Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик педагогика инсититуты Тәбийи пәнлер факултеди 1-б курс Химия

1893 jılda A. verner tárepinen usınıs etilgen koordinatsion birikpeler teoriyası elege shekem koordinatsion birikpelerdiń tiykarǵı teoriyası esaplanadı (málim túrdegi kompleksler ushın ). Kelinin, onıń tiykarǵı qaǵıydaların kórip shıǵayıq.

2. Elementtiń atomi tekǵana tiykarǵı, bálkim ekinshi dárejeli valentliklerin de to'yintiruǵa umtiladi.

3. Atomning qaptal valentliklerin kosmosda qatań ornatıladı hám kompleks geometriyasini jáne onıń hár qıylı qásiyetlerin anıqlaydı.

Zamanagóy ximiyada tiykarǵı valentlikning sinonimi elementtiń oksidleniw dárejesi (biz onı qattı sızıq menen belgileymiz), ekilemshi valentlik bolsa koordinatsion san, yaǵnıy metalǵa tikkeley baylanısqan atomlar sanı retinde anıqlanadı onıń ekilemshi valentligi to'yingan bolsa (biz onı noqat sızıq menen belgileymiz).

Verner ideyalarına muwapıq, 1-kestede kórsetilgen komplekslerdiń birinshisiniń dúzilisi tómende kórsetilgen kóriniske iye edi. Qalǵan birikpeler ushın baslanǵısh elementlardıń stexiometrik qatnası mınada, altı qaptal valentlikni to'yintiriu ushın ammiak molekulaları jeterli emes hám olar xlor ionları menen to'yingan. Bunda bul valentliklerge to'yingan xlor onıń jaǵdayın ózgertiredi hám endi ion almasınıw reakciyalarında almasilmaydi. Tek ǵana tiykarǵı valentliklerin to'ydiradigan birdey xlor ionları dáslepki kobalt xlorid degi sıyaqlı ayrıqshalıqlarǵa iye hám ekinshisinde bolǵanı sıyaqlı, almastırılıwı yamasa komplekstiń elektr ótkezgishligin támiyinlewi múmkin.

Aqırǵı birikpede barlıq úsh xlor tekǵana tiykarǵı, bálkim ekinshi dárejeli valentliklernin to'yinǵanliǵiǵa da qosıladı. Sol munasábet menen, ol jaǵdayda " háreketlanuvchi" xlor ionları joq hám ol ion reakciyalarına ılayıq emes hám elektr tokti ótkermeydi. Tiykarǵı valentlik, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, kobaltning oksidleniw dárejesi (+3), yaǵnıy ush jalǵız zaryadlanǵan xlor ionları hám bir úsh ret zaryadlanǵan kobalt ionlarınıń elektrostatik tartılıwı menen baylanıslı. Qaptal valentlik koordinatsiya fenomeni dep ataladı, bul zamanagóy pozitsiyalardan ayrıqsha xarakterge ıyelewi múmkin. Metall ionı menen muwapıqlastırılǵan ionlar, atomlar, molekulalar ligandlar dep ataladı ; Metall ionı menen olar ishki koordinatsiya sferasi dep ataladı. Komplekslerdiń dúzilisindegi farqga qaramay, hár bir jaǵdayda ligandlar sanı altın quraǵanın bayqaw qıyın emes, biraq birikpelerdiń birinshisinde xlor ionlarınıń hesh biri ligand emes, sebebi ol bunday emes ishki koordinatsiya sheńberine kirin, biraq sırtqı sfera keri dep atalatuǵın sırtqı kórinislerdi payda etedi, bul izbe-iz birikpelerdiń aqırǵısı ushın ulıwma joq.

[Co(NH₃)₆]Cl₃ ↔ [Co(NH₃)₆]₃+ + 3Cl^-

Sonday etip, verner teoriyasınıń dáslepki eki tezisinde 1 - 3. sorawlar jabıladı, verner teoriyasınıń úshinshi tezisinde, yaǵnıy qaptal valentliklar kosmosda ornatılıwı hám komplekstiń geometriyasi jáne onıń stereokimyosi tuwrısında tolıq toqtalamiz.

6 koordinatsion nomeri menen koordinatsiya orayına salıstırǵanda kosmosda altı noqattı jaylastırıwdıń ush usılı ámeldegi - bul metall atomi bolıp tabıladı. Bul 1-suwretde kórsetilgen úzliksiz altı múyeshtegi, úzliksiz (yamasa buzılǵan ) oktaedr hám oraylastırılǵan úzliksiz úshmúyeshlik prizma.

Forma 1. Ligandlarning kosmos daǵı múmkin bolǵan turaqlı pozitsiyalari

Altı koordinatalı kobalt ionı ushın nátiyjeler 2-kestede ulıwmalastırildi. Keste 2. Teoriyalıq paydalanıw múmkin hám ámeliy tárzde tabılǵan altı koordinatalı keńislikdegi izomerlari kompleks ion Sr3 +