Есенгүл КӘПҚЫЗЫ, «Мінбер.kz» ұлттық интернет газетінің Бас редакторы:
«Бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі мен сөз бостандығы демократияның басты нышандарының бірі» деп есептейтін елдер ақпаратты – «демократияның негізгі валютасы» санайды. Америкалық заңгер Ральф Нейдер айтқан, бұл қағидаға батыс елдері еш уақытта күмән келтірген де емес. Ал, бізде бәрі керісінше, мәселен, жақында ғана мемлекеттік биліктегі шенеуніктер тарапынан «БАҚ туралы» заңның журналист этикасы» деген тарауына толықтырулар мен өзгертулер енгізу керек. Журналистер қазір шенеуніктің жұмысын көрсетуден гөрі, оның қызметтегі өзін-өзі ұстауы, жеке басына қатысты мәліметтерге көп басымдық беріп кетті. Мұны тоқтату керек» деген қатал ұсыныс айтылды. «Қай елдің баспасөзі мықты болса, сол елдің өзі де мықты» деген алаш зиялыларының қағидасын ұстануды арман ететін қазіргі БАҚ өкілдері бұл мәселеде, бірақ, үнсіз қала алмады. Қазақстан Журналистер одағының төрағасы Сейітқазы Матаев бастаған журналистер: «БАҚ өкілдері ақпаратты халыққа жеткізуші ғана. Мемлекеттік шенеунік бұндай ұсыныстар тастау арқылы өзінің қимыл-әрекетін халықтан жасырғысы келеді. Журналист жазатыны, айтатыны бар болғаннан кейін жазады, шенеуніктің қызметте өзін-өзі қалай ұстайтынын да ел білгісі келеді», – деді. Қазір кез келген нәрсе – aқпарат, ол әрі – мәлімет, әрі – тауар және өзі құдіретті қару да. Сондықтан, болар бәлкім, кез келген шенеуніктің БАҚ туралы заңға өзгерістер мен толықтыруларды енгізгісі келіп тұратыны. Бәлкім, сондықтан да болар, атақты Наполеонның «төрт жүз мылтықтан емес, төрт газеттен қорқамынының» кебін киетін шенеуніктердің де сауысқандай сақтық танытып отырғандығы.
Біз әңгімеге тартқан «Мінбер.kz» ұлттық интернет газетінің редакторы Есенгүл Кәпқызының да бұл мәселедегі айтар уәжі жетерлік екен.
– Есенгүл, біздің қазіргі қолданыстағы «БАҚ туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар керек пе?
– Мен біраз еңбектерді қарап шықтым. Журналистің этикасына байланысты әлемдік журналистиканың өзіндік төрт түрлі басшылыққа алатын мәселелері бар екен. Онда адамның жеке басына тиіспеу, шындықты айту, біреуді қорқытып, үркітпеу, өзінің құқығын асыра пайдаланбау деген мәселелер. Бұл енді кез келген журналистің қаперінде жүретін мәселе деп ойлаймын. Бұл ұстаным біздің заңда да бар. Оның сыртында бізде журналистердің жұмысын реттейтін көптеген заңдар бар, «БАҚ туралы» заңымыз бар, ҚР Конституциясы бар, ең бірінші кезекте тұратын. Тағы сол сияқты «Тілдер туралы» заң бар, оның сыртында Қылмыстық кодексіміз бар, Азаматтық кодексіміз тағы бар. Осы кодекстердің кейбірінде журналистерге қатысты нақты әңгімелер айтылады. Мысалы, Қылмыстық кодексте жалған жала жабу, егер ол жала сотпен немесе басқа орындармен дәлелденетін болса, онда ол журналистке қылмыстық немесе азаматтық кодекс бойынша жаза тағайындалады. Демек, журналистердің іс-шараларын бақылап, реттейтін тыйымдар көп. Оған қосымша, енді журналистің этикасы жайлы тағы бір Кодекс шықса, білмеймін, онда журналистер қалай жұмыс жасайтынын. Журналистер қазіргі аздаған еркіндігінен айырылса, онда оны журналист деп атаудың да керегі жоқ шығар.
– Сіз болашақ журналистерге осы этика мәселесінен дәріс оқиды екенсіз. Ендеше, айтыңызшы, бұл мәселеде журналист қалай болу керек?
– Жалпы, журналистік этика дегеніміз не? Ол Қазақстан Республикасының заңдарын сақтау, шектен аспау, халықаралық нормаларды білу, бағалау. Тұлғаның жеке басының құпиясына тиіспеу. Біреуді қорламау. Бізде оның сыртында Президенттің жеке басына тиіспеу, оны жария қорламау, депутаттың ар-намысына нұқсан келтірмеу, үкімет адамының ар-намысына тиіспеу. Айта берсек, мұндай тізім кете береді. Осы тізімнің арқасында біздегі журналистердің еркін аттауына мүмкіндік болмай қалды. Кейде өзім күлемін: «Бұрын заңды білмеген кезде, заңдық актілерді көп қарамаған кезде еркін жазушы едім. Қазір жағдайым қиын болып қалды. Әрбір жазған нәрсеме шұқшиып қарап: «мынау ана кодекске сай келмей қалса қайтемін?» – деген қорқыныштар туындап отырады. Аяғың кәдімгідей тұсалып қалады. Бізде бір қызығы, анау болмайды, мынау болмайды деген тыйымдар бар да, ҚР заң, заңнамалық актілерінде «мынадай жағдайда мына адамның ар-намысы қорланады» деген бап жоқ. Соған байланысты ар-намысын әркім өзі бағалайды. Оның сыртындағы моральдық шығынды да әркім өзі қояды.
Бір кездерде «Жас алаш» газетінде қатты шу болды. Газетке шыққан шенеуніктер әр журналисті бір сотқа сүйреп қиын болған. Бұндай қара бұлт әлі де көптеген журналистердің басында бар. Осындай жағдайда отырып, енді журналистік этикаға байланысты заң қабылдайтын болса, қазақ журналистерінің күні қараң болады.
– Енді не істеу керек?
– Не істеу керек дегенде бізге, ең алдымен, тәуелсіз газеттер керек, қоғамдық арна керек. Қоғамдық арна мәселесі талайдан бері айтылып келеді. Бізге қоғамдық басылымдар керек. Солардың өмірге келуіне, ең болмаса, алғышарттар жасасақ деп армандаймын. Қоғамдық баспасөздің құрылтайшысы – халық. Ол халықтың салығынан жиналған ақшаға жарық көреді. Оның акционерлері болады, олар жаңағы жиналған ақшаның қайда кеткенін қадағалап отырады. Ол жердегі басылым ешкімнің сойылын соқпайды, халыққа керек деген ақпаратты ғана беріп отырады. Ол басылымның төрінен оппозиция да орын ала алады, билік өкілі де, басқа бейтарап адамдар да сөз алады. Ол жердегі журналистің міндеті төрелік айту емес, керек ақпаратты халыққа беру. Жан-жақты ақпаратты жұрт алдына жайып салу. Оқырман содан өзіне керегін іріктеп алады. Қоғамдық телеарнаны дамыту керек. Сонда ғана біздің ақпаратымызда батылдық пайда болады.
– «БАҚ туралы» қолданыстағы заңның 18-бабында мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлға ақпарат беруден негізсіз бас тартқан жағдайда журналистің бірден сотқа жүгінуі қарастырылған. Алайда, біздің журналистер осы құқығын пайдалана бермейді. Бұндай немқұрайлық неден деп ойлайсыз?
– 90 жылдармен салыстырған кезде журналистика бірталай алға ілгерледі, дамыды. Формалық тұрғыдан. Бізде мемлекеттік құпия деп саналатын ақпараттар бар. Олар берілмейді. Басқа ақпараттарды құзырлы органдар сұрау салынған он күннің ішінде беру керек. Егер он күннің ішінде еш жауап ала алмаса, журналист сотқа шағымдана алады. Біз осы құқығымызды дұрыс пайдалана алмай келеміз. Осылайша, өзіміздің заңымызды өзгелерге жығып береміз. Журналистке керек емес заңды басқалар не қылсын? Сұрақ жібереміз, жауап болмаса, «ой, қойшы, жауап болмады» дейміз. Тіпті, не үшін болмағанын телефонмен хабарласып, талап ете де алмаймыз. Міне, біз, ең алдымен, өзіміздің пәрменділігімізді жүргізгіміз келсе, өз құқығымызды өзіміз біліп, өзіміз іске асыруымыз керек. Менің ойымша, журналистиканы төртінші билік деген де дұрыс емес.
– Сіз шетелдік мамандардың да журналистикаға қатысты дәрістеріне көп қатысасыз. Ол дәрістерден не үйрендіңіз, нені көңілге тоқыдыңыз?
– Әлемдік тәжірибеде бүкіл журналистер биліктен жоғары тұрады. Америкадағы, Германиядағы журналистердің жұмыс істеу тәсілі, әдісі мүлдем бөлек. Олар біз сияқты бір ақпаратты бүкіл БАҚ-та бірдей сипатта беріп шықпайды. Көп ақпаратты интернеттен ала саламыз. Оқиғаның арасында жүру жоқ. Сол мәселені бізге көбірек ойлау керек. Пресс-конференцияларды көп жағалаймыз. Американдық дәріс оқыған бір профессордың: «Журналистке пресс-конференцияға барудың керегі жоқ. Пресс-конференция – біреудің ішкі есебі. Сендер ақпаратты одан да халықтың арасынан іздеңдер. Кез келген адам ақпаратты асүйде ғана айтады. Журналистің міндеті сол ақпаратты ана асүйден алып шығу», – дегені бар-ды. Германиялық мамандардан дәріс алған кезде, олар біздің «сендерде мемлекетке тәуелді басылымдар бар ма?» – дегенімізге күлді. Оларға біздің бұл сауалымыз сондай күлкілі естілсе керек. Өйткені, неміс басылымдары ешқандай билікке тәуелсіз.
– Журналистика мұндай өліара шақтан қашан және қалай шығады?
– Азаматтық журналистиканы дамыту керек. Азаматтық журналистика дегені-міз – қазір батыста да жаңа термин болып еніп келе жатыр. Бізде де. Құдайға шүкір, қанша жерден тыйым мен бақылаулар көп болса да бізде интернет даму үстінде. Сол интернет арқылы азаматтардың белсенділігін арттыру, блоктар ашу бүгін қолға алатын мәселе. Оған екінің бірінің журналист болуы шарт емес, өз қоғамындағы мәселеге қатысты әркім ойларын ашық беріп отырса, азаматтық журналистика дамиды. Бүгінгідей тыйымы көп заманда халыққа анық ақпаратты жеткізу үшін азаматтық журналистиканың дамығаны ауадай қажет. Интернетте азаматтық журналистиканы дамыту, сол арқылы қоғамға үн қосу әр азаматтың міндеті. Нью-Йоркте, тағы басқа да жерлерде азаматтық журналистиканың арқасында талай былықтың әшкерленген кездері болған.
– Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбаттасқан
Шолпан Қараева,
«Заң газеті»
|
