Ф-об-007/017 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

1. 
   Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі 1953-1960 жылы қанша еседен а ұлғайды?
   
2. 
   1951-1955 ж.ж өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі қанша болды?
   
3. 
   1941-1950 жылмен салыстырғанда қанша есе артты?
   

1. Тың игеруге жаппай кірісу.

2. Тыңның алғашқы табыстары.

3. Тың игерудің зардаптары.

2. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. - А., 1997.

3. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. - А., 1992.

4. КозыбаевИ.М. Историческая наука Казахстана. - А., 1992.

5. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - А., 1992.

6. Кунаев Д.А. О моем времени, - А., 1992.

Қазақстанның "тың және тыңайған" жерлерін игеру. Эксперименттің алғашқы нәтижелері. Оның экологиялық, экономикалық және демографиялық салдары. Табиғи жайылымдардың жойылуы, жер қыртысынын эрозияға ұшырауы. Мал шаруашылығындағы жағдай.

Экономиканы басқарудағы реформалар. Қазақстан өнеркәсібіндегі жаңа салалар. Қазақстан өнеркәсібінің шикізаттық отарлық бағытының тереңдей түсуі.

1. 1954 жылы КОКП ОК-ң шешімі бойынша егістік көлемін мемлекетте ұлғайту үшін Солтүстік Қазақстан, Сібір, Орал және Солтүстік Кавказ аудындарындағы тың жерлерді игеру кезделді. Бірақ, бұл аудандардың жерлері топырақ құнарлығы төмен ылғалдылығы жеткіліксіз, әрі қолайсыз жерлер болатьш. Ол жерлердегі шаруашылық негізінен арта қалған және агротехникалық әдістерді толық меңгермеген аудандар еді. 1954 жылдың тамызына дейін Қазақстанда 6,5 млн.га, жер жыртылса, 1955 жылдың басында игерілген жерлердің көлемі 8,5 млн. га жеткізіліп және 90 жаңа совхоздар құрылды. 1954 жылдың күзіне қарай тағы да 250 совхоз құрылды. Тың жерлерді игеру жылдарында (1954-1960ж.ж.) барлығы 25,5млн. га жер игерілді. Осы жаңа жерлерді игеру үшін жұмысшы күшін елдің батыс бөлігінен мобилизациялау арқылы көптеген адамдарды әкеліп оларға бірқатар жеңілдіктер жасалды. Мысалы, көліктермен тегін жүру, 1 мың сомға дейін ақшалай көмек. баспана салып алуларына - 10 жылға дейін 20 мың сом, 2 мың сомға тарта ақша - мал өсіруіне көмек ретінде берілді. Ондай адамдарды ауылдық жердің салығынан - 2 жылға немесе 3 жылға дейін босатты, 1954-59 жылдары барлық тың игеруге кеткен шығын 20 млр. сомды құрады.

Тың игерудің алғашқы жылдарында 1954 жылғы құрғақшылықтан басқа жылдары бірқатар жетістіктер болды. 1956 жыл елде жақсы табысты жыл болды. Сол жылы егістіктен алынған өнім - 125 млн. тоннаны құрады. оның 50%-тін астық беретін совхоздар күрса, 50%-тін жаңадан игерілген жерлер берді. Тың игеру барысында табиғи тепе-теңдік бұзылды және жердің құнарлы топырағы желге ұшып, жер тозды (эрозияға ұшырады). Осындай жағдайға байланысты күрделі экологиялық мәселе туындады. 1960 жылдардың басына қарай құрғақшылық жылдар басталып. 1963 жылы өте құрғақшылық болып мемлекет сыртқы елдерден 12 млн. тонна астықты 1 млрд. сомға сатып алды. Сөйтіп, тың игеру жылдары жердің құнарлығы жылдан-жылға нашарлады. Мысалы, 1954-1958жж. орташа көлемі 7,3 ц (га болса) 1961 -1965жж. - 6,1 ц/га астық өнімінің мөлшерін ғана көрсетті.

Тың және тыңайған жерлерді игеру барысында жыртылған көлемді жерлер Қазақстанда шалғындық жерлер мен жайылымдық жерлердің де көлемінің қысқаруына себепші болды. Аймақтық жерлерде дәстүрлі ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. 1955 жылы КОКП ОК ССКР-ң арнайы шешімі бойынша 47 аудандар мен 225 совхоздарға ет өнімін өндіріп беру міндеттелді. Одан кейінгі уақытта жайылымдық жерлерді кеңейту қолға алынып, мал шаруашылығын дамытуға байланысты тұрақ қоныстар салынды. Нәтижесінде шаруашылықты көтеру қиынға тұсті. 1960 жылы мал басы - 37,4 млн. болды. Бұл жерлерде тұрғылықты коныстардың өсуіне байланысты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі туындады. 1962 жылы еттің бағасы - 30%-ке өссе, майдың бағасы - 25%-ке есті. Жоспарланған өндіріс өнімі үш есе кем көрсеткішті көрсетті.

2. Соғыстан кейінгі кезеңде Қазақстан экономикасында қиыншылықтар болды. Ең үлкен проблема өндірістік мекемелері КСРО-ның басқа батыс өңірлеріне эвакуация жасалынған тұрғындардың қайтіп келуінен кейін жұмыс күшімен қамтамасыз ету болды.

Кадрлардың жетіспеуі көбейді, еңбек тәртібі төмендеді, еңбек өнімділігі күрт түсті. 1946 жылы өндірістің төмендеуі байқалды, бұл үкіметті басшылық экімшілік әдістерді кайта пайдалануға мәжбүр етті. Ол өндірісте нәтижесін берді.

1947 жылы Өскемен қорғасын цинк комбинаты жұмыс істей бастады. Екібастұздағы көмір шығару кұрылысы аяқталды. Ақтөбе және Балқаш комбинатгары жаңаша жұмыс істей бастады. Мұнай шығарыла бастады. Транспорттық жүйе дамыды, 1950 жылы Моинты-Шу теміржолын соғу аяқталды. XX ғасырдың 50 жылдардың басы тоталитарлық жүйені реформалау эрекеттерімен, саяси өмірді либерализациялау, репрессиялық саясаттан бас тартумен ерекшеленді.

3. Ауыл шаруашылығында МТС (машина-трактор станциялары) құру және техникаларды сатып алу колхоздар мен совхоздарға жүктелді. Сөйтіп, халыққа қажетті шаруашылықтың саласы деп, жүргізілген реформаға байланысты мекемелер құруға бет алды. Бірақ кейінгі уақытта колхоздардың жағдайы төмендеді, себебі техникаларды сатып алу және қорларды сақтау қиынға түсті. Бұл реформа техника мамандары механиктер мен механизаторлардың келуін талап етті, олардың келуіне байланысты ауыл шаруашылығындағы техника тұрақтары қысқарды. Қазақстанда техниканың кемуі негізінен тың және тыңайған жерлерді игерудің дағдарысқа ұшырауымен байланысты болды. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында Қазақстан жерінде көлемді жерлердің жыртылуы, сол уақытта ауыл шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына әсерін тигізді.

1. 
   Тың және тыңайған жерлерді игерудің нәтежелері?
   
2. 
   Тың және тыңайған жерлерді игерудің зардаптары?
   

1. Тың игеруге жаппай кірісу.

2. Тыңның алғашқы табыстары.

3. Тың игерудің зардаптары.

2. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. - А., 1997.

3. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. - А., 1992.

4. КозыбаевИ.М. Историческая наука Казахстана. - А., 1992.

5. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - А., 1992.

6. Кунаев Д.А. О моем времени, - А., 1992.

Қазақстанның "тың және тыңайған" жерлерін игеру. Эксперименттің алғашқы нәтижелері. Оның экологиялық, экономикалық және демографиялық салдары. Табиғи жайылымдардың жойылуы, жер қыртысынын эрозияға ұшырауы. Мал шаруашылығындағы жағдай.

Экономиканы басқарудағы реформалар. Қазақстан өнеркәсібіндегі жаңа салалар. Қазақстан өнеркәсібінің шикізаттық отарлық бағытының тереңдей түсуі.

1. 1954 жылы КОКП ОК-ң шешімі бойынша егістік көлемін мемлекетте ұлғайту үшін Солтүстік Қазақстан, Сібір, Орал және Солтүстік Кавказ аудындарындағы тың жерлерді игеру кезделді. Бірақ, бұл аудандардың жерлері топырақ құнарлығы төмен ылғалдылығы жеткіліксіз, әрі қолайсыз жерлер болатьш. Ол жерлердегі шаруашылық негізінен арта қалған және агротехникалық әдістерді толық меңгермеген аудандар еді. 1954 жылдың тамызына дейін Қазақстанда 6,5 млн.га, жер жыртылса, 1955 жылдың басында игерілген жерлердің көлемі 8,5 млн. га жеткізіліп және 90 жаңа совхоздар құрылды. 1954 жылдың күзіне қарай тағы да 250 совхоз құрылды. Тың жерлерді игеру жылдарында (1954-1960ж.ж.) барлығы 25,5млн. га жер игерілді. Осы жаңа жерлерді игеру үшін жұмысшы күшін елдің батыс бөлігінен мобилизациялау арқылы көптеген адамдарды әкеліп оларға бірқатар жеңілдіктер жасалды. Мысалы, көліктермен тегін жүру, 1 мың сомға дейін ақшалай көмек. баспана салып алуларына - 10 жылға дейін 20 мың сом, 2 мың сомға тарта ақша - мал өсіруіне көмек ретінде берілді. Ондай адамдарды ауылдық жердің салығынан - 2 жылға немесе 3 жылға дейін босатты, 1954-59 жылдары барлық тың игеруге кеткен шығын 20 млр. сомды құрады.

Тың игерудің алғашқы жылдарында 1954 жылғы құрғақшылықтан басқа жылдары бірқатар жетістіктер болды. 1956 жыл елде жақсы табысты жыл болды. Сол жылы егістіктен алынған өнім - 125 млн. тоннаны құрады. оның 50%-тін астық беретін совхоздар күрса, 50%-тін жаңадан игерілген жерлер берді. Тың игеру барысында табиғи тепе-теңдік бұзылды және жердің құнарлы топырағы желге ұшып, жер тозды (эрозияға ұшырады). Осындай жағдайға байланысты күрделі экологиялық мәселе туындады. 1960 жылдардың басына қарай құрғақшылық жылдар басталып. 1963 жылы өте құрғақшылық болып мемлекет сыртқы елдерден 12 млн. тонна астықты 1 млрд. сомға сатып алды. Сөйтіп, тың игеру жылдары жердің құнарлығы жылдан-жылға нашарлады. Мысалы, 1954-1958жж. орташа көлемі 7,3 ц (га болса) 1961 -1965жж. - 6,1 ц/га астық өнімінің мөлшерін ғана көрсетті.

Тың және тыңайған жерлерді игеру барысында жыртылған көлемді жерлер Қазақстанда шалғындық жерлер мен жайылымдық жерлердің де көлемінің қысқаруына себепші болды. Аймақтық жерлерде дәстүрлі ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. 1955 жылы КОКП ОК ССКР-ң арнайы шешімі бойынша 47 аудандар мен 225 совхоздарға ет өнімін өндіріп беру міндеттелді. Одан кейінгі уақытта жайылымдық жерлерді кеңейту қолға алынып, мал шаруашылығын дамытуға байланысты тұрақ қоныстар салынды. Нәтижесінде шаруашылықты көтеру қиынға тұсті. 1960 жылы мал басы - 37,4 млн. болды. Бұл жерлерде тұрғылықты коныстардың өсуіне байланысты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі туындады. 1962 жылы еттің бағасы - 30%-ке өссе, майдың бағасы - 25%-ке есті. Жоспарланған өндіріс өнімі үш есе кем көрсеткішті көрсетті.

2. Соғыстан кейінгі кезеңде Қазақстан экономикасында қиыншылықтар болды. Ең үлкен проблема өндірістік мекемелері КСРО-ның басқа батыс өңірлеріне эвакуация жасалынған тұрғындардың қайтіп келуінен кейін жұмыс күшімен қамтамасыз ету болды.

Кадрлардың жетіспеуі көбейді, еңбек тәртібі төмендеді, еңбек өнімділігі күрт түсті. 1946 жылы өндірістің төмендеуі байқалды, бұл үкіметті басшылық экімшілік әдістерді кайта пайдалануға мәжбүр етті. Ол өндірісте нәтижесін берді.

1947 жылы Өскемен қорғасын цинк комбинаты жұмыс істей бастады. Екібастұздағы көмір шығару кұрылысы аяқталды. Ақтөбе және Балқаш комбинатгары жаңаша жұмыс істей бастады. Мұнай шығарыла бастады. Транспорттық жүйе дамыды, 1950 жылы Моинты-Шу теміржолын соғу аяқталды. XX ғасырдың 50 жылдардың басы тоталитарлық жүйені реформалау эрекеттерімен, саяси өмірді либерализациялау, репрессиялық саясаттан бас тартумен ерекшеленді.

3. Ауыл шаруашылығында МТС (машина-трактор станциялары) құру және техникаларды сатып алу колхоздар мен совхоздарға жүктелді. Сөйтіп, халыққа қажетті шаруашылықтың саласы деп, жүргізілген реформаға байланысты мекемелер құруға бет алды. Бірақ кейінгі уақытта колхоздардың жағдайы төмендеді, себебі техникаларды сатып алу және қорларды сақтау қиынға түсті. Бұл реформа техника мамандары механиктер мен механизаторлардың келуін талап етті, олардың келуіне байланысты ауыл шаруашылығындағы техника тұрақтары қысқарды. Қазақстанда техниканың кемуі негізінен тың және тыңайған жерлерді игерудің дағдарысқа ұшырауымен байланысты болды. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында Қазақстан жерінде көлемді жерлердің жыртылуы, сол уақытта ауыл шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына әсерін тигізді.

1. 
   Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру қай жылдар аралығын қамтыды?
   
2. 
   Тың және тыңайған жерлерді игеруге Ақмола облысынан қанша адам шақырылды?
   
3. 
   1954-1960 жылдар аралығында қанша млн жер игерілді?
   
4. 
   Ауыл шаруашылығында МТС (машина-трактор станциялары) құру кімдерге жүктелген?
   

1. 
   Ғылыми-техникалық прогресстің өндірісіне енгізіле бастауы.
   
2. 
   Таукен өндірісін механикаландыру және оның нәтежелері.
   
3. 
   Мұнай өндіру салалары прогресивті тәсілдерді енгізу.
   

1. К. Аманжолов. «Қазақстан тарихы». Дәрістер курсы I - II том.

2. Ч. Мусын. «Қазақстан тарихы».

«Қазақстан тарихы очерктері»

« Қазақстан тарихы» II - III том.

4. Қозыбаев М. К. Ақтаңдақтар ақиқаты. А., 1992 ж

“Тоқырау” кезеңі дейтін 1971-1985 жылдар аралығында Қазақстан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен алға басты. Бұл жылдары өнеркәсіпті өркендетуге 40,8 млрд сом немесе халық шаруашылығын бөлінген барлық қаржының 32 пайызы жұмсалды. Негізгі өнеркәсіптік қорлар 3,1 есе артып, оның ішінде химия және мұнай-химиясында 6,5 есе өсті. 15 жыл ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі екі есе, ал машина жасау, Энергетика электр қуатын өндіру одан ары шоғырланып орталықтандырылды. 1975 жылы республиканың барлық кәсіпорындары дерлік бір орталықтан энергиямен жабдықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген, дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Минерал тыңайтқыштар шығару тоғызыншы бесжылдықта 1,8 есе, сары фосфор өндіру 2,5 есе көбейді. Машина жасау және метал өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12 пайызға жетті.

Бұл көрсеткіштер оныншы және он бірінші бесжылдықтарды де еміген жоқ. 1980 жылы 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтар қатарға қосылды, өндірістің жаңа салалары пайда болды. Дегенмен, осы жылдарда КСРО бірыңғай халық шаруашылығы жүйесіне әбден кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы қалыпты да қарқынды дами алған жоқ. Республика өнеркәсібінің жартысына жуығы одақтық министрліктің қарамағында болды. Одақтық ведомстволар республикадан шикізат ресурстарын сорып алып, аса зор пайда тапты. Бірақ, олар Қазақстан бюджетіне инфрақұрылымды дамытуға қаржыны жұмсамады деп айтуға болады. Олар өз қарауындағы кәсіпорындар арқылы жылына 15 млрд. Сом жалпы табыс алып отырса да, республикалық бюджетке бар болғаны 31 млн. сом немесе 1 пайыздан аз қаржы аударды. Міне, осындай және тағы да басқа себептермен байланысты өнеркәсіп өнімінің кейбір түрлерін өндіру жөніндегі жекешеленген экономикалық көрсеткіштер бойынша жоспарлық тапсырмалар орындалмады. Өндірістің жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаңа өндірістік қуаттар кешігіп іске қосылды. Жоспарлық, технологиялық және еңбек тәртібін бұзушыларға жол берілді, ғылым мен техниканың жетістіктері өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. Осының әсерінен, республика өндіріс орындары мемлекетке 1981 жылы 760 млн. сом 1982 жылы -1,0 млрд, 1983 жылы-1,3 млрд, 1984 жылы-1,64 млрд. сомға жоспарлы өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыруда, ғылыми-технологияны дамуда, қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде еліміздің капиталистік мемлекеттерден кейін қалуы күшейе түсті.

Бұл жылдарда жалпы өнім көрсеткішін қуалай өсіру ауыр өнеркәсіпте негізгі мақсатқа айналды. Күрделі құрылыста да солай болды, мұнда жұмысты атқарудың ұзақ мерізімге созылуы салдарынан ұлттық байлықтың едәуір бөлігі істен шығып қалып жатты. Қымбатқа түсетін, жоғары ғылым-техникалық көрсеткіштерге жетуді қамтамасыз етпейтін обьектілер салынды. Бірақ, осыған қарамастан республиканың басшылығы партияның кезекті сьездерінде елдегі ірі өнеркәсіп орынының, шахтаның, мұнай кәсіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттарының қатарға қосылғаны туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Еңбекті, материал мен ақшаны көп жұмса,ан қызметке немесе кәсіпорынның көрсеткіші жоғары бағаланды. Республика ілгерілеу қарқынына айырыла бастады, шаруашылықтың және мәдениеттің барлық саласында іркілес көбейіп, қиыншылықтар үсті-үстіне жинақталып, шиеленісе түсті, шешілмеген проблемалар көбейді.

1. 
   Энергетика кешенінің дамуына орай Ертісте 70- жылдары қандай СЭС салынды?
   
2. 
   70-80 жж тұрмыс деңгейінің құлдырауын себептерін атаңыз.
   
3. 
   80-жылдары республикада алғаш ашылған тереңдетіп оқытатын мектепті атаңыз?
   
4. 
   Қазақстанда 70-80 жж экспортқа шығарылған заттар.
   

1. 
   Қазақстан ауыл шаруышылығының дамуындағы қайшылықтар мен қиыншылықтар.
   
2. 
   Республиканың қоғамдық-саяси және мәдени дамуындағы жағдай.
   

2. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век. - А., 1997.

3. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. - А., 1992.

4. КозыбаевИ.М. Историческая наука Казахстана. - А., 1992.

5. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - А., 1992.

6. Кунаев Д.А. О моем времени, - А., 1992.

Тоқырай кезеңін қамтыған үш бесжылдық аралығында ауыл шаруашылығын 1965 жылдан басталған реформалау әрі жалғасытырылды. Аграрлық салаға қаржыны көптеп бөлу, селолы әлеуметтік проблемаларын шешу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шұаралары белгіленді. Осы бағытта тек 1971-1978 жж ауыл шаруашылық саласында 58,2 млрд. Сом бөлінді. Мұның нәтежесінде 1985 ж дейін негізгі егін шаруашлығы жұмыстары-жер жырту, тұқым себу, дәнді дақылдарды жинау, мал шаруашылығы саласындағы жұмыстар 75-90 пайызы техникаландырылды. Алайда, ауыл шаруашлығы проблемаларын тек күрделі қаржыны көбейту арқылы шешу жолы тиісті нәтеже бермеді. Аграрлық секторда аса маңызды орын алатын жердің құнарлығын арттыру, электрлендіру, ауыл шаруашлығы өнімдерін сақтайтын және өндейтін кәсіпорындар жеткілікті дәрежеде салынбад. Сондай-ақ село еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық проблемалары шешілмей қалды, сөйтіп бұл салада күткен бетбұрыс болмады, нәтежесінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру тұрақсыз болды. Егістіктің шығымдылығы азайды, мал шаруашылық өнімдерін өндіру бірқалыпты жүрмеді.

Бұл кезде ауыл шаруашылық секторының құрамында едәуір ұйымдық өзгерістер енгізіліп, колхоздардың есебінен совхоздардың саны көбейді. 1969 жылы республикада 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985 жылы колхоздар есебіне совхоздар саны 2140-қа өсіп, республикада 388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық түрінің үлес салмағы едәуір төмендеді, бірақ осыған қарамастан колхоздық меншіктік одан ары жетілуін көруге болады. 1971-1985 жылдары совхоздардың өнімі көбеймей бір орында қалса, колхоздарда ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті.

Мал шаруашылығында жем-шөп базасы нығайтылды, жем-шөптік дақылдар егілетін алқаптар ұлғайтылды. Дегенмен мұның барлығы тек экстенсивтік шаруашылық негізінде іске асырылды. Атап айтқанда, жемшөптік дақылдар егілетін алқаптар сегізінші бесжылдықтағы 8824,4 мың гектарға дейін жеткілікті. 1985 жылы жоспарланғған 50 млн. қойдың орнына тек қана 35 млн. қой болды. Оған шопанның ауыр еңбегіне немқұрайды қарау, малды күтіп бағудағы қазақтың еңбек дәстүрін елемеу, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сыннан өткен технологиясының жоғалып кетуі үлкен әсерін тигізді.

Бір айтып кететін жай, бұл жылдары мал шаруашылығын өнеркәсіптік негізге көшіру басталды. Сондай-ақ ет және сүт өндіретін кешендер мен мал семіртетін алаңдар салынды, малды өсіріп, семіртетін мамандандырылған шаруашылық бірлестіктері, құнажындар өсіретін фермалар құрылды. Жалпы қуаиы 23 мың ірі қара малды жедел өсіріп, семіртетін төрт кешен: Алматы облысы бойынша 10 мың басқа арналған “Жетіген”, Шығыс Қазақстан облысында 5 мың басқа есептелген “Ждановский”, Орал облысында 5 мың басқа арналған “Правда” газеті атындағы, Ақмола облысында 3 мың басқа арналған “Шалқар” кешендегі жұмыс істеді. Шошқа өсіріп бордақылайтын “Волынский” (Қарағанды облысы) кешені қатарға қосылды. 1976 жылдың басына қарай 575 мың бас ірі қара мал, 418 мың шошқа, 1,7 миллионнан астам қой өнеркәсіптік негізде күтіп бағылды.

Республиканың жергілікті жерлеріндегі ауыл шарушылығы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденістер басшы органдар тарапынан қолдау таппады. 80-ші жылдардың басында жүргізілген сансыз көп қайта құрылар, эксперименттердің, бағаның интеграция мен мамандандырудың жаңа түрлерін және т.б енгізу ауыл шаруашылығының берекесін кетірді. Одан болдырған ауыл шаруашылығын қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа көшті. Істің жағдайы жаңа шешемдер қабылдау жолымен өзгертуге тырысу елеулі нәтеже бермеді.

Республиканың қоғамдық-саяси және мәдени дамуындағы жағдайы. ХХ ғ. 70-ші жж. Бірінші жартысында Қазақстанда халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруде бірсыпыра істер атқарылды, республика жұмысшылары мен қызметшілерінің орташа айлық табысы едәуір өсті. Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы көбейді, халықтың төмен айлық алатындары орташа айлық алатындар дәрежесіне көтерілді. Осы жылдары халықтың қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем, зейнетақы және стипендия төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалды. 1971ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен қызметкерлерге. 1972-1974 жж. Соғыс және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33 пайызға көбейтілді, ал 1975 ж. Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдіктер енгізілді.

Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дәрежесіне көтеруге ықпалы аз тиді. Өйткені мемлекеттің және кәсіпорындардың бағаны көтеруі, тауарлар сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, ақы төлеудегі теңгермешілік т.б халықтың тұрмасыжағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. Құнсыздануы 20 пайызға өсті. Әлеуметтік саладағы ең өткір мәселенің бірі-тұрғын үй мәселесі. Осы жылдары бұл мәселе бірсыпыра шешуін тапты: миллиондаған адам жаңа пәтер алып, өздерінің тұрғын үй жағдайын жақсартты Дегенмен халық санының өсуіне байланысты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі аяғына дейін шешілмеді, оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды, тұрғын үй құрлысының жоспары орындалмады. Тек, он бірінші бесжылдықта ғана республикада 1,2 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын салу жоспары орандалмады.

Сөйтіп, тоқырау кезіндегі келеңсіз процестер әлеуметтік саланы мықтап шарпынды. Әлеуметтік-мәдени саланы дамытуға қаржы бөлудің “қалдықтың принциптер” қалыптасты, яғни ол салаға таза өндірістік мақсаттардан артылған қаржы ғана бөлінді. Әлеуметтік мәселелер жөніндегі “кереңдік” пайда болды, ал өндірістің техникамен жабдықталуы, кадрлардың біліктілігі, нң бастысы-жұмыс сапасы артта қала бастады.

Бақылау сұрақтары:

1. 70-жылдары қанша кәсіпорындар салынды.

2. 70-жылдары қандай ірі аймақтық өндіріс кешендер тұғызылды.

3. 1970ж республикада адам саны қанша болды?

1. 
   КСРО – ның құылуының тарихи алғы шарттары.
   
2. 
   Тәуелсіз Қазақстанның жариялануы және оның тарихи маңызы.
   
3. 
   ТМД құрылуы.
   
4. 
   Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қиындықтар, өзгерістер, және қол жеткен табыстары.
   

1. 
   Көніш Рысбайұлы “Қазақстан Республикасының тарихы” А. 1999ж.
   
2. 
   Әбдіжаппар Әбдікәрімұлы “Қазақстан тарихы” А. 2005ж
   
3. 
   “Қазақстан тарихының очеріктері” А. 1994ж.
   

Қайта құру мен жариялық белгілі бір дәрежеде қоғамдық өмірді демократияландыру туғызғанмен миллиондаған кеңес адамдарының тұрмыс – тіршілігін жақсартуға елеулі ықпал жасамады. Сан алуан мінбелерден шексіз құрғақ уәделер, серттер беріліп жатты, түрлі тұғырнамалар, бағдарламалар жасалынды. Олардан “жоғардағылардың” іс – әрекеттеріндегі батылсыздық жалтақтық орынсыз ымырашылдық, әр түрлі бұлтарыстар сезіліп тұрды.

Қайта құру процестерінің тактикасын айқындауда өрескел қателіктер жіберілді, бірақ қайта құруды бастаушылар өздерінің кемшіліктерін дер кезінде мойындамады. Экономика мен саясаттағы дағдарыс өрши түсті. Кейбір аймақта саяси талап қойған кеншілердің ереуілдері болды. Осындай жағдайда орталықтың позициясы әлсірей берді.

Халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталған заңдар бірінен соң бірі шығарылып жатты. Алайда олар орындалмады, ақшаның құнсыздануы одан әрі жалғасты, халықтың тұрмысы төмендей берді. Тарауы басында екі қарама – қайшылық тұрды: біріншісі – орталық пен республикалар, екіншісі – орталықтанған бақылау мен экономиканың тізгінін босату.

Кремльдің құны кеткенін көрген одақтас республикалар өздерінің егемендігі туралы Декларацияларын жариялап, өздерінің заңдарын Одақтың заңдарынан жоғары қойды. Бұл процесс “тәуелсіздердің шеруі” деген атқа ие болды. Кейбір табысы мол одақтас республикалар өз мүдделерін қорғап, басқаларға бөлуге қажет түскен пайдасының тиісті бөлігін одақтың бюджетке құймады. Одан ең алдымен шикізатты республикалар зиян шекті, олардың қатарында Қазақстан да бар. Мұндай жағдай “бюджеттер шайқасы” басталды, республикалар мен аймақтардың өзара өнім алмасу жөніндегі міндеттемелері орындалмады.

Осындай жағдайда тарауының басын тең ұстау орталыққа барған сайын қиындай берді. Мәселе былайша қатал қойылды:

Енді не істеу керек? Жауап беру-ақ еді: демократияландыруды одан әрі жүргізу және эканомиканың нарықтық қатынастарға көшіру. Бұл КСРО қалық үкімет эканомиканы тұрақтандырудың бағдар- ламасын жасады оны халық депутаттарының Төтенше сьезі ( 1990ж желтоқсан ) мақұлдады.

Алайда мемлекеттік құрылымның бақылау қызметінің әлсіреуінен елде “көлеңкелі эканомика” мен қылмыскерлік қауырт өсті, кейбір аймақтарда ұлтаралық қақтығыстар одан әрі жалғасты. Осындай тығырыққа тірелген жағдайдан тезірек шығуды көздеген КСРО Президенті мен одақтас республиканың басшылары жаңа Одақ Шартын жасауды ойластырды. Бұл жұмыс “9+1” формуласы немесе “Новоогарев инициативасы ”аталды.Осы шартта дайындау працесіне қатысушылар КСРО мемлекеттік құрылымын “Тәуелсіз мемлекеттер одағы”ретінде реттейтін маңызды құжат әзірледі.Бұл шартқа қол қою 1991 жылдың 20 тамызында белгіленді.

Бірақ бұл іс жүзеге асырылмай қалды. Республикаларға тәуелсіздікті беруді қаламаған озбыр орталықтың кертартпа күштері дәлірек айтқанда ұлыдержавалық шовинистер 1921 жылы тамызда мемлекеттік төңкеріс жасады. Бүлікшілер төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік Комитет сияқты конституциялық емес өкіметтік құрылым құрды, ол бірнеше антиконституциялық заңдар шығарды.

Төңкерісшілердің империялық озбырлықты сақтап қалмақ болып алысты меңзеген залым пиғылы жүзеге аспады. Мәскеудің демократияшыл күштері Ресей Федерациясының парламенті және Конституцияға адал әскери құрамалар антиконституциялық төңкерісті жақтамады. Төңкеріс жаншылды, оны жасаушылар қамауға алынды. Күштердің ара-салмағын таразылауда төңкерісшілер есептен қатты жаңылды, олар танкілер мен коменданттық сағат шағын “экстремистер”тобын сабасына түсіреді, ал халықтың негізгі және басым бөлігі елде тәртіп орнату жөніндегі біздің ұсыныстарымызды қолдайды деп ойлаған.

Төңкеріс жаншылғаннан кейін саяси оқиғалар шапшаң дамыды. Қоғамда демократиялық жолмен жаңғыртудың алты жылдан астам уақытқа созылған қайта құру тамыз күндері шырқау шегіне жеткен еді. Төңкеріс кезінде шақырылып қойған РКФСР жоғарғы Кеңесінің Төтенше сьезі бірқатар елеулі заңдылық актілерді қабылдады: ТМЖК шығарған антиконституциялық барлық қаулылар, жарлықтар күшін жойды; КОКП қызметі тоқтатылып оның мекен-жайларына, архивтеріне құлып салынды. Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мекен-жайы мен оның архивтеріне де құлып салынды.

М С Горбачев Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметінен бас тартты да КОКП-ға өзін-өзі тартуды ұсынды. Себебі, оның басшы орындары ТМЖК-ні тану, оның іс-әрекеттерін жақтау жөнінде төменгі партия ұйымдарына нұсқау берген Горбачевтің әлгіндей мәлімдемесі заң ды емес еді. Өйткені, тұтас саяси ұйымның миллиондаған коммунистердің тағдырын оның бір өзі шешуге құқықты еместі. Мұндай күрделі мәселе партия сьезі немесе референдум арқылы ғана шешімін табуы тиіс еді.

1991 жылы тамызда демократияшыл күштердің тегеуірінімен тарихи оқиға болды: 70 жыл бойы еркін және терезесі тең республикалар одағы атанып келген мемлекеттің билеушісі Коммунистік тағынан тайды. Одақтас республикалар өздерінің асығыс шақырылған парламенттерінің сессияларында бірінен соң бірі өздерінің толық тәуелсіздігін жариялады. Орталық ұзақ жылдар бойы республикалар қарауына бермей келген одақтық бағыныстағы барлық кәсіпорындар мен мүліктер енді өздеріне бағындырылды.

Украина тәуелсіздігін жариялаған соң демократияшыл, әсіресе ұлтжанды күштердің талабы бойынша одақтық жаңа шартқа қол қоюдан басталды. Ол жобадағы тәуелсіз республикалардың конфедерациялық одағынан да шығуға бағыт ұстанды.

Осындай жағдайда Беларуссия башылығының инициативасы бойынша 1991жылы 8-желтоқсанда Минскіде бастағы КСР Одағының құрылтайшылары болған үш республика-Украина, Беларуссия басшыларының кездесуі болды. Онда конфедерациялық біртұтас жаңа одақ құрудың орнына басқаша құрлым-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) берілетіндерін мәлімдеді.

Орта Азия республикалар мен Қазақстанның басшылары 1991жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта бас қосып, мәлімдеме жасады. Онда “бұрынғы құқықсыз болған республикалар орнына” Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылғаны қуатталды. Сонымен бірге олар ТМД өз субъектілерінің барлығының мүддесін есепке алатын болса, оның тепе-тең құрылтайшылары болса өздерінің әзір екенін білдірді.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда тәуелсіз 11 мемлекеттің (бұрынғы одақтас республикалардың) басшылары кездесті, олар 8 желтоқсанда Минскіде ДТМД құрылғаны туралы келісім Хаттамасына өздерінің қолдарын қойды. Қабылданған Декларацияда мемлекеттік жаңа құрлым құрылғаны және осыған байланысты Кеңес Социолистік Республикалар Одағының өмір сүруінің тоқтағаны жария етілді.

Достастыққа қатысушы мемлекеттер өздерінің конституциялық заңдарына сәйкес бұрынғы КСР Одағының жолдаған шарттары мен келісімдерінен туындайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуына кепілдік жасайтындарын мәлімдеді. Сонымен қатар олар өздері қол қойған Алматы Декларациясының принциптерін бұлжытпай сақтауға міндеттенді.

Республика Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация жариялауы тәуелсіздікке жету жолындағы алғашқы батыл қадам болды. Бұл конституциялық емес, саяси акт еді, одан дербес мемлекет туындамады. Тәуелсіздік үшін әлі де жан аямай күрес жүргізу қажет еді. Сөйтсе де парламенттің осы бір батыл қадамы ұлт мәселесінде ондаған жылдар бойы қордаланып қалған күрделі де өзекті проблемаларды шешуге бағытталған, қоғамдық саяси өмір белсенділігінің артуына жол ашты.

Жұртшылықтың зор қолшысы және Қазақстанның егемендікке қол жеткен жайында, 1991 жылы тамыздағы мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Кеңес Одағы құрылғаннан кейін Семей полигоны жабылды, оның негізінде Ұлттық Ғылым академиясының Ядролық зерттеу институты құрылды.

Демократия мен жариялылықтың жеңісі арқасында бұрынғы одақтас республикалар тек саяси ғана емес, ең алдымен экономикалық шынайы егемендікті жеңіп алу үшін батыл қимылдар жасауға кірісті. 1990 жылы дербес мемлекеттің қауырт заң шығару кезеңі болды. “Жер кодекіс”, “Тілдер туралы”, “Мемлекеттік өкімет пен басқаруды жетілдіру туралы”, Конституцияға түзетулер мен толықтырулар енгізу жайында заңдар қабылдады.

Қазақстанда орналасқан бұрынғы одақтың құрылымдардың барлық кәсіпорындары мен мүліктері 1991 жылдың 15 қарашасынан осы республиканың меншігіне өтті .

Бұған дейін Кеңес одағының құрамында болып келген Қазақстан мен Ортаазиялық республикалар тәуелсіздік алғанымен басқалардан гөрі көбірек қиыншылықтарға кезікті. Осындай жағдайда Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары өзара тығыз интеграция жасауға келісім, әлеуметтік-эканомикалық тұрақтандыру және даму мәселелерін үйлестіру жөніндегі мемлекетаралық Комитет құрды.

Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы маңызды оқиға. Бірақ ең бастысы оны нақты мағынамен эканомиканы нығайтумен толықтыру үшін күшті атқарушы өкіметтің қазеттілігі туды. Сондықтан да Жоғарғы Кеңес Қазақстан Президентін

Сайлау жөнінде шешім қабылдады. Бұл бұрынғыдай республиканың орталық ұсынған басшысы белгілі бір сайлау округінен өткізу емес, шын мәнінде ішкі және сыртқы саясатты жүргізуге қабілеті бар, халық тағдыры үшін жауапты басшыны бү- кіл халық болып сайлап алу еді. Осы бір жоғары лауазымға

Н. Ә Назарбаевтың бір өзі ғана ұсынылды. Оған сайлаушылар басым көпшілігі дауыс берді.

1991 жылы 16-желтоқсанда жоғарғы Кеңес Қазақ КСР-ін “Қазақстан Республикасы” деген атпен мемлекеттің атын өзгертті. Бұл тарихи құжат еліміз бұдан былай тәуелсіз, демократиялық және құқықты мемлекет саналды деп жарияланды. Ол өз жерлерінде толық өкімет билігін, ішкі және сыртқы саясатты өздігінше белгілейді және жүргізеді. Тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш президенті сол күні көп ұлтты республика халқына қызмет етуге азаматтың құқықтары мен еркіндігінің кепілі Конституцияға адал болуға, өзіне жүктелген жоғары міндеттерді ақ ниетімен орындауға ант берді.

Президент өзінің алғашқы қадамын республика халқын әлеуметтік жағынан қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы заңды актілер шығарудан бостады. Осыған сәйкес дәрігерлердің, мұғалімдердің, мектепке дейінгі балалар мекемелері тәрбиешілердің және басқа әлеуметтік саладағы қызметкерлердің еңбек ақысы көбейді. Аз қамтамасыз етілген қызметкерлер мен еңбек ардагерлеріне ақшалай және заттай көмек берілетін болды. 1986 жылдың 17-18 желтоқсанындағы Алматыдағы оқиғаларға қатысқаны үшін жазаланған азаматтар Президенттің жарлығымен ақталды.

Тәуелсіз Қазақстанда бір жыл ішінде шын мәнінде орасан зор ревалюциялық жаңғыру шаралары жүзеге асырылды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру қоғам өмірін демократияландыру, меншік формаларының сан алуандығын қалыптастыру процесі басталды. Бұл - өтпелі кезеңнің бастамасы.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Желтоқсан оқиғасыны тарихи маңызы.
   
2. 
   Қайта құру бағытының қарама-қайшылықтары.
   
3. 
   Қайта құру жылдарындағы мәдениет, ғылым ағарту.
   

1. 
   КСРО – ның құылуының тарихи алғы шарттары.
   
2. 
   Тәуелсіз Қазақстанның жариялануы және оның тарихи маңызы.
   
3. 
   ТМД құрылуы.
   
4. 
   Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қиындықтар, өзгерістер, және қол жеткен табыстары.
   

1. 
   Көніш Рысбайұлы “Қазақстан Республикасының тарихы” А. 1999ж.
   
2. 
   Әбдіжаппар Әбдікәрімұлы “Қазақстан тарихы” А. 2005ж
   
3. 
   “Қазақстан тарихының очеріктері” А. 1994ж.
   

Қайта құру мен жариялық белгілі бір дәрежеде қоғамдық өмірді демократияландыру туғызғанмен миллиондаған кеңес адамдарының тұрмыс – тіршілігін жақсартуға елеулі ықпал жасамады. Сан алуан мінбелерден шексіз құрғақ уәделер, серттер беріліп жатты, түрлі тұғырнамалар, бағдарламалар жасалынды. Олардан “жоғардағылардың” іс – әрекеттеріндегі батылсыздық жалтақтық орынсыз ымырашылдық, әр түрлі бұлтарыстар сезіліп тұрды.

Қайта құру процестерінің тактикасын айқындауда өрескел қателіктер жіберілді, бірақ қайта құруды бастаушылар өздерінің кемшіліктерін дер кезінде мойындамады. Экономика мен саясаттағы дағдарыс өрши түсті. Кейбір аймақта саяси талап қойған кеншілердің ереуілдері болды. Осындай жағдайда орталықтың позициясы әлсірей берді.

Халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталған заңдар бірінен соң бірі шығарылып жатты. Алайда олар орындалмады, ақшаның құнсыздануы одан әрі жалғасты, халықтың тұрмысы төмендей берді. Тарауы басында екі қарама – қайшылық тұрды: біріншісі – орталық пен республикалар, екіншісі – орталықтанған бақылау мен экономиканың тізгінін босату.

Кремльдің құны кеткенін көрген одақтас республикалар өздерінің егемендігі туралы Декларацияларын жариялап, өздерінің заңдарын Одақтың заңдарынан жоғары қойды. Бұл процесс “тәуелсіздердің шеруі” деген атқа ие болды. Кейбір табысы мол одақтас республикалар өз мүдделерін қорғап, басқаларға бөлуге қажет түскен пайдасының тиісті бөлігін одақтың бюджетке құймады. Одан ең алдымен шикізатты республикалар зиян шекті, олардың қатарында Қазақстан да бар. Мұндай жағдай “бюджеттер шайқасы” басталды, республикалар мен аймақтардың өзара өнім алмасу жөніндегі міндеттемелері орындалмады.

Осындай жағдайда тарауының басын тең ұстау орталыққа барған сайын қиындай берді. Мәселе былайша қатал қойылды:

Енді не істеу керек? Жауап беру-ақ еді: демократияландыруды одан әрі жүргізу және эканомиканың нарықтық қатынастарға көшіру. Бұл КСРО қалық үкімет эканомиканы тұрақтандырудың бағдар- ламасын жасады оны халық депутаттарының Төтенше сьезі ( 1990ж желтоқсан ) мақұлдады.

Алайда мемлекеттік құрылымның бақылау қызметінің әлсіреуінен елде “көлеңкелі эканомика” мен қылмыскерлік қауырт өсті, кейбір аймақтарда ұлтаралық қақтығыстар одан әрі жалғасты. Осындай тығырыққа тірелген жағдайдан тезірек шығуды көздеген КСРО Президенті мен одақтас республиканың басшылары жаңа Одақ Шартын жасауды ойластырды. Бұл жұмыс “9+1” формуласы немесе “Новоогарев инициативасы ”аталды.Осы шартта дайындау працесіне қатысушылар КСРО мемлекеттік құрылымын “Тәуелсіз мемлекеттер одағы”ретінде реттейтін маңызды құжат әзірледі.Бұл шартқа қол қою 1991 жылдың 20 тамызында белгіленді.

Бірақ бұл іс жүзеге асырылмай қалды. Республикаларға тәуелсіздікті беруді қаламаған озбыр орталықтың кертартпа күштері дәлірек айтқанда ұлыдержавалық шовинистер 1921 жылы тамызда мемлекеттік төңкеріс жасады. Бүлікшілер төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік Комитет сияқты конституциялық емес өкіметтік құрылым құрды, ол бірнеше антиконституциялық заңдар шығарды.

Төңкерісшілердің империялық озбырлықты сақтап қалмақ болып алысты меңзеген залым пиғылы жүзеге аспады. Мәскеудің демократияшыл күштері Ресей Федерациясының парламенті және Конституцияға адал әскери құрамалар антиконституциялық төңкерісті жақтамады. Төңкеріс жаншылды, оны жасаушылар қамауға алынды. Күштердің ара-салмағын таразылауда төңкерісшілер есептен қатты жаңылды, олар танкілер мен коменданттық сағат шағын “экстремистер”тобын сабасына түсіреді, ал халықтың негізгі және басым бөлігі елде тәртіп орнату жөніндегі біздің ұсыныстарымызды қолдайды деп ойлаған.

Төңкеріс жаншылғаннан кейін саяси оқиғалар шапшаң дамыды. Қоғамда демократиялық жолмен жаңғыртудың алты жылдан астам уақытқа созылған қайта құру тамыз күндері шырқау шегіне жеткен еді. Төңкеріс кезінде шақырылып қойған РКФСР жоғарғы Кеңесінің Төтенше сьезі бірқатар елеулі заңдылық актілерді қабылдады: ТМЖК шығарған антиконституциялық барлық қаулылар, жарлықтар күшін жойды; КОКП қызметі тоқтатылып оның мекен-жайларына, архивтеріне құлып салынды. Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мекен-жайы мен оның архивтеріне де құлып салынды.

М С Горбачев Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметінен бас тартты да КОКП-ға өзін-өзі тартуды ұсынды. Себебі, оның басшы орындары ТМЖК-ні тану, оның іс-әрекеттерін жақтау жөнінде төменгі партия ұйымдарына нұсқау берген Горбачевтің әлгіндей мәлімдемесі заң ды емес еді. Өйткені, тұтас саяси ұйымның миллиондаған коммунистердің тағдырын оның бір өзі шешуге құқықты еместі. Мұндай күрделі мәселе партия сьезі немесе референдум арқылы ғана шешімін табуы тиіс еді.

1991 жылы тамызда демократияшыл күштердің тегеуірінімен тарихи оқиға болды: 70 жыл бойы еркін және терезесі тең республикалар одағы атанып келген мемлекеттің билеушісі Коммунистік тағынан тайды. Одақтас республикалар өздерінің асығыс шақырылған парламенттерінің сессияларында бірінен соң бірі өздерінің толық тәуелсіздігін жариялады. Орталық ұзақ жылдар бойы республикалар қарауына бермей келген одақтық бағыныстағы барлық кәсіпорындар мен мүліктер енді өздеріне бағындырылды.

Украина тәуелсіздігін жариялаған соң демократияшыл, әсіресе ұлтжанды күштердің талабы бойынша одақтық жаңа шартқа қол қоюдан басталды. Ол жобадағы тәуелсіз республикалардың конфедерациялық одағынан да шығуға бағыт ұстанды.

Осындай жағдайда Беларуссия башылығының инициативасы бойынша 1991 жылы 8-желтоқсанда Минскіде бастағы КСР Одағының құрылтайшылары болған үш республика-Украина, Беларуссия басшыларының кездесуі болды. Онда конфедерациялық біртұтас жаңа одақ құрудың орнына басқаша құрлым-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) берілетіндерін мәлімдеді.

Орта Азия республикалар мен Қазақстанның басшылары 1991жылы 12 желтоқсанда Ашхабадта бас қосып, мәлімдеме жасады. Онда “бұрынғы құқықсыз болған республикалар орнына” Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылғаны қуатталды. Сонымен бірге олар ТМД өз субъектілерінің барлығының мүддесін есепке алатын болса, оның тепе-тең құрылтайшылары болса өздерінің әзір екенін білдірді.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда тәуелсіз 11 мемлекеттің (бұрынғы одақтас республикалардың) басшылары кездесті, олар 8 желтоқсанда Минскіде ДТМД құрылғаны туралы келісім Хаттамасына өздерінің қолдарын қойды. Қабылданған Декларацияда мемлекеттік жаңа құрлым құрылғаны және осыған байланысты Кеңес Социолистік Республикалар Одағының өмір сүруінің тоқтағаны жария етілді.

Достастыққа қатысушы мемлекеттер өздерінің конституциялық заңдарына сәйкес бұрынғы КСР Одағының жолдаған шарттары мен келісімдерінен туындайтын халықаралық міндеттемелердің орындалуына кепілдік жасайтындарын мәлімдеді. Сонымен қатар олар өздері қол қойған Алматы Декларациясының принциптерін бұлжытпай сақтауға міндеттенді.

Республика Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация жариялауы тәуелсіздікке жету жолындағы алғашқы батыл қадам болды. Бұл конституциялық емес, саяси акт еді, одан дербес мемлекет туындамады. Тәуелсіздік үшін әлі де жан аямай күрес жүргізу қажет еді. Сөйтсе де парламенттің осы бір батыл қадамы ұлт мәселесінде ондаған жылдар бойы қордаланып қалған күрделі де өзекті проблемаларды шешуге бағытталған, қоғамдық саяси өмір белсенділігінің артуына жол ашты.

Жұртшылықтың зор қолшысы және Қазақстанның егемендікке қол жеткен жайында, 1991 жылы тамыздағы мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Кеңес Одағы құрылғаннан кейін Семей полигоны жабылды, оның негізінде Ұлттық Ғылым академиясының Ядролық зерттеу институты құрылды.

Демократия мен жариялылықтың жеңісі арқасында бұрынғы одақтас республикалар тек саяси ғана емес, ең алдымен экономикалық шынайы егемендікті жеңіп алу үшін батыл қимылдар жасауға кірісті. 1990 жылы дербес мемлекеттің қауырт заң шығару кезеңі болды. “Жер кодекіс”, “Тілдер туралы”, “Мемлекеттік өкімет пен басқаруды жетілдіру туралы”, Конституцияға түзетулер мен толықтырулар енгізу жайында заңдар қабылдады.

Қазақстанда орналасқан бұрынғы одақтың құрылымдардың барлық кәсіпорындары мен мүліктері 1991 жылдың 15 қарашасынан осы республиканың меншігіне өтті .

Бұған дейін Кеңес одағының құрамында болып келген Қазақстан мен Ортаазиялық республикалар тәуелсіздік алғанымен басқалардан гөрі көбірек қиыншылықтарға кезікті. Осындай жағдайда Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары өзара тығыз интеграция жасауға келісім, әлеуметтік-эканомикалық тұрақтандыру және даму мәселелерін үйлестіру жөніндегі мемлекетаралық Комитет құрды.

Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялауы маңызды оқиға. Бірақ ең бастысы оны нақты мағынамен эканомиканы нығайтумен толықтыру үшін күшті атқарушы өкіметтің қазеттілігі туды. Сондықтан да Жоғарғы Кеңес Қазақстан Президентін

Сайлау жөнінде шешім қабылдады. Бұл бұрынғыдай республиканың орталық ұсынған басшысы белгілі бір сайлау округінен өткізу емес, шын мәнінде ішкі және сыртқы саясатты жүргізуге қабілеті бар, халық тағдыры үшін жауапты басшыны бү- кіл халық болып сайлап алу еді. Осы бір жоғары лауазымға

Н. Ә Назарбаевтың бір өзі ғана ұсынылды. Оған сайлаушылар басым көпшілігі дауыс берді.

1991 жылы 16-желтоқсанда жоғарғы Кеңес Қазақ КСР-ін “Қазақстан Республикасы” деген атпен мемлекеттің атын өзгертті. Бұл тарихи құжат еліміз бұдан былай тәуелсіз, демократиялық және құқықты мемлекет саналды деп жарияланды. Ол өз жерлерінде толық өкімет билігін, ішкі және сыртқы саясатты өздігінше белгілейді және жүргізеді. Тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш президенті сол күні көп ұлтты республика халқына қызмет етуге азаматтың құқықтары мен еркіндігінің кепілі Конституцияға адал болуға, өзіне жүктелген жоғары міндеттерді ақ ниетімен орындауға ант берді.

Президент өзінің алғашқы қадамын республика халқын әлеуметтік жағынан қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы заңды актілер шығарудан бостады. Осыған сәйкес дәрігерлердің, мұғалімдердің, мектепке дейінгі балалар мекемелері тәрбиешілердің және басқа әлеуметтік саладағы қызметкерлердің еңбек ақысы көбейді. Аз қамтамасыз етілген қызметкерлер мен еңбек ардагерлеріне ақшалай және заттай көмек берілетін болды. 1986 жылдың 17-18 желтоқсанындағы Алматыдағы оқиғаларға қатысқаны үшін жазаланған азаматтар Президенттің жарлығымен ақталды.

Тәуелсіз Қазақстанда бір жыл ішінде шын мәнінде орасан зор ревалюциялық жаңғыру шаралары жүзеге асырылды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру қоғам өмірін демократияландыру, меншік формаларының сан алуандығын қалыптастыру процесі басталды. Бұл - өтпелі кезеңнің бастамасы.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Семей полигоны қай жылы жабылды?
   
2. 
   Кеңес одағында Канституция қашан қабылданды?
   

1. 
   ҚР президенті Н. Назарбаевтың «Қазақстан 2030» жолдауы болашақ міндеттерді айқындау мен ілгері дамудың негізгі шарты.
   
2. 
   Басты стратегиялық мақсаттар, оған жету мүмкіншіліктері.
   
3. 
   Ұлттық қауіпсіздік, оны қамтамасыз ету жолдары.
   

1. 
   Көніш Рысбайұлы “Қазақстан Республикасының тарихы” А. 1999ж.
   
2. 
   Әбдіжаппар Әбдікәрімұлы “Қазақстан тарихы” А. 2005ж
   
3. 
   “Қазақстан тарихының очеріктері” А. 1994ж.
   

Қазақстан егемендік алғаннан кейін зайырлы демократиялық, құқықтық және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны іске асыруда еліміздің тарихи және отарлауда болған мұрасы, оның саяси мәдениетінің өзіндік ерекшелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасы жанжақты ескеріледі. Елімізде саяси партиялардың және партиялық жүйелердің орнығуына, күшті заң шығарушы органның, тәуелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті басқарудың дамуына көп көңіл бөлінеді. Қоғамды демократияландыру барысында жаңа саяси институттар – парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы Конституциялар қабылданды, тәуелсіз сот билігі қалыптасты.

Тәуелсіздік алған алғашқы кезден бастап, елде болып жатқан өзгерістерді талдау арқылы Қазақстан басшысы өзінің назарын болашақың бағытын айқындауға аударды. Атап айтқанда, Президент Н.Ә.Назарбаев 1992 жылы жарық көрген «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде жаңа тарихи жағдайға байланысты еліміздің егеменді мемлекет болуының стратегиялық міндеттерін көрсетіп берді.

Бұдан кейін мемлекет алдында бой көтерген жаңа тактикалық мақсаттардың іске асыру шаралары белгіленді. Оны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің 1993 жылы жазған «Қазақстанның болашағы – қоғамдық идеялық бірлігінде» деген еңбегінде ашып берді. Мұнда Президент Тәуелсіз еліміздің одан әрі күшейіп нығаюында қоғамдық ынтымақтастық пен жарастықты іске асырудың жолдарын анықтады. Алайда, осы белгіленген стратегиялық міндеттерді тәжірибе жүзінде іске асыруда көптеген қиыншылықтар мен кемшілктер кездесті. Оны орындауда дәрменсіздік көрсеткен С.Герещенко басқарған (1992 ж бастап) Министрлер кабинеті де отставкаға жіберіліп, Ә.Қажыгелдин басқарған республикада үшінші үкімет құрылды. Бұл үкіет таяудағы үш жыл ішінде елімізде болып жатқан реформаларды іске асырудың жаңа бағдарламасын белгіледі, осы бағатта бірқатар жұмыстар жүргізеді. Дегенмен өзінің ағдарлаасын аяғына дейін жеткізбей Ә.Қожыгелдиннің үкіметі 1997 жылдың 10 қазан күні отставкаға шықты. Оған себеп, алдымен жекешелендіру бағдарламасында кеткен үлкен қателіктердің салдары, содан соң елімізде әлеуметтік әділетсіздіктің орын алғанын айтуға болады. Ә.Қажыгелдин үкіметінің орынына Н.Балғыбаев басқарған төртінші үкімет келіп, екі жыл (1997-1999 ж) қызмет етті. Бұл үкіметте қиын кезеңде жұмыс істеді. Елде қолданып қалған қарыздарды қайтару сыртқа шығарылатын шикізат өнімдері бағасының құлдырауы, көрші елдердегі экономикалық дағдарыстың Қазақстанға әсері кезінде жұмыс істеуге тура келді.

Үкімет сыртқы факторлардың жағымсыз әсеріне қарамастан, тұтас алғанда макроэкономикалық тұрақтылықты сақтап қалды. Сондай-ақ, бұрынғы заемдарды төлеуде, мемлекеттің ішкі және сыртқы міндеттемелерін орындауда Н.Балғымбаев басқарған үкімет бірқатар айтуға түұрарлық қызмет атқарды.

1999 жылы қараша айында Қазақстан үкіет басына Қ.Тоқаев басқарған үкімет тағайындалды. Жаңа үкімет республика Парламентінде өзінің 2000-2002 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасын ұсынып бекітті. Ондағы шешілуге тиісті басты проблемалар негізінен «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламадан туындағанды.

1. 
   Қазақстанның сыртқы экономикалық байланысы саласындағы табыстары.
   

3. Қазақстан Президентін бүкілхалықтық сайлау.

4. ҚР конституциясын қабылдау.

5. Нарықтық экономикаға өту, ондағы қиыншылықтар.

6. Тарихи сананың қалыптасуындағы іс-шаралар.

7. Демократиялық кәсіби мемлекет құру.