Г. Н. Қонарбаева

ЖОЛ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫС ҚАУІПСІЗДІГІ

5В090100 «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану» мамандығының студенттері үшін тәжірибелік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау

Өскемен

2014

Машина жасау және көлік факультетінің әдістемелік кеңесі бекіткен

№____ Хаттама _________________2014 ж.

© Д.Серiкбаев атындағы Шығыс

Қазақстан мемлекеттiк техникалық

университетi, 2014

Әдістемелік нұсқау «Көлік және логистика» кафедрасында 5В090100 – Тасымалдауды, жүрісті ұйымдастыру және көлікті пайдалану мамандығы бойынша оқитын студенттерге мемлекеттiк жалпы бiлiм беру стандартының үлгi қалып негiзiнде жасалды

Көлік және логистика кафедрасының отырысында талқыланды
Кафедра меңгерушісі В. Вдовин
№____ Хаттама ________________2014ж.

Машина жасау және көлік факультетiнiң оқу-әдiстемелiк кеңесі бекiткен

Құрастырғандар

Оқытушы Г. Қонарбаева

Нормобақылаушы Т. Тютюнькова

Қазақстан Республикасының Министерство

Білім және ғылым образования и науки

министрлігі Республики Казахстан
Д. Серікбаев атындағы ВКГТУ

ШҚМТУ им. Д. Серикбаева

БЕКІТЕМІН

МжК факультетінің деканы
___________М.В.Дудкин

___________________2014 ж.

ЖОЛ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫС ҚАУІПСІЗДІГІ

Методическое указания по выполнению практических работ для студентов специальности 5В090100 – Организация перевозок, движения и эксплуатация транспорта

Өскемен

Усть-Каменогорск

МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6

1 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС

«Ілінісу еселігін анықтау әдісі және ППК МАДИ қолайлы аспабының көмегімен жол жамылғысының сырғанақтығын бағалау» 7

2 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС

«Жол жамылғысының кедір-бұдырлығын анықтау және бағалау 14

«Жол жамылғысының тегістігін анықтау және бағалау» 18

4 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС

«Автомобиль жол жамылғысының беріктілігін анықтау және бағалау» 22

«Трассадағы жалғыз автомобильдің қозғалыс жылдамыдығын анықтау және қозғалыс жылдамдығының сызықтық графигін тұрғызу» 30

Қолданылған әдебиеттер 34

КІРІСПЕ
Тәжірибелік жұмыстың мақсаты “Жол шарттары және қозғалыс қауіпсіздігі” пәні дәрістерінің теориялық негізін бекіту, автомобиль жолының көліктік-пайдалану көрсеткіштерін зерттеуде қолданылатын әдістер мен аспаптарды қолдануды үйрену.

Тәжірибелік жұмыстардың алдында студенттер өз бетімен қажетті дәрістерді, оқулықтар мен әдістемелік нұсқауларды міндетті түрде оқып қарастырулары тиіс. Тақырыптарды тереңірек түсіну үшін әдістемелік нұсқаудың соңында пайданылатын әдебитеттер тізімі берілген.

А қосымшасында студенттерге есеп беруді толтыруға және орындалған жұмысты қорғауға бірыңғай талаптар қойылған. Әрбір студент барлық жұмысқа арналған, алғашқы титул беті бар дәптер бастауға міндетті. (Б қосымшасы).

1 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС
«ІЛІНІСУ ЕСЕЛІГІН АНЫҚТАУ ӘДІСІ ЖӘНЕ ППК МАДИ ҚОЛАЙЛЫ АСПАБЫ КӨМЕГІМЕН ЖОЛ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ СЫРҒАНАҚТЫҒЫН БАҒАЛАУ»

1. 
   Жұмыстың мақсаты
   

Жол жамылғысының ілінісу еселігін анықтау және ППК МАДИ қолайлы аспабының көмегімен жол жамылғысының сырғанақтығын бағалау.

Ілінісу еселігі φ – доңғалақ тоғынындағы тарту күшінің максималды мәнінің автомобильдің ілінісу салмағына қатынасы. Қозғалыс тәртібіне байланысты ілінісу еселігін келесі түрлерге бөлуге болады:

φ – домалау жазықтығында сырғанамай, тайғанамай қозғалу;

φ₁ – домалау жазықтығында сырғанап, тайғанақтап қозғалу (бойлық ілінісу еселігі);

φ₂ – жанынан қар басып қалған кезде (көлденең ілінісу еселігі).

Барлық үш еселік автомобиль қозғалысының әртүрлі тәртібіне жатады. Олардың абсолютті мөлшері және сипаты жағынан айырмашылықтары бар. φ-дің мәні қозғалыс жылдамдығына, жамылғының түрі, күйі, кедір-бұдырлығына, протектор суретіне, доңғалақтағы түскен жүкке, тежеу режіміне байланысты.

Жүргізушілерге қауіпсіз қозғалыс тәртібін ұсынуда, сондай ақ ілінісу сапасы төмен телімдерді білуде, ілінісу еселігінің мәні туралы мәліметтерді білу қажет.

Ілінісу еселігін қолайлы (аз габаритті) аспап немесе динамометрді арбашық арқылы өлшейді.

Сурет 1.1 – Жол жамылғысының ілінісу қасиетін бағалауға арналған қолайлы аспаптар

Маятниктегі үлгідегі қолайлы аспаптың кемшілігі имитаторлы шинаның жамылғы мен түйіспесі аз ауданды қамтиды, үйкеліс ауыспалы және аз жылдамдықпен жүзеге асады.

МАДИ-да өңделіп шығарылған ротационды үлгідегі қолайлы аспаптың да өз кемшіліктері бар.

Бұл аспаптың маятникті үлгідегі аспаппен салыстырғанда негізгі артықшылығы жол бетінің шина үлгісімен үлкен жол ұзындығында түйісуі және үлгінің үлкен жылдамдықты қозғалыста болуы, сонымен қатар өлшеу тезділігі (5 мин).

Соққылы әрекет аспабы жүкті жіберу энергиясын қолдану арқылы резеңкелі имитаторлы шинаның орын ауыстыруына негізделген.

Аспап итергіш тартқышты резеңкелі имитатор және жылжымалы жалғастырғышпен қосып тұратын топсадан, екі резеңкелі имитатордан, жоғарғы бөлігінде құрылысын бекітіп тұратын тірек қарнағынан, серіппелі тығырықпен тіркелетін жүк түсіргіштен, сонымен қатар: екі тартатын, бір орталық, яғни 3 серіппеден тұрады. Батырманы (кнопканы) басқан кезде топса және жол жамылғысында итергіш тартқыш имитаторды жылжыту көмегімен түсіргіш құрылысындағы жүк төмен қарай құлап, жылжымалы жалғастырғышқа соғылады. Имитатордың соңғы ауыстырылуы жамылғының тайғақтығын сипаттайды.

Ілінісу еселігін өлшеу үшін әртүрлі құрылымдағы динамометрлі тіркемелер қолданылады. Динамометр тіркеме МАДИ-8 ең әмбебап болып табылады. Бұл тіркеме доңғалақ қондырғысының әртүрлі бұрышындағы ілінісу еселігін өлшеуге мүмкіндік береді. Динамометрлік тіркемеде 6,45 – 13 өлшемді, 60 км/сағ қозғалыс жылдамдықтағы, доңғалаққа түскен жүк 3000 Н және судың жұқа қабығы 1 мм қалыңдықтағы тегіс протекторлы шина қолданады.

Динамометрлік тіркеме жоқ болған кезде жол жамылғысының сырғанау дәрежесін ылғалды жамылғыда («Волга» Газ 24) автомобильді тежеу әдісімен бағалайды. Мұндай жағдайда ілінісу еселігін тежеуіш жол ұзындығы бойынша есептейді:

S_T – тежеу жолының ұзындығы, м.

Автомобильді тежеуіш телімінде жылдамдығын 40 км/сағ-қа дейін үдетіп, шұғыл тежейді. Тежеуіш жол ұзындығын жамылғы бетінде қалған іздер арқылы ұзындық өлшейтін рулеткамен өлшейді. Бояу және ұнтақпен (құрғақ бояу) оқталған пистолет-ракетникпен жабдықталған автомобильмен тура дәлдікте өлшеуге болады. Пистолет-ракетник тежеуіш басқышымен байланысты, басқышты басқан кезде жүргіншілер жолында белгілер пайда болады.

Сонымен қатар 1 секунд ішінде шұғыл тежеу кездегі автомобильдің өлшенген үдеуі арқылы децелерометрдің көмегімен ілінісу еселігін анықтауға болады:

, (1.2)
мұндағы а – автомобильдің үдеуі, м\с²;

g – еркін түсу удеуі, м\с².

Жол жамылғысының сырғанақтығын бағалаудың қорытынды мәліметі болып ілінісу еселігінің сызықтық графигі болып табылады.

Жолды ілінісу еселігінің ең аз мәні 0,35 болғанда пайдалануға рұқсат етіледі. Жол құрылысында ілінісу еселігінің 0,6 болуын қамтамасыз ету керек.

Ілінісу еселігін жоғарылыту мақсатында жоғары кедір-бұдырлықты қамтамасыз ететін немесе жолдың бетінен тез суды өткізуге мүмкіндік туғызатын жамылғы жасау үшін жол бетінде өңдеулер жүргізіледі.

ППК-МАДИ қолайлы аспабында имитатор соққылы импульс әсерімен жол жамылғысына қысылады, оның бетімен сырғиды. Бірінші мезгілде имитатор судың жұқа қабығымен әрекеттеседі, содан кейн оның түйіспе аумағында сығылуынан жартылай құрғақ және құрғақ аумақтар байқалады. Күш импульс шамасының тұрақты әсерімен сырғанаудың жалпы жолы жамылғының үйнетүзімді және дренажды қасиетін анықтайды.

Құлаған жүк аспаптың жұмысы барысында қарнақтың сыртқы бетімен сырғанау мойынтірегіне орналасады. Жүк қарнақтың жоғарғы бөлігінде құрастырылған түсіру механизімінде бастапқы орнында тұрады. Өлшеу кезінде түсіру механизіміндегі батырманы басу арқылы жүк босатылады да, қарнақ үстімен сырғанайды. Қарнақтың төменгі тұсында (құбырында) бойлық ілінісу еселігінің межелігі (шкала) енгізілген. Межелікте өлшеуіш тығырық орналасқан. Құлаған жүктің соққысымен ілінісу еселігі анықталады.

1.4 Жол жамылғысының ілінісу еселігін өлшеу әдісін орындау
1 Ілінісу еселігін өлшеу үшін аспапты жол жамылғысына орнатады. Ол үшін аспап қарнағының төменгі құбырын төлнектің астына тіреуіш ретінде қояды да, қойылған орнында самынмен (гайка) бекітеді. Содан соң қарнақтың ортаңғы тірек құбыры төменгісімен біріктіріледі және жылжымалы жалғастырғыш, жинақтау кертігі төменгі шеткі орынға ауысады. Осыдан кейін орталық серіппе ортанғы трубаға орналасады және серіппенің тартылуын ретке келтіретін механизм жоғарғы құбырмен соқтығысу үшін ортанғы құбырдан шығады. Сырғанаудың жалғастырғыш құбырмен қосылғаннан кейін жұмыс орнына ауыстыру қажет. Ол үшін жалғастырғыш жоғарғы тілікпен бірқатар күштермен төменгі орынға қайтарылады және жұмыс тілігіне бұрылады. Осыдан соң орталық серіппе қажетті мөлшерге дейін созылады да, аспап қарнағының барлық 3 иіні орталық серіппемен жиыстырылып тұрады.

2 Осыдан кейін резенкелі имитатордың төменгі жазығы жол бетімен 10 мм ара қашықтықта болатындай аспапқа көлденең серіппені және тірек бұрамалы тығырық орнатылады.

3 Содан сон аспап қарнағына түсіргіш құрылымына жоғарғы шетінде орналасқан құлаған жүк ілінеді. Өлшеу балдағының межеліктің жоғарғы орнына орын ауыстырынан кейін аспап толықтай жұмысқа дайын.

4 Ілінісу еселігін өлшеу үшін жол жамылғысының сырғанау бағытында имитатор астын дымқылдау қажет. Әр имитатордың астындағы дымқылданған жолдың өлшемі 15х30 см болу керек. Әдетте дымқылдауға 200-250 см су жұмсау жеткілікті.

5 Дымқылдаудан кейін шұғыл, жүк түсіргіштің батырмасын басып, ілінісу еселігін өлшеуді жүргізу керек.

Әдетте өлшеуді қайталау барысында алынған еселіктің мәні тұрақты болмайды, бірнеше рет өзгереді. Бұл құбылыс аспаптың қатесі емес, жамылғыдағы судың жұқа қабығының тұтқырлығының өзгеруі. Өлшеу жұмысы тазаланған жол жамылғысында өтетін болса, бұл өзгерулер болжамы ғана. Ілінісу еселігінің орташа тұрақты мәнін алу үшін, жол жамылғысының барлық құралымында әдетте 3-5 өлшеу жүргізу жеткілікті.

Аспапты сол бұрынғы жол бөлігінде орын ауыстыру үшін оны бөлшектемей, ең кіші күйде ауыстыру керек. Осыдан кейін аспапқа тұғырық болып орнатылған доңғалақ үстіне орналастырамыз.

Аспапты бөлшектеу барысында келесі операцияларды жүйелі жүргізу керек:

- қарнақтың жоғарғы жағынан құлайтын жүкті алу.

- көлденең жиналмалы серіппені шешу.

- жылжымалы жалғастырғышты жоғарғы жинақтау кертігіне ауыстырып, ең шеткі жоғарғы орынға дейін көтеру.

- бағытталған қарнақтың бірінші жоғарғы, сонан соң ортаңғы құбырын алу.

- сырғанау жалғастырғышын жұмыс кертігінің шеткі төменгі орнына ауыстыру.

- төлке тұғырығындағы төменгі құбырдың гайкасын бұрап, төменгі құбырды шешу.

- резеңкелі имитаторларды және құлаған жүкті бірге шешіп, тұғырық жәшігіне салу.

- серіппені және аспап құбырын жәшікке орналастыру.

Сурет 1.2 – ППК МАДИ қолайлы аспабының межелігін баламалау графигі
Аспапты пайдалану үрдісі кезінде оның (құрылымында) конструкциясында өзгерістер пайда болуы мүмкін. Бұл өзгеріс және жағдайларда оның дәлдігіне әсер етуі мүмкін. Осыған байланысты қолайлы аспаптың жұмыс қабілеттілігін мезгіл сайын бақылап отыру қажет. Аспапты баламалау кезінде оны жазық тегіс жамылғыға орналастырып, иінтіректен резеңкелі имитаторды шешіп, оның төменгі аяғына арнайы металды тілімше орнатады. Осы кезде жүкті түсіру алдында аспап нөлде тұрған ілінісу еселігін жазып алу керек. Өлшеу тығырығының ауытқуы 7 мм аспау қажет. Ондай болмаған жағдайда оның жоғарғы аяғында орналасқан орталық серіппенің тартылу механизмін не тарту керек, тығырық нөлден төмен түссе, не төмен түсіру керек, ол нөлден жоғары болса. Орталық серіппенің тартылуының өзгеруінен кейін аспап жиналады да, баламалау қайталанады.

Тәжірибелік жұмысты орындау барысында қойылған мақсаттарға байланысты әртүрлі кедір-бұдырлы жамылғыдағы ілінісу еселігін анықтайды, дөңгелек ізі жолағындағы және олардың арасындағы ілінісі еселігі жамылғының ластану дәрежесіне байланысты болады.

2 Ілінісу еселігінің түрлері?

3 Ілінісу еселігінің шамасына әсер ететін факторлар?

4 Ілінісу еселігін анықтауға арналған аспаптар?

5 Ілінісу еселігін динамометрлі тіркеме көмегімен анықтау?

6 Ілінісу еселігін автомобильді тежеу арқылы анықтау?

7 Ілінісу еселігін децелерометрдың көмегімен анықтау?

8 ППК-МАДИ аспабының жұмыс істеу принципі?

9 ППК-МАДИ аспап көмегімен ілінісу еселігін өлшеу әдісін орындау?

2 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС

Жол жамылғысының кедір-бұдырлығы дегеніміз шина деформациясына және шинамен ілінісу еселігінің жоғарлауын қамтамасыз етуге еш әсері жоқ, жамылғы бетінің аз ғана ойлы-қырлы болып келуі.

Жамылғының кедір-бұдырлығы жол бетінің микропішінді элементінің пішіні және биіктігімен анықталады. Кедір-бұдырлықтың екі түрі болады: макрокедір-бұдырлық және микрокедір-бұдырлық.

Макрокедір-бұдырлық жамылғы бетінде тас материалының бөлшегі ретінде пайда болады. Бұл шығыңқы жерлердің арасында арна желісі құрылады. Арна желісі арқылы автомобиль қозғалысы кезінде дымқыл жолдағы су, шинамен жамылғы бетінің түйіспе аумағында судың қысылуын қиындатады, ал ол ілінісу еселігінің шұғыл төмендеуіне әкеліп соғады.

Микрокедір-бұдырлық тас бөлшегінің аз кедір-бұдырлығы. Ол шина протекторы және жамылғы кедір-бұдырлығының арасындағы судың жұқа қабыршығының жарылып шығуын жеңілдетеді. Микрокедір-бұдырлық жол жамылғы бетінің уйкелме түзілімді қасиетін шұғыл жоғарытылады. Макро - микрокедір-бұдырлықтың арақатынасы жол жамылғысының ілінісу сапасын анықтайды. Сондықтан жамылғының кедір-бұдырлығы және ілінісу еселігі арасында тар корреляционды байланыс орнауы мүмкін. Қазіргі кезде техникалық қиыншылықтарға байланысты микрокедір-бұдырлықты бағаламайды, автомобиль жолдарының ілінісу сапасын динамометрлі аспаптың көмегімен анықтайды, ал жол жамылғысының микрокедір-бұдырлығының көрсеткіштерін жол бетінің күйі туралы қосымша ақпарат түрінде ғана қолданады. Кедір-бұдырлы беттегі шығыңқы жерлердің биіктігі шинамен жамылғының түйіспе аумағында судың сығымына жеткілікті болу керек. Бұл шарт жамылғыны қанағаттандырады. Тас материалының бөлшектерімен құрылған кедір-бұдырдың өлшемі 8-10 мм. Шығыңқы жерлердің орташа қадамы 6,4-11,0 мм. Бірақта, тәжірибеде тас материалдарын көбінесе 15-25 мм өлшемде қолданады. Мұндай өлшем кедір-бұдырлы қабат құру технологиясын жеңілдетеді.

Дымқыл жамылғыдағы қозғалыс кезінде су доңғалаққа көтерілу әрекетін жасайды. Қозғалыс жылдамдығының артуынан жамылғымен доңғалақ шинаның құрғақ түйіспесінің ауданы кемиді. 80-100 км/сағ жылдамдықта көтерілу күші ең үлкен мәнге жетуі мүмкін. Мұндай кезде құрғақ түйіспемен жамылғы толықтай жойылады. Доңғалақ су қабатымен сырғанай бастайды. Мұндай құбылыс акважоспарлау деп аталады. Осы кезде автомобильді басқара алмау пайда болады. Жол жамылғысында кедір-бұдырлықты шығыңқы жерлердің жоғарлауынан сұйықтың активті қабатының тереңдігі (шинаның асты) төмендейді, сонымен қатар, жамылғы үстіне доңғалақты көтеріп тұратын гидродинамикалы көтерілу күші де төмендейді. Сондықтан акважоспарлау құбылысын болдыртпау үшін ірі кедір-бұдырлы жамылғы жасау қажет.

Жол жамылғы бетінің кедір-бұдырлығын «құмды дақ» әдісімен немесе қолайлы микропішін сызбамен өлшейді.
2.3 Жол жамылғысының кедір-бұдырлығын «құмды дақ» әдісімен бағалау
«Құмды дақ» әдісі жол жамылғысының макрокедір-бұдырлығын анықтауда ең қарапайым және кең таралған тәсіл болып табылады. Кедір-бұдырлықты анықтау үшін әдетте, 200*250 см³ ұсақ құм алынады және бағалау жамылғысына оны конус түрде төгеді. Сызғаш немесе металды тығырықтың көмегімен дөңгелек қозғалыспен кедір-бұдырлы жол жамылғысының шығыңқы жерлерін құммен тегістейді. Осыдан кейін «құмды даққа» дөңгелек пішінін береміз. Содан соң алынған дөңгелектің диаметрін екі-үш жерден өлшеп, орташа мәнін құмды дақтың ауданын есептеуге аламыз. Тегістіктің көрсеткіші болып құм көлемінің дөңгелектің ауданына қатынасы ретінде анықталынады.

Дөңгелек ауданы мына формуламен анықталады:

R – құмда алынған дөңгелектің орташа радиусы.

Сурет 2.2 – Ине үлгідегі микропрофилограф

2 Электроқозғалтқыш қосылады. Қозғалтқыш біліктің айналысы бұрамдыққа беріледі. Тіреуіштің гайкасыны болғандықтан, бұрамдықтың айналысы кезінде барлық жүйелер: электроқозғалтқыш, тістегеріш, қос иін және ине-жамылғы бетінде жағалай орналысады. Осындай үлгіде ине қос иінде бұлғақты механизмінің хабарлауы арқылы қайтару алға басу қозғалысын жасайды, және бір мезгілде жамылғы бетіне жағалай орналасады. Инемен жамылғы бетінің жанасуынан кейін серіппенің қысылу есебінде қос иін өзінің одан арғы айналысын сақтайды. Осыдан кейін ине жылжымайтын күйін сақтайды. Иненің тік жазақтықта орын ауыстыруы потенциометрге қозғалыс береді. Мұндағы сигналды өзі жазғыш таспа немесе осциллограф жазып алады. Берілген құрылғы талап етілген масштабта жол жамылғысының микропішінін алуға мүмкіндік береді.

2 Акважоспарлау құбылысы?

3 Жол жамылғысының кедір-бұдырлығын құмды дақ әдісімен бағалау?

4 Ине үлгідегі профилографтың көмегімен жол жамылғысының кедір-бұдырлығын анықтау?

3 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС
«ЖОЛ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ТЕГІСТІІГН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ АНЫҚТАУ»

3.1 Жұмыстың мақсаты
Жол жамылғысының тегістігін анықтау әдістерімен танысу, жол жамылғысының тегістігін бағалау.
3.2 Қысқаша теориялық мағлұмат
Жол жамылғысының тегістігі S - дегеніміз жолдың жоғары көліктік-пайдалану қасиетін қамтамасыз ететін жүру бөлігінің жоғарғы сапалық күйі (қауіпсіздік, ыңғайлылық). Бойлық және көлденең пішінді биіктігі бойынша орнатылған тербегіс мөлшерін салыстырумен бағаланады. Жол жамылғысының тегістігі жолда қозғалыстың ыңғайлығын сипаттайтын, жолдың толықтай көлік-жұмысына және автомобильдың жылдамдығына шешуші ықпал жасайтын негізгі корсеткіштердің бірі.

Жамылғы тегістігін өлшейтін аспаптардың 3 тобы болады: жамылғы бетінің тегістігін бағалайтын жеңілдетілген аспаптар (әртүрлі құрылғыдағы төрткілдеш); жамылғының бойлық пішінін өлшеуге мүмкіндік беретін аспап (профилограф); жамылғының автомобильге динамикалық әсер етуін бағалауға негізделген аспап (толчкомер, акселерометр).

Жол жамылғысының тегістігін жол құрылысында көбінесе арнайы 3 метрлі төрткілдештің (рейка) көмегімен бағалайды. Төрткілдешті жамылғы бетіне төсеп, шамасы 5мм-ден аспайтын арнайы қима үлгімен саңылауларды анықтайды. Төрткілдешті сонымен қатар, жол бөлігінің тегістігін бағалауда су өткізетін құрылыс үстінде шұңқырларды, иірімдерді өлшеуге пайдалануға болады.

Жолды пайдалану барысында мұндай әдістің төмен өнімділігінің себебінен және тексерілген сапар желісінің (маршрут) едәуір ұзақтығынан жамылғы тегістігін бағалау үшін әдетте точкомер (түрткі өлшеуіші) қолданылады.

Бұл аспаптың құрылымы автомобиль шанағында (кузов) орнатылған иілгіш арқан арқылы артқы мостпен қосылған қырылдақ жалғастырғыштан тұрады (храповой муфты). Мұнда иілгіш арқан атанаққа (барабан) оралған және қырылдақ жалғастырғышқа қатты қосылып тұрады. Арқанның соңы серіппе арқылы аспап орнағына (станина) автомобиль жартысына бекітілген. Серіппегіштің (рессор) қысылуынан және автомобиль шанағының тербелісімен созылған арқан атанақты және қырылдақ жалғастырғышты айналдырады. Қырылдақ жалғастырғыштың айналуы есеп механизмін іліністен шығарады, және оның көрсеткіші ауыспайды. Есеп механизмінің көрсеткіші қағаз таспаға басылады.

Сурет 3.1 - Толчкомердің принципті сұлбасы

Жамылғының тегістігін өлшеуге арналған, құрылымы жетілдірілген аспап профессор А.А. Хачатуровтың жетекшілігімен МАДИ-да өңделген «Баяу маятнигі» және доңғалақ қаңқа түрінде орындалған бүкіл тіркемелі аспап жамылғы микропішінін магнитті таспаға жазып алады. Өлшеу қорытындысы ұқсас спектрометр-анализатормен өлшеу уақытында өңделеді.

Жол жамылғының тегістігін бағалау үшін сонымен қатар, тік үдеуді белгілеуге мүмкіндік беретін акселерометр ХАДИ-ді қолданады. Тік үдеуді зерттеу көрсеткендей автомобиль шанағының тербелісіне 3-4 м/с жеке, 2-2,5 м/с жүйелі үдеу дамылсыздандырып тұрады. Жағымсыз тербеліске 5-7 м/с жеке, 3-4 м/с жүйелі үдеу сәйкес келеді.

3. 
   Жұмысты өткізу әдісі
   

1. Жол жамылғысының тегістігін бағалау үшін толчкометр орнатылған автомобиль берілген 60 км/сағ жылдамдықпен қозғалады.

2. Километрдің белгісін жүріп өту кезінде оператор толчкометрдің соленодасының батырмасын басады.

3. Жамылғы тегістігін сипаттайтын көрсеткішті анықтау үшін, кейінгі есептеуден алдындағы есептеуді кеміту қажет.

4. Өлшеу қорытындысын бойынша жол жамылғы тегістігінің километрлі графигі құрылады. Жамылғы тегістігінің көрсеткішінен басқа бұл графикке осы көрсеткіштің рұқсат етілген деңгейлері де кіргізіледі. Жамылғының тегістігі рұқсат етілген мәндерден тыс қалса, жол бөлігі қанағаттанарлықсыз деп есептелінеді. Яғни шұғыл жөндеуді қажет етеді.

Сурет 3.2 – Жол жамылғысының тегістігінің графигі
Кесте 3.1 – Жол жамылғысы тегістігінің шекті мәндері

Жамылғы	Толчкомердің мәндері, см\км, тегістікті бағалауға сәйкес
	өте жақсы	жақсы	Қана-сыз
Цементобетонды, асфальтобетонды, қиыршық тас, органикалық тұтқырғыштармен өңделген Қиыршық тас және ірі құм Жұмыр тас төселген көше	50 140 200	100 250 350	200 500 700

3. 
   Бақылау сұрақтары
   

1 Жол жамылғысының тегістігі дегеніміз не?

2 Жол жамылғысының тегістігін өлшеуге арналған аспаптар?

3 Толчкомердің әрекет ету принципі?

4 Жол жамылғысы тегістігін бағалау. Тегістіктің рұқсат етілген мәндері?

5 Жол жамылғысы тегістігінің сызықтық графигі?

6 Тегістіктің қозғалыс жағдайларына әсері?

4 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС

Жол төсемесінің және жер төсемінің беріктілігі – қарастырылатын конструкциядағы жол төсемесінің атқару қабілеттілігін сипаттайды, серпімділік модулімен бағаланады. Е (мегапаскаль).

Жол төсемесінің төзімділік сапасы төселген жердің қысылысуының қарсыласуымен анықталады.

Жол төсемесінің автомобиль доңғалағынан мүмкідігінше үлкен ауданға әсер ететін күшті тараптар, жер негізінің төзімділігін нашарлататын судың кіруін ескерту керек.

Жұмсалған күшке байланысты жол жамылғы деформациясының үш жағдайы болуы мүмкін.

Егер күш үлкен емес, жол киімі және жер төсеменің қабаты жақсы нығыздалған болса, жол киімі бұзылмайды тек ғана серпімді деформация пайда болады, яғни жол киімі күштің жерінен келеді де, автомобильдер өткеннен кейін бұрынғы орнына келеді.

Күштің өсуі немесе жер төзімділігінің уақытша төмендеуі күзгі немесе көктемгі периодта пайда болуынан бірте-бірте пластикалы аз деформация құрылады. Егерде жол киімі нашар күйдегі период ішіндегі олардың жиынтық мәні, бірнеше соңғы мәндерден асып кетсе, жол киімі бұзылады.

Жол киімінің төзімділігі мүмкін болған иіліске, сонымен қатар жол киімінің нашарлау периоды ішінде қолданған күштің санына байланысты.

Өте үлкен күште немесе жер төзімділігінің едәуір нашарлауы кезінде алғамында баяу деформация ары қарай тез артады да, нәтижесінде жол киімі толық бұзылады.

Доңғалақтан келетін қысым әсерінен жол киімі активті аумақ мегінде қысылады, (жердің орын ауыстыруы мүмкін зона), жол киімінің иілісі пайда болады. Бірқатар қисық сызық бетінде «иіліс тостағаны» құрылады.

Жердің құрылуына берілетін қысым күш таратылатын ауданға байланысты. Жол ішімін қалыңдығының артуымен бұл аудан да артады, ал қысым сәйкесінше азаяды. Өте үлкен дымқыл дамудың әсерінен жер төзімділігінің төмендеуі, әсіресе, көктемгі, күзгі мерзімдерде жол ішімінің қалыңдығы қауіпті қысымды қамтамасыз етпейді. Өте ауыр автомобильдер өткен кезде жол киімінде ойылған жерлер пайда болуы мүмкін.

Осыған байланысты үш-төрт қолайсыз апталардан кейін, жол жөндеу шігер ауыр автомобиль қозғалысын жауып тастайды. Күштің әсерінен жол киімінің қысылуы 2, және тығыздалынуы, жол киімінің төменгі бөлігінде-созылу 3 пайда болады.

Жол киімінің жоғарғы немесе төменгі қабаттарында төзімді материалдардың шектен асуынан сызаттар 9 құрылады.

Жол төсемесінің төменгі қабаттарында материалдардың дұрыс байланыспауынан қайтымсыз деформациялардың пайда болуы мүмкін (пластикалық ағым деп аталады). Мұндай даму жол төсемесінің бұзылуына және деформациясының жиналуына әкеп соғады.

Сурет 4.1 – Жол төсемесінің бұзылулары мен деформацияларының түрлері

Жол төсемесінің күйін зерртеу жұмысы үш кезеңнен тұрады: дайындық, далалық және ғылыми өңдеу.

Дайындық периоды барысында барлық бағдар үшін жер төсемесін сиапттайтын қарқындылық және қозғалыс құрамының басқа да көрсеткіштері туралы ақпараттар жинайды. Ол үшін: тексерілетін жолдың жоба материалдарын; жер төсемінің топырағы туралы мәліметтерді; жол төсемесінің құрылымы туралы; есептеу кезінде алынған жер төсемінің қатты бөлігінің серпімді модулі және жол төсемесінің жеке құрылымды қабатын; сонымен қатар барлық жол төсемесінің баламалы жобалы серпімді модулі туралы; жол төсемесінің тілігі; жолды салу және жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде қолданылғына мәліметтерді сондай ақ ісінуге бейім жерлер туралы ақпараттарды қолданады.

Дайындық периодында алынған материалдар негізінде алдын ала тексеруді ұйымдастырады, бұрғылау және жол төсемесінің беріктілігін сынайтын жерді белгілеп қояды, өлшеуді өткізу жиілікті, төзімділікті бағалау әдісін таңдайды.

Көп еңбек етуді талап ететін кезең – ол далалық кезең (период). Мұнда бұрғылау және жол төсемесінің беріктілігін өлшеу жұмыстары орындалады.

Жол жамылғы күйін егжей-тегжейлі тексеруден құрастырылған ақаулы тізім (ведомость) бұрғылау орнын таңдау үшін қызмет атқарады. Осыдан соң жамылғы ақауының түрі және оны бұзу деңгейі; жол киімінің жұмыс шарты (қалыңдығы, негіз түрі, дымқылдау сипаты бойынша жер үлгісі, жер төсемінің қатты бөлігі, жоспарда және пішінде орналасуы) маңызды белгі болып табылады. Бұрғылау жол төсемесінің әр қабатына фактіге негізделген қалыңдықты орнату мақсатында 1 м тереңдікке дейін іске асырылады. Жол төсемесінің жеке қабаттарының үлгі материалдарын егжей-тегжейлі талдау жасауға зертханаға жібертеді.

Бұрғылаудың нәтижесінде жол төсемесінің жекелеген қабаттарындағы жол төсемесінің гранулометриялық құрамына, сапасына және материалдардың жағдайына байланысты серпімді модуль бағаланады. Скважинаны өлшеу процессі кезінде алынған құрылымды қабаттың есептелініп шығарылған серпімді модулі көлденең енде қаралған барлық жол киімі деформациясының фактіге негізделген баламалы модулі жол төсемесінің қатты емес төзімділік теориясын формула арқылы анықтауға мүмкіндік береді. Серпімді модульден алынған есеп жол төсемесінің фактіге негілделген төзімділігінің шамамен көрсеткіші болуы мүмкін.

Жол төсемесінің беріктілігін одан да нақтырақ мәнін тікелей жолда далалық жағдайда әртүрлі әдістермен өлшеу жолымен алуға болады. Ережеге сай, есептелінген қолайсыз дымқылд жағдайдағы жыл периодында (бұл көбінесе сәуір, осы айда жер төсемінің қатты бөлігі z=0.75 z_пр тереңдікке жібергенде пайда болады. Мұндағы z_пр қату тереңдігі, м).

Далалыққа бақылау нүктесіндегі сызықты сынақты да жатқызады. Есеп айырысатын периодта жол құрылғысының серпімді модулінің өзгеру заңдылығын айқындау үшін бақылау нүктесіндегі сынақ күнделікті іске асырылады.

Сызықты сынақ тексерілетін жолдың бойында ең көп күш түскен қозғалыс жасағының сыртқы қабат жасағында (жамылғы жиегінен 1-1,5 м) бойлай бір қалыпты жүргізіледі. Сынақ нәтижесінде бойынша бақылау нүктесінде жамылғы иілісінің күн өткен сайын жалпы тенденциясы көрінгенде сынақ басталады.

Сипатталатын бөлімді ұзындығы 500 ден 1000 м дейінгі нақты өлшеуді қамтамасыз ету үшін әр кесіндіде 20 өлшеуден өткізіледі.

Жол төсемесінің беріктілігін ұзақтық серпімділік модулімен сипаттайды:

D – дөңгелек ауданының диаметрі, жамылғымен тең шамалы аудан туйіспесі, см.

м – Пуассон коэффициенті (0,3).

l – жол төсемесіндегі майысудың шамасы – салыстырмалы серпімді деформация (иіліс), см.

PD – есептеу автомобиліне тұрақты шама сондықтан серпімді модульді Е және жол киімі төзімділігінің мәні бойынша бағалауды анықтау үшін иілісті анықтау жеткілікті. 1-3 категориясы жол үшін D шамасына 33 см, ал Р-0,65 МПа тең. Мұндай категорилы жолға есептеу. Автомобиль ретінде көбінесе жүк тиелген МАЗ-500 автомобилін алады.

Жол киімі төзімділігін өлшеу әдістерін топтастыруға болады: өлшенетін құрылғы арқылы жол киіміне берілген күштің жағдайы бойынша статистикалық (орнықты) және динамикалы (қозғалысты); төзімділікті өлшеу жағдайы бойынша –дискретті, иілісті бір нүктеде жазып алу және үздіксіз, иілісті жазып алу автоматты режимде қозғалыс кезінде бірнеше аралықтан кейін, мысалы 3-6 м.

Статикалыққа қалыптау (штамповка) сынау әдісі және автомобиль доңғалағымен сынау әдісі жатады.

Статитикалық дискретті өлшеу әдісі ең көп таралған. Иіліс өлшеуішпен МАДИ әдісін қолданып өлшейді. Күш ретінде МАЗ – 200 -205 -500 -503 таңбалы (марка). А тобына жататын автомобильдерді қолданады. Иілістерді өлшеу аспаптарының ішінде ең көп таралғаны 3,75 м ұзындықтағы ұзын негізгі иіліс өлшеуіш.

Жамылғының иіліс жүргінші жолы қабатының жолағында автомобильдің қатар доңғалағының арасындағы тұра ортасында өлшеуді өткізеді. Әр жерде 5-10 м-ден кейін 2-3 рет өлшеу өткізіледі.

Статикалық әдістің әртүрлілігі жоғары нақтылы нивелирдің көмегімен серпімді иілісті өлшеу болып табылады. Бұл аспап сыналатын жерден 5 м арақашықтықта орналасады. Жамылғы иілісі автомобильдің қатар тұрған доңғалақтарының ортасында орналасқан жарық нүкте-таңба бойынша белгіленеді. Жол киімінің иілісін өлшеу үшін, сонымен қатар, лазер сәулесі қолданатын фотоэлектрлі иіліс өлшеуіш пайдаланады.

Соңғы жылдары динамикалық күштегі дискретті әдіс қолданылып жүр. Динамикалық күш қондырғысына жүк белгілі биіктіктен амортизиционды құрылғыға қатты серіппеден немесе доңғалақтан түседі. Осыдан соң қозғалған автомобильдің күшіне тақау аз уақытты (0,2-0,4 с) динамикалық күш пайда болады.

Жол төсемесінің цемент-бетонды жамылғысы үшін серпімді модульдің өлшемі туралы объективті мәліметтер жоқ болған жағдайда төзімділіктің көрсеткіші ретінде жамылғы иілісі кезіндегі созылу кернеуінің мәнін алуға болады. Осы жағдайдан соң төзімділікті қатты жол киімінің есебі бойынша талап етілген тәсілнамадағы (инструкциядағы) қалыңдықпен тәжірибедегі жамылғы қалындығын салыстыру жолымен бағалауға рұқсат етіледі. Қатты емес жол төсемесінің төзімділігін аспаптар және төзімділікті сынайтын қондырғылар толықтай жоқ болған жағдайда аналогиялық жақындаумен байқауға болады. Мұндай жағдайда жол киімінің төзімділігін есеппен бағалауы мүмкін. Ол үшін жол төсемесін ашып, жер төсемінің қатты бөлігін және әр қабаттың сипатымен қалыңдығын анықтау қажет. Содан соң әр қабаттың серпімді модулінің мәнін алып, белгілі әдіспен қатты емес жол киімінің төзімділігінің себебі бойынша төзімділікті анықтау керек.

Серпімді модульді өлшеуге анықталынған мәліметтер жол киімінің сызықтық графигіне жазылады. Осыдан кейін жол киімінің төзімділігінің запас (қор) еселігі есептелінеді:
К_з=Е_ф/Е_тр (4.2)



Мұндағы, Е_ф – жол киімі төзімділігінің фактіге негізделгенін көрсететін баламалы серпімді модуль.

Е_тр – жол төзімділігінің қарқынды қозғалысы және фактілі құрамы бойынша сипатталатын, талап етілген баламалы серпімді модуль.

К_з –мәні бойынша жол киімін нығайтуды есептен шығаруға болады.

Осыдан соң жолдың ұзындығы бойынша К_з еселігінің өзгеруін талдайды да, бөлімдерге бөледі К_з >1; К_з=1; К_з<1. Әр бөлімнің жол киімі төзімділігінің қор еселігінің төмендеуін тексереді. Ол үшін жолдың жүк кернеулігінің өзгеруін қаралған жобамен салыстыру арқылы анаықтау керек.

Жол төсемесінің иілу шамасы мына формуламен анықталады:

мұндағы i, i₀ - индикатор бойынша алынған қорытынды есеп; см.

Өлшеу нәтижелері бойынша жол төсемесі беріктілігінің сызықты графигін салады.

Бұл график ілінісу еселігі мен тегістіктің графиктеріне ұқсас болып келеді.
4.4 Бақылау сұрақтары
1 Жол жамылғысы мен жер төсемесінің төзімділігі дегеніміз не?

2 Жер төсемесінің төзімділік сапасы немен анықталынады?

3 Жол жамылғысы мен жер төсемесінің мүмкін болатын деформациялары?

4 Дайындық кезеңінде жол жамылғысын зерттеуге байланысты қандай жұмыстар жүргізіледі?

5 Далалық кезеңде қандай жұмыстар өткізіледі?

6 Қай кезеңде жол жамылғысының төзімділігін үздіксіз өлшейді?

7 Далалық кезеңде сынаудың қандай түрлері өткізіледі?

8 Жол төсемесінің төзімділіг немен сипатталады және ненің көмегімен анықталынады?

5 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС
«ЖАЛҒЫЗ АВТОМОБИЛЬДІҢ ТРАССАДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫС ЖЫЛДАМЫДЫҒЫН ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫС ЖЫЛДАМДЫҒЫНЫҢ СЫЗЫҚТЫҚ ГРАФИГІН ТҰРҒЫЗУ»
5.1 Жұмыстың мақсаты
Әртүрлі жағдайларда көлік ағыны құрамы мен қозғалыс қарқындылығына байланысты жалғыз автомобильдің орташа қозғалыс жылдамдығын есептеу әдістемесін оқу; қозғалыс жылдамдығының сызықтық графигін тұрғызу.

5.2 Қысқаша мағлұматтар
Жолдың геометриляқ элементтерін жақсартудың шараларын тиімді пайдалануда және жобалық шешімдерді таңдауды бағалауда сондай ақ қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуде өлшем ретінде қозғалыс жылдамдығын алады.

Қозғалыс жылдамдығы автомобиль жолдарының геометриялық элементтері және олардың өлшемдерімен бірге анықталынады.

Екі жүру жолақтары бар жолдың көлденең тура бөліктерінде қозғалыс қарқындылығының қосындысы N мен ағындағы жеңіл автомобильдер үлесінің еншісіндегі р_л есебімен анықталады:

V = 52,0 – ( 0,019 – 0,00014 p_л ) N + 0,22 p_л , км/сағ. (5.1)

Жүру бөлігінің еніне байланысты қозғалыс жылдамдығы келесі формуламен анықталынады:

i – бірлік үлесіндегі бойлық еңіс.

Еңіс, %	2	3	4	5	6	7	8	9
еселігі	9	10	13,5	17,5	26,7	28,6	29,4	23,4

Қозғалыс жылдамдығына жоспардағы қисық радиустың өлшемі үлкен әсер етеді. Жылдамдықтың жоспардағы қисық радиустың өлшеміне әсері келесі формуламен анықталынады:

S, м	100	200	300	400	500	600
V, км/сағ	15	10,5	7	4	2	1

Қозғалыс жылдамдығына көпірдің ұзындығы, ені және де қозғалыс қарқындылығы маңызды ықпал етеді. А.В. Бабков көпір арқылы төмен қозғалыс қарқындылығы бойынша жеңіл автокөліктердің қозғалыс жылдамдығын есептеуге арналған эмпирикалық формуланы ұсынды:

L – көпірдің ұзындығы, м.

Елді мекенді жерде қозғалыс жылдамдығы келесі формуламен анықталынады:
V = 1.05 V_шектеу , км/сағ, (5.9)
мұндағы V_{шекттеу} - елді мекендегі қозғалыстың шектелген жылдамдығы, км/сағ.
5.3 Жұмысты орындаудың әдістемелік ұсыныстары
Тәжірибелік жұмысқа тапсырма оқутушымен әрбір студентке стдуенттің топтағы нөмері бойынша беріледі жүру бөлігінің ені көрсетілген трассаның жоспарлық түрі, қозғалыс жолағының саны, бойлық еңістердің өлшемдері, жоспардағы қисық радиустардың өлшемдері, қиылыстың түрі, негзгі жіне қосалқы жолдағы қозғалыс қарқындылығы, елді мекеннің ара қашықтығы, елді мекенге жақындау телімдердің қашықтықтары, салынулардың жүру бөлігіне тақаған жерлерінің қашықтықтары, ілінісу еселігі және бөлу жолағының ені. Барлық нұсқа үшін трассаның ұзындығы 15 км.

Оқытушының берілген бланкісі “Тапсырманың нұсқасы” студенттің есеп беру қорытындысына тігіледі.

Келесі “Тапсырманың нұсқасынан” кейінгі бетте трассанын жоспарын (үстінен қарағандағы көрінісін) жолдың бұрылыстарын көрсете отырып салу қажет, елді мекендерді, көпірлерді және т.б.

Бастысы тексерілетін жол телімінің сызықтық графигін салу қажет. (В қосымшасы). Графикке ықшам жоспар мен қозғалыс қауіпсіздігіне әсер ететін барлық элементтерді салады (бойлық еңістерді, тік қисықтарды, жоспардағы қисықтарды, көпірлерді, елді мекендерді, қиылысатын жерлерді, жаяу жүргіншілер жолдарын және т.б). Арнайы графада көрінімінің нақты қашықтықтарын салады. Көрінім қашықтығын трассаның профилі мен жоспардағы көрсеткіштеріне байланысты анықтайды. Жоспардың масштабын жергілікті жердің жағдайы мен рельефінің қиындығына байланысты алады.

Ары қарай трассаны біркелкі қозғалыс жағдайларына қарай бөлу қажет.

Қозғалыс жылдамдығының графигін әр бағытқа әртүрлі авторлардың автомобильдердің қозғалыс ағындарын зерттей отырып ұсынған әдістемелеірі бойынша эмпирикалық формулаларды қолдана отырып жекелеп салады (6.2 бөлім).

Әр телімдердегі жылдамдықтарды әртүрлі көрсеткіштерге байланысты есептегенде, ең аз мәнін таңдайды (қауіпсіз жылдамдық).

Талдаудың мақсатын және жылдамдықты есептеу әдістемесін ескере отырып, графикті тұрғызғанда келесі жіберілерді ұыснады:

- графикті екі қозғалыс бағыты бойынша салады;

- жылдамдықты есептеуде жол қозғалысының ережелерінің талаптарына сәйкес кейбір жергілікті шектеулерді есепке алмайды.

2 Сағат және тәулік арасындағы қозғалыс қарқындылығының байланыстылығы.

3 Жүру бөлігінің еніне байланысты қозғалыс жылдамдығы қалай анықталынады?

4 Өрге шыққандағы қозғалыс жылдамдығын қалай есептейміз ?

5 Жоспардағы қисық сызыққа байланысты қозғалыс жылдамдығы қалай анықталынады?

6 Жоспардағы көрінімнің қозғалыстың қауіпсіз жылдамдығына әсері.

7 Қозғалыстың қауіпсіз жылдамдығына көпірдің габариттарының әсері.

8 Қай жылдамдық қауіпсіз болып табылады?

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

2 Васильев А.П. и др. Ремонт и содержание автомобильных дорог. Справочник / под ред. Васильева А.П. –М.: Транспорт, 1989.

3 Васильев А.П., Фримштейн М.И. Управление движением на автомобильных дорогах. – М: Транспорт, 1979. – 296 с.

4 Васильев А.П. Проектирование дорог с учетом влияния климата на условия движения. – М: Транспорт. – 1986. – 248 с.

5 Дорожные условия и режимы движения автомобилей / Под. Ред. В.Ф.Бабкова – М.: Транспорт, 1967.

6 Клинковштейн Г.И., Афанасьев М.Б. Организация дорожного движения. – М: Транспорт, 1997. – 230 с.

7 Кременец Ю.А. Технические средства организации дорожного движения. – М: Транспорт, 1990. – 255 с.

8 Методические указания по выполнению лабораторных работ по дисциплине «Дорожные условия и безопасность движения» для студентов специальности 3004 «Организация дорожного движения» / Айдарбеков Е.К., Пшеничная О.А., Толмачева И.В. - Усть-Каменогорск: ВКТУ, 2000. - 51 с.

9 Немчинов М.В. Сцепные качества дорожных покрытий и безопасность движения автомобиля. – М: Транспорт, 1985. – 231 с.

10 Сильянов В.В. Транспортно-эксплуатационные качества автомобильных дорог. – М.: Транспорт, 1984, 287 с.

11 Хомяк Я.В. и др. Инженерное оборудование автомобильных дорог. – М: Транспорт, 1990. – 232 с.

12 СНиП РК 3.03.09-2006. Автомобильные дороги. Алматы: 2006.