Халық лирикасы Өлең және оның түрлері

Халық лирикасы
Өлең және оның түрлері

Өлең түрлері
Ән өлеңі муз әуенмен айтылуға лайықталған
сөз өнерінің бір түрі
Ән өлеңі халықтық және әдеби болып екіге
бөлінеді Халықтық деп кім шығарғаны белгісіз
Ән өлеңдерін айтады Мысалы Жайдарман
Жиырма бес т б
Ән өлеңдерінің екінші түріне авторы белгілі
шығармалар жатады Мысалы Сегіз аяқ
Бойы
бұлғаң
Жанбота
Ақ сиса
Құлагер
Ардақ
Айпамкөз
Қаракесек
Майра
Қорлан
Гәкку
Қара өлең қазақтың ежелгі өлең түрі Туысқан
өзбек қырғыз карақалпақ татар түрікмен
башқұрт поэзияларында кездеседі Қара өлең
буын
тармақ а а б а түрінде келеді
Тарихи өлең Басқа түрлерге қарағанда бұл
топтағы шығармалар
тарихилығымен ерекшеленеді Халықтың
басынан өткен тағдырлы
оқиғалар қай кезде де болып тұрған Осы
оқиғаларды жедел түрде өлең етіп жырлау
ондағы негізгі сәттерді ерен ісімен көзге түскен
адамдарды суреттеу дәріптеу
тарихи өлеңнің
үлесі

Суырыпсалмалық белгілі бір тақырыпқа колма қол өлең шығарушылық өнер
Суырыпсалмалық дәстүрін ұстану бізде айтыс өлеңдеріне байланысты туып өркен
жайған Ақын болып танылу айтыспен егіз екеуі қатар дамыған бірінсіз бірі жоқ
Бұл халқымыздың тұрақты баспасы мектебі жоқ көшпелі өміріне сәйкес орнығып
қалыптасқан Қалыпты театры болмаған елде Суырыпсалмалық айтыс
ақындарының бас қосып шаршы топ алдында сөз бәсекесіне өлең жарысына
түсуі көпшіліктің театр іспеттес көңіл көтерер сауығына тамашасына айналған
Мұның небір тамаша үлгілері тапқырлық пен аталы сөздің кисыны мол
керкемдіктің ғажайып түрлері осы Суырыпсалмалық өлеңдерден ұшырасады
Суырыпсалмалық өнердің биік шыңы айтыс қарақалпақ қырғыз елдерінде де
сақталган алайда бұл өнер бізде өзінің шыркау шегіне жеткен Бұған дәлел
ретінде Біржан мен Сара
Әсет пен Ырысжан
Молда Мцса мен Манат қыз т б
айтыстарын айта аламыз Бұларда халықтық этикасы мен эстетикалық талап
талғамдары да кең көрініс тапқан

Сал-сері — дәстүрлі қазақ қоғамында ерекше өнерпаздықпен байланысты ұғым. Сал сөзінің этимологиясы 
серіктес жігіттерімен ауылға таяғанда әдейі аттан құлап, ауыл қыздары үйге көтеріп алып кіргенше сал болған 
адамша тырп етпей жата беретін іс-әрекеттен туындаған. Сал айрықша киімдерімен ерекшеленген. Зерттеуші 
Ә.Диваев “Салдың үстіне киген киімі халық кимеген түрден болады. Егер ол киген киімді халық кисе, оны кимей, 
қарақұрым киізден киім қылып киеді екен” дейді. Ел аузында салдардың паң жүрісі, тәкаппар мінездері, киім 
киістері, сән-салтанаты туралы аңыз-әңгімелер көп.
Салдар сияқты серілер де қымбат матадан киім киіп, арғымақ ат мініп, бүркіт баптап, құс салып, қасындағы жігіт-
желеңімен ел аралаған. Бірақ салдарға тән ерсі мінез, аттан құлау, елден ерекше күлкілі киімдер кию тәрізді іс-
әрекеттер жасамаған. Серілер таза, етек-жеңі жинақы киінген, кербез, паң мінездерімен оқшауланып, 
жомарттық, алғырлық, білімдарлық қасиеттерімен ерекшеленген, өнер жолына беріліп, сауық құрып, аңшылық-
саятшылықпен айналысқан. Серілер репертуары салдардікінен едәуір аз болған, олар лирикалық әндер, мақтау 
өлеңдер шығарып, айтыстарға түскен.
Сал-серілік екінің бірінің қолынан келе бермейді. Оған үлкен өнер, қазына, мол байлық керек. Олардың жүрген 
жері той, думан, қызық, мереке болғандықтан, ел-жұрт өздерінің серкесі, еркесі, мақтанышын шапан жауып 
көтермелеген. Сал-серілерді Әз- Жәнібек, Абылай хандардың өзі жоғары бағалаған, құрмет көрсеткен. Ақан 
сері, Біржан сал, Шерке сал, Дәурен сал, Нияз сері, Толыбай сал, Сейіткерей сері сияқты аты халық арасында 
мәңгі ұмытылмастай болып қалған ер-азаматтар көп болған. Сал-серілер туралы Ш.Уәлихановтың, 
Ә.Марғұланның, С.Мұқановтың, І.Жансүгіровтың т.б тамаша еңбектері мен шығармалары бар.[1]
Сал серілер өнегесі

Ақын жырау жыршылар деген кімдер
Ақын
Ақын
поэзиялық
туындыларды өлең жыр
дастан поэма ауызша айтып
не жазып шығаратын өнер
иесі халықтың көркемдік
талғамын қалыптастырып
жалғастыратын сөз шебері
Ақын ұғымының жырау
жыршы өлеңші сияқты
ұғымдардан ауқымы кең ол
солардың бәрін қамтиды
Жырау
Жырау
өз жанынан жыр шығарып
айтатын және эпикалық дастандар
мен толғауларды орындайтын
халық поэзиясының өкілі Жырау
атауы жыр сөзінен туындайды
Дәстүрлі қазақ қоғамында
жыраулар халықтың рухани көсемі
қоғамдық пікір қалыптастыратын
қайраткер рөлін атқарды Хандар
мен басқа да ел билеушілері
жыраулар пікірімен санасып
отырған
Жыршы
Жыршы
жыр айтушы таратушы
Жыршылар жырды домбыраның не
қобыздың сүйемелдеуімен мақаммен
әнмен айтады сондай ақ эпикалық
шығармаларды да орындайды Олар
бұрыннан белгілі халық дастандарын
поэмаларды айтып таратады Кейбір
Жыршылар өз жанынан өлең жыр да
шығарады

Жыр-қазақ халық поэзиясындағы 7 
- 8 буынды өлең өлшемі, поэзиялық 
шығарма жанры. 
Бәйіт[1] - өлең-жыр және екі жолды 
өлең деген ұғымдарды береді. Бұл 
- араб, парсы және түркі тілдес 
халықтар поэзиясындағы қос 
тармақты, егіз ұйқасқа құрылған 
өлең түрі. 
Дастан – әдебиет жанры. 
Фольклордың саласына жатады. 
Таяу Шығыс, Орта Азия, қазақ 
халықтары арасында кең тараған.
Өлең – шағын көлемді поэзиялық 
шығарма. Ырғағы мен ұйқасы 
қалыпқа түскен, шумағы мен 
бунағы белгілі тәртіпке бағынған 
нақысты сөздер тізбегі. 
Толғау- күрделі, көлемді 
лирикалық туынды, тіпті сюжетсіз 
поэма дерліктей сипат алады.
Мәснәуи (кейде мәздүж деп те 
аталады) [1] — Шығыс әдебиетінде 
көп кездесетін өлең түрі. 
Арабшадан аударғанда “екілік” 
деген мағына береді. 

Халық әндерінің шығу тарихы