Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары "Елтаным баспасы"

ҚР БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІ
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ 
ҚР ҰЛТТЫҚ КІТАПХАНАСЫ 
Ахмет Байтұрсынұлы мұрасы:
зерттеу, жүйелеу жəне насихаттау 
Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары
"Елтаным баспасы" 
Алматы, 2017 

ƏОЖ 821.512.122.0 (063)
КБЖ 83.3 (5қаз) 
А 94 
Жалпы редакциясын басқарған: 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, филол.ғ.д., проф. Е.Қажыбек
ҚР Ұлттық кітапханасының директоры Ж.Сейдуманов
Пікір жазғандар: 
филол.ғ.д., проф. М.Қойгелдиев,
филол.ғ.д., проф. А.Ісімақова
Редакция алқасы: 
ҚР ҰҒА академигі Ə.Қайдар, ҚР ҰҒА академигі Р.Сыздықова, ҚР ҰҒА академигі Ө.Айтбаев, 
филол.ғ.д., проф. Ə.Жүнісбек, филол.ғ.д., проф. З.Базарбаева, филол.ғ.д., проф. К.Хұсайын, 
филол.ғ.д., проф. Ж.Манкеева
Жауапты редактор:
филол.ғ.д. О.Жұбаева
Жауапты шығарушылар:
А.Шормақова, Ə.Əбсаттар
А 94 Ахмет Байтұрсынұлы мұрасы: зерттеу, жүйелеу жəне насихаттау. Халықар. ғыл.-теор. 
конф. материалдары / Жауапты редакциясын басқарған – Е.Қажыбек, Ж.Сейдуманов. – 
Алматы: Елтаным баспасы, 2017. – 396 бет. 
ISBN 978-601-7849-23-8 
Жинаққа мемлекет жəне қоғам қайраткері, көрнекті ғалым, қазақ тіл білімінің негізін 
қалаушы, əдебиет зерттеуші, түркітанушы, ақын, публицист, педагог, аудармашы 
А.Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығына арналған «Ахмет Байтұрсынұлы 
мұрасы: зерттеу, жүйелеу жəне насихаттау» атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция материалдары еніп отыр. Кітап қазақ тіл білімінің тарихы, алаштану, ахметтану, 
қазақ тілі мен əдебиеті мəселелерін зерделеп жүрген мамандарға, филология факультеттерінің 
докторанттарына, магистранттары мен студенттеріне, сондай-ақ көпшілік қауымға арналған.
ƏОЖ 821.512.122.0 (063)
КБЖ 83.3 (5қаз) 
© А.Байтұрсынұлы атындағы
ISBN 978-601-7849-23-8 Тіл білімі институты, 2017

АЛҒЫ СӨЗ 
Е.З.Қажыбек
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының директоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор
Бүгінгі таңда тарихымызды таразылап, рухани болмысымызды айқындауға жол ашылып отыр. 
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Əлем 
бізді қара алтынмен немесе сыртқы саясаттағы ірі бастамаларымызбен ғана емес, мəдени 
жетістіктерімізбен де тануы керек... Əжептəуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының 
тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол 
ұлттық кодыңды сақтай білу», – дей келіп, ұлттық бірегейлікті сақтау, ұлттық сана-сезімнің 
көкжиегін кеңейту қажеттігін баса айтты. Осыған байланысты ұлттық кодтың негізі болатын
Ə. Бөкейхан, М. Тынышбаев, Х. Ғаббасов, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы сынды ғалымдарымыздың 
ғылыми мұрасын жаңа заман тұрғысынан қайта зерделеп, шынайы бағасын беретін, болашақ 
зерттеулердің бағыт-бағдарын айқындайтын кез туды.
Елбасымыз «Тарих толқынында» атты еңбегінде ХХ ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту 
идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз 
мойнына алғанын атап өткен еді. Сондықтан алаш зиялыларының еңбектерін жаңа заман тұрғысынан 
қайта зерттеп, жасампаз идеяларын болашақ ұрпақтың санасына сіңіру жастардың бойында 
қазақстандық патриотизм қалыптастыруға негіз болмақ.
Үстіміздегі жылы тарихымызда рухани жаңғырудың бастауы болған Екінші Жалпықазақ съезінің 
өткеніне, «Алашорда» үкіметінің құрылғанына 100 жыл толып отыр. Осы үкіметтің төрағасы болып 
сайланған Ə. Бөкейханның 150 жылдығы былтыр ЮНЕСКО көлемінде атап өтілді.
Тəуелсіз мемлекет құруды көздеген алаш зиялылары ұлттық бірегейлікті сақтап қалуды мақсат 
етті. ХХ ғасырдың басындағы ұлт көсемдерінің мақсаттары мен бүгінгі таңдағы даму 
бағдарымыздағы сабақтастық, Президентіміздің ұлттық салт-дəстүр, тіліміз бен музыкамыз, 
əдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда, ұлттық рухымызды бойымызда мəңгі қалуға 
шақырған елдің ертеңін терең зерделеген сарабдал саясаты ұлт зиялыларының ғылыми мұрасын 
қайта зерттеуді, дендей пайымдауды қажет етіп отыр.
Мемлекет жəне қоғам қайраткері, көрнекті ғалым, қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, əдебиет 
зерттеуші, түркітанушы, ақын, публицист, педагог, аудармашы А. Байтұрсынұлының еңбектері 
ешқашан тарихи маңызын жоймайды. Бүгінгі таңда ғалымның ХХ ғасырдың басында жазған 
еңбектерінің қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттармен, инновациялық парадигмалармен сабақтастығы 
анықталып отыр. Жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында ғана сөз 
болып, қолға алына бастаған көптеген жаңа бағыттар қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы еңбектері 
арқылы ХХ ғасырдың басында жан-жақты сараланып, жүйеленген. Бұл – ұлтымыздың мақтанышы.
Ахмет Байтұрсынұлына арналған өмірбаяндық еңбегінде Міржақып Дулатұлы Ахмет 
Байтұрсынұлының Кеңес үкіметі орнаған соң ағартушылықпен қатар түрлі жауапты қызметтер 
атқарғанын ескертеді. Атап айтқанда, Ахмет Байтұрсынұлы 1920-21 жылдары Қазақ АКСР халық 
ағарту комиссары қызметінде болған (яғни, Ахмет Байтұрсынұлын «білім-ғылым саласының алғашқы 
министрі» дегеніміз жөн), 1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық 
орталықтың, 1922-25 жылдары Халық ағарту комиссариаты ғылыми-əдеби комиссиясының, Қазақ 
өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болған.
Ғалым еңбектерін жаңаша зерттеу, идеяларын толыққанды саралау еліміз тəуелсіздік алғаннан 
кейін ғана мүмкін болып отыр. Тоқырау жылдары А. Байтұрсынұлының еңбегін бағаламақ түгілі, 
инициалдарының алғашқы əріптерін бергені үшін ғалымдарымыз қудалауға түсіп, еңбектері туралып 
кеткен. Алаш зиялыларының еңбектерін жинақтап, жүйелі түрде зерттеуге тəуелсіздігіміздің, ұлттық 
дербестігіміздің арқасында қол жеткізіп отырмыз. Бұл бағыттағы ізденістер алдағы уақытта да 
жалғасын тауып, ғалым мұрасы ел игілігіне айналмақ. А. Байтұрсынұлының ғылыми мұрасы ұлттық 
санамызды кемелдендіру жолындағы рухани азық болары сөзсіз.
3

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ – ҚАЗАҚТЫҢ
ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ
Сыздықова Р. 
ҚР ҰҒА академигі, филол. ғ.д., профессор
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақтың ұлттық ғылымының көшбасшысы 
Оқу-ағарту идеясы – А.Байтұрсынұлының қоғамдық қызметінің арқауы, азаматтық борышының 
негізі, идеологиялық платформасының тіреуі болды. Бұл платформаны мықтап ұстауға алып келген – 
оның өз халқының тағдырын ойлаған қам-қарекеті. А.Байтұрсынұлы – ұлттық рухымыздың ұлы тіні. 
Ұлттық рух дегеніміз – ұлттық намыс, қазақ екенін сезіну. Соны бастап берген, сары маса болып 
ызыңдап, бүкіл халықты «қазақпын» деп көтерілуге шақырған – Ахмет Байтұрсынұлы.
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақтың ұлттық ғылымының көшбасшысы, ұлттық ғылымының арқауы. 
Неге? Басқа ұлттың ғалымдары (орыс ғалымдары): «Қалайша мектеп оқулықтарын ғылымның басы 
дейсіз?» – деп таңғалады. Əрине, бұрыннан оқу-жазуы бар, ғылымы бар, университеттері үш жүз, 
төрт жүз жыл бұрын ашылған халықтар үшін ғылымның негізін мектептен бастау оғаш көрінетін 
шығар. Шындығында, қазақтың нағыз ұлттық ғылымы – қазақ тілі туралы ғылым, қазақтың əдебиеті, 
қазақтың тарихы туралы ғылым.
Бұл пікірді бүгін ғана айтып отырған жоқпын. 60-жылдары Душанбеде конференция болды. Онда 
одақ бойынша түрлі ғалымдар бас қосып, коммунизм кезіндегі тілдер туралы сөз етті. Сонда сөйлеген 
сөзімде осы ойды айттым. А.Байтұрсынұлын атай алмадым, бірақ: «Қазақ тіл білімі – қазақ 
ғылымының басы болды. Қазақ лингвистикасы бастауыш мектептің оқулықтарынан басталды», – 
дедім. Кейін Ермахан Бекмахановтың жұбайы – Халима Адамовнамен кездескенімде: «Ерекең сіздің 
сол тұжырымыңызға қатты риза болып қайтты: «Рəбиға Сыздықова ғажап нəрсе айтты, жаңа, ешкім 
айтпаған, тың пікір айтты: «Қазақтың ұлттық ғылымы мектеп оқулықтарынан басталады», – деді. 
Ғаламат пікір, дұрыс пікір!» – деп сүйсінгенін жеткізгенде көтеріліп қалдым.
Осы тұста тағы бір пікір таласына тоқталуға тура келеді: мектеп оқулықтары жай ғана білім бе 
əлде ғылым ба, дəлірек айтсақ, белгілі бір тілдің құрылымын таныстырған алғашқы мағлұматтар сол 
тіл туралы ғылым саласының бастапқы көрінісі бола ма, жоқ па? Əрине, тіл туралы ғылымның 
мазмұны мен сипаты барлық кезеңде бірдей болмақ емес, оның тіл таныту мақсаты, зерттеу 
ұстанымдары, əдістері тұрғысынан қарағанда, алғашқы кезеңі мен қазіргі кезеңінде, тіпті орта 
тұсында айтарлықтай өзгешеліктердің болуы заңды əрі даусыз. Қазіргі кезде нағыз лингвистикалық 
талдауларды ғылым деп танысақ, сол талдаулардың көзі, бастауы болу керек қой. Осы орайда біз «тіл 
туралы ілім тілдің жалпы жəне тұрақты белгілерін баяндаудан қалыптасады» деген тұжырымды 
ұстанамыз, яғни,«мектеп грамматикаларында ғылыми сипат жоқ» деген пікірді қостамаймыз. 
«Ғылым» деген сөздің негізгі мағынасы – «наука» емес. Ұлы Абайда бірнеше рет кездесетін 
«ғылым» сөзі «оқу-ағарту, білім» мағынасында қолданылған,«наука» мағынасында емес. «Ғылым 
таппай мақтанба» дегенде ол: «Ғылыммен айналысып, Эйнштейн сияқты ғалым бол!» – деп тұрған 
жоқ қазаққа, «оқып алмай, сауаттанып алмай, хат танымай тұрып, мақтанба!» деген ой айтады. Сол 
ғылымды бастаған, білімді ғылым түрінде бастаған – Ахмет Байтұрсынұлы болды.
А.Байтұрсынұлының қазақ тілі туралы білім-ғылымның негізін салуына ағартушылық 
идеясысебеп болды. Ол ағартушылықты өзінің азаматтық міндеті, дүниетанымының кредосы(негізі) 
деп санаған. Бұл ұлттық сананы көтерудің, өз сөзімен айтсақ, қазақты «өзге жұрттар өрге қадам 
басқанда қатарынан қалыспайтын»халық етіп ілгері бастырудыңалғашқы арнасы – оқу-ағарту деп 
білді. Қазақтың қалың бұқарасының сауатсыз қараңғылығы рухани-мəдени дамуының бірден-бір 
кедергісі екенін бейнелі тілмен қазақтың намысына тигізе: «надандық, өнерсіздік ата жолдасымыз 
болған соң олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы 
жерде жолдан қағылғанымыз – бəрі надандық кесапаты», – деп ашып айтты. Ағартушылықты 
үгіттеген өзге қайраткерлерден Ахаңның үлкен айырмасы – ол өнер-білімге шақырумен қатар осы 
жолда нақты іске көшті: оқулықтар жазды, оқыту əдістерін көрсетті, 1913-1929 жылдары газет-
журнал беттерінде, мəслихат-жиындарда қазақ даласындағы оқу-ағарту жайын кеңінен сөз етті, 
ұсыныстар жасады, 13-14 жыл бойы (1895-1909 жылдары) бала оқытты. Міне, бұл – ағартушы 
Байтұрсынұлының бейнесін танытатын нақты іс-əрекеттер. 
А.Байтұрсынұлы қазақ балаларының сауатын ашуда бұрынғы ескі сүрлеу,тар соқпақпен жүрудің 
ендігі жерде XX ғасырдың басындағы қазаққоғамына қол еместігін көреді. Қазақ баласы енді сауатын 
4

бөгде тілде емес, яғни, араб, татар, орыс тілдерінде емес, ана тілінде ашуы керек, білім-ғылыммен 
қазақ тілінде сусындауы тиіс деп табады. Қазақ мектептерінің болуы, бүкіл оқу-тəрбие жұмысы қазақ 
тіліне жүруі қажет екенін ашып айтып, күн тəртібіне қояды, өзі де қазақ мектептерінің болуы, ана 
тілінде оқытылуы үшін күреседі. А.Байтұрсынұлының бұл тұжырымдарын қазіргі кезде де 
жадымызда ұстауымыз керек. А.Байтұрсынұлы: «Сөзі жоғалған халықтың өзі де жоғалады», – дейді. 
Тіл – алты-жеті қамалдың ішіндегі ең соңғы құлайтын қамал. Тіл құласа, ол тіл қызмет еткен, сол 
тілмен бірге аталып келген халық та құриды. Адамдар болғанмен, олар қазақ болмайды. Сол 
халықтың аты жойылады. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақстанның болашағы – қазақ 
тілінде», – дейді. Шынында, қазақ халқының сақталуы тілінің сақталуына байланысты. Қазақ тілін 
сақталуы қазақ мектептерінің сақталуына байланысты. Мектеп табалдырығын аттаған баланың 
сөйлеген тілі – ана тілі болады. Баланың ең алғашқы көбірек сөйлейтіні, үй ішінде сөйлейтіні, 
ойлайтыны, түс көретіні бір тілде болуы керек, үш тілде емес. Сол – ана тілі болуы керек.
Мектепте ең болмағанда бастауышта орыс тілінде де емес, ағылшын тілінде де емес, тек қана ана 
тілінде оқыту керек!Балаға ана тілін бастауыш мектептен меңгертіп, кейін басқа тілді қосу керек. 
Айналасын ана тілінде танып, əр заттың қазақша атауын білген соң ғана оның орысшасын, 
ағылшыншасын үйренуі оңай болады.Ана тілі болмаған адамнан ешқандай ақын да, жазушы да, 
суретші де шықпайды. Ғалым шығар, маман шығар, тіпті атақты адам да шығар. Бірақ онда ешқандай 
мəдени азық болмайды. Ағылшын тілінде тамаша жазсын, орыс тілінде өлең шығарсын, бірақ ол – 
ана тілі емес. Сондықтан үкімет, басшылар, оқу-ағарту саласындағылар қазақ мектебін қолға алып, 
қамқорлық көрсетуі керек. Қазақ мектебіне немқұрайдылықпен қарайтын болсақ, үш ұрпақтан кейін 
ол тіл құриды... 
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ мектептерін ашып, оқуды қазақ тілінде жүргізу үшін, ең алдымен, 
ұлттық жазуы (ғылым тілімен айтсақ, графикасы, сол кездегі терминмен айтсақ, əліпбиі) болуы қажет 
деп біледі. ХХ ғасырдың 10-жылдарына дейін қазақтың өз жазуы болмаған еді. Бұл кезге дейін өзге 
көршілес түркі халықтары сияқты, қазақтар да араб таңбаларын қолданып келді, бірақ ол – қазақ 
жазуы емес, араб жазуы-тын. Халқымыздың əрі қарайғы мəдени-рухани дүниесінде жат жұрттық 
жазуды қолдана берудің өмір талабына сай еместігін, яғни, араб алфавиті сол күйінде қазақ тілінің 
дыбыстық жүйесіне сай келмейтінін, бұл таңбалармен қазақ сөздерін дұрыс, сауатты жазуға 
мүмкіндіктің аздығын, оқыту ісінде келтіретін қиындығын анық байқаған қазақ зиялылары ана 
тіліміздің өз жазуын жасау керектігін сөз ете бастайды. Бұл əңгіме əсіресе ХІХ ғасырдың соңы мен 
ХХ ғасырдың басында күшейе түседі. Əлеуметтік пікірге «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті де үн 
қосып, мақалалар жариялайды.
Əрине, ешбір құбылыс, оның ішінде ұлттық жазу сияқты ауқымды əрекет бірер жылда жүзеге аса 
қоймайтыны белгілі. Ұлттық əліпбиді жасау қолдан келгенмен, бұған ғалымның (түзушінің) білім-
танымы жеткенмен, оның қажеттігін, жөн-жосығын, дұрыстық, түзулігін дəлелдеу, өзгелерге 
түсіндіру сияқты қыруар шаруа жасау керек. Сондықтан Ахаң 1912 жылдан бастап ғалым, зерттеуші 
ретінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен таңбалайтын əріптер жайындағы пікірлерін білдіре 
бастайды. «Айқаптың» 1912 жылғы 9-10-нөмірлерінде «Шаһзаман мырзаға» атты үлкен мақала 
жазып, онда қазақ дыбыстарын білдірмейтін кейбір араб таңбаларын қазақ алфавитіне енгізбеу 
керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру үшін алдына «дəйекше» дейтін таңба қою қажеттігін 
дəлелдейді. Осы мақалада «дыбыс», «əріп», «дəйекше», «жуан дыбыс», «жіңішке дыбыс», «қағида» 
т.с.с. қазақша лингвистикалық терминдерді тұңғыш рет кездестіреміз. Ахаңның үлкен жаңалығы – 
əліпбиге дəйекше енгізгені. Сөздің оң жақ шекесіне қойылатын дəйекше белгісі сол сөздің тұтас 
жіңішке оқылатынын көрсетеді, ал бұл – алфавитті қазақ тілінің ерекшелігі болып саналатын 
үндестік заңы – сингармонизмге икемдеу амалы екенін көреміз. Мұндай икемдестіру өте қажет, 
өйткені қазақтың төл сөздері тұтасымен не жуан, не жіңішке дауысты дыбыстармен келетіндігін осы 
дəйекше арқылы көрсетуге болады. Дəйекше тұрса, сөз ішіндегі дауыстылар жіңішке болғаны. Бұл 
ретте Ахаң əр тілдің ұлттық ерекшелігі болатынын жақсы білген нағыз фонолог ғалым ретінде 
көрінеді, қазақ тіліндегі 43 түрлі дыбысты 25 əріппен таңбалауға болатынын дəлелдейді.
«Қазақ» газетінің 1913 жылғы 34-інші жəне əрі қарайғы сандарында «Жазу мəселесі» деген 
көлемді мақала жариялап, кейбір дауысты дыбыстарды таңбалауға байланысты өз пікірін айтады. 
Сөйтіп, əрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын пайдаланған қазақ жазуы үшін мынадай 
ұсыныстарын айтады: 1) қазақ жазуы үшін араб алфавитіндегі жуан т, с, з, д, ғ, xдыбыстарының 
таңбаларын алмау,2) қазақ тіліндегі ы, і, и, ұ, ү, у дыбыстарының əрқайсысына таңба белгілеу, 3) к, г 
дыбыстарынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін (яғни, қазіргі ə, i, ү 
дыбыстарымен айтылатынын) білдіру үшін сөздің алдынандəйекше таңба қою. Бұлайша түзілген 
алфавит сауат ашудың дыбыс жүйесіне сай келетіндігі байқалады. Ғалым өзгелермен айтысып, өз 
5

жобасын ұсынады, оны түсіндіреді. Кезінде мұны өзге түркі халықтарының, орыстың білімпаздары 
мен қазақ қауымы «Байтұрсынұлы жазуы» деп атаған еді, ал Ахаңның өзі оған «қазақ жазуы» деген 
айдар тақты. «Қазақ жазуы» деуінің орны бар еді. Бұл əліпбидің негізі араб таңбалары болғанымен, 
ол «араб жазуы» деп атала алмайды, өйткені қазақтың жазба дүниесіне арналған бұл алфавит қазақ 
тілінің дыбыстық жүйесіне сəйкестендіріліп, жаңаша түзілген, яғни, қазақ тілінде жоқ дыбыстардың 
таңбалары шығарылып тасталған, араб алфавитінде жоқ кейбір таңбалар қосылған, мүлде жаңа 
əліпби болды, қазақ əліпбиі (алфавиті) болып шықты. Демек, көрсетілген екі атаудың екеуі де дұрыс 
еді: «Байтұрсынұлы жазуы» деп аталуы ғалымның осы əліпбиді түзуде, қазақ тіліне икемдеуде, оның 
дұрыстығын дəлелдеуде сіңірген қыруар еңбегін, «маңдай терін» бағалау болса, «қазақ жазуы» деп 
аталуынан оның ұлттық мəдениеттің көрсеткіші екендігі танылады. «Байтұрсынұлы жазуы» 1912 
жылдардан бастап қолданыла бастады.
А.Байтұрсынұлы түзген əліпбиді оның алғашқы ұсынылған кезінен бастап қазақ жұртшылығы, 
əсіресе сол кезеңдегі мұғалімдер қауымы еш талассыз, бірден қабылдады, оны іс жүзінде қолдана 
бастады. Мысалы, 1915 жылдың бір өзінде бұл жазумен (жəне емле тəртібімен) 15-тей кітап басылып 
шығыпты. Сондай-ақ Ахаң ұсынған «жаңа емле» (жаңа қазақ əліпбиін кезінде осылайша да атаған) 
1913 жылдардан бастап мұсылман медреселерінде де, қазақ-орыс мектептерінде де қолданыла 
бастайды. Бұған оңды ықпал еткен жайттардың бірі – А.Байтұрсынов 1910 жылдары жазу таңбаларын 
түсіндіретін «Баяншы» атты құрал мен кейінірек «Əліпби астары» атты əдістемелік еңбектерді 
жарыққа шығаруы жəне 1914-1915 жылдардан бастап қазақ мектептері үшін «Оқу құралы» (қазіргі 
«Əліппе»), «Тіл – құрал» (қазіргі грамматика оқулықтары) атты құралдарды қоса ұсынуы болды. 
Ахмет Байтұрсынұлы өзі түзген əліпбиін əрі қарай да қырнап, түзетеді, оның полиграфиялық 
жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқытубарысындағы тиімді-тиімсіз тұстарын салмақтайды. 
Сөйтіп, араб таңбалары негізінде түзіліп, қазақ тіліне лайықталған жазу 1924 жылы Орынборда өткен 
қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланып, ресми түрде қабылданады. 
А.Байтұрсынұлының бұл тəжірибесін өзге түркі халықтары сол кезде үлгі тұтып, олар да өз 
жазуларына өзгерістер жасай бастайды. 1929 жылы «жаңа дəуірдің», «советтік мəдениеттің», 
қысқасы, коммунистік саясаттың тепкінімен латын жазуына алмастырылған қазақ əліпбиінің тарихы 
қалың жұртшылыққа аян. Ол əліпби (графика) араб таңбаларын пайдаланған, бірақ араб жазуы емес, 
ұлттық қазақ жазуы болатын.
Ресейдің қол астындағы түркі халықтары жаппай латынға көшкенде оны қабылдау барысындағы 
жиын-жиналыстарда А.Байтұрсынұлы, М.Дулатовтардың араб таңбалы қазақтың ұлттық жазуын 
сақтап қалуға күш салғанын, айтыстарда дəлелдеп шыққандарын білеміз, бірақ саясат тоқпағы күшті 
болып, ұлттық дербестік, ұлттық мəдениет сияқты киіз қазықтар жерге кіргенін де ұмытқанымыз 
жоқ.
Түркі халықтардың жазуын латындандыру сияқты «қызыл» саясатқа сүйенген күрестің 
салдарынан қазақтың араб таңбалы тұңғыш ұлттық жазуы тарих төрінен кетті. КСРО-ны мекендеген 
аз ұлттардың сан ғасырлардан бері қолданып келген жазуларын тастап, латынға көшу керек деген 
мəселе 1926 жылдан бұрынырақ басталған-ды. Мерзімді баспасөз беттерінде, жиын-жиналыстарда 
алдын ала пікір айту, пікір таластар жүргізілді. Ақырында 1926 жылы Баку қаласында Бүкілодақтық 
бірінші түркологиялық съезд өткізіліп, түркі халықтарының жазуы, орфографияның негізгі 
принциптері, терминология мəселелері, түркі халықтарының тарихы, типографиясы, ана тілін оқыту 
əдістемесі т.б. көптеген мəселелер күн тəртібіне қойылды. Солардың ішінде талас-тартысы көбірек 
болғаны – түркі халықтарының тегіс латын алфавитіне көшуі жайындағы мəселе болды. Съезге 
Қазақстаннан Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омаров, Əзиз Байсейітов, Білəл Сүлеев, Нəзір 
Төреқұловтар қатысты. Қазақстаннан съезд президиумына А.Байтұрсынұлы сайланды, ол съезде 
жұмыс істеген бірнеше комиссияның құрамына енді. Съезде түркі халықтарының бұрыннан 
қолданып отырған алфавиттерін тастап, латынға көшу жөніндегі пікір таласында екі топ бөлініп 
шықты. Бірі – «бұрыннан пайдаланып келген əрі нақтылы ұлт тіліне лайықталып реформаланған, 
ресми қабылданған араб не орыс графикасын (мысалы, сол кезде якуттар қолданып отырған) 
латыншаға ауыстырудың ешқандай не саяси-идеологиялық, неэкономикалық тиімділігі жоқ, сауат 
аштыру, оқыту ісінде де лайықталған араб графикасы мен қабылданбақшы латын жазуының бір-
бірінен артық-кемдігі шамалы, керісінше, жазу таңбасын өзгерту сан ғасырлық жазба дүниеден, 
жазба дəстүрден қол үзу қаупін тудырады» дегенді айтты. Екінші тобы – «араб жазуы түркі тілдерінің 
фонетикалық жүйесіне сай келмейді, латын алфавиті түркі тілдерін Еуропа мəдениетіне 
жақындастыра түседі» дегендерді дəлел етті. Алғашқы пікірдегілердің бірі А.Байтұрсынұлы болды. 
Бұл жерде Байтұрсынұлының концепциясынан ұлтшылдық, пантюркистік немесе советке қарсылық 
іздеу мүлде қисынсыз: ол араб жазуы арқылы ислам дінін уағыздауды көздеген жоқ, өйткені 
6

Байтұрсынұлы реформалаған қазақ жазуы «Құран» жазуынан мүлде алшақ екені айдан анық. 
«Пантюркистік пиғылда болды» деу де орынсыз, керісінше, А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің 
дербестігін қолдаған; үшіншіден, бұл жердегі ғалым əрекетінен антисоветизм іздеу де нанымсыз, 
себебі жазу таңбасының түрі идеологияның мазмұны мен бағытын өзгерте алмайтынын 
Байтұрсынұлы да, өзгелер де, біз де жақсы білеміз. Бірдей графика халықтар мəдениетін 
жақындастыратындығы сөзсіз, бірақ латынға көшкен түркі халықтары ол күнде отандас орыс 
халқының емес, капиталистік қоғамда өмір кешіп отырған Еуропа жұрттарының мəдениетіне 
жақындай түскен болар еді. Демек, ғалымның араб жазуын жақтаудағы мақсаты – 12-13 жыл бойы 
қолданылып, орнығып қалған қазақ тілінің дыбыстық табиғатына лайықталып өзгертілген, ресми 
түрде қабылданған алфавиттің қазақ мұқтаждығын толық өтеп отырғандығы, оның дыбыс əдісімен 
оқыту ісінде айтарлықтай қолайлы болып шыққандығы, полиграфиялық мүмкіншіліктер жағынан да, 
экономикалық мүмкіндіктер тұрғысынан да бұрынғы алфавитті сақтау пайдалырақ екендігі. Əрине, 
қазіргі тұрғыдан келгенде, оның үстіне совет үкіметі тұсында қолға алған шараларымыздың бəрі 
дұрыс, бəрі прогрессивтік болды деп сан жылдар өзімізді өзіміз шатастырып келген дəстүрімізге 
бассақ, мүмкін, сол кезде латынға қарсы шыққандардың пікірін дұрыс емес деуге де болар, бірақ 
«айналасы 14-15 жылдың ішінде қазақ, өзбек, татар т.б. сияқты көне мəдениетті ірі халықтардың үш 
түрлі графиканың бірінен соң біріне көшірудің қаншалық қажеті болды, əсіресе бас-аяғы 13-14 жыл 
ғана қолданылған латын жазуы қаншалықты ұтымды болды?» деген сауал туады. 
А.Байтұрсынұлы түзген «Қазақ жазуы» Қазақстанда 17-18 жылдай жақсы қолданылып, енді 
тұрақтай бастағанда, күшпен тарих сахнасынан түскенмен, мүлде құрдымға кеткен жоқ: ұлттық араб 
жазулы мол мұра қалды, қолданылған кезеңінде қазақ халқының сауатын кеңірек ашуға қызмет етті, 
бірнеше жүздеген кітап, өзге де жазба дүниелер жарыққа шықты, қазақ баспасөзін дамытты, қысқасы, 
бұл жазумен қалдырылған мол жазба дүние қазіргі мəдениетімізге де орасан зор қызмет етіп отыр. 
1930 жылдарға дейін хат танығандардың күнделікті қолданысында орын алып келді. Мысалы, 
Мұхтар Əуезов, Сəбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов т.с.с. ілгергі буын ақын-жазушылары 
қолжазбаларын ең соңғы күндеріне дейін осы жазумен жазып қалдырды.
Қытай Халық Республикасындағы, Иран мен Ауғанстандағы қандастарымыздың күні бүгінге 
дейін «Байтұрсынұлы жазуын» қолданып отыр. Шыңжандағы бауырларымыз да саясаттын салқыны 
тиіп, он шақты жылдай латынға көшіп, араб таңбаларынан арылмақ болғанмен, тиімді-тиімсізді 
салмақтай білген өмір талабы қазақ халқының маңдайына біткен бірден-бір ұлттық жазуы – 
«Байтұрсынұлы жазуына» алып келді. Бұл күнде Шыңжандағы қазақ туыстарымыз бүкіл оқу-ағарту 
ісін, баспа дүниесін осы графикамен жүзеге асырып отыр. Ахаң түзген əліпби мен ол жасаған емле 
тəртібі мұнда өте жақсы қызмет етіп отыр. Қытайдағы қандастарымыздың еңбегімен жарық көріп 
жатқан қаншама дүние бүгінгі қазақтың тұтас жұртшылығының, яғни, қазақстандық, монғолиялық, 
ресейлік, түркиялық, өзбекстандық қазақтардың да баға жетпес байлығы, жоғалмас қазынасы, алдағы 
рухани-мəдени азығының мол қоры болып табылмақ. Осындай қазынаның иелерін бір-бірімен 
таныстырып, жалғастырып отырған құралдың бірі – Ахаңның тер төккен еңбегі – араб таңбалы 
«қазақ жазуы», ұлттық жазу. Бұл графиканың ғылым үшін де маңызы зор: алфавитті тілдің 
табиғатына сай етіп түзудің дұрыс үлгісін бергендігімен құнды. Бүгінде қазақ тілінің дыбыстық 
жүйесін ғылыми негізде əрі техникалық аппараттармен зерттеуші Ə.Жүнісбек, М.Жүсіпов, Н.Уəли 
сияқты ғалымдар А.Байтұрсынұлының бұл табысын өте жоғары бағалап отыр. Олар Ахаңды 
бұрынды-соңды қазақ тілінің дыбыс жүйесін зерттеушілердің ішіндегі тіл табиғатын дұрыс сезген 
күшті ғалым, ана тіліміздің дыбыс заңдылықтарын дұрыс танып, жазуын сол заңдылықтарға 
бағындырып жасаған зерттеуші деп біледі.
А.Байтұрсынұлы өзіне жүйелі бағдарлама қойғанға ұқсайды: ол əуелі қазақтың ұлттық жазуын 
(графикасын) жасауды мақсат еткен, бұл үшін араб алфавиті негізіндегі қазақ жазуын 
(«Байтұрсынұлы жазуын») түзген, екінші, сол жазумен сауат аштыруды ойлаған, бұл үшін «Оқу 
құралы» атты оқулығын жазған. Одан соң қазақ тілінің грамматикалық құрылысын ана тілінде талдап 
беру мақсатын қойған, мұны орындау үшін «Тіл – құралды» жазған, төртінші, тілді дұрыс қолдана 
білу тəртібін көрсетуді көздеген, бұл үшін «Тіл жұмсарды» ұсынған, бесінші, сауат аштыру, қазақ 
тілін оқыту əдістемесін жасауды міндетіне алған, бұл үшін «Баяншы» мен «Əліп-би астарын» жазған. 
Міне, бұлар – Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін зерттеудегі жəне оқу-ағарту майданындағы 
істеген істері мен жасаған еңбектері, осы салалардағы орнын көрсететін үлесі, Ахмет Байтұрсынұлы 
қазақтың ұлттық білім-ғылымының көшбастары дегізетін тарихи мұра. 
А.Байтұрсынұлы мектепте ана тілінде оқыту қажеттігіне ерекше ден қойған. Мектепте ана тілінде 
оқыту үшін алдымен қазақша жазу таңбаларын, яғни, алфавитін жасап шыққан. Содан соң балаларға 
осы таңбаларды танытып, сауатын ашатын əліппеден бастап, сол тілді пəн ретінде үйрететін 
7

грамматика оқулықтарын жазу керек болды. 1912 жылы мектеп балаларын қазақша сауаттандыратын 
«Оқу құралын» жазғаннан кейін көп ұзамай мектепте қазақ тілін пəн ретінде үйрететін оқулық жазуға 
кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі «Тіл – құрал» деген атпен алғаш рет 1914 
жылы жарық көреді. Олəрі қарай бірнеше рет басылған, 1927 жылғы Қызылордағы басылымы 7-нші 
деп көрсетілген. «Тіл – құралдың» қазақ тілінің морфологиясына арналған II бөлімі бұдан да бір жыл 
бұрын 1914 жылы баспадан шыққан, оның1927 жылғы басылымы 6-ншы деп көрсетілген. 
Синтаксиске арналған III бөлімі де бірнеше басылым көрген. Оның 6-басылымы 1928 жылы 
Қызылорда-Ташкенттегі «Казгосиздаттан» шыққан. «Тіл – құрал» – қазақ мəдениетінде бұрын 
болмаған соны құбылыс. Оның қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін автордың өзі де 
ескертеді. Оқулықтың «Сөз басы» деп аталатын алғы сөзінде: «Тіл – құрал» деген аты қандай жат 
көрінсе, ішкі мазмұны да əуелгі кезде осындай жат көрінер, өйткені бұл – қазақта бұрын-соңды 
болмаған жаңа зат. Халықта бұрын болмаған нəрсе жат көрініп, бірте-бірте бойы үйренген соң 
қалатын», –деп жазады. 
«Тіл – құрал» тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды, 
«Қазіргі қазақ тілі» атты ғылым саласының іргетасы болып қаланды. Қазақ тілін зерттеп, танып білу 
тарихымызда А.Байтұрсынұлының «Оқу құралы» мен «Тіл – құралдарының» орны айрықша. Кезінде 
қазақ қауымы Байтұрсынұлы десе, «Тіл – құралды», «Тіл – құрал» десе, Байтұрсынұлын – Ахметті – 
Ахаңды танитын болған. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ фонетикасы мен грамматикасы жайындағы 
оқулықтары осы ғылым саласының бастамасы, іргетасы деп батыл айта аламыз. 
Ғалым қазақ тілінің құрылымын жүйелеуде, біздің байқауымызша, орыстың лингвистикалық 
ілімін негізге алған. Бірақ оның қағидалары мен жіктеулерін дəлме-дəл көшірмеген. Бұл жерде 
А.Байтұрсынұлының ғалым ретінде шығармашылыққа барғанын баса айтамыз. Оның ғылыми 
концепциясы – əр тілді өз табиғатынан шығарып сипаттау. Атап айтқанда, қазақтілінің фонетикалық 
жүйесін айыруда ол орыс тілінің схемасына бармады, түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің өзіне 
тəн ерекшеліктерін ескерді. Ғалым етістіктің етіс түрлерін қазіргі салт, сабақты, ортақ, өздік, 
өзгелік, ырықсыз дегендерден басқа (бұл терминдер де Байтұрсыновтікі), дүркінді, беделді, өсіңкі 
етістер деп тарамдауы да орыс тілінде етістіктер қалай жіктелсе, қазақ тілінде де солай жіктеуден 
аулақ болғанын көрсетеді. Міне, осы сияқты мысалдар жалпы лингвистикалық мектептің негізі бір 
болғанмен, көптеген таным-принциптерінде Ахаң қазақ тіл білімінің өзгешеленетін тұстарын дұрыс 
көрсетті. Сөйтіп, Ахмет Байтұрсынұлын, бейнелі сөзбен айтсақ, қазақ тіл білімі деп аталатын үлкен 
ғимараттың іргетасын өруші, қабырғасын қалаушы, көп ретте есік-терезесін шығарып, төбесін 
жабушы деп білеміз. 
Орыс тіл білімінде ХХ ғасырдың соңғы он жылында айта бастаған дүниелерді А.Байтұрсынұлы 
ХХ ғасырдың басында айтып кеткен. Айтып қана емес, біліп, танып кеткен. Қазіргі кезде рай төртеу, 
етіс төртеу деп жүрміз. Ал А.Байтұрсынұлы райдың 15 түрін, етістің 10 түрін атайды. 
А.Байтұрсынұлы 
когнитивті 
грамматика, 
коммуникативті 
грамматика, 
функционалды 
грамматиканың қазіргі кездегі терминдерін қолданған жоқ. Бірақ ғалымдық интуициясымен, 
ғалымдық сезінуі, ғалымдық талантымен жаңа бағыттарды бастап берген. Етісті, райды қазақтың 
ұлттық тілін негізге ала отырып талдаған.
Қазақ тіл білімінің басталар тұсындағы ізденістері мен табыстарын, жетістіктері мен кемшіндерін 
дұрыс тауып, мұқият зерттеу – алда тұрған міндеттеріміздің бірі. Əзірге көзіміз əбден жеткен бір 
ақиқат: ана тіліміздегі ғылым саласы ХХ ғасырдың 10-жылдарынан басталғандығы жəне оның 
іргетасын қалаған – Ахмет Байтұрсынұлы екендігі. Н.И. Ильминскийдің 1861 жылы Қазанда 
басылған «Материалы к изучению киргизского наречия» деген кітабы қазақ тілінің грамматикалық 
жүйесін танытқан тұңғыш еңбек болды. Бұл «Материалдар» орыс тілінде жазылды, онда қазақша 
лингвистикалық терминдер жасалған жоқ. Бұл жұмыс – атынан-ақ көрініп тұрғандай, оқулық та емес, 
жүйелі түрі де баяндалған грамматика құралы да емес, – шығыс тілдерін, оның ішінде өзге түркі 
тілдерін зерттеушілерге арналған еңбек болатын. Оның өзінде де бұл «Материалдар» қазақ тілінің 
өзге түркі тілдерінен (автордың жазуынша, татар тілінен) ерекшеленетін тұлғаларын көрсету 
мақсатымен жазылған-ды.
П.М.Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского языка» деген атпен I бөлімі 
(фонетика жəне этимология) 1894 жылы, II бөлімі (синтаксис) 1897 жылы шыққан құнды еңбегі – 
қазақ тілінің грамматикалық құрылымын ғылыми негізде жүйелі түрде баяндаған тұңғыш зерттеу 
екендігі мəлім. Бірақ бұл да – түркі тілдерін зерттеушілерге арналған, орыс тілінде жазылған ғылыми 
сипатты еңбек болды. Сондықтан мұнда да қазақ тіл білімінің ұлттық терминологиясы жасалмады. 
Бұл ғылыми жұмыс та ана тіліндегі қазақ лингвистикасының басы болып таныла алмайды.
8

Осы орайда «А.Байтұрсынұлы нені зерттеді, қалай зерттеді, мақсаты қандай болды?» деген 
мəселелерді тереңірек зерделеуіміз керек. Оқулық жазудағы, графика жазудағы мақсаты қандай 
болды? Совершенный, несовершенный вид т.б. дүниелердің қазақ тілінде жоқ екенін дəлелдеу үшін 
А.Байтұрсынұлы кімнің еңбектеріне сүйенді, қалай пайдаланды? т.с.с. мəселелерді жан-жақты 
зерттеу керек. Қазақша айтқанда, қазақ ғылымының, тіл білімінің көгенбасын, ең басты, ең негізгі 
танымын көрсетіп кеткен А.Байтұрсынұлының ғалымдық тұлғасын əлі түгел айтып болған жоқпыз. 
1920 жылдардың басында А.Байтұрсынұлы ағартушылық, ғалымдық қызметтерімен қоса, 
мемлекеттің басқару-ұйымдастыру жұмыстарын атқарды: 1922-1925 жылдары Қазақстан Халық 
Ағарту Комиссариаты жанындагы Ғылыми-əдеби комиссияның председателі, Қазақ өлкесін зерттеу 
қоғамының құрметті председателі болды. Советтердің Бүкілресейлік 7-съезі мен 8-съезіне дейін 
ВЦИК мүшесі жəне Советтердің Бүкілқазақстандық І съезіне дейін Кирвоенкомның мүшесі болып 
қызмет етті. Советтердің Бүкіл қазақстандық 1-съезінен 2-съезіне дейінгі аралықта Қазақ АССР Оқу-
ағартунаркомы жəне ҚазЦИК мүшесі, сонымен қатар Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы 
Академиялық Орталықтың председателі болды. Кісілік тұлғасы ретінде үлгі алатын ерекшелігі – қай 
нəрсені қолға алса да, бəріне жауапкершілікпен қараған. Халық комиссары болған кезде оқулықтар 
жазған: М.Жұмабаевқа педагогика, М.Дулатовқа есеп құралын, Х.Досмұхамедұлына сингармонизм 
жазуды тапсырады. А.Байтұрсынұлының осы қырлары түбегейлі зерттелуі керек. 
А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын зерттеуде, танытуда жаңа белеске көтерілу қажет. Ғалым 
еңбек еткен, ғылыммен айналысқан тұстағы саяси, тарихи ахуалды негізге ала отырып, 
А.Байтұрсынұлының ғалым, қайраткер, ғылымды ұйымдастырушы т.с.с. ретіндегі ғылыми бейнесі 
жан-жақты зерттелуі керек.
Айтбаев Ө.
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының
президенті, ҚР ҰҒА академигі,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының бас ғылыми қызметкері
Ұлт мəдениетінің Хантəңірі 
Ел басына төнген кешегі қара түнектің көбесі сетінеп, əділеттің ақ жалауы көтерілгелі бері 
қазақтың ұлттық мəдениеті аспанында шуақты нұрын төгіп жарқырай жайнаған рухани көсемдер 
туралы, олардың өмірі мен шығармашылық өнері жайлы, азаматтық болмысы мен қайраткерлік 
қарымы туралы біраз дүниелер жазылып, көпке беймағлұм көмескі жайлардың көзі ашылғандай. 
Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанғандай, рухани қазынамыздың олқы тұсының орны тола бастады. 
Негізгі тақырыпқа көшпес бұрын, тарих тұңғиығына батып мəңгі жоғала жаздаған Ахмет 
Байтұрсынұлы сияқты арыстарымыздың асыл еңбектерін көздің қарашығындай сақтап, осы күнге 
жеткізген жеке адамдарға, архив қызметкерлеріне жəне бұларға жабылған жаланы жұлып тастап 
ақтауға атсалысқан еліміздің естияр азаматтарына жұрт риза екенін айта кеткіміз келеді.
Қазақ халқы – архив жинау ісін дағдыға айналдырмаған ел. Соған қарамастан өзімізді де, 
шетелдерде де халықтың тарихына, мəдениетіне, тіліне, əдебиетіне, өнеріне т.б. кəсіп, тіршілік 
жоралғысына қатысты дүниелердің сақталғаны – қандай олжа?! Осыдан ойға түседі: 1988 жылы күз 
айында сапардың сəті түсіп, осы жазба авторы Америка Құрама Штаттарына барып қайтты. Бір күні 
Мадисон қаласындағы университетке соғып, кітапхана қорымен таныстым. Сонда біз таңғаларлық 
жағдайға тап болдық: əлгі кітапханада қазақ мəдениетінің, ғылымының, өнерінің бұрынғы, қазіргі 
өкілдерінің бар дүниесі жинақталып, жайнап тұр. Өзімізде жоқтың бəрі осында. Компьютер арқылы 
бар сұрағымызға жауап алдық. Əл-Фарабиден М.Шахановқа дейін түгел жинақталған. Бір мезгілде 
Ахаң туралы мағлұматтар көзімізге оттай басылды. Əйгілі «Қазақ» газетінің топтамасы сонда тұр. 
Оныңбірнеше санын көшірме жасап ала келдік. Ол өзінше бір мұражайлық ескерткіш болып «Қазақ 
тілі» қоғамында сақтаулы тұр.
Қазақ – қағаз жинамаған, сөз жинап дағдыланған халық қой. Ахаңның көп дүниесі көңілде 
жатталып, көкейде түйіліп қалған. Соның бəрі кейін шығып жатыр. Мұның үстіне ата мұрасын індете 
іздеп, көп шындықтың бетін ашуға атсалысып жүрген жастар (Ғ.Əнесов, А.Мектепов) əкелген 
деректер бар. Ахметтану ғылымының негізін кешегі Мұхтар Əуезов, Сəкен Сейфуллин, Смағұл 
Сəдуақасов, Міржақып Дулатов сынды қазақ мəдениетінің тарландары қалады десек, сексен сегізден 
бері қарай ол толыға түсті. Бұл – күн өткен сайын ауқымдана бермек.
9

Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ мəдениетінің тарихында үлкен бір дəуірді алып жатқан алып тұлға. 
Ол – Құдай берген талантын туған халқына деген сүйіспеншілікпен суғарып, толассыз еңбекпен 
шыңдаған қайсар да қаһарман ғалым. Ол – қараңғылық тұңғиығынан жарық жұлдыздай жарқырап 
шығып, айналасына нұр, шуақ себумен өткен ағартушы. Не оқыту жүйесі, не өзіндік жазуы 
қалыптаса қоймаған, мал соңына ерген, малмен бірге ұйықтап, малмен бірге жусаған қалың ұйқыдағы 
халқының қамын жеп, сауатын ашпақ боп сары масадай ызыңдаған үлкен ақын, талантты тілші, 
шебер аудармашы, түркі тілдес халықтар үлгі тұтқан түрколог, қоғам ісіне араласқан мемлекет 
қайраткері. Бұл санамалап отырған атақ, дəреже, лауазымдардың өзінен өзі келмегені мəлім. Ол 
талмай ізденіп, тамаша туындылар берген. Өмірдегі басты мақсатын – туған халқына қызмет ету деп 
түсінген Ахаң (Ахмет Байтұрсынұлы) – небір тар жол, тайғақ кешулерден өте келе тамаша еңбегімен 
қазақ халқының ары мен ұятына айналған өте күрделі де, көсем тұлға.
Оның дүниеге келер тұсы патша ағзамның бұратана елдерді билеп-төстеудің айла-шарғыларын 
емін-еркін іске жаратып жатқан кезі болатын. Қазақтың əлденеше ғасырға ұласқан хандық, билік 
құрылымының быт-шыты шығып, «күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап» деп тұрған сəті еді. 
Ахметтің дүниеге келуі – қалыптаса бастаған халықтың тұтастығының береке-бірлігінің сəні кетіп, 
ел-жұрты «балапан басымен, тұрымтай тұсымен» жүріп жатқан дəуір еді.
Торғай уезі Тосын болысына қарайтын Ақкөл жанындағы Сарытүбек деген жерде Байтұрсын 
шаңырағында Ахмет есімді сəби келеді дүниеге. Текті тұқым, жақсы тəрбие құнарлы топыраққа 
түскен дəн тəрізді, жемісін молынан береді емес пе? Ахмет те тумысынан зейінді зерек бала болып 
өседі. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» демекші, Ахаң ең алғашқы тағылымды, жөн-жосықты 
өз шаңырағынан алады. Өз əкесі – Байтұрсын, оның əкесі – Шошақ – Үмбетей еліндегі көзі ашық, 
көкірегі ояу, пікірін ашық та айқын айта білетін өте батыл жан болғанға ұқсайды. Əуелі Шошақ, 
кейін Байтұрсын балаларын Араб елдерінің мəдениетінен сусындатқысы келген. Иран, Түркияға 
жіберіп оқытуды да ойлаған.
Сонымен бірге Шошақ əулеті, əсіресе Байтұрсындар ешқандай əділетсіздікке төзбейтін қайсар 
тұқым болса керек. Осы аймаққа билігін жүргізіп тұрған ояз Яковлевтің оспадар қылығына, 
озбырлығына шыдай алмай, Байтұрсынның қарсылық білдіргені көпшілікке аян. Яковлевтің 
шабармандары Байтұрсынның əділ талабына құлақ асудың орнына таяқтың астына алады. Сол кезде 
ол Яковлевтің өзіне: «Мына бассыздық пен заңсыздықты тоқтатыңыз!» – дейді. Сөйтсе ояз: «Сен, 
киргиз ит, жөніңді біл!» – деп, оның бетіне түкіріп жіберсе керек. Бұл қорлыққа көне алмаған 
Байтұрсын Яковлевті аттан жұлып алып, басын жарады да жандайшаптарына тұра ұмтылады.
Бұл оқиғаны бүкіл ел біліп, дүрлігеді, іс насырға шабады. Дереу жазалау отрядтары ойда жоқта 
шыққан қару-жарақсыз қарсылықты аяусыз жаншып, Байтұрсын Ақтас жəне Собалақ дейтін екі 
інісімен бірге ұсталып, кісенделіп, патша үкіметі 25 жылға итжеккенге айдатты. Білімсіздіктің, тіл 
білмеудің зардабын əбден тартқан сол Байтұрсын айдалып бара жатқан сəтінде үміт етері – Ахметке: 
«Аш-жалаңаш бол, қорлық көр, бəрібір, оқы, балам. Тым болмаса, артымда маған хат жазып тұратын 
халге жет!» – дегенін қайсыбір қариялар аңыз қып бертінге дейін айтып жүріпті.
Бүкіл елге əсер еткен бұл сұмдық оқиға көпке дейін ұмытылмайды. Ахмет онда 12-13 жас 
шамасында екен. Естияр баланың көз алдында болған бұл сурет оның жадында мəңгілікке қалып 
қояды. Сондықтан да болар, ол 1909 жылы Семей түрмесінде отырғанда жазған «Анама хат» деп 
аталатын өлеңінде:
...Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам.
Алданып тамағыма оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бəрі харам.
Адамнан туып, адам ісін етпей
Ұялмай не бетіммен көрге барам?!
(Өлең 1911 жылы Орынборда жарық көрген топтамасынан алынды). Осы бір-екі шумақ өлеңнен 
балаң Ахметтің өмір бойғы ой-арманын, мақсат-мүддесін аңғаруға болатын сияқты.
Оқуды арман еткен зерделі жас алдымен Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесін үздік 
бітіріп, одан соң Орынбор қаласындағы мұғалімдер даярлайтын қырғыз (қазақ) мектебін 1895 жылы 
тəмамдайды. Ахаңның ресми алған жүйелі білімі осымен шектеледі. Алайда Ахаң көтерілген биіктен 
оның тағылымы мол тамаша өміріне көз жіберіп, байқасақ, білімдар ұстаз, ғұлама ғалым, қоғам 
қайраткері т.т. болу үшін институт бітіріп, үлкен-үлкен атақ-лауазымды болу тіпті де қажет емес 
сияқты. Табиғат сыйлаған дарынның арқасында Ахаң онсыз да бір адамның қолынан келер 
кереметтей істер тындырды. Ол істері сан салалы, сан алуан: ағартушылық, оқу-білім, ғылым, 
əдебиет, мəдениет, тарих, тағылым т.т. Мұның бəріне тоқталып, саралап айту тұрмақ, санамалап 
10

шығудың өзі – қиын шаруа. Дегенмен Ахаң туралы сөз болған соң оның өмір жолының ұрымтал 
тұстарын аттап өтуге болмайтын сияқты.
Ахаң өмірінің алғашқы қадамдарын бала оқытудан бастайды. Ол өз мақсатын:
Адамдық диқаншысы қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ құрға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құл халықтың, –
деп, бейқам жатқан халқын сауаттандырып, өнер-білімге, мəдениетке жетектеу деп біледі.
Əрине, бұл тұста Ахаң тəрізді оқыған, білім алып, əлгіндей мектептерді бітірген, орысша сауат 
ашқан өзге де қазақтардың қарасы көріне бастаған-ды. Бірақолардың көбі халық, ел мүддесінен гөрі 
ұлыққа жағынып, сол халықты қанап, пайда тапсам дейтіндер болатын. Олар тілмаш болып, 
губернатордың кеңселерін жағалап жүргенде Ахаң ағартушылық жолына түсіп, «Қайтсем халқыма 
пайдамды тигізем, қалай көзін ашам, ұйқысынан қалай оятам?» – деп, күндіз-түні соның амалын 
қарастырады.Осы орайда қазақтың бірен-саран да болса да, көзі ашық оқыған жастарын жинап, 
елшілдік ұранын үдетіп, ел мұңы, халық қамы жолындағы мақсаттарының іске асуын көздейді. 
Жалғыз ағартушылық жолмен аса алысқа ұзап кете алмайтынын сезген Ахаң біртіндеп күрескерлік 
жолға түседі. Жан-жақты əрекет етуге талпыну, ізденіс 1896 жылы Ахаңды Алекторовқа алып келеді. 
Оған барудың да өзіндік сыры бар еді. Алекторов ол кезде Омбыда отырып Ақмола, Семей оқу 
жүйесін басқарып тұрған болатын. Онымен қазақ даласындағы бала оқыту жайы туралы кеңеседі. Бұл 
кездесу оған екі түрлі əсер қалдырып, көп нəрсеге көзін аша түскендей болады. Ол жайында Мұқаң 
(М.Əуезов): «Біреуі – Алекторовтың қазақ турасындағы отаршылдық саясатының бəсі біліп, көздеп 
жүрген мақсатын сезген болар, атақты Ильминскийдің жолымен қазақтың көзін ашу үшін осы оқу 
керек деген саясатты тұтынып жүргендігін сөздерімен білдірген Алекторовтың ниетімен жақын келіп 
танысқан соң Ахмет қазақ халқының халінің ауырлығын ұғып, ел турасындағы түкпірлі ойы сол 
кезде ояна бастаған. Алекторовпен танысудың екінші əсері – Ақаңның жолы ашылып, пікірі ашылып, 
бұрынғы білім-өнер жүзіндегі шала білініп, көмескілеу түсініп жүрген нəрселерін таза білуіне себеп 
болған».
Бұл жерде Мұқаңның өз кезінде ашып айтуға аузы бармай, астарлап отырған бір жайы бар сияқты. 
Ол – орыс оқымыстыларының миссионерлік мақсатының Ахаңның зердесіне жетуі, содан тіксінуі. 
Олар қазақтарды орысша оқыту арқылы орыстандыруды көздеген ғой. Осыдан секем алған Ахаң 
ширыға түседі. Қазақты өнер-білімге жетектеу – өзгелердің емес, өзі тектес оқығандардың халық 
алдындағы парызы деп түйеді.Ахаңның осындай мақсатты көздеп, саяси көзқарастарын шыңдай түсуі 
Қарқаралыда өмір сүрген 1896-1907 кезеңімен байланысты. Осы кезде Ахаңның айналасына əлеумет 
өміріне зер сала бастаған көзі ашық, оқыған қазақ зиялылары топтана бастайды.
Қазақ жерінің талан-таражға түсуі, қараңғы халықты орыстандыру саясаты т. т. сол кездегі ең 
дертті мəселелер болатын. Ахаң бастаған зиялы қауым бастарын бəйгеге тігіп, Ресей империясының 
Министрлер Советі председателіне петиция (тілек арыз) жазады. Дəл осы тұста ол И.А.Крыловтың 
мысалдарын аударып жүрген болатын. Төңкеріс рухында айтылған мұндай сөзді қазақ жұртының 
тұңғыш естуі болатын. Осыдан соң Ахаңның аты шартарапқа тарап кетеді. Алайда жұртты 
саналылыққа, еркіндікке үгіттейтін «Қырық мысалды» берген, патшаға қарсы петиция 
ұйымдастырған адамдардың бəрі де полиция режімінің, үкімет адамдарының қырын қабағына іліне 
бастайды. 1905 жылғы қырғыннан кейін патша үкіметінің жер-жердегі жандайшаптары құтырына 
түскен кезде өз елін, өз жерін шен мен шекпенге сатып, ардан безген кейбір тілмаштар мен болыстар: 
«Елді бүлдірер іс-əрекеттерге барды», – деп Ахаңдардың үстінен шағым жазып, дегендеріне жетеді. 
1907 жылы Ахаң алты жолдасымен тұтқындалып, абақтыға жабылады. Он екі жылдай өмір сүрген 
Қарқаралысымен қоштасып, Семейге айдалғанда бүкіл қазақ баласының бойындағы арылмас дерт, 
арсыздық пен арамдық атаулыға сес білдіргендей, мынадай жолдарды түзеді:
Қош, сау бол, Қарқаралы жуылмаған,
Айдай бер қалса адамың қуылмаған.
Əдепті, сыпайы елдің қалпында жоқ,
Жасырын дыбыс шықты шуылдаған.
Бүркеніп, арсыздардың шайнауына
Жем тапты пісірмеген, қуырмаған. 
Шыққан соң талғамайтын доңыздарың
Қасыңа қиын болар жуу маған.
Семейде сегіз айдай ешқандай тергеусіз, сотсыз тас қамауда жатқан Ахаң ақыры қазақ өлкесінен 
бір жарым жыл мерзімге Орынборға жер аударылады. Сол кеткеннен мол кетеді. Ол онда 1917 
11

жылдың аяғына дейін тұрады. Жазалы адам ретінде айдалған Ахаңның бұл сапары оның өміріндегі 
ең нəтижелі де өнімді еңбек еткен жылдар еді деуге болады. Ол ғылым, білімге бұрынғыдан да 
тереңірек үңіліп, əділетсіздік жайлаған мына қоғамды бұрынғыдан да бетер ащы тілмен түйрей, 
шеней түседі. Қазақ балаларын оқытудың əдістерін, қазақ тілі, əдебиеті, өнері, тарихы, мəдениеті 
туралы өрелі ойлар айтып, бастауыш мектептерге арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жаза 
бастайды. Халық мұраларын, ауыз əдебиет үлгілерін, эпос, ертегі, жұмбақтар жинап, бастырады. 
Ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданады.
А.Байтұрсынұлының қазақ елінің жоғын жоқтап, санасына сəуле құюға байланысты жасап жүрген 
еңбектері елге тарай бастайды. Əсіресе сол кезде Уфадағы «Ғалия» медресесінде оқып жүрген қазақ 
жастарына Ахаңның туындылары, елдік істері қатты əсер етеді. Сол жастардың ұйғаруымен елден 
қаржы жиналып, газет шығару мəселесі қозғалады. Ол бейресми газет «Қазақ» деп аталады да 
редакторлыққа А.Байтұрсынұлы шақырылады. Міне, сол 1913 жылдың басынан 1918 жылға дейін бас 
редактордың міндетін мүлтіксіз атқарған Ахаң елге жеткізсем, ұқтырсам деп жүрген көкейіндегі 
көптеген мəселелерді енді хатқа түсіріп, жария етеді.
Қазақтарды надандықтың шырмауынан шығарудың бірден-бір жолы – ғылым-білімге ұмтылу, 
оқу-ағарту жұмысымен айналысу деп ұққан Ахаң енді осы идеясын нақты істермен дəлелдей түседі. 
Сол кезде шығып тұрған қазақ баспасөзіносы мақсатта пайдаланады. Əсіресе«Қазақ» газетінің рөлі 
айрықша болғаны мəлім. Бірақ ел билеушілер, бəлеқорлар, полицейлер Ахаңның соңына түсуін 
қоймайды. Газет бетінде жарияланған материалдардың бəрін цензурадан өткізіп, үнемі ақшалай айып 
салыпотырады. Салынған айып ақының мөлшері тым асқынып кеткен кезде Ахаңның үш ай мерзімге 
абақтыға өз еркімен отыруға келісім берген кезі де болған. Мұны естіген газет оқырмандары тиісті 
ақшаны жинап төлеп, Ахаңды шығарып алған. Газеттің мұндай мүшкіл жағдайға ұшырауын күйіне 
отырып Ахаң:
Қалтылдап қайық мініп еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып кемесі жоқ. 
Жел соқса, құйын қуса, жылжи беру 
Болғандай табан тіреу еш нəрсе жоқ. 
Кіреді тентек есі түстен кейін,
Мүшкілін халіміздің жаңа білдік, – 
деп өлең жазады. Шынында, білімсіз ел теңізде жүзіп келе жатқан ескексіз қайық сияқты емес пе?! 
Сол кездегі қазақ елінің халі дəл осындай мүшкіл еді. Сауатсыздық салдарынан өзін, елін, жерін кім 
қалай саудалап, қалай иемденіп жатқанын түсіндіруге де мұршасы жоқ сорлы халық. Бұл аз дегендей, 
өз жағдайын таразылап тығырықтан шығу жолын бірлесе, қауымдаса ізденудің орнына алтыбақан 
алауыздықты өрбітетінін қайтерсіз? Ахаңды күйзелткен – қазақтың осы жағдайы еді. Осыдан да 
болар, ол үш ауыз өлеңмен халқымыздың бір дəуірден бір дəуірге жалғасқан қылығын ащы 
əжуалайды.
1911 жылы Орынборда басылған «Маса» жинағы халықты өз тағдыры үшін күреске шақырған, 
жұртшылықты шырт ұйқысынан оятқан дабылды топтама болатын. Ақын қалғыған халқын тым 
болмаса маса боп шағып оятайын, ойландырайын деген мақсат көздейді. Ол бұл жолда талай қаққы 
жеп, тауқымет шегерін де, тіпті өліп те кетерін білген. Бірақ біле тұра, ол алған бетінен қайтпайды:
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша. 
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен
Қоймастан құлағына ызыңдаса?!
Сары маса болып ызыңдаған өзі екенін Ахаң 1909 жылы Петербургте басылған «Қырық 
мысалындағы»«Малшы мен маса» деген туындысында жасырмай, ашық айтады:
Мысалы, қазақ – малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пəле делік аңдып баққан.
Пəленің түрін көрген мен – Сармаса
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан.
Ойлаймын: «осы сөз де жетеді!» деп,
«Қатты айтсам, сөзім батып кетеді» деп,
Ұйқысы ашылмаған жұрт өзіңді
Қорқамын сармасадай етеді деп.
Өз тағдырының түбі не боларын алдын ала болжап, көрегендікпен айтып кеткен Ахаңның түбіне 
жеткен, шынында да, өзіміз емес пе едік? Халықтың басына төнген қатерден қорғанудың амалын тым 
болмаса сауат ашу арқылы үйретпек болған асылымызды ұйқылы-ояу халімізбен аяқ-қолын байлап 
12

бердік қой. Осыны бір ойлап, сабақ алсақ етті! Ұлттықсана мен ұлт мəдениеті жолындағы күресте 
опасыздық пен алауыздық салқыны əлі де жетерлік-ау деп сезіктенесің. 50-70-80-жылдар лаңы не 
ойлатпайды кісіге? Тəуелсіз ел болған қазіргі күйіміздің өзі көп жағдайда көңілге жұбаныш əкеле 
қоймайды. «Біріңді, қазақ, бірің дос көрмесең, істің бəрі бос» (Абай) екенін түгел ұғып біттік пе?!
Жаңадан тəй-тəй басып, Ахаң сияқты бірен-саран оқыған саналы азаматтардың арқасында оң-
солын танып, енді-енді ес жиып келе жатқан қазақ елі үшін «Қазақ» газетінің атқарған қызметі ұшан-
теңіз екенін тағы да айтсақ, артық емес. Бес жылға таяу уақыт үзбей оқырманымен қауышқан бұл 
газет кезінде көкейтесті мəселелерді жариялап, жұртшылықтың мағлұматын кеңейтумен болды. 
Қазақхалқы Қазан төңкерісіне өзінің санасын ғана емес, қоғамға, əлеуметтік өмірге деген саяси 
көзқарастарын да недəуір қалыптастырды десек, ондай күрескерлік қасиет осы «Қазақ» газетінің 
арқасында айқындала түскенін айту керек. Кезінде бұл газетке«ұлтшыл-буржуазияшыл орган» деп 
жала жауып, тыйым салып тастамағанда, талай тарихи шындықтың көзін ашып, халқымыздың 
революцияға дейінгі рухани, мəдени өмірінен мол мағлұмат беретін еді. Газеттің игі мақсат-
мүдделері бірінші санындаашық айтылған. Яғни, негізгі мақсаты – жұрт пайдасына тиімді шаруамен 
айналысу, қазақ арасына ғылым, өнер жайылуына басшылық ету, басқа жұрттардың халінен хабар 
беріп, таныстыру. Сол мақсаттарды орнына келтіру үшін закүндерді, хакімдердің бұйрық-
жарлықтарын білдіріп тұру. Государственная дума һəм Государственный совет жұмыстары 
турасында жете хабар беру, ішкі һəм сыртқы хабарларды жазып тұру, қазақтың бұрынғы жəне бүгінгі 
жайын жазу, күнелту, сауда, кəсіп, жер-су, егін-тарап, мал шаруасы жайынан кеңесу; оқу, оқыту, 
мектеп, медресе, школа, ғылым, өнер, тіл, əдебиет турасында жөн көрсету, адам һəм мал дəрігерлігі 
жайын жазу («Қазақ» №1, 1913, 2 ақпан).
Газет əлденеше рет жабылып, шығынданып, сотталып жатса да, «көздеген мақсатын түгелімен 
орындады» деп тұжырым жасауға болады. Тіпті кейде бұдан да шығыңқырап, əлемдік ой-пікірге азық 
болар мəселені де қозғап кеткен сəті бар.
Айта кететін бір жайт: осы газет жəне оның редакторы А.Байтұрсынұлы жайында жазылған 
материалдарда тіпті кейінгі уақытқа дейін «ұлтшыл, буржуазияшыл» дейтін ала таңба қалмай келеді. 
Бұрынғысы бір сəрі, ал Ахаңның ақталғанынан кейін де есімі дұрыс аталмауы, газеттің бағасы кешегі 
коммунистік идеология тұрғысынан қаралуы түсініксіздеу. «Газеттің олқылықтары мен кемшіліктері 
болып еді», – деп баяғы жалтаққа баспай, мəселенің ақиқатын ашық айтатын уақыт жеткен сияқты. 
Өйткені Ахаңның о бастағы рухани өмірінің қалыптасуы осы газетке тікелей байланысты. Сонда ғана 
біз Ахаң сияқты алыптардың ұстанған бағыт-бағдарын, оның өз халқын прогреске алып шығар дұрыс 
жол болғанын айқындай түсеміз.
А.Байтұрсынұлының Қазан төңкерісіне дейінгі өмір жолының қайсыбір тұстары, міне, осындай. 
Бұл жолдың тіпті де оңай болмағанын баяндаған азын-аулақ деректерден-ақ байқауға болар. Қит етсе, 
түрмеге жабу, бостандықта жүргенінің өзінде де үнемі аңдуда, тексерісте болу, тіпті басқан қадамын 
былай қойып, ашқан аузын, жазған сөзін бағып, қия бастырмай тұншықтыруға шыдау үшін адамға 
қандай күш, жігер, қайрат керек? Өстіп жүріп, тығырықта өмір кешсе де, Ахаң елім, жерім, халқым 
деп тыныстауын бір сəтке де тоқтатпаған, ол ел мүддесіне жарарлық, халық санасын ашарлық қыруар 
дүниені берді. Бұл – ел деп соққан үлкен жүректің ыстық махаббатынан ғана туындайтын қазына.
Ахаң өмірінің төңкерістен кейінгі бөлігі де тіпті күрделі, тіпті қайғылы. Жантүршігерлік азапқа 
бола туылған жан дерсің! Аз уақыт жаңа үкіметтің мүшесі, Қазақ автономиялық республикасының 
халық ағарту комиссары, ғылыми-əдеби комиссияның председателі, Бүкілресейлік ВЦИК-тің мүшесі, 
Кирвоенкомның мүшесі, КазЦИКмүшесі, сондай-ақ Академиялық Орталықтың председателі 
ретіндегі шуақты күндерді басынан кешіргені болмаса, ең ауыр, ең қасіретті, шегінен асқан сұмдық 
пен зұлымдықтың тақсыретін тартқан қаралы кезең – бұл.Төңкеріске дейінгі өзі айқасқан надандық 
пен қараңғылық жыл өткен сайын құбылып, тəсілденіп, əлденіп алғандай Ахаңның қыр соңынан 
қалған емес. Қайта зұлымдық пен қорқаулық, арызқойлық пен алауыздық дертін індеттей үдетуші 
қаскүнемдер жаңа заманның терісін айналдырып киген бөрісіндей боп, жақсылықтың ұрығын 
шашушы жандардың соңынан шам алып түскені мəлім. Ахаң Қазан төңкерісін саналылықпен 
қабылдап, Кеңес үкіметіне үлкен үміт артқан. Жаңа үкіметтің бағыт-бағдары өзінің ел мұңы, халық 
қамы жолындағы мақсат-мүддесімен сəйкес келіп жатқандай көрінген соң ол Кеңес үкіметіне 
қолғабыс етуге тырысты. Армандай болып алғызбай жүрген көп шаруаның бағы енді жанар деген 
үмітпен ол іске аянбай-ақ араласты. Жоғарыдағы санамалап шыққан қызметтің бəрі соны дəлелдейді. 
Бірақ Ахаңның ақ ниетінен арамдық іздеп, іс-əрекетінен контрреволюциялық бүлік күтуші қара 
ниеттілер оған аттап қадам бастырған жоқ. Басқан ізін аңдумен болды. Ол бұрын патша 
чиновниктерінен, болыстардан, тілмаштардан, жандармнан қаққы жесе, енді бостандық туының 
13

астында бірге жүрген жерлестерінен, большевиктерден, қызыл жағалылардан көрді көресіні! 
Аңдыған жау алмай қоймайды. Ол бір емес, бірнеше рет алды.
«Мылтықтың басуына – құланның қасуы» тура келгендей, дəл осы кезде қазақтардың сорына 
Қазақстан тарихының қаралы беттерін толтырып кеткен Ф.И. Голощекиннің «кіші октябрі» 
басталады. «Кіші октябрьдің» қазақ халқына қандай қасірет əкелгені тарихтан мəлім. «Асыра сілтеу 
болмасын, аша тұяқ қалмасын», – деп зіркілдеген Голощекиннің жендеттері негізгі күнкөрісі, 
тіршілігі, тынысы мал болып саналатын халықтың жанды жеріне қанжар сұқты: малын сыпырып 
алды. Тігерге тұяғы, ішерге тамағы болмай қалжыраған қарапайым шаруа адамы басы ауған жағына 
кетіп, жол-жөнекей қырылып жатты. Ахаң сияқты көреген адамдар бұл сұмдықтың боларын алдын 
ала сезіп, дабыл қаға бастаған. Бірақ олардың сөзіне құлақ асудың орнына «төңкеріс рухына кері 
əсерін тигізіп, кедергі жасап отырған байшыл-ұлтшыл «Алаш» партиясының бұрынғы көсемінің бірі 
бұрынғысын көксеп жүр» деген жаламен ақыры ол 1929 жылдың 4 маусымында 30 адаммен бірге 
қамауға алынады. Солардың басы болып қара тізімге алдымен Ахаң ілінеді. Мұның, əрине, өзіндік 
себебі де жоқ емес. Голощекин əлгіндей жаппай қыру саясатын емін-еркін жүргізу үшін халықтың 
санасын оятып, көсемдік көрсетіп жүрген осындай ірі тұлғалардың көзін алдымен жоюды көздеді. 
Ахаң – бүкіл қазақтың ақыл-ойы мен ар-ұятының символына айналып кеткен қоғам қайраткері əрі 
рухани көсемі болатын. Ахмет Байтұрсынұлы1929 жылғы шілдеден 1931 жылдың қаңтарына дейін 
Мəскеудің бутыркасында отырады да содан соң Архангельск облысының барған адам жол басшысыз 
қайтып шыға алмас алыс түкпіріне жер аударылады. Бұдан ол «Қызыл крест» ұйымы арқылы 
(М.Горькийдің жұбайы Е.Пешкованың араласуымен) мерзімінен бұрын босап,1934 жылы қайтып 
оралады. Бірақ бұл бостандық та қысқа болды. Небəрі үш жылға жетер-жетпес уақыттан кейін 1937 
жыл 8 қазанда қайтадан қамауға алынып, ақыры атылады.
Жоғарыда ескерткеніміздей, Ахмет Байтұрсыновтың азаматтық болмысын, қайраткерлік қарымын, 
ағартушылық, ғалымдық қызметін, энциклопедиялық білік-білімін негізінен үш түрлі салаға бөлуге 
болатын сияқты. Əрине, мұның ең бастысы əрі сол кезеңдегі ең қасиеттісі де – ағартушылық қызметі 
болатын. Ол өзін бұл жұмысқа мектепте оқып жүргенде дайындаған тəрізді. Неге десеңіз, əр нəрседен 
хабарланып, батыс, шығыс мəдениетінен мағлұматы молая түскен жас жігіт өз халқының қалың 
ұйқыда, бейқам жатқан күйін көріп, күйзелетін. Оны оятудың, сергітудің амалын іздестіретін. 1895 
жылы оқуын тəмамдап, елге келгеннен бастап ол бұл іспен түбегейлі айналысады. 1905 жылы 
жазылған петиция халық тағдырын ойлап, үздіксіз толғанудың серпіні сияқты шешім еді.
Елдіңсанасын көтеруден бұрын сауатын ашу қажет екеніне мектепте сабақ бере жүріп əбден көзі 
жетеді. Сауат ашар «Əліп-би» мен тіл үйретер «Тіл–құралын» жазу үшін графика мен қазақ тілінің 
дыбыстық жүйесін дұрыстап алу қажеттігін сезінеді. 1912 жылдан бастап «Айқап» журналымен 
«Қазақ» газеті арқылы осы жайындағы өзінің нақты пікірлерін жұртшылыққа ұсынады. «Айқап» 
журналының 1912 жылғы 9-12-сандарында жарияланған «Шаһзаман мырзаға» деген мақаласы осы 
мəселелерді қозғайды. Сондай-ақ «Қазақ» газетінің 1913 жылғы 34-інші жəне содан əрі қарайғы 
сандарында «Жазу мəселесі» деген көлемді мақала жариялайды. Осының бəрінде оның қазақ жазуын 
бір жүйеге түсіруге түбегейлі кіріскенін байқалады.
«Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті бетінде көптен бері көтеріліп келе жатқан жазу мəселесіне 
Ахаң 20-жылдары жіті кіріседі. Ол əу бастан-ақ араб графикасына бейіл береді. Оның мұнысынан 
кезінде «панисламдық», «арабшылдық» сарын ізін іздеп сарсылғандар болды. Сондықтан да ол ең 
алдымен айыпталды да. Ғылыми принципті негізге ала отырып, қазақ жазуын қалыптастырудың 
алғышарты ретінде: 1) қазақ тілі дыбыстарына қажеті жоқ араб таңбаларын алфавиттен алып тастады; 
2) сөздің жіңішкелігін білдіретін «дəйекше» деген белгіні енгізді.
Қазақ ұғымына икемделген, барынша қарапайым да түсінікті А.Байтұрсынұлының бұл жазуын 
жұртшылық, əсіресе мұғалімдер қауымы бірден қабылдап, іс жүзінде қолдана бастады. Ол Еуропа 
мен Азия халықтары алфавиттерінің жасалу, қалыптасу тарихын едəуір тексеріп шыққан өте зерек 
лингвист болатын. Мəселен, мына ұсыныс пікірлеріне зер салалықшы: 1) қазақ жазуы үшін қажеті 
жоқ араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын алмау; 2) қазақ тіліндегі дыбыстарының 
əрқайсысына жеке таңба белгілеуді ұсыну. Міне, осының бəрі қазақ тілінің алфавиті өз табиғатына 
орай түзіліп, тіліміздегі сингармонизм заңына лайықталып жасалуының нəтижесінде қазақтың төл 
жазуы болып тез қалыптасты.
Бұл жазу 1912 жылдан 1929 жылға дейін сол кездегі қазақ-орыс мектептерінде, мұсылман 
медреселерінде қолданылды. Баспасөзде жарияланған қайсыбір материалдарда 1915 жылдың өзінде 
осы жазумен, яғни, осы емле негізінде 15-тей кітап басылған көрінеді. Ахаңның аталған терминдік 
қызмет атқара бастаған еңбектерінде жəне шыққан қазақша кітаптардан тұңғыш бастаған əріп, 
14

дəйекше, дыбыс, жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, қағида, түбіршек тіл, жалғамалы тіл, қопармалы 
тіл, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқы сөз, қосымша тəрізді байырғы сөздерді табамыз.
Біртіндеп өмірге жолдама алған қазақтың ұлттық графикасын А.Байтұрсынұлы іс барысында 
үнемі жетілдіріп отырады. Оның баспа, полиграфия талаптарына байланысты кейбір 
сəйкессіздіктерін реттей келе ұлттық жазуға айналдырды. Сөйтіп, бұл жазу 1924 жылы ресми түрде 
қабылданды. Біздіңше, бұл жазудың ең басты екі маңызын айта кеткен жөн сияқты. Біріншіден, бүкіл 
қазақтыұйымдастырып, ұлттық жазу жүйесі бойынша жаппай сауат ашу шарасы жүргізілді. Осы 
арқылы ұлттық сана мен ұлттық мəдениетіміз арналы даму жолына түсті деп айта аламыз. Екіншіден, 
дендеп еніп бара жатқан орыстану саясатына тосқауыл қойылды. Осыдан былай қарай орыс тілінде, 
орыс қарпімен оқытылып келген мектептердің бəрінде өзіміздің ұлттық төл жазуымыз қолданыла 
бастайды.
Айта кету керек, 1926 жылы 26 ақпан мен 6 наурыз аралығында Баку шаһарында өткен 
түркологиялық съезде А.Байтұрсынұлының араб алфавиті негізіндегі жаңа жазудың артықшылығын 
дəлелдеп, латынға қарсы шыққандағы бір себебі – бұл жазудың Қазақстанда іс жүзінде қолданыс 
тауып, жаппай сауатсыздықты жоюдағы атқарған нақтылы қызметі болатын. Кейін халық жауларын 
аулаушы «қырағылар» Ахаңның бұл əрекетіне жерден жеті қоян тапқандай қуанып, оны керемет 
пайдаланғанын да білеміз. Əңгіме бұл жерде Ахаңның латын жазуын мүлде іске алғысыз деп 
тануында емес еді. Мəселенің түп себебі – сауаты жаңа ашылып, білімді ел қатарына енді-енді 
қосылып келе жатқан қазақ сияқты қауымға жазуын қайта-қайта ауыстыра берудің мүлде 
тиімсіздігінде болатын. Мұның үстіне бүкіл жұрт тез қабылдап, өзге де түркі тілдес елдер үлгі ете 
бастаған бұл жазуды ауыстырып, латынға көшуді, ол түптің түбінде кириллицаға ауыстырудың 
баспалдағы екенін сезген болатын. Ақыры солай болып шықты.
Оқу-білім, мəдениеттің бүгінгі жеткен биігінен көз тастап байқағанда, «айналдырған 14-15 
жылдың ішінде үш жазуды ауыстырып қандай мұратқа жеттік?» деген сауал туындайды. Əрине, 
соңғы елу жылдан астам уақыт бойы қажетімізді өтеп келе жатқан орыс графикасына негізделген 
жазуымызды мүлдем тиімсіз болды деп айта алмас едік. Сонымен бірге біздің халқымыз үш рет 
сауатсыздық шырмауында болып, үш рет қайта сауат ашқанын жасыра алмаймыз. Сонда бұл қайта-
қайта жазу ауыстыру кімге тиімді, кімге тиімсіз болды? Əңгіме – осында. Бұл жағын қазір зиялы 
қауым түгел шамалайды деп білеміз.
Сол отызыншы жылдар соңында, одан кейін де қазақ халқының тіліне, мəдениетіне, тарихына 
қаншалықты нұқсан келтірер кінəраттың бірі ана тілінде оқытуға байланысты екенін алдын ала сезген 
Ахаң бұл іске де жанын сала кіріскен болатын. Кейінгі (80-90-жылдардағы) үш-төрт жыл бойы 
жүргізіліп келе жатқан тіл үшін күрес Ахаңның сол бір көрегендігін дəлелдей түскендей. Өз тілімізді 
ұмытып, орыстанудың аз-ақ алдында қалған бір сəтте Ахаңның арамызға қайта оралуы үлкен олжа 
болды емес пе?
Барымызды ұмытып, керегімізді іздеуден қалған 70 жылдан аса мерзім ішінде бүкіл бір ұрпақты 
қағынан жерінген құлан сияқты еткен екенбіз. Ана тілін білмейтіндер саны бұл күнде 25 пен 40 пайыз 
арасында ауытқи беретіні – кеңестік дəуірдің жемісі.
Енді, міне, заман түзелгендей, ел есін жиғандай болып отырған кезеңде Ахаң қалдырған мұраның 
мөлдірінен сусындап, əлі де мейіріміз қанар емес. Бір ғана осы ағартушылық іс саласында жазған 
кітаптарының өзін игеру оңайға түсіп жатқан жоқ. Өйткені «өзімізде ештеңе жоқ!» деп, өзгеге 
жүгініп, əбден еңсе түсіріп үйренген халықпыз ғой. «Апырай, мұндай да бар екен-ау» деп аң-таң боп 
жүрген ағайын да арамызда. Иə, Ахаңның істері таңдай қақтырардай. Сонау 1912 жылы Орынбордан 
шыққан «Оқу құралы» халық сұранысын өтегені сонша: ол əлденеше рет баспа жүзін көреді. 1925 
жылы ол «Əліп-бидің» жаңа түрін жариялайды. Бұл да бірнеше рет басылады. Кезінде оған:«Мынау 
жаңа «Əліп-би» бұрынғысынан қай ретте болса да, аса артық. Бұл «Əліп-бидің мазмұны қазақ 
жағдайына қарай Мемлекеттік білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып шыққан. 
Əңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық», – деп баға берілген екен. Десе дегендей, 
Ахаң замана ағысынан қалыспай, қатар жүріп отырады. Əлгіндей құралдарын үнемі жетілдіреді. 
Осындай құралдың ересектер үшін де аса қажет екенін ескеріп, «Əліп-биді» жазады. Ол оқулық əуелі 
1924 жылы Орынборда, 1926 жылы Семейде басылып шыққан.
«Оқу құралы» арқылы балаларды сауаттандырып алғаннан кейін ол енді қазақ тілін жеке пəн 
ретінде оқытудың құралын ойластыра бастайды. Бірнеше бөлімнен тұратын бұл оқулықтың əр бөлігі 
жеке-жеке «Тіл – құрал» деген атпен жариялана бастайды. 1914 жылы морфологияға арналған ІІ 
бөлімі, 1915 жылы фонетика арналған І бөлімі, содан кейін синтаксиске байланысты ІІІ бөлімі 
жұртшылыққа ұсынылады. Мұның қай-қайсысы да кемінде 6-7 рет баспа жүзін көрген.
15

Аталмыш оқулық қазақ мəдениетінің тарихында бұрын-соңды болмаған мүлде соны құбылыс 
болды. Мұның тосын дүние екенін А.Байтұрсынұлының өзі де ескертіп, кітап кіріспесінде мынадай 
түсініктеме береді: «Тіл – құрал» деген аты қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да əуелгі кезде сондай 
жат көрінер, өйткені бұл – қазақта бұрын болмаған жаңа зат».
Қазақ тіл білімінің қалыптасуында айрықша рөл атқарған бұл еңбектерді саралағанда, жалпы 
лингвистика ғылымының өрістеуіне даңғыл жол ашқан термин жасау мəселесін тіпті де аттап өте 
алмаймыз. Əлгіндей оқулықтарды түзу барысында Ахаң əрбір ұғым, түсінік, нəрсе, затқа, əсіресе 
грамматикалық категориялардың бас-басына қазақша термин береді, атау телиді. Сол кезеңде 
жасалып, қазір мүлде қалыптасып, тұрақтанған зат есім, сын есім, етістік, есімдік, бастауыш, 
баяндауыш, пысықтауыш, дыбыс, əріп, қағида,емле т.т. толып жатқан терминдер – тіл ғылымын 
дамытудағы зор үлес. Əрбір грамматикалық категорияның өзіне тəн атауын дəл тауып, жіліктеп, 
жіктеп, саралап беру оқу жүйесіндегі ісімізге айрықша əсер еткенін білеміз. Мəселен, сөздерді 
тұлғасына, мағынасына қарай бөліп, саралап, қолмен қойғандай етіп көрсетуді мамандардың қай-
қайсысын да таңғалдырған. Ол жасаған терминдер жүйесі бүгінге дейін тілімізге мүлтіксіз қызмет 
етіп келеді. Мұның сыры неде? Оның сыры – Ахмет Байтұрсынұлы ұстанған принциптің ғылыми 
негізділігінде, табиғи заңдылығында. Ол – қандай принцип? Біріншіден, А.Байтұрсынұлы термин 
жасау процесінде қазақ тілінің өз мүмкіндігін барынша пайдаланады. Əлгі терминдердің əрі 
қарапайым, əрі түсінікті, дəл болуы қазақ тілінің байырғы сөз байлығын сарқа пайдалануға 
байланысты. Сондықтан да олар өміршең. Сонымен бірге интернационалдық терминдерді де реті 
келгенде қолданғанын байқаймыз. Бұған көп дəлелдің қажеті бола қоймас. Фонетика, морфология, 
синтаксис, грамматика тəрізді ұғымдардың Ахаң қолданысында сол күйінде қалуы – осыған дəлел.
Сонымен бірге А.Байтұрсынұлының қазақ тілі морфологиялық тұлға-тəсілдерін мүлде басқаша 
қарап түсіндіруге тырысқанын байқаймыз. Ол тілдің типологиялық ерекшеліктеріне аса зор мəн 
береді. Əсіресе қазақ тілін зерттеген орыс ғалымдарының тілдің табиғи тегін аршып, ашып түсіне 
алмауынан кеткен қателіктерін анықтап, түзетіп талдай келе, өзіндік анықтамаларын береді. Ана 
тілінің даму ерекшеліктерін барынша ескеру принципін ұстанады. Орысша оқып сауаттанғанмен, 
əрбір ізденісін қазақ тілінің өз табиғатынан тартып, қазақ тілінің өз заңдылықтарына сүйеніп 
отыратыны көрінеді.
А.Байтұрсынұлының тағы бір аса маңыз берген мəселесі – ол қазақ тілін оқыту əдістері. Бұл 
жайында ол жиырма жылға таяу уақыт бойы дерлік талмай ізденіп, сол кездегі баспасөз беттерінде 
түбегейлі толғамдарын үздіксіз жариялап отырған. 1910 жылдан басталған тəжірибесін жинақтап, 
1920 жылы Қазанда «Баяншы» деген атпен шағын кітапша етіп шығарады. 1921 жылы осы 
тақырыпты сөз ететін тағы бір əдістемелік құралын Ташкентте бастырады.
А.Байтұрсынұлының еңбек жолын қарап отырсаңыз, ылғи да жүйелі мақсат көздеп отырғанын 
байқайсыз. Басты да əуелгі мақсаты – қазақ баласының сауатын ашу болса, соны іске асыру үшін 
алдымен «Оқу құралы» («Əліп-биді») жазады. Тілді тереңірек түсіндіріп баяндау үшін «Тіл – 
құралын» түзеді. Ал «Тіл жұмсарын» алсаңыз, өзінің аты көрсетіп тұрғандай, ана тілін дұрыс 
қолданып, дұрыс тұтыну жолдарын қарастырады. «Баяншыны» оқысаңыз, тіл үйренудің жүйелі 
əдістері баяндалады. Осындай мəселеге жүйелі келудің нəтижесінде сауат ашу процесі əлдеқайда 
шапшаң, анағұрлым жедел жүргізілгені мəлім. Сонда өзінің алдында таза қазақ тілін оқытудың үлгі 
етерлік ешбір нұсқасы болмаған жағдайда тілді оқыту жайын осыншама терең біліктілікпен, барынша 
сауатты жүйелегеніне таңғалмауға болмайды. Басқа еңбектерін былай қоя тұрып, осынысының 
өзімен-ақ ол қазақ халқының мəдени тарихында өшпес із қалдырары даусыз еді.
Қазақ тілі жайында А.Байтұрсынұлынан бұрын да зерттеулер болған. Бірақ олардың бəрі де орыс 
тілінде жазылған еді. Олардың бірде-бірін де (Н.И. Ильминский, П.М. Мелиоранский т.б.) қазақ 
тілінің өзіне тəн табиғаты жүйелі түрде ашылған емес. Жəне олар орыс тілінде жазылғандықтан, 
қарапайым халықтың сауатын ашуға пайдасы аз болды. Міне, сондықтан да біз Ахаңды қазақ 
лингвистикасының бастауында тұрған басты тұлға деп есептейміз.
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ тілінің ғана емес, əдебиеттану ғылымының да негізін салушы. 
Осыдан-ақ оның халықтың бай ауыз əдебиетін, ертегі-аңыздарын, эпостық жырларын, шешендік 
сөздерін, мақал-мəтелдерін, нақылдарын да үнемі жинап-теріп, бастырып шығарғанын көреміз. Ол 
бұл жұмысты 1895 жылдан бастайды. Бұған «Тургайская газетінің» бетінде бастырған «Киргизская 
приметы и половицы» деген материал куə. 1923 жылы А.Байтұрсынұлы қазақтың айтулы эпостық 
жырының бірі – «Ер Сайынды» Мəскеуде бастырады. 1926 жылы Ахаң қазақ халқының басында 
болған қайғылы оқиғаларды сипаттайтын өзгеше бір жыр өрнегі 23 жоқтаудың басын 
құрастырып,«Жоқтау» деген атпен жариялайды. Бұл – халқымыздың ауыз əдебиетінде жанрлық 
сипаты басқашалау туынды қатарына жатады. Мұны жинағанда да ғалымның ең алдымен назар 
16

аударатыны – жоқтау жырының тіл шеберлігі мен көркем сөз қоры. Əдебиеттің осындай сан түрлі 
нұсқаларын жинап, зерттеп, бастыра келе А.Байтұрсынұлы енді оның тарихына үңіліп, теориясын 
түзуге кіріседі. 1926 жылы жарық көрген «Əдебиет танытқыш», міне, осындай жүйелі ізденістер мен 
барлаудың əрі жалғасы, əрі жиынтығы іспетті. Аталмыш еңбек Ахаңды нағыз теоретик ғалым ретінде 
танытты.
Бұл кітап əлденеше жылдар бойы əдебиетсүйер қауымның қолынан түспейтін құрал болған. 
Өйткені мұнда ол əдебиеттің барлық жанрына, көркемдік құралдарына қалыптаса бастаған 
еуропалық дəстүрден кетіп, таза қазақша, соны, жаңа анықтама беріп, бəріне терминдік балама 
телиді. Қараңыз: арнау(зарлай арнау, жарлай арнау) ауыстыру, əсірелеу, бүкпелеу, бейнелеу, 
дамыту, көрнектеу, кекесіндеу, мегзеу, теңеу, түйдектеу, теңдестіру, үдету тəрізді жеке сөздерді, 
өлең айшықтары, шумақ түрлері, тармақ толғаулары, тармақ кезеңдері, заман хат, тарихи əңгіме, 
саясат, шешен сөз, билік шешен сөз, қошемет шешен сөз, көсем сөз, айтыс өлең, үгіт өлең, үміт 
өлең тəрізді тіркесімдер Ахаң қолдауында тұңғыш рет терминдік мəнге ие болған. Ғалымның атылып 
кетуіне байланысты еленбей қалған ғұрыптама, зауықтама, қалыптама, сарындама, сауықтама 
сияқты қолданыстар терминденуге өзі сұранып тұрғандай. «Əдебиет танытқышта» өзінің терминдік 
өрісін таппай жатқан мұндай сөз үйірлері молынан кездеседі. Оны игеріп, ел игілігіне жарату, 
терминдер қатарына қосу – ендігі ұрпақтың міндеті. Сонымен осы қысқаша шолудың өзінен-ақ 
А.Байтұрсынұлының əдебиеттану ғылымының да негізін салған тұңғыш əдебиет теориясын 
жазған үлкен ғалым екенін танимыз.
Туған халқын сауаттандырып, мəдениетке жетектеу идеясы Ахмет Байтұрсынұлын ақындық 
əлеміне де алып келеді. Қалдырған мұрасын қарап отырсаңыз, көркемдікпен көмкеріліп ой арқалаған 
сөз орындарына тəнті боласыз. Бір қарағанда, бұл кісінің ақындығынан гөрі қайраткерлігі мен 
ғалымдығы басымырақ боп көрінуі де ықтимал. Кезінде солай деп те бағаланған (С.Сəдуақасов). 
«Қырық мысал» мен «Маса» жинақтарын сүзіп шыққанда, Ахаңның тек қана ғалым, тек қана қоғам 
қайраткері немесе ағартушы ғана емес, керемет ақын, шебер аудармашы екеніне де көзіңіз жетеді. 
Тіпті керек десеңіз, барлығы да қазақтың поэзиялық мұрасын тереңірек үңілуден туған тəрізді.
Жалпы оның ағартушылық, ғалымдық, қайраткерлік, ақындық, аудармашылық қасиетін саралай 
түскенде еріксіз мынадай ой жетегіне еруге тура келді. Ахаңның алдында қазақ халқы үшін оның 
болашағы үшін өлшеусіз мол қазына тастап кеткен үш алыптың – Абай, Ыбырай, Шоқанның 
болғанын білеміз. Бір ғажабы – осылардың мұрасын терең зерттей отырып, олар көтерген 
мəселелерді бар жанымен ұға отырып, ол осы үшеуінен тартылатын үш арналы жолды бір өзі бойға 
сіңіріп таңдап алғандай. Шынында, қараңыз: Шоқанның ғалымдығы, Ыбырайдың ағартушылығы, 
Абайдың ақындығы мен ағартушылығы А.Байтұрсынұлының өмірлік мұратына айналған. Жəне 
бұларды заманға лайықты нақты істермен жалғастыра, дамыта түскен. Сондай-ақ тыңдаушысы мен 
оқытушысы аз болған үш алыптан гөрі ол – азын-аулақ болса да, өз еңбегінің нəтижесін көрген адам.
Сөйтіп, Ахаңның ақындығы мен ағартушылық өнерінің орны мүлде бөлек. Ол – өз алдына ғибрат 
алар ерекше бір мектеп. Бұл жолда да Ахаңның белгілі мақсат көздеп отыратынын байқаймыз. 
Өлеңін Абайша түрлеп, адам бойындағы надандықты шенейді, саналылыққа, ел болып бірігуге 
шақырады. «Сауатың ашылмай, басың бірікпесе, ел болып оңбайсың» дегенді уағыздаудан 
жалықпайды. «Қалғып-мүлгіп күн кешкен қайран қазақты қайтсем оятамын, қалай ел қатарына 
қосамын?» деп сары маса боп ыңылдауы да содан. Төл туындысы болсын, аударма дүниесі болсын, 
ол осы бағытынан жаңылмайды:
Бұл неткен жұрт ұйқышыл?!
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам, жым-жырт, жай
(«Жиған-терген»)
Қазекеңнің ұйқыдан бас көтерген кезінде бітірері өзді-өзі шен-шекпенге таласып, өзгелерге жем 
болып жататынына күйінеді. Мұндай күйге:
...Шығармай бір жеңнен қол, бір жерден сөз
Алалық алтыбақан дертпен кірдік 
немесе:
...Жан-жақты Жаратқанға күзеттіріп,
Жақынмен ырылдастық, иттей үрдік, –
(«Қазақ қалпы»)
деуінде ащы шындық жатыр. Бұл – қазіргі біздерді де толғандырып, үлкен міндет жүктеп тұрған 
жолдар. Абайша күңіреніс, Абайша толғаныс. Абай шыншылдығы, Абай сыншылдығы оның əрбір 
17

өлеңін де осылайша жалғасын тауып, өзіндік жаңаша өрнектермен өзекжарды мəселелерді қозғап 
жатады.
Абай бірде-бір өлеңін өткен уақыттың жайын ғана жырлайтын, кезеңдік дүние деп қарай 
алмайтынымыз сияқты, Ахмет туындыларының да шеңбері бір ғана сəттің ауқымымен шектеліп қала 
алмайды. Оның əрбір сөзі біздер үшін де əсерін жоймаған барынша көркем, мейлінше мағыналы. 
Тіпті көп өлеңі бүгінгі тіршілігіміздің айналасындағыдай көрінеді.
Мысалы:
Тықылдап, құр пысықсып сөйлейтін көп
Екпіндеп, ұшқыр атша қарқындаған.
Бос белбеу, босаң туған бозбала көп
Киіздей шала басып қарпылмаған, – 
(«Қазақ салты»)
деген шумақ бүгінгі біздерді айтып тұрғандай емес пе?! Бас пайдасынан басқа уайымы жоқ, «халық», 
«ұлт мүддесі» деген ұғымға миығынан күліп қарайтындар аз ба қазір? Мына екі жол соларды нұсқап, 
дəл басып көрсеткендей: 
...Жаны ашып, жақын үшін қайғырар ма
Жаны – мал, жақыны – мал, малдың құлы? 
(«Досыма хат») 
Ал «Жұртыма» деген өлеңінде қазақтың тағы бір тиімсіз мінезіне қадалады:
...Келгенде өзді-өзіңе мықтымсыңдар,
Қайтейін өзге десе, көнгішіңді!! 
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді?!
Бұл – «Күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап»-ты (Абай) нақтылай ұластырып жатқан 
шумақтар. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ, қолдан шығып кеткен соң өкіндім-ай», – деп халық 
өлеңінде айтылатын ежелгі, дəстүрлі өлең табиғатына жаңаша нəр беріп, неге болса да тəубе етіп, 
неге болса да «Құдай ісі» деп, еш əрекетсіз қарап отыратын мінез-құлықтағы дертті аямай сынға 
алады.
Ахмет Байтұрсынұлының аудармашылық қызметінде мысал жанры өзгеше орын алады. Басқа 
емес, дəл осы жанрға баруының өзінде үлкен мəн жатыр. Қазақ бойындағы ежелден қалмай келе 
жатқан əлгіндей ездік пен бойкүйездік, намыссыздық пен жігерсіздік, алааяқтық пен алаауыздық, 
жалқаулық пен жағымпаздық т.б. толып жатқан ес жиғызбас əдетті сынау, шенеуге келгенде ақын 
осы жанрды дұрыс таңдайды. Оның сыншылдығы да, сыршылдығы да осы мысал өлеңдерінде 
барынша ашыла түседі. Əсіресе шымшыма əзілмен əспеттелетін пəлсапалық түйін мен тағылым, 
тəрбиелік мəні зор тұжырымдары естен кетпей көңілде жатталып қалады. Мұның бəрі, біздіңше, 
өлеңдегі ой мен сөздің, мазмұн мен түрдің өзара жымдасып, қабысып жатуынан.
Сонау Эзоп пен Лафантеннен бастау алатын И.А.Крыловтан баян табатын бұл мысал əңгімелерге 
Абай да, Ыбырай да қызыққан. Олар да бұларды қазақша сөйлетудің керемет жолын тапқан. Ол – əлі 
игеріліп бітпеген тағылымдық өнегесі таусылмайтын өз алдына бір мектеп. Ахмет бұл дəстүрді де 
əдемі жалғастырып, көркем аударманың дамуына зор үлесін қосып кеткен.
Əрбір өлеңі бір қарағанда аударма дейтіндей күдік шақырмайды. Ал, екінші жағынан, тереңірек 
үңіле қараған адамға аударма екенін жəне оны өте шебер жасалғанын мойындауға тура келеді. 
Аударма екенін кейде байқамай қалатыныңыз өлеңдегі бүкіл айтылмыш ой, мазмұнның қазақы 
ұғымға ешбір жаттығы жоқтығынан. Ал олай болу себебі – Ахаңның қазақ сөзінің парқын мейлінше 
терең түсініп, оны орнымен қолдана білуінде. Өлең сөзге осыншама шеберлікпен балама табу кез 
келген ақынның қолынан келе бермесе керек. Мысалдың мазмұн-мағынасын ашып, көркемдік 
сапасын төмендетпей, шебер қаланған əсем ғимарат өсіп шығады. Қайсыбір тұстарда Ахаң өз 
тарапынан өнегелік түйін жасап, түсіндіріп те кетіп отырады. Бұл да – өзіндік ерекшеліктерінің бірі. 
Мəселен, «Арыстан, киік һəм түлкі» деген мысал өлеңінде ол былай тұжырымдайды:
...Кісіге таза жолдас табу қиын,
Көбін-ақ дос етеді мал мен бұйым.
Досыңнан, дұшпаныңнан бірдей сақтан,
Басыңда, сірə, Ахмет, болса миың.
Ойлама:«шын достарым мол екен» деп, 
Сөзіне ере берме: «Жол екен!» –деп,
Досыңды қиын іске қайрап тұрған
Білгейсің шын дұшпаның сол екен деп.
18

Немесе ««Қара бұлттағы» қаңсып жатқан далаға жауудың орнына онсыз да кемерінен асып-төгіліп 
жатқан теңізге барып құя салған бұлтты мүмкіндігі болса да, еліне еш пайдасы жоқ кейбір адамдарға 
ұқсатады. Ал «дала – бейқам жатқан қазақ», – дейді.
...Бұлттай жерге жаумай, суға жауған
Қазақта іс ететін көп адамдар.
Жұмсамай тиісті орынға мал, өнерін
Біреулер жүреді, оған не амал бар?
Мысалы, қазақ – дала, басқа теңіз,
Даланы шамаң келсе көгертіңіз.
Ахаң қандай мысалды аударса да, аяғын қалайда қазаққа əкеп тірейді. «Оянар ма екен, сабақ алар 
ма екен, серпілер ме екен?» деумен болады. Əйтеуір қазақтың бар қылығына теңеу табады. «Баласын 
аяған адам оны сүймейді» деген мазмұнда жапонның бір мақалы бар екен. Ахаңның қазақты 
қаншалықты сүйетіні, сондықтан да оны бар жаман қылықтардан арылтып, адал адамгершілік 
жолына алып шығумен əуре болатынына қайран қалып отырасыз. Сол үшін де ол ешкімді аямайды. 
«Миың болса, ойлан», – деп, өзін де қатты сынға алады, қайрайды.
Болмашы үлесті бөлісе алмай дауласып, үйді өртеп алған үшеудің қылығы да қазаққа келіп жатыр.
...Бұл белгі табылып тұр біздің жұрттан,
Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан. 
Алданып арадағы дау-шарына
Қатерден қапері жоқ келер сырттан. 
(«Үлес»)
Сондай-ақ «Өзен мен Қарасу» мысалындағы өзенді өз елін ғылым, біліммен өркендетіп 
жатқан елге ұқсатады.
...Қозғалмай бұл күйіңнен жата берсең,
Боларсың Қарасудай ақырында, –
деп, қимылсыз, қарекетсіз жатқан қазақтың намысын түрткілейді.
Қаршадайынан ел деп езіліп, халқым деп қайғы жұтып, азап пен тозақтың бəрін бастан кешіріп, 
ақыры қара түнек надандықтың құрбаны болған аяулы да ардагер Ахаң мен сол сияқты кемеңгерлер 
жүріп өткен жолды аузың барып қалайша жайбарақат əңгімелей аласың? Сол бір бəйгеге басын 
тіккен есіл ерлердің шер мен сырға толы еңбек жолы жаныңды қалай күйзелтпесін? Неге бұлай 
болды, қаншама халықты жəне саналы жолға салып, болашаққа жетелеген ел көсемдерін зəбірлеген, 
олардың тұқым-тұяғымен жер бетінен жойылып кетуіне кімдер себепші болған? Жалғыз Сталин бе 
болмаса жалғыз Голощекин бе? Бұл жауыздардың сұрқия саясатын алақайлай үдетіп, дамытып, 
«құлпырта» орындағандар бар емес пе? Солардың аты неге аталып, ардың, адамгершіліктің сотына 
неге салынбайды?! Адам баласы тарихында бұрын-соңды болмаған осынау теңдесі жоқ 
жауыздықтың авторлары мен орындаушыларын халық талқысына салмай, санада шөгіп қалған, 
бұғып жатқан арсыздық пен сатқындықтан арыла алмаспыз.
Ойлап қаралықшы, ағайын. Біздің халқымыздың басына төнген қатер –тек осы ғана ма? «Тең 
жартымыздан айырылдық!» деп күңіренеміз. Ол рас, əрине. Бұл –бүкіл бір əлемге, бір халыққа аз 
қайғы емес. Бұл – өмірі толмас өлшеусіз қасірет. Бірақ біздің қазақтың көрген тозағы осы ғана 
ма?Олқұрбандығымен тазарып, адалданып бітіп пе еді? Жоқ, ағайын, бақсақ, біз ұлттық тəуелсіздік, 
ұлттық тұтастық үшін күрес алдында өз жүрегіміз бен санамызға өшпес қара дақ түсірген халықтың 
бірі екенбіз. «Елдің тең жартысы аштықтан қырылып, ширегі шетелге қашып құтылды», – дейміз. 
Рас. «Ол елде, Атамекенде аман-есен халық, ұлт атына ие болып қалғандардың бəрінің бірдей ары, 
жаны таза» деп айта аламыз ба? Халқымызды қырғынға ұшыратқандар, барсакелмеске айдатқандар, 
жауыздар, сатқындар əлі де жүрген жоқ па екен арамызда алшаң басып, ойланалықшы!
Əшейінде əділеттің ақ жолын ұстаған боп, кезеңі, реті, сəті келгенде, аянбай қимылдайтын бұлар 
кеше де, яғни, 1986 жылғы желтоқсанда көрсетпеп пе еді көресіні?! Ендеше, олар əлі тірі, сақ. Тек 
бой тасалап, жауыздығын жасырып, арамызда əлі жүр. Бар бəлені, дертті, ендеше, өз бойымыздан 
іздесек етті!
Халқымыздың жан саулығына өлшеусіз зор зиян келтірер осынау көр мінез бен арам пиғылдан 
арылмай, тəуелсіздігіміздің іргесі нық болмай ма деп қорқамыз. Ол неше алуан түрге еніп құбылады. 
Ол біресе қоғамшыл, біресе партияшыл, біресе ұлтшыл, халықшыл боп өрекпиді.
Міне, Ахаң жайында əңгіме қозғағанда, осындай да ойлар торлайды. А.Байтұрсынұлы оқуы енді 
ғана басталды деп білеміз. Қазақ халқының тəуелсіздігі үшін оның сауатты да білікті ел қатарына 
қосылуы үшін ақтық демі біткенше күрескен осынау ұлы адамның аты ұлт жүрегінде мəңгі 
сақталады. Сондықтан да оны қазақтың ұлттық мəдениетінің Хантəңірі деп бағалаймыз.
19

Əбілқасымов Б. 
филол.ғ.д., профессор, А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері
Ахметтану саласының өткені мен бүгіні 
Ахметтану ғылымы бұдан 80 жыл бұрын басталған болатын. Ахмет Байтұрсынұлы көзі тірісінде-
ақ қазақ халқының рухани көсемі ретінде бүкіл түркітану əлемінде мойындалған еді. 1923 жылы 
қазақ топырағында, қала берді бүкіл шығыс халықтарында бұрын-сонды болып көрмеген жаңа үрдіс 
– Ахаңның 50 жасқа толған мерейтойының өткізілуі оның мəдениетімізге сіңірген еңбегін жалпы 
халықтың мойындауы іспетті болғаны белгілі. Бұл мерейтойдың алдында, оны өткізу үстінде 
халқымыздың біртуар ұлдары – М.Əуезовтің, М.Дулатовтың, С.Сəдуақасұлының, Е.Омаровтың, 
С.Сейфуллиннің, Т.Шонановтың, орыс түркітанушылары – Е.Поливанов пен А.Самойловичтің Ахмет 
Байтұрсынұлының көп қырлы еңбегін жан-жақты бағалаған мақалалары мен зерттеулері ахметтану 
ғылымының алғашқы іргетасын қалады деуіміз керек. Алайда көп ұзамай шығармашылық күш-қуаты 
толысқан шағында Аханның өзі де, жаңа қалыптасып келе жатқан ахметтану ғылымы да сталиндік 
қан-қапастың құрбаны болып кете барды. 
Содан 60 жыл өткенде халқы Ахаңмен екінші рет қайта қауышты. Содан бергі өткен он-он бес 
жыл мұғдарында ғалым мұрасы жиналып, жарияланып, жан-жақты зерттеу нысанына айналып 
келеді. Ахаңды,оның еңбектерін тереңірек зерделеген сайын ұлтымыздың рухы биіктеп, рухани 
санамыз өсе түскені мəлім. 
Жоғарыда біз келтірген өз тұстастарының мақалаларында, негізінен, Ахаңның ағартушылық, 
қайраткерлік істері мен оның тіл əдебиеттану ғылымдарына сіңірген еңбегі сөз болған. Ал Ахмет 
Байтұрсынұлының қазақ мəдениеті мен ғылымына (оның ішінде қоғамдық ғылымдардың барлығы 
дерлік бар) қосқан үлесі өлшеусіз мол.Оның мақалаларында əдебиет пен тілді былай қойғанда, 
экономикаға, тарихқа, педагогикаға, жорналшылыққа,өнерге қатысты ой-пікірлері ұшан-теңіз.Біздің 
бұл жерде айтпағымыз – Ахмет Байтұрсынұлы туралы жазылған, зерттелген, əлі де зерттеуін күтіп 
тұрған проблемаларды тəптіштеп санап шығу емес, ахметтануға қатысты, оның мұрасын жинап, 
жариялап, жұртшылыққа таныстыруда, оны кешенді зерттеуді қолға алуда көшбасшы болған 
ғалымдардың еңбегінің өзіміз куə болған бірнеше тұстарын ғана сөз ету. 
Бұның басты себебі – алаш басшылары ақталғаннан кейін «ол ақталмай тұрып, алғашқы болып, 
Ахаң жайында біз айтқанбыз» деген адамдар жиі көрініп қалып жүр. Мұндай мəлімдеулердің 
шындыққа сай келмейтінін, шын мəнінде, мұндай қадамға барғандарды көпшілік қауым, əсіресе, жас 
буын білуге тиіс деп ойлаймыз. 
«Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерін бірінші болып мен атаған едім», – дейтін адамдардың бірі – 
профессор Т.Қордабаев болатын. Сонда ол кісінің келтіретіні – өзінің 1987 жылы жарық көрген 
«Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары» деген кітабы. Онда Ахаң аты аталмайды, бірақ оған 
қатысты-ау деп ойлауға келетін мынадай жолдар бар:«Ана тілінде баяндалған тіл білімі XX ғасырдың 
бас кезінде дүниеге келді. Фонетикаға, лексикология мен грамматикаға қатысты негізгі терминдер 
осы кезде пайда болды.Ол терминдердің басым көпшілігі орыс тіл біліміндегі атауларды калька 
түрінде аударып айту негізінде пайда болған»[1, 42]. Ал осы жолдардан кезінде Ахаңды көрген, оның 
кітаптарынан тəлім алған аға ғалымдар болмаса, оның оқулығы түгілі, атын естімеген кейінгі ұрпақ 
ана тілінде ғылым жасаған, тіл білімі терминдерін қазақша қалыптастырған кім екені жайында не 
ұғуы мүмкін? Оның есесіне, автор кітаптың əліппе, емле мəселелеріне арналған II тарауында Ахмет 
Байтұрсынұлының латын жазуын енгізуге қарсы болған пікірін өлтіре сынайды:«Латын алфавитіне 
негізделген жазуды қабылдау мəселесі 1924 жылы болған қазақ білімпаздарының съезінде 
көтерілгенмен, 1926 жылдың аяғына дейін ол айтарлықтай өріс ала алмады. Оған, ең алдымен, сол 
кездегі басқару орындарының біразына орналасып алған ұлтшыл арабшылар кінəлі еді. Олар араб 
жазуынан айырылмаудың, жаңаны жуытпаудың барлық шараларын істеп, арпалысып бақты»[1, 
32].Бұл арадағы кітап авторының «ұлтшыл арабшылар» деп отырғаны – Ахмет Байтұрсынұлы мен 
оның пікірлестері екені айдан анық. Шынында да, Ахаң жалпы алфавит өзгертуге қарсы болып, өзі 
реформалаған араб əліппесі қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, оның айтылу заңдылықтарын сақтауға 
əбден қолайлы екенін дəлелдеп баққаны белгілі. Ал латын жазуының қазақ тілі заңдылықтарын 
сақтап, дұрыс сауаттануға келе бермейтінін, тек саясат ыңғайымен, «жұрт көшіп жатыр, біз неге 
көшпейміз?» деген желеумен көше салудың зияндылығын көрсеткен болатын. Өмір тəжірибесі 
Ахаңның пікірінің дұрыстығын дəлелдеді, он жылға жетер-жетпесте одан безіп шықтық қой. 
Сонда«Ахаңды бірінші рет мен атадым» деп отырғаны – осылар ғана болғаны ма? 
20

Бірде академиядағы Ахаңа арналған бір жиналыста Төкең жоғарыдағы келтірген пікірін 
қайталағанда:«Кітабыңыздың қай жерінде Ахмет Байтұрсынұлының аты аталады?» – деген сұраққа: 
«Мен тікелей атамағанмен, сипалақтатып айттым ғой», – дегені бар.Сонда жиналыс төрағасы – 
академик Ə.Қайдаров: 
–
Сіз «сипалақтатып» жүрсеңіз, Рəбиға Сыздықова сізден он жыл бұрын Ахаңның атын 
сипалақтатпай-ақ, тікелей атап, ол кісінің қазақ тіл біліміне сіңірген еңбегін де қорықпай айтып 
берген, – деп ескерту жасаған болатын. 
Енді Ахмет Байтұрсынұлынатап, ол ақталмай тұрып еңбегін ауызға алған ғалымдар туралы айтар 
болсақ, алдымен профессор Шора Сарыбаевты атаған болар едік. Ол 1960 жылы баспадан шыққан 
«Қазақ тілі білімінің көрсеткіші» деген кітабында Ахмет Байтұрсынұлының инициалымен (А.Б.) 
оның еңбектерінің тізімін бергені үшін кітабы таралмай жатып туралып, өзі бөлім бастығы 
қызметінен босатылған еді (партияда болмағандығынан ғана партиялық жаза алған жоқ). 
Сол жылдары өзім куə болған тағы бір деректі де айта кеткенді жөн санадым. 1967 жылдың күз 
айларының бірі еді. Академияға президент болып Шахмардан Есеновтың жаңадан келген кезі 
болатын. Академия президиумының кезекті бір мəжілісіне институт директоры да, оның орынбасары 
да қалада болмай, ғалым хатшы ретінде менің қатысуыма тура келді. Сол мəжілісте қаралатын негізгі 
мəселелер аяқталған соң Ш. Есенов мəжілістің аяқталғанын ескертіп, тек президиум мүшелері мен 
қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің институт басшыларының қала тұруын сұрады. Сондағы Шəкеңнің 
айтқан хабарламасының қысқаша мазмұны төмендегі болды: 
– Мен президент болғалы қай жерге барып, қанша халықпен кездессем де, Ахмет 
Байтұрсынұлының осы кезге дейін неге ақталмай жүргені туралы сұрақ қояды. Содан кейін ол кісі 
жайында бірсыпыра деректермен танысқанымда, оның өзінің де, əкесінің де патша үкіметінен зəбір 
көргеніне, ал Кеңес үкіметіне қарсы не істеген ісі, не айтқан сөзі жоқ екеніне көзім жетті. Жалғыз 
жазығы – Алаш үкіметінің құрамында болғаны екен. Ал оны кезінде Кеңес үкіметі кешіргені де 
белгілі. Соған қарамастан, осы уақытқа дейін аты аталмай, еңбектері жабық қорларда сақтаулы 
тұрғаны түсініксіз. Сондықтан сіздер мақұл көрсеңіздер, орта буын ғалымдарынан (аға буынды да, 
жастарды да қоспай) комиссия құрып, айқай-шусыз жан-жақты зерттесек: комиссияның 
қорытындысы дұрыс болса, жоғары құзырлы мекемелердің алдында ұсыныс жасауға болар еді.
Бұл ұсынысты президиум мүшелері –С.Бəйішев, С.Зимановт.б. қатысушылар қолдады. Бірақ бұл 
мəселе одан əрі жалғасын таппай, аяқсыз қалды. Оның себебі, менің ойымша, тап осы тұста болған 
мына оқиғамен байланысты сияқты. ҚазМУпрофессоры Хайролла Махмудов дəл осы шамада 
студенттер алдында Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерін оқып, ол жоғары жаққа мəлім болыпты. 
Орталық комитет ҚазМУ ректорына сөгіс жариялап, партия комитетінің хатшысын орнынан босатқан 
еді. 
Қазақ ғалымдары Ахаңның еңбектерін атағаны үшін жазаланып жатқанда ленинградтық ғалым, 
белгілі түркітанушы, академик А.Н.Кононов 1974 жылы шыққан «Биобиблиографический словарь 
отечественных тюркологов (дооктябрьский период)» деген еңбегінде кітаптың бір бетін Ахмет 
Байтұрсынұлына арнап, қысқаша өмірбаяны мен негізгі еңбектерін, ол туралы жазылған əдебиеттерді 
көрсеткен еді. 
1977 жылы Кеңес үкіметінің құрылғанына 60 жыл толуына арналып, Тіл білімі институтында 
ғылыми-теориялық конференция ұйымдастырылды. Конференцияда негізгі баяндама жасаған 
профессор Рəбиға Ғалиқызы Сыздықова өз сөзіне азамат, ғалым, коммунист ретінде өзі жауап 
беретінін ескертіп алып, өз баяндамасында қазақ совет тіл білімінің 60 жылдық тарихын сөз ету 
үстінде сол ғылымды қалыптастыруда аянбай еңбек еткен Ахмет Байтұрсынұлын, оның еңбектерін 
атамай кету өз ары алдында кешірілмес күнə деп есептейтінін айтып, Ахаң еңбектеріне қысқаша 
шолу жасады. Бұл біздерге, сол тұстағы жас ғалымдарға, үлкен батылдық, тіпті ерліктей көрінді. 
Жұрт үн-түнсіз тыңдады, ешкім: не аға ғалымдар, не жастар тіс жарып, пікір айтпады. Бірақ КГБ 
(Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті) ұзамай-ақ Р.Сыздықовадан бұл мəліметті қайдан алғанын 
сұрапты. Ғалым бұл мəліметтерді жоғарыда келтірген А.Н.Кононовтың кітабынан жəне ашық 
қордағы «Труды общества изучения киргизского края» (Оренбург, 1922) деген кітаптан алғанын 
айтып құтылыпты. Алайда конференция материалдары жарияланғанда, əрине, ол баяндама жинаққа 
кірмей қалыпты. 
1988 жылы алаш ардагерлерін ақтау ресми қолға алынып, академия ғалымдарынан комиссия 
құрылғанында, оның құрамында академик Ə.Қайдаров пен профессор Р.Сыздықова болды, Ахмет 
Байтұрсынұлы туралы қорытындыны Р.Сыздықова даярлағаны белгілі. Ал алаш ардагерлерін ақтау 
туралы үкімет қаулысы шыққан бойда алғашқы болып əуелі «Социалистік Қазақстан», кейін «Қазақ 
əдебиеті» газеттерінде мақала жазғандар да – Ə.Қайдаров пен Р.Сыздықова еді. 
21

 Ахмет Байтұрсынұлы ақталысымен Тіл білімі институты Мəскеу, Санкт-Петербург, Қазан, 
Орынбор қалаларындағы мұрағат, кітапханалардан Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерін жинауға 
адамдар жіберіп, сол жиналған материалдар бойынша Ахаңның еңбектерінің алғашқы жинағын 
шығарды [2]. Бұл кітапты даярлап, жалпы редакциясын басқарған да – Р.Сыздықова. Институт 
ғалымдары тарапынан содан бері көптеген мақала жазылып, кандидаттық диссертациялар қорғалды. 
Р.Сыздықова Ахмет Байтұрсынұлының өміріне арналған кітапша шығарды, бірнеше конференцияда 
баяндамалар жасады, оның мұражайын ұйымдастыруға атсалысты. Сондай-ақ институт ғалымдары 
Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 125 жыл толуына орай республикалық ғылыми-теориялық 
конференция өткізді. Конференция материалдары 1999 жылы «Ұлттық рухтың ұлы тіні» деген атпен 
30 баспа табақ көлемінде жарық көрді.Оған аталған конференциядағы баяндамалар мен 
хабарламалардан басқа Ахаңның көзі тірісінде өткен 50 жылдық мерейтойына арналып жазылған 
мақалалар да кірді. 
Соңғы 10-15 жылдағы Ахаң туралы мақалалар ғалымды халқымызға қайыра таныстыру, 
шығармаларын насихаттауға арналғаны белгілі. Ендігі жерде Ахмет Байтұрсынұлы мұрасын терең 
зерделеу керек. Бұл салада қазақ тіл білімінен қорғалған 2-3 кандидаттық диссертациядан өзге 
жоғарыда аталған ғылым салаларынан жазылған көлемді еңбектер əзір жоқ. Міне, бұл – жаңадан 
қайта қалыптасып келе жатқан ахметтану ғылымының іргесін кеңейтіп, мұраларын халқымыздың, 
əсіресе жас ұрпақтың игілігіне айналдырудың басты жолы болған болар еді.
Əдебиет:
1.
Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. – Алматы, 1987.
2.
Ахмет Байтұрсынов Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
Жұртбай Т. 
филол.ғ.д., профессор 
Ахмет Байтұрсынұлы жəне біртұтас алаш идеясы 
1905 жылдан бастап аса ықтияттылықпен саяси күрес нəтижесінде жасалған, 1917 жылы «Алаш» 
партиясы құрылу арқылы нақты мемлекеттік иденың негізін қалаған біртұтас алаш идеясында əрбір 
алаш қайраткерлерінің демі мен аңсары бар. Ал ол идеяның ұйытқысы, тарихшы Мəмбет Қойгелдиев 
дəл тауып айтқанындай, қазақ қоғамының Сун Ят Сені мен Махатма Гандиі – Əлихан Бөкейханов 
болатын [1]. Əлекеңнің – Əлихан Бөкейхановтың тергеушіге берген жауабындағы: «Мен сырымды 
екі-ақ адаммен бөлісе аламын. Олар –Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов», – деп айтқанына 
жүгінсек, онда біртұтас алаш идеясының ілхамында Ахаңның да – Ахмет Байтұрсыновтың да рух-
шапағаты бар. Мен бұл арада 1905 жылғы Сəлімгерей Жантөриннің«Автономия»атты еңбегінен 
жəнеМұхамеджан Тынышбаевтың 1905 жылғы 19 қарашада автономияшылдардың І сьезінде жасаған 
«Қазақтар жəне азаттық қозғалысы»атты баяндамасынан басталатын,Əлихан Бөкейханов тиянақтаған 
ұлттық тəуелсіз сана туралы тарихи тəпсірлерді қазбалап жатпаймын.Бұл идеяның тұғырын Əлихан 
Бөкейханов саяси тұрғыдан қалыптастырса, Ахмет Байтұрсынов идеялық негізін орнықтырды деп 
есептеймін. Тақырып тəмсілінің тəспіріне орай, ұлттық идея – Алаш идеясы жəне Ахмет 
Байтұрсынов деген мəселеге, соның ішінде Ахаңның тікелей алғауы мен талғауы арқылы 
байыпталған, былтыр мен биылғы жылдың басты тақырыптары болып отырған бір-екі шағымды 
мəселеге қысқаша ғана тоқталып өтемін. 
Сонымен, сіздерге жақсы таныс, 1917 жылы шілде-тамыз айларының өліарасында Жалпықазақтық 
І құрылтай шақырылып, «Алаш» партиясы тарих сахнасына шықты. «Алаш» партиясының ұлттық 
ұстанымы бес түрлі тұжырымға негізделді. Бірінші ұстаным:жер, жер жəне жер. Жерсіз Отан жоқ. 
Əлихан Бөкейхановтың ұйғарымы бойынша: «Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше 
ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жеке меншікке де, қоныстанушыларға да 
берілмейді».Яғни, бұл ұстаным «Жер – Отан, ал Отанды сатуға да, жеке меншікке айналдыруға да 
болмайды. Сол жер үшін əр қазақтың намысы жыртылып, ол жерге əр қазақтың тері мен қаны 
төгілген» деген тұжырымға саяды. 
Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік қазақ мемлекетіне 
қызмет етуі керек. Ə.Бөкейхановтың айтуынша: «Оның əр бір түйір тасы əр қазақтың өңіріне түйме 
болып қадалу керек» болатын.
22

Яғни, бұл «өз жерінің игілігін əуелі өз елі игілігіне айналдырсын, одан асса ғана жатқа 
салауат»деген емеуірінді танытады. Жердің астына, үстіне, аспанына иелік ете алмасаң – ырықтың 
кеткені сол емес пе?! 
Үшінші ұстаным:Ə.Бөкейхановтың жобасы бойынша, «Қазақтың жерінде өндірілген «бір уыс жүн 
сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі» керек, яғни, толықтай экономикалық 
тəуелсіздік пен бірлікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс еді. Абайдың: «Бірлік – ақылға бірлік, малға 
бірлік емес. Малыңды беріп отырсаң: атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып тірлік 
қылады. Бірлік сатылса, антұрғандықтың басы – осы. Ағайын алмай, бірлік қылса керек», – дегендегі 
бірлік – осы экономикалық бірлік.
Төртінші нысана:қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігі болуы керек, 
яғни, Х.Досмұхамедовтің пайымдауына жүгінсек, «ұлттық мəдениет үстемдігі сақталуы» тиіс 
болатын. Бұл – А.Байтұрсыновты «ұлт ұстазы» атандырған ұлы ұстанымның қорытынды тұжырымы. 
Бесінші, түпкі мақсат: тəуелсізғылымға, ұлттық салт-дəстүрге негізделген заңға сүйене отырып, 
Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру. 
Яғни, тағы да сол Х.Досмұхамедовтің пайымдауына жүгінсек: бұл дегеніңіз – «тəуелсіз сот 
құрылымы, тең жəне туыстық қарым-қатынастарды қамтамасыз ететін одақтық қағидаттар (заң)» [2]. 
Бұл айтылған ұстанымдарды таратып жатпайын. Ол – ұзақ əңгіме. Саясат, жер саясаты, 
экономика, заң, қоғамдық даму дегенді былай қоя тұрып, «Қазақ» газеті арқылы Ахмет Байтұрсынов 
тиянақтап тұжырымдап кеткен өзіміздің тəуелсіз рухани тəрбиемізге тоқталамын.
«Қазақ» газеті – ұлт ұйытқысы болды. «Қазақ» газеті, жоғарыдағы төртінші бапта топтастырылған 
қазақтың ұлттық рухани идеясының мəйегін ұйытты:
бірінші жəне ең бастысы – қазақтың саяси көзқарасын оятып, біртұтас алаш идеясын 
қалыптастырды; 
екінші, қазақ тілінің жазылуы мен емілеcін тұрақтандырды; 
үшінші, қазақ əдеби тілінің негізін қалыптастырды; 
төртінші, қазақ кəсіби журналистикасының негізін орнықтырды. 
Міне, мұның барлығы – тура сол тұстағы қазақтың талмалы тұсы болатын. Соның ішіндегі ең 
бейбіт мəселенің бірі – дəл бүгінгі күндегі сияқты əліпби мəселесі еді. Өйткені дəл қазір ықпалы 
залалсыз көрінгенімен де, сол бір жол айырығы тұсында ерекше мəнді а) жер мəселесі, ə) əліпби, б) 
грамматика,в) термин туралы пікірталаста қазақтарды татарлардың көзқарасын ұстануға қарай 
қақпайлаған, татар тілі иісі түрік жұртына ортақ тіл болу керектігі жөнінде тікелей талап қойған татар 
көпестерінің демеуімен шығып тұрған«Айқап» журналының ұстанымына қарсы тұру арқылы «Қазақ» 
газеті – қазақ идеясының өміршең екендігін дəлелдеді. Өздерінің түпкі мақсатына жете алмайтынын, 
«Қазақ» газетінің ерекше бедел алып, енді мойынсынбайтынын білген «Айқаптың»«иплаштары» 
біртіндеп демеушіліктен бас тартты. «Айқапты» көтермелейтін қазақ көпесі əлі қалыптаспаған еді. 
Сондықтан да ол журанал жабылып тынды.
Осындай нəзік мəселенің өзінен жол таба білген жəне бүгінгі қазақ əліпбиінің толысқан нұсқасын 
өмірге əкелгені үшін де біз «Қазақ» газетінің жəне оны шығарушылар – Ə.Бөкейханов пен 
А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, демеушісі – Оразай Ахмедтің алдында тағзым етеміз. 
1990 жылғы«Қазақстанның суверенитеті» туралы мəлімдемеде қамтылған жоғарыдағы бес түрлі 
ұлттық ұстаным бұтақтала келіп, 2002 жылғы жерді сату туралы заң жобасынан кейін қазақ 
мемлекеті ұлттық идеядан толық арылып, беймарал мемлекеттің құрылымына көшті. Ал «Жапония 
сияқты ғылымға сүйенген ұлттық-демократиялық мемлекет құру керек» деген ұстаным үшін, анық 
емес деректерге сүйенсек, кезінде 60 мыңдай адам «жапон шпионы» ретінде ату жазасына кесіліпті. 
Қазір дəстүрсіз ұрпақ қалыптасып келеді. Бұл – үлкен рухани апат.Тəуелсіз экономика мен 
тəуелсіз ғылым жоқ. Ал тəуелсіз ғылымсыз тəуелсіздік те, зиялы да, болашақ та жоқ. Тағы да сол 
Абай: «... малды сарып қылып ғылым табу керек. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз 
оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған қажылық, ешбір ғибадат орнына келмейді», – дейді.Біз сол 
ғылымды «малдың», яғни, бизнестің құрбандығына шалып отырмыз.
Ұлттық ұйытқының, мектептің, соның ішінде бастауыш мектептің ұлттық мəйегі ұйымаған. 
Ботаника пəнінен Қазақстанның шөптерінің түрі мен атауларын, зоологиядан Қазақстанның жан-
жануар мен хайуанаттар дүниесін, жағырапиядан жер мен су атауларын, жер қыртысының аттарын, 
астрономиядан «он сегіз мың ғаламның» қазақша атауларын, тарихтан, өзгені былай қойғанда, Қазақ 
хандығының құрылған жылы туралы нақты мəліметті таба алмайсыз (Бұл ретте тарихшылар əлі бір 
тоқтамға келген жоқ). 
23

«Саудасы – ар мен иманы» – деп Абай айтқандай, дін саясат пен бизнестің құралына айналды. 
Ұлттың өз дінін өзіне жиіркенішті көрсету ұстанымы жүргізіліп отыр (Дін туралы қабылданбай 
қалған ескі заң жобасы мен қолға алынып жатқан жаңа заңның сұлбасы солай деуге негіз қалайды). 
Мемлекеттік тіл мемлекеттік қолданымнан шеттетіліп отыр. Мысал керек пе? «Кітап шығарудың 
қажеті қанша? Оны кім оқиды? Электрондық нұсқа бар», – дейтін министрлер мен ректорлар пайда 
болды.
Мемлекет өз ұлтынан ажырай бастады. Екеуінің ойы екі басқа. Енді олардың басы қайта біріге ме, 
жоқ па? Əй, қайдам! Бұның барлығы нені танытады? Жоғарыда атап өткенімдей, біздің тəуелсіз 
мемлекетімізде қарама-қарсы бағыттағы екі ұлттық ағымның қалыптасқандығын анық аңғартады. 
Ашығын айтайын, мемлекет халықтан ажырап қалды. Қазір мемлекет пен халық басқа: «Мемлекет 
тек реттеп отыруы керек. Қалғанын базардың өзі реттейді», – деп өзеурегендер енді бірер жылдан соң 
халықтан мүлдем қол үзіп, тағы да сол Ленин айтқандай, «халық бұрынғысынша өмір сүргісі 
келмейтін, ал биліктегілер бұрынғысынша басқара алмайтын жағдайға» душар болары анық. Былтыр 
ғана болуы мүмкін болжам, биыл, шындыққа қарай бетін бұрып отыр. 
Міне, Əлихан Бөкейханов ұйытқан, Ахмет Байтұрсынов идеялық тұрғыдан байыптаған Алаш 
идеясының негізгі мəйектері – осындай.
Қазір ерінбеген алашшыл болып алды. Мəселе ұранда емес, соны ұлттың діліне сіңіруде. Кейде 
маған кеңес тұсындағы Балтық жағалауы, Өзбекстан, қазіргі Бельгия сияқты үнсіз азаматтық 
мойынсынбау қозғалысын үнемі санада ұстаған дұрыс сияқты да көрініп кетеді.
Кеңес тұсында да, кейінгі кезде де, қазір де «Қазақ» газетінің 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске 
көзқарасы үнемі екіұшты түсіндіріліп келеді. Сондай əрекеттің кесірінен ұлт-азаттық көтерілістің 100 
жылдық (!) мерейі өткен жылы аталмай қалды. Осы уақытқа дейін 1916 жылғы ұлт-азаттық 
көтерiлiсiнің қарсаңында, көтеріліс тұсында, ақпан жəне қазан төңкерісінен кейінгі азаматтық соғыс 
жылдарындағы алаш қайраткерлерінің ұстанған бағыты мен саясатын екіұдай түсініп, екіұшты 
бағалап, бұрынғы кеңестік кезеңде қалыптасқан ығыр пікірдің ыңыршағын шығара қайталау орын 
алып келеді. Бұл – тек алаш идеясы мен алаш қайраткерлеріне жəне олардың көзқарасына ғана 
жасалған қиянат емес, қазақ тарихына жасалған əділетсіз қиянат. Мұндай тоғышарлық пен 
томырықтыққа негізделген пікірсымақтарға тарихи жəне мұрағаттық құжаттарды дəлелге келтіре 
отырып, батыл тойтарыс беретін кез жетті. Ұлттық тəуелсіздікке ұмтылған ұлт заманауи қару-
жарақтың тілін білуі тиіс. Өзінің жігіттік намысын қорғауы үшін «орыс, ноғай, қалмақ, бурят» 
ұлттарымен қатар əскери ілімді үйренуі керек. Ал майданға барудан бас тартқан жағдайда ол ұлттың 
жері «мəңгілік қазына есебіне өтпек», «өздері жалдамалы мұжықтың қатарына жатқызылмақ». Міне, 
осындай қияметті таңдаудың алдында тұрғанда басқа халықпен тең дəрежеде саяси талап қоюға 
мүмкіндік беретін таңдау – «қара жұмысқа баруға көну».
Ұлт 
көсемі 
– 
Əлихан 
Бөкейханов 
өзінің 
«Алаш 
азаматтарына!» 
жолдаған 
құлағдарында:«Көнбегенде көретін ауырлық: бағынып тұрған үкіметтің жарлығынан бас тартсақ, жау 
жағадан алғанда, бас қорғап үйде қаламыз деп, мемлекетке қамшымыздың ұшын бермесек, үкімет 
бізге құр өкпелеп қоймас, күш жұмсар, ол күшті законге сүйеніп істер… Мысалы, қазақ шын 
қарсылық қылатын болса, ел-елге отряд шығады. Отряд шықса, елдің берекесі кетеді, бас пен малға 
əлегі бірдей тиеді, елдің іргесі бұзылады. «Айтқанға көне қоймадың, қарсылық қылдың!» – деп 
Түркістан уəлаятына военное положениені жұртқа келген бір опат деп білу керек. Военное 
положение иғлан етілген жерде түймедей жазыққа түйедей жаза болады. Қарсылық көрсетсек, 
Түркістанға болған военное положение өзге де елге болмай қалмайды…Аз қазаға, аз бейнетке» [3] 
төзуі керектігін түсіндірді. «Жұрттқа келуге тиісті ол опат»–қандай опат еді?«Көпті қазаға 
ұшырататын, көпті азапқа қалдыратын азап»–қандай азап еді? Көтеріле қалған жағдайда патша 
ағзамның бұратана халыққа дайындап қойған қандай «сыйы» бар еді? Міне, Ə.Бөкейхановтың осы 
бір ғана уəжін дəлелдейтін дəйектерді көп назарына ұсынумен ғана өз пікірімізді дəйектейміз. 
Иə, алаш қайраткерлері «Қазақ» газеті арқылы: пулеметпен, зеңбірекпен қаруланған патшаның 
жазалау əскеріне қарсы шоқпармен, сойылмен, шиті мылтықпен қарсы шабатын «барымта 
соғысының дəуірі» өткенін, босқа қасапқа түсетінін, сондықтан да əуелі қарудың тілін меңгеру 
қажеттігін ашық жазды. Арандап босқа қырылып қалмау үшін жəне қазақ халқын қалайда заманның 
қару-жарағының тілін білуі үшін 1916 жылы ақпан айында Ə.Бөкейханов (бір Дума мүшесі екеуі, 
депутаттың атын ұмыттым) Ресейдің қорғаныс министріне арнайы жолығып, мынадай талаптар 
қойды:
«а) қазақтан əскер алынсын. Оны қазақ елі қостайды. Бірақ қара жұмысқа, окоп қазуға ғана 
алынып, зеңбіректің оғына қасап болуға қарсы. Сондықтан да қазақтардың өз еркімен əскерге баруы 
үшін: 
24

ə) қазақтарды əскери іске баулитын арнайы қысқа мерзімдік əскери курс ашылсын; 
б) жеке қазақ атты əскер батальоны мен дербес полк құрылсын; 
в) əскер құрамына қазақ өкілі əскери комиссар міндетін атқарсын; 
г) жасақтарды ауылды жерде өзіміз жасақтап, атпен жəне қаржымен қамтамасыз етеміз; 
ғ) дін өкілі ішінде болсын; 
д) бақауыл да (артқы қосын – шаруашылық бөлімі, ас дайындайтын, кір жуатын т.б. қызметтер) 
қазақтардың өзінен жасақталсын. Сонда қазақтардың башқұрттар мен қалмақтардан, Кавказ 
халықтарынан бір де кем түспейтініне көзіңіз жетеді əрі оған ант береміз» [4-5, 7].
Алайда олардың бұл пікірін патша үкіметі мүлдем теріс қабылдады, қазақтар да байыбына 
бармады. Патшалық кеңес пен Əскери министрлік: «Түркиямен соғыс жүріп жатқанда түрік тектес 
халықтардан əскер қатарына адам алуға болмайды. Олар қаруланған соң самодержавиенің өзіне 
қарсы көтеріліске шығады» деген арнайы ұйғарым шығарды. Мұның екінші бір астары жəне бар. 
Оның мəнісі былай: бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ресей жеңілістен кейін жеңіліс тауып жатқан. 
Ұзаққа созылған соғыстан титықтаған патша үкіметі одан құтылып шығудың амалын қарастырады. 
Ол амал табылады. Ғалым Қайрат Сақтың айтуынша: соғысқа қатысушы «Антанта» мемлекеттерінің 
шарты бойынша, соғысқа қатысушы бір елдің ішінен бүлік шықса – ол ел соғыстан шығады екен. 
Қазақ пен Орта Азия халықтарынан тыл жұмысына адам алынса, олардың сөзсіз көтеріліске 
шығатынын алдын ала білген. Осыған орай өздерінің майданда ойсырай жеңіліп жатқанына 
қарамастан, тек қана Жетісу өңірінде жазалау жорығын жүргізу үшін жергілікті жандармерияның 
əскерінен тыс 35 рота, 3900 қылышты 24 казак жүздігі, 16 зеңбірек, 47 пулемет ұстаған[6]. Батыс 
Сібір мен Орынбордан шығуға тиісті жазалау əскерінің саны мұнан да көп əрі соғыс тəжірибесі бар 
жинақы жасақ. 1916 жылы құпия жасақталып, тылдағы дайын тұрған жазалау отрядтарын алаш 
ардагерлері біліп, барынша ашық мəтінмен «Қазақ» газеті арқылы ескерткен. Көтерілістің қанды 
балағы сіздерге белгілі.
Міне, осы тылдағы жұмысқа алынғандар ел көріп, саясатпен танысып, қарудың тілін біліп, 
заманның аңысын түсініп, елге қайтқан соң ел ісіне араласты. «Алашорда» үкіметі кезінде Троицкіде, 
Семейде арнайы қысқаша əскери курс ашылды. Онда капитан Тоқтамышев жəне ақ гвардияның 
офицерлері сабақ берді. Соның ішінде: Т.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, С.Медеуов, Жетісуда
С. Аманжолов, Ж. Күдерин т.б. болды. Ж. Аймауытов пен Абдолла Байтасовтың Орынбордағы 
қызыл əскерлер курсына дəріс беруі де – соның ықпалы. Осы курстар арқылы əскери тəжірибеден 
өткен, майдан көрген алаш əскерлері 1920 жылы Мұхамеджан Тынышбаев пен Ораз Жандосовтың 
ықпалымен Сарқандағы алаш жасағы таратылып, шұғыл түрде Əулиеата қаласына астыртын 
жөнелтілді, онда тұңғыш қазақ атты полкін құрды. 
Қазақ ұлтының ұлттық идеясын ұйытқан «Қазақ» газетінің көтерген мəселелері əлі де толық 
зерттеп, астарын ашуды қажет етеді. Оны тереңдеп зерттеген сайын ұлттық құндылықтарымыздың 
мағынасы ашыла түстіні анық. Ұлт ұстазы – Ахмет Байтұрсыновтың тəлімі сонда ғана тиянағын 
табады. 
Əдебиет: 
1.Əлихан Бөкейханов жəне біртұтас алаш идеясы: Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігінің 20 жылдығы // 
Түркістан. – 2011. – 15 қыркүйек (№37). - 9 б.; Еуразия университеті газеті. – 2011. – қазан (№105). –9-б, қараша 
(№106). – 9-б; Ұлт тұтастығының ұйытқылары немесе Əлихан Бөкейханов жəне біртұтас алаш идеясы // 
Ақиқат. – 2012. – №6. – 53-57-б. 
2. Жұртбай Т. Ұраным – Алаш!.. Түрме əфсанасы. Жегі.- 1 том. – Алматы: Ел-шежіре, 2007, 464 б. 
3. Бөкейханов Ə. Шығармаларының толық жинағы. - 1-13 том. – Астана: Сарыарқа, 2009-2013. 
4. Жұртбай Т. Бейуақ. – Алматы: Қазақстан. 1990. - 304 б. 
5. Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане. – Алма-Ата: Наука, 1966. 
6. Елеуов Т. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiс. – Алматы, 1955. 
7. ҚР Орталық Мемлекеттік архиві, 44, 76, 109-қорлар.
25

Оразбаева Ф.
ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, 
п.ғ.д., Абай атындағы ҚазҰПУ профессоры 
Мəңгілік тұғыр
Ұлттық сананың жаңа тұрпатта қалыптасуының қажеттілігін баса айтқан, сол үшін өздерінің 
парасат-пайымын, білім-білігін сарқа жұмсаған арыстарын алаш елі түгендеп жатыр. Ахмет 
Байтұрсынов – көркем ойымыз бен ғылымымызға қалтқысыз еңбек еткен, бар саналы өмірін ел 
ертеңіне бағыштаған, қазақ рухани əлемінің көкжиегін өлшеусіз кеңейтіп, танымын түлеткен, 
тағылымын тереңдеткен арыстар тобының көшін бастаған ұлы тұлға.
Ұстаз мұратын жан-жақты тану, зерттеу – бүгінгі ұрпақтың парызы. Біз Ахмет Байтұрсынов 
мұраларын қайыра талдай отырып, оның жалпыхалықтық танымдық, тағылымдық қырларын ашқанда 
ғана ұлттық ой-санамыздың өсіп-өркендеуін толық елестете аламыз. Өйткені Ахаңның ұлтына аманат 
етіп қалдырған ғылыми, шығармашылық əлемі – тұтас бір дəуірдің өзгеруін, түлеуін танытар сан 
қырлы, сан салалы, тұғыры биік, алып əлем. Атақты ойшылдың адамзат жаратылысындағы ерекше 
сыры мен жұмбағы мол құбылыс – тіл табиғатына, тілдің əлеуметтік сипаты мен қоғамдық қызметіне 
ден қойған зерттеулері рухани қорымыздың негізі болып табылады. 
Ахмет Байтұрсынов өзі өмір сүрген орта мен қоғам талабын ескере отырып, тілтанудың ұлттық 
топырағымыздағы алғашқы ғылымдық жүйесін қалыптастырды. Ол айтылған ойдың сауатты, 
түсінікті жеткізілуіне айрықша мəн бере келіп, басты мəселе сөйлеу мен сөйлем жүйесі екенін атап 
көрсетті. 
Қазақ тілінің сөйлем жүйесін, оның сөйлеу əрекетінің түрлеріне қатысын Ахаңның бірнеше 
еңбектерінен кездестіруге болады. Əсіресе, сөйлеу əрекетінің түрлеріне байланысты нақтылы 
берілген қысқа тұжырымдар қазіргі кезде де өзектілігін жоғалтқан жоқ.Ахмет Байтұрсыновтың «Тіл 
танытқыш» кітабы сөйлем жүйесіндегі оқу, жазу, тілдесуге қатысты іргелі мəселелерді қозғайды. Бұл 
еңбегінде тілші-ғалым жалпы сөйлем жүйесінің жаратылысы мен табиғатын барынша анықтай түседі. 
Мысалы: «Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып біреу айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда 
кім де болса, ойын айтады», – дей отырып, ол жалпы адамзат қатынасындағы сөйлеу процесі 
сөйлемді құрай білуге, ойды басқаға жеткізе білуге тікелей қатысты екенін ескертеді. Бұл – əрі қысқа, 
əрі нұсқа пікір.
Өйткені сөйлей білер кез келген жұмырбас пенде өзінің айтар ойын «сөздердің басын 
құрастырып», сөздерді тіркестіре білу арқылы ғана жеткізе алатыны ақиқат қой. Сөйлей білудің ең 
қажетті шарты да – сол сөздерді өз орнымен, жүйелі түрде дұрыс құрастыра білу емес пе?! Мұны да 
ұлы ұстаз, ұлағатты ғалым нақты түсіндіріп кеткен: «...Ауыздан шыққан сөздің бəрі сөйлем бола 
бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық дəрежеде түсінікті болып айтылған сөздер ғана 
сөйлем болады. Сондықтан сөйлемнің жаны – сөздердің басы мағыналы болып құралуы (қысқа 
айтқанда, сөйлемнің мағынасы). Олай болмаса, құр сөздердің басын құрап айтқанмен, сөйлем 
болмайды».
Демек, сөйлей білу үшін сөйлемді айта білу керек, сөйлемді айту үшін оның құрамындағы 
сөздерді дұрыс құрастыра, қиюластыра білу керек, сөздерді дұрыс құрастыру үшін оның заңдылығын 
білу – басты міндет. Бұл туралы тілші былай дейді: «Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп 
құрастыру, сөйлемдерді түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан түрлі заңдар, тəртіптер 
бар, қысқасын айтқанда, өз алдына білерлік толып жатқан білімдер бар». 
Тілді үйрету үшін, жалпы қазақ тілінде біреуді сөйлету үшін атақты ғалым айтқан осы 
ережелердің бəрін орындау, сақтау қажет. Олардың бірі болмаса, екіншісі жүзеге аспайды. 
Сондықтан оқытуға қатысты «толып жатқан білімдердің» барлығын ескеруге, білуге, тануға тура 
келеді. Сонда ғана түпкілікті мақсатқа жетудің жолы қысқарады.
Осы тұста баса айтып, айрықша назар аударатын іргелі ой – автордың тілдің жүйелік табиғатын 
сол кездің өзінде-ақ тап басып танығандығы. Бұл көзқарастың, əсіресе, сөйлесуге байланысты 
айтылуы ғалымның тіл ерекшелігін айғақтар белгілерге аса зейін қойып зерттегенін аңғартады. 
Сондықтан да ол сөйлеу процесі деген сөйлемнің жеке-дара бөлшектердің құрамды тізбегі емес, 
белгілі тілдік заңдар мен ережелерге бағынған жиынтық ұғымдар екенін айтатын еңбегін «Сөйлем 
жүйесі» деп атайды. Ғалымның топшылауынша, «сөйлем – көптеген білімдер жиынтығынан тұратын, 
бүтіндік қасиетке ие болатын жүйе».
Ахмет Байтұрсынов тілдің қатысымдық табиғатын өте қарапайым сөзбен мейлінше ұғынықты етіп 
түсіндіреді. Оның айтуынша, «дүниеде өзгермейтін нəрсе жоқ». Ғылым да, тіл де, табиғат та дамиды. 
26

Дүниенің өзгеруін «эволюция» дей келіп, ғалым оны «табиғат тағдыры» деп атайды. Болмысынан 
дара тұлға болып туған тілші бойындағы ұлттық ой-сананың жаратылысына, философиялық 
топшылаудың ұшқырлығына, дəлдігіне, бояу-реңіне қалай ғана сүйсінбессіз?! «Эволюция» деген 
халықаралық қалыпты терминге бір ғана сəтте қазақы ой мен тұжырымның қанаты бітіп кеткен жоқ 
па? Əсіресе, мұндай қолданыс сол кезең, сол дəуірдегі ұлттық аудиториямызға аса жатық ұғым болып 
тұрғаны айқын. Осындай дамуды, өзгерісті басынан өткеретін күрделі құбылыс – тіл екенін байыпты 
түрде түсіндіре келіп, Ахмет Байтұрсынов: «Тіл – адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының 
бірі», – деп үлкен философиялық түйін айтады. 
А.Байтұрсынов оқыту процесiн халықтың, елдiң əлеуметтiк күйiмен, оның болашағымен тiкелей 
байланысты қарастырады. Ұстаз: «Бала бiлiмдi тəжiрибе арқылы өздiгiнен алу керек. Мұғалiмнiң 
қызметi – оның бiлiмiнiң, шеберлiгiнiң керек орны: ол өздiгiнен алатын тəжiрибелi бiлiмiнiң ұзақ 
жолын қысқарту үшiн, ол жолдан балалар қиналмай оңай оқу үшiн, керек бiлiмiн кешiкпей кезiнде 
алып отыру үшiн, балаға жұмысты əлiне шағындап беру мен бетiн белгiлеген мақсатқа қарай түзеп 
отыру үшiн қажет», – деп оқытуға, үйретуге қатысты белгiлердi анықтап бередi.
Сөйтiп, оқытудың əлеуметтiк мəнiне ерекше көңiл бөлу керектігін ескертеді. Осы тұрғыдан 
келгенде, ойшыл-ғалымның артына қалдырған: «Елдi түзетудi əуелi бала оқыту iсiн түзетуден бастау 
керек», – деген сөзі қашан да маңызды. Ғалым сөйлесім əрекетінің əрқайсысының мəнін ескере келіп, 
олардың өмірдегі, қоғамдық ортадағы алатын орнын айрықша атап көрсетеді. Ол тілдік қарым-
қатынасты игерудің, сөйлесуді меңгерудің нақты жолдарын ұсынады.
Автор тілдік қарым-қатынастың екі түрін – «ауызбен сөйлесу» жəне «жазумен сөйлесу»– 
көрсетеді. Мысалы: «Біздің заманымыз – жазу заманы: жазумен сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық 
дəрежеге жеткен заман. Алыстан ауызбен сөйлесуге болмайды, жазумен дүниенің бір шетіндегі адам 
екінші шетіндегі адаммен сөйлеседі. Сондықтан сөйлей білу қандай керек болса, жазғанда да сөздің 
кестесін келтіріп жазу сондай керек. Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге; қай сөз қандай 
орнында қалай өзгеріп, қалайша біріне-бірі қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек», – деген 
терең тамырлы, ойлы тұжырымдар төркінінде сөйлеу өнерінің табиғатын таратып айтар ұлы 
ойшылдықтың ұстанымы жатқан жоқ па? 
Тілші сонымен қатар тіл үйренудің қандай дағдыларға байланысты екенін де атай отырып, ауызша 
сөйлеу мен ереженің ықпалдастығын, өзара қатысын анықтауға күш салады: «...Əр халықтың 
дағдылы тұтынып келе жатқан сөздері, ол сөздерінің біріне-бірі жалғасып тізілетін дағдылы жолы, 
жүйесі, қисыны болады», – дей келіп: «...Мұғалім балалардың үйренген қағидасы, ережесі келетін 
сөздерді ауыздан жаздыруы тиіс. Яки кітапшадағы жорта, қате жазып қойған сөздерді дұрыстап 
жаздыруы тиіс. Бір қағида я ережені балалар əбден үйреніп, тиісті орында жұмсай білгеннен кейін 
ғана келесі қағида я ережені үйрету керек», – деген педагогтік рухтағы тағылымы мол өз əдістемесін 
ұсынады. 
Ұстаз тағылымында тілді үйренудегі сауаттылық оқумен ғана шектеліп қоймай, жазумен қатар 
жүргенде ғана іске асатындығы нақты айтылады. Ол сауаттылықтың негізі – оқу емес, жазу деп атай 
отырып, жазуға үйрету əдісіне ерекше мəн беру қажеттігін ескертеді. Бұл мəселенің бəрі автордың 
«Қай əдіс жақсы?» атты мақаласында кеңінен сөз болады. Мəселен: «Жаза білдіруге қолайлы əдіс оқи 
білдіруге де қолайлы болады, өйткені негіздік нəрсе – жазу. Оқу – жаза білумен бірге қосыла біліп 
кететін қосалқы күйдегі нəрсе».Ғалым: «Сауаттылықтың қажеттігін өтеуші əрекет – жазу, – дей келіп, 
– жаза білетін адамның оқи да білетіндігі сөзсіз», – дейді. «Сауаттылықтың негізі жазу екенін 
сауаттылықтың шыққан жолы да көрсетеді. Сауаттылықты оқу мұқтаждығы тудырмайды, жазу 
мұқтаждығы тудырған», – деген əлемдік тілтануда бұрын-соңды ауызға іліге қоймаған даналық 
тұжырым айтады. 
Ғалым сөйлеу мүмкіншілігіне байланысты, сауаттылыққа қатысты оқу мен жазудың арасалмағын 
ажырата, анықтай келіп, олардың өзіндік ерекшеліктерін де атап-атап көрсетеді: «Жаза білу үшін 
тілдегі дыбыстарды тани білу керек. Ол дыбыстарға арналған əріптерін тани білу керек. Таныған 
əріптерін жаза білу керек. Жазған əріптерін дыбысымен атай білу керек», – дейді. Осынау ойлар мен 
тұжырымдар тасқынын қайыра келіп, автор оқу мен жазу процестеріне қарапайым тілмен қысқаша 
мынандай анықтама береді: «Жазу – əріптердің сүгіретін сала тізу»; «Оқу – əріптердің тізімін айта 
тізу немесе жазған əріптерін дыбысымен атай білу». Оқу мен жазудың айырма-жігін осылай тарата, 
талдай отырып, тілші-ғалым сауат ашу əдісін жəне тілді меңгеру дағдысын маңызды орынға қояды. 
«Сауаттау əдісі дегеніміз – соны білдіруге жұмсалатын түрлі əдістердің шумағы болады, – деген 
ойды айта келе, – Əдісін алғанша, қай істе болса қиындық болады. Əдісін алған соң, қайсысы болса 
да оңайланады. Істің шапшаң істелу күйге жетуі қайта-қайта істеліп, дағдыға айналған кезде болады», 
– деп тоқтамын да өзі ұсынады.
27

Ғалым-ұстаз оқу мен жазуды сөз ете отырып, дыбыстар мен əріптерге көңіл аудару қажеттігін баса 
айтады. Сөйтіп, олардың əрқайсысы оқу мен жазу процесінде қандай рөл атқарса, əр ұлт тілінде де 
өзіндік қасиеттері болатынына көп мəн береді. Тіл үйретуге, əсіресе, дыбыс пен əріптің сəйкестігіне 
ерекше ден қою қажеттігін айта келіп: «Дыбыстар мен əріптер арасында сəйкестік күшті 
болғандықтан, сөздің жазылуы мен айтылуы арасындағы да сəйкестігі күшті. Орыста бір сөз 
дыбысына қарай жазылып, он сөз дыбысына қарамай жазылатын болса, қазақта он сөз дыбысына 
қарай жазылып, бір сөз ғана дыбысына қарамай жазылады. Солай болған соң, бізде сөздің ішіндегі 
дыбыстарын айыра білу керек» – деген тоқтамға ат басын бұрады.
Сан алуан іргелі мəселелерге қатысты айтылған ұлы ұстаз ойларының қай-қайсысы да бүгінгі күні 
өзекті. Аса көрнекті ғалымның бұл пікірлері, əсіресе, қазіргі рухани жаңғыруға бет бұрып, еліміздің 
білімі мен білігін дамыту жолында бəсекелестікке қабілеттілікті, латын əліпбиіне көшуді жүзеге 
асырар тұста өте маңызды екені айтпаса да түсінікті. «Ұлылық тағылымы», «ұстаздық өнегесі», 
«мəңгілік тұғыры» деген ұғымдардың қасиетті төркіні мен тарқамас тамыры да осында жатқан 
болар... 
Базарбаева З. 
ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, 
филол.ғ.д., профессор
Ахмет Байтұрсынұлы – суперсегментті фонетиканың көшбасшысы 
Қазақтың төл тіл біліміндегі алғашқы зерттеулер халқымыздың тұңғыш тіл маманы – 
А.Байтұрсынұлы еңбектерінен басталады. Батыс жəне орыс əдебиетін жете білген ғалым қазақ тілінің 
суперсегментті фонетикасын орыс, поляк, француз, чех тілдерімен салыстыра зерттеген. Екпіннің 
табиғаты мен қызметін қарастырып, А.Байтұрсынұлы тілдерді «екпін буыны бірыңғай келетін тілдер 
жəне екпін буыны бірыңғай келмейтін тілдер» деп екі топқа бөлген. Екпін буыны бірыңғай 
келмейтін, орыс тілі сияқты, екпіні сөздің əр жерінде, «көшкілеп» жүретін тілдермен салыстырып, 
қазақ тілі екпін буыны бірыңғай, сөз аяғында келетін француз тіліне ұқсас дейді. А.Байтұрсынұлы 
қазақ лингвистикасының іргетасын қалаушылардың бірі ретінде суперсегментті фонетиканың негізгі 
ұстанымдарын көрсетіп, арнаулы жүйеге салған. Ғалым: «Өрнекті сөйлемді айтқанда, дауыс 
көтеріліп, əнше оралып, қайырылып отырады, өлеңдегі сөз ырғақтарының үстіне өлеңнің өз 
ырғақтары қосылады», – деп интонацияны өте дəл бейнелеген. Тіл əуезі (интонация) сөйлемнің əр 
алуан түрлеріне «өрнек», айшық-ою» болып, кілемнің басына түсетін бейне-бір өрнектердей 
сызылатынын ескертеді.
«Əуезділік деп нені айтамыз?» – деген сұрақ қойып, ғалым өз сұрағына жауап береді: «Əуезділік 
деп сөз турасында айтсақ, сөздің ішіндегі дыбыстардың үндері құлаққа жағымды болып естілуін 
айтамыз. Сөйлеу турасында айтсақ, сөйлеу ішіндегі сөйлемдерінің үндері құлаққа жағымды болып 
естілуін айтамыз. Сөздің үні құлаққа жағымды болуы дыбыстарының тізілу түрінен, сөйлеудің үні 
құлаққа жағымды болуы сөйлемдерінің тізілуі түрінен. Сондықтан сөз əуезділігі де болады, сөйлеу 
əуезділігі де болады. Бірақ сөздің де, сөйлеудің де əуезді болуының негізі мəнісі бар. Екеуі де дауыс 
ағымына қарайды», – дейді ғалым. 
Қазіргі тіл білімінде тілдің коммуникативтік, когнитивтік, прагматикалық қызметтерін жан-жақты 
зерделеуге бағытталған салалары қарқынды даму үстінде. Ол салалардың əрқайсысының өзіне тəн 
ғылыми зерттеу əдіснамалары да негізделіп, қалыптасуда. Осындай жаңа бағыттардың нағыз өзегінде 
тіл білімінің суперсегментті фонетика саласы орналасқан. Қазіргі таңда суперсегментті фонетика, 
яғни, интонология интонацияны көп функциялы құбылыс ретінде қарастырады, оны тілдің басқа 
құралдарынан (лексика-грамматикалық) тəуелсіз деп есептейді. Қазақ интонациясының теориясы 
А.Байтұрсынұлының іліміне негізделген.
Қазақ поэзиясындағы ырғақты топтаpды «бунақ» деп, ал өлең жолдаpына «таpмақ» деген 
атаулаpды беpген ХХ ғасыpдың 20-жылдаpы қазақтың фонетика жүйесiн алғаш зеpттеп, оның iшiнде 
өлең жүйесiн де, өлең өpнектеpiн де зеpттеп, төл еңбектеp жазған Ахмет Байтұpсынұлыболатын. 
Байтұрсынұлы шығаpмалаpында өлеңнiң кестесі, айшығы оның шумақ, таpмақ, бунақ құpылыстаpы 
жiтi тексеpiлiп, ондағы ыpғақ, интонация еpекшелiктеpi де əңгiме етiледi.
А.Байтұpсынұлы өлең кестесiнiң, өлең айшықтаpының түpлi-түpлi болып келетiнiн, олаpдың бip 
шумақты, екi шумақты, үш шумақты, төpт шумақты, одан да көп шумақты болатынын айта келіп, 
олаpға Мағжаннан, Абайдан мысалдаp келтipедi. Шумақтың бipнеше таpмақтан тұpатынын, əp 
28

таpмақта бipнеше бунақ болатынын, бунақтың бipнеше буыннан тұpатынын айтады. «Бунақ дегенiмiз 
– өлеңдi айтқанда сезiлетiн дауыс толқынының соқпа-соқпасының аpасы», – дейдi. Сонымен 
«бунақ»– кейiн «ырғақты топ» деп аталып жүpген өлеңдегi бipнеше буыннан тұpатын өлшем.
А.Байтұрсынұлы пікірі бойынша, сөздің өлең болып, көңілге ұнап, реттілігінен туатын қасиет 
сөзді айтқан кезде сағаттың жүргені сияқты, тамырдың соққаны сияқты, дауыстың бір түрлі ырғақ-
ырғағы болады. Сағат пен тамыр соққанының арасы қандай бірдей болса, сөз сөйлегендегі дауыс 
ырғақтың арасы да сондай болады, ырғақ сөзді бірдей буынға бөледі. Сөз қамыс сияқты бунақ буыны 
бар нəрсе болып шығады, сөздің буындары бір қалыпта болады дейді.Басқаша айтқанда, өлеңнің 
буындары бір мөлшерде топтасып, қайталанып, сөз жігімен бөлініп, бунақ құрайды. Поэтикалық 
тілдің бунақтары буын санымен реттеліп, гармониялық көркемділікпен сипатталады. Бунақ – қазақ 
өлеңінің ең шағын өлшемі болып табылады, олар қосылып, универсалды семантикалық-синтаксистік, 
интонациялық бірлікке кіреді.
А.Байтұрсынұлы өлең құрылысын мұқият талдап, поэтикалық мəтінде дауыс ыpғағы буын 
санымен өлшенетінін айтады. Өлең жүйесi қазақ жəне басқа да түpкi тiлдеpiнде буын санына 
негiзделеді, онда үндестік заңы үлкен рөл атқарады. Yндестiк заңының арқасында сөздеpдiң 
буындаpы бipыңғай үндесіп, үйлесіп тұpады. Өлең айшықтарының ерекшеліктерін айта отырып, 
ғалым поэтикалық тілдің заңдылықтарын, үлгілерін қарастырып, айқындап береді.
Бipнеше деpбес жай жəне құpмалас сөйлемдеpден болған бip тақыpып айналасында өpбитiн 
сөйлемдері бар өлеңдерді күpделi синтаксистiк тұтастықтарға жатқызуға болады. Бұларды Ахаң 
«өрнекті сөйлемдер» деп атайды. «Өрнекті сөйлемдер деп құрмалас сөйлемдердің бастары қосылып, 
кестелі болып құралуын айтамыз. Ондай сөйлемдер нақ текеметке, яки, кілемге салған түр сияқты 
болмағанымен, өрнек-өрнегімен айтылады<...>. Өрнекті сөйлемді иіріп-жиырып, жай сөйлемге 
айналдыруға болады. Жай сөйлемді жайып, өрнекті сөйлемге айналдыруға болады. Өйткені өрнекті 
сөйлем қанша үлкен болғанмен, яғни, ішіне кіретін сөйлемдер қанша көп болғанымен, бəріне қазық 
болатын бас пікір жалғыз-ақ болады. Ол пікірді көп сөйлеммен ұлғайтып айтуға болады. Ол пікірді 
шағындап, аз сөйлеммен айтуға да болады», – дейді Ахмет Байтұрсынұлы. Ахаңның бұл сөздері 
соңғы кезде ғана зерттеле бастаған күрделі синтаксистік (фразалық) тұтастықтың мазмұны мен 
формасын анықтайды. 
Күрделі фразалық тұтастық бір тақырыпқа байланысты ойды білдіріп, бірнеше сөйлемнен тұрады. 
Оның құрамына жай жəне құрмалас сөйлемдер, толымсыз фразалар да кіреді. Күрделі фразалық 
тұтастық арқылы бір тақырыптың көлемінде белгілі оғиғаны баяндап беруге болады. Тұтастыққа 
кіретін сөйлемдер мазмұн мен құрылым жағынан бір-бірімен байланысып, сөйлеушінің 
прагматикалық мақсатын білдіреді. Интонация компоненттері коммуникативтік мақсатқа байланысты 
күрделі тұтастықты безендіруде шешуші рөл атқарады. Адресант пен адресаттың арақатынасы, 
олардың 
прагматикалық 
бағдары, 
көңілкүйі 
просодикалық 
тəсілдердің 
құбылуынан 
байқалады.Күрделі фразалық тұтастықта өлеңнің рифмасы ритмге бағынады, себебі өлеңнің негізгі 
ұйытқысы – ритм-ырғақ, басқаша айтқанда ырғақ бір өлшемге негізделіп, белгілі ретпен қайталанып 
тұрады.Тармақтардың сөз, бунақтаpы, əp буыны айқын, қатты, созылыңқы айтылатындықтан, ондағы 
əp сөз тыңдаушыға анық естiлiп, өте əсерлі, ғалым айтпақшы, «құлаққа жағымды» болады.
Күрделі фразалық тұтастық синтагмалаpының интонациясы толқынданып келiп, бунақтың соңы 
көтеpiлiп, бəсеңдеп, кейбip сөздеp мағынасына қаpай белгіленіп,тармақтарды безендіріп тұрған 
синтагмалаp көтеріңкі-бəсең əуенмен сипатталып, кідіріспен бөлiнедi. Қайталанып тұрған интонация 
өpнегi өлеңнің аяғына дейiн, А.Байтұрсынұлы айтқандай, «əнше оралып», оның жалпы интонациялық 
келбетiн сызады. Шумақтардың тармақтары тиянақты жəне тиянақсыз интонемалармен сипатталады. 
Күрделі синтаксистік тұтастықтың бірліктері өзара байланысқа түсіп, сегменттеу ережелері 
бойынша топтасып, белгілі бір ойдың, Ахаң айтқандай, «бас пікірдің» нəтижесі болып табылады. 
Сонымен өткен ғасырдың 20-жылдарында-ақ А.Байтұрсынұлы күрделі синтаксистік тұтастық 
категориясына баға беріп, оны өрнекті сөйлемдердің жиынтығы ретінде таныған. 
«Өрнекті сөйлемдерге» анықтама бере отырып, А.Байтұрсынұлы олардың мақсатына қарай 
себепті 
оралым, 
мақсатты 
оралым, 
ұқсатпалы 
оралым, 
қайшы 
оралым, 
шартты 
оралым,жалғасыңқы оралым, серіппелі оралым деп бөледі. Ахмет Байтұрсынұлы өрнекті 
сөйлемдердің шеңберінде қазіргі тіл білімінің категорияларын (мəтін, абзац, дискурс) шебер 
қолданады. Бұл – ғалымның интуициясы мен əмбебаптылығын көрсетеді. 
Қазақ тіліндегі көп таpмақты толғаулаp, жыpлаp синтаксистiк құрылымы жағынан жай хабаpлы, 
сұpаулы, бұйpықты, лептi сөйлемдеp түpiнде де, құpмалас сөйлемдеp түpлеpiнде де, күpделi 
синтаксистiк тұтастықтар түpiнде де кездеседi. Сөйлемдеpдiң əуезділігі əрқашан олаpдың құрылымы 
29

мен мағынасымен тығыз байланысты болғандықтан, интонациялық модельдеpдiң (интонемалаp) көбі 
көрінеді.
Шумақтардың ішіндегі синтагмалардың интонациясы бір өлшемде толқынданып, көтеріңкі-бəсең 
əуенмен ерекшеленеді, кейбір буындар ой екпінімен белгіленіп, бəсеңдеп барып тынады. Кейде 
таpмақтаpының iшiнде оқшауланған сөздер, бipыңғай мүшелеp болса, олаp ырғақты топтармен 
сипатталып, тыныс белгiлеp арқылы бөлінеді. Өлеңдердің интонация сызығы басынан аяғына дейiн 
бipнеше pет қайталанып, А.Байтұpсынұлы айтқандай, кiлемнiң, сыpмақтың басына қайталап түсiп 
отыpатын өpнегi сияқты болады.Поэзия тiлiнде көбiнесе сөйлем мүшелеpiнiң оpны ауысып, кейде 
олаpдың бipеулеpi айтылмай, толымды сөйлемдеpдiң оpнына толымсыз сөйлем, жалаң сөйлем, не 
жақсыз сөйлемдеp пайда болып ықшамдалады. Мұндай өлеңде болатын құрылымдық өзгеpiстеp, 
əpине, сөйлемдеpдiң интонациясының түp-əлпетiн де өзгеpтiп отыpады.
Тағы да айтатын жағдай: Ахмет Байтұрсынұлы соңғы уақытта дамып келе жатқан функционалды 
грамматикаға қатысты актуалды мүшеленудің тема мен ремасы жайында да өз пікірін айтып кеткен. 
«Оралым екі мүшелі болады. Бір мүшесінде пікір тақырыбы болады да екіншісінде пікір баяны 
болады.Сондықтан бастапқы тақырыпша мүше делініп, екіншісі баяншы мүше делініп айтылады»,– 
дейді Ахаң.
Сөйлемдi актуалды мүшелеу пpоблемасы сөйлемнiң коммуникативтiк мақсатына байланысты 
жүзеге асады.Ғалым лингвистикалық заңдылықтарды зерттеп, қазіргі арнайы қарастырылып жүрген 
осы мəселені сол кездің өзінде-ақ танып білгенін көреміз. Адамдаp өзаpа қаpым-қатынасындағы 
нақты ситуацияда өзаpа сөйлесіп пікір алысу барысында алдына түpлi-түpлi коммуникативтiк мақсат 
қоюы мүмкiн. Сондықтан бip сөйлем сол мақсатқа байланысты əртүpлi коммуникативтiк мазмұнға ие 
бола алады. Сөйлем актуалды мүшелерге бөлiнгенде ондағы бiлдірілуге тиiстi жаңа инфоpмация, 
оның pемасында болады да темасындағы мазмұн ситуациядан немесе контекстен сөйлесушiлеpге 
белгiлi болуы кеpек, бұғанА.Байтұрсынұлының берген мысалын қарастырайық:«Көлден ұшқан 
қалбаймын, // жаманның тілін алмаймын».Қазақ тiлiндегi сөйлемнiң актуалды мүшеленуінің ең 
басты көpсеткiштеpiнiң бipi – оның интонациялық кескіні болса, екiншi көpсеткiшi – оның сөздеpiнiң 
екi синтагма – тема мен pемаға бөлiнiп, жаңа мағына беpетiн ақценттелген сөздiң (тілін) сөйлемнің 
соңындағы баяндауыштың алдына баpып тұpуы. 
Сонымен, силлабикалық жүйелi ырғақты топтаp поэзия тiлiнiң ұқсастық заңдылықтаpына 
икемделiп, сөздеpiнiң буындаpының санына дейiн pеттелiп, гаpмониялық көpкемдiкпен еpекше 
түзіледi. Ырғақты топтаpдың, бунақтаpдың аpасында дауыс толқынының ыpғағымен белгiленген сөз 
жiгi болады. А.Байтұрсынұлы байқағандай, олаp өз pетiмен таpмақтаpдың iшiнде, аяғында 
қайталанып отыpады. Соның аpқасында шумақтаpдың, оның iшiндегi таpмақтаpдың өзiне лайық 
ыpғақтық жəне интонациялық келбетi түзілсе кеpек. Ырғақты топ немесе «бунақ» деп аталатын қазақ 
өлеңiнiң ең шағын өлшемi мен жалпы тiл бiлiмiнде унивеpсалды семантикалық-синтаксистiк, 
интонациялық ең шағын өлшем болып саналатын синтагманың қызметі санқырлы. Бұл екi өлшем 
əpдайым бip-бipiне туpа келе беpмесе де, олаpды кейде бipiнiң оpнына бipi жүpетiн, бipдей өлшем деп 
те санайды.
Қазақ поэзиясындағы ритмикалық ыңғайластыққа, рифмалық ұқсастыққа, буын үйлесіміне 
құрылған үлкенді-кішілі өлеңдер өзіне тəн семантикалық-синтаксистік ерекшеліктерімен қатар 
интонациялық ерекшеліктері бары ақиқат. Поэзия тілінде дауыс ыpғағы буын санымен өлшенеді. 
Мұндай буын санына негiзделген силлабикалық өлең жүйесi қазақ жəне басқа түpкi тiлдеpiнде 
қолданылады. Yндестiк заңы сөздеpдiң буындаpын бip-бipiмен жымдастыpып, ешбip шашыpауға жол 
беpмей, буындаpдың дыбыстаpын бipыңғай түсipiп үндестipiп, үйлестipiп тұpады. А.Байтұpсынұлы 
айтқандай, өлеңнiң буындаpы белгiлi мөлшеpде топтасып «бунақ» (ырғақты топ) құpап, қайталанып, 
тұpақты сөз жiгiмен бөлiнiп тұpады жəне ойымызға Ахаңның өлең ыpғағын «жоpғақ» дегенi түседi. 
Өлеңдердің буын үйлесуi жəне олаpдың мөлшеpлеpiнiң бipдей болуы, əp шумакқты бip шеңбеpдегi 
бipкелкi ыpғақта ұстап, олаpдың бipкелкi, көтеpiңкi бəсең «жоpға жүpiсiнiң тайпалуы» сияқты 
толқынды интонациясын сызады.
Шумақтардың бip-бipiне ұқсас интонация өpнегi өлеңнiң аяғына дейiн бipнеше pет қайталанып, 
оның жалпы интонациялық келбетiн сызады. А.Байтұpсынұлы айтқандай, бұл – кiлемнiң, сыpмақтың 
басына қайталап түсiп отыpатын «өpнегi сияқты болады».
30

Қамзабекұлы Д.
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, 
филол.ғ.д., профессор,
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық
университетінің проректоры
Ұлттық аты-жөн: А.Байтұрсынұлынан С.Батыршаұлына дейін 
Біз еліміз үшін, ұрпағымыз үшін аса жауапты кезеңді бастан өткеріп жатырмыз. Мұны біріміз 
біліп, біріміз аңғармай жүрген жайымыз да бар. 
Қазақтың дəстүрлі өмірінде елге, халыққа, салт-санаға, дінге, ділге жауапты тұлғалар, тіпті 
қоғамдық лауазым-қызметтер болатын. Елді ел еткен де – солар-тын. Өкінішке қарай, біз сол жүйеден 
көз жазып қалдық. Оның себебін де білеміз. Басында Ресей отаршылдық, кейінгі большевиктік-
коммунистік мəңгүрттік алпауыт орыс жұртынан бастап, азаттығы үшін ғасырлар бойы арпалысқан 
жəне арпалысып жатқан ұлттар мен ұлыстарды тарихи жолынан адастырып жіберді. Біз бұл жерде 
«орыс жұрты», «ұлыс» дегенді орнымен қолданып отырмыз. Біріншісі түсінікті (солтүстіктің 
жергілікті тұрғыны «Біз кімбіз? Кім болдық?» деп, ХХІ ғасырда қаңыраған деревнялары мен 
меңіреген алқаштарына қарап зарлайды), екіншісі – ешқашан да ұлыс «народность» болмайды (əдейі 
қате аударылған), ол – бір кездегі мемлекеттер, хандықтар немесе олардың жұрнағы. Ресейдің бір 
ғалымы 
жазып 
еді: 
«Уралаған 
сауатсыз 
большевиктер 
Орталық 
Азияны 
жаулап, 
бағындырып:«Бұларға мəдениет əкелеміз!»– деп өзеурегенде, осында мыңдаған жылдық мəдениеттің 
бары ойларына да кіріп шықпады...» – деп. 
Бардан айырылудың көкесін көрдік. Басқа ел туралы айтпай-ақ қоялық. Өзімізге баға беріп 
көрейікші. Мысалы, айтуға ауыз бармайтын бір көргенсіздік болды делік. Осыған кім жауап береді? 
Ешкім де! Үкімет: «Халықтың (адамның) өзі кінəлі!» – дейді, халық үкіметке сілтейді. 
Күні кеше, тіпті бүгін де біраз жұрт атала жегендей дін тұрғысынан миы шайқалып қалғанда, 
алақандай ауылдағы ақсақалдардан:«Осы 200 үйлі шағын жұрт исламның 2-3 бағытын ұстанады екен. 
Бұл қалай? Неге ие болмадыңыздар?»– деп сұрағанда, күмілжіп жауап бере алмаған... Сəуегей демей-
ақ қойыңыздар, «дəл осы жағдай Ресей деревнясының, Қырғызстан айылының, Өзбекстан 
қышлағының басында бар» деп сеніммен айта аламыз. Əрине, бірінде аз, бірінде көп. Бұл – 
«батпандап кірген ауру мысқалдап шығадының» кері. 
Дəстүрлі қазақ ауылында төтенше бір оқиға болса, оған ең бірінші жауап беретін – ақсақалдар, ел 
ағалары еді. «Тон жағасыз болмас, ел ағасыз болмас» осы пəлсападан туған. Ретіне қарап төренің де, 
бидің де, имамның да өз орны, өз мəртебесі болды. Жау шапқанда батыр айқындалды, сөз сайысында 
шешен анықталды. 
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы патшалық Ресей осы табиғи таңдауды астан-кестен еткісі келсе де, елдік 
ұстын, береке халықтың жанында, жүрегінде ұзақ уақыт сақталып қалды. «Намысты шүберекке түйіп 
сақтадық» деген – осы. 
Міржақып Дулатұлының «Оян, қазақ!» атты ұлт рухын серпілткен жыр жинағында былай дейді: 
Біз сонша сатып алған құл емеспіз 
Əркімді төбемізге шығаратын. 
«Болады əбігер заман» деген – осы, 
Байқасаң, Алаш ұлы, азаматым! 
Жалпы ұлтқа қатысты дүниеде «ұсақ-түйек» деген болмайды. Соның бірі əрі бірегейі – ұлттық 
аты-жөн. Бұл – əрбір ұлтты тілімен, ділімен бөлек етіп жаратқандай, Алланың айрықша бір нығметі. 
Қасиетті «Құран-Кəрімде»: «Ей, адамдар, расында, біз сендерді бір еркек (Адам) жəне бір əйелден 
(Хауа) жараттық жəне де бір-бірлеріңмен танысуларың үшін сендерді халықтар мен ру-тайпалар етіп 
қойдық», – делінген («Хужрат» сүресі, 3-аят). Осы ең ұлық кітапта əр ұлт-миллəттің өзіндік жолы 
туралы да хабар берілген: «Сендерден əрбір ұлт үшін (жеке) шариғат жəне жол жасап қойдық. Егер 
Алла қаласа еді, барлығыңды бір үммет жасар еді» («Маида» сүресі, 18-аят).
Олай болса, Жаратқанның хақ жолын бұрмалаушылармен текетіресу – əділеттік, биік азаматтық 
екенін аңғарамыз. Алаш зиялылары – нағыз осы жолдағы қайраткерлер еді. 
Біріншіден, олар түрлі ұлт өкілдерінен құралған пікірлестерімен бірге патшалық Ресейді түзетуді, 
адамзаттың демократия (халық билігі) көшіне ілестіруді армандады. 
Екіншіден, туған халқының құқын, намысын, қабілетін, білігін қалпына келтіріп, əлем дамуына 
үлес қосқысы келді. 
31

Үшіншіден, ұлт тілін, мəдениетін, дəстүрін қайталанбас құбылыс ретінде бағалап:«ақиретке дейін 
қазақ қазақ болып жасамақ», «Алаш туы астында күн сөнгенше сөнбейміз», – деді. 
Бұл – кереметтей гуманизм жолы еді. 
Адамның аты-жөні мен сол адамдар құрайтын ұлттың негізгі ұғымдарының атауын параллель 
(салыстырып) қарауға болады. Сол тұстағы актив қолданыстағы бірнеше сөз-ұғымдарға назар 
аударалық: алаш, жұрт, ұлт, азамат, мұсылман, əділет, ар-ұят, білім, ағарту, тəрбие, үме, қалып, 
ақ жүрек, көркем мінез т.б. Газет-журналдың, ұйымдардың ныспысына қараңыз: «Қазақстан», 
«Айқап», «Қазақ», «Ұран», «Сарыарқа», «Жас азамат», «Абай»... «Талап», «Жанар», «Еркін дала», 
«Үміт», «Ынтымақ», «Ерік», «Қызмет» т.б.
Əрбірі араб, парсы тілінен басқа бірнеше Еуропа тілін меңгерген Алаш зиялылары демократия, 
прогресс, культура, цивилизация, дума, манифест, декрет т.б. сөздердің мəнін де, көкейтестілігін де 
білетін. Бірақ басылым атын да, ұйым атын да олай қоймады. 
Дəл сол сияқты мұсылмандықтың мəнісін, араб тілінің жеті қыртысын біле тұра қазақ түсінігімен 
Алла, иншалла, Əбдірахман, Сейіт, Садуақас т.б. деп жазды (Аллаһ, иншаллаһ, Абдурахман, Сайд, 
Саад бин Вакас деген жоқ). 
Ұлттық аты-жөнді рəсімдеу туралы да ерте ойланды. Бұл туралы «Айқап» журналы мен «Қазақ» 
газетінде ойлы мақалалар жариялады. 
Осы ретте мына жайтты ескерген жөн. 
Біріншіден, қазақ халқының этногенездік құрылымына сəйкес, көші-қон, орнығу мен орналасу 
рулық-тайпалық жүйеде жүрді. «Жеті ата» қағидаты ұлт бірлігі мен ел тұтастығын сақтады. 
Сондықтан дəстүрлі фамилия ру жəне əулет атымен белгіленді. Мысалы, Қанжығалы Бөгенбай, 
Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Кете Жүсіп, Құланаян Құлманбет. 
Екіншіден, əкесі мен атасының атымен айтылатын жүйе де орнықты. Мысалы, Құнанбайдың 
Ыбырайы (Ибрагимі– Абайы), Шораяқтың Омары, Ақбайдың Жақыбы т.б. 
ХХ ғасыр басында өмірде де, қызметте де, білімде де Ресей əкімшілік жүйесі орныққандықтан, 
билік жүйесінің түрлі құрылымымен араласқан зиялылар ресми (рəсми) Абай Кунанбаев, Алихан 
Букейханов, Ахмет Байтурсунов, Мир-Якуб Дулатов, Мустафа Чокаев, Смагул Садвокасов т.б. 
болуына тура келді. Үстем тіл нені болсын өз заңдылығымен жазары сөзсіз. Сондықтан бұл – əлді 
мен əлсіз күресінің бір сипаты еді. 
Дей тұрғанымен, Алаш ұлт деп, ұлттың тілі, дəстүрі, мəдениеті, саясаты, тағдыры деп жаңғырды, 
оянды. Сондықтан тіл – қарым-қатынастың ғана құралы емес, ағарту мен ғылымның, парасат пен 
дамудың кілті болатыны айқындалды. Еліктеу мен солықтау аяқталған соң, намысты зиялылар ер 
азаматтар фамилиясының соңын«ұлы», əйел балалары фамилиясының соңын – «қызы» сөзімен 
жазды. Мысалы, Бөкейхан – Əлекеңнің төртінші атасы, соған қарамай «Əлихан Бөкейханұлы» деп 
жазылды. Яғни,«ұлы» бүгінгідей «отчество» орнына жүрген жоқ. Таңбалануда «Бөкейхан ұлы» деп 
бөлек жазылғанын да, «Бөкейхан-ұлы» деп сызықшамен (дефис) жазылғанын да байқаймыз. 
Ұлт ұстазы, Алаш қозғалысының басында тұрған тұлға, 1920-1921 жылдары Қазақстанның №1 
Халық ағарту министрі (комиссары) болған қайраткер – Ахмет Байтұрсынұлы аты-жөнді біріздендіру 
бағытын ұстанды. 1924 жылы 12-17 маусымда Орынборда Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезі өтті 
(орысша «Первый съезд казахских ученых»). Бұған Мəскеуден арнайы келген Ə.Н.Бөкейхан да 
қатысты. Жиын қаулысында кітап шығарғанда, мақала жазғанда, құжат рəсімдегенде «фамилия 
қосымшасы» ретінде «-ұлы, -қызы» деп жазу міндеттелді. 
Бұл ұстаным көрші парсы, араб, түркі шығыс халықтарының жүйесіне сəйкес келетін. Арабтар 
əкесінің атына «ибн немесе бен» қазақша «ұлы», парсы, дари тілдерінде «заде»-ні (қазақша «ұлы» 
дегенге сəйкеседі) қосады. Ал османлы түріктері «Мұстафа оғлы» дейтін, Түркия Республикасын 
құрған соң олардың көбі еуропалық үлгіге көшті. Білімпаздар сиезі де түркі дүниесіндегі жолды 
нұсқады: Абай Құнанбайұлы, Сүйінбай Аронұлы, Құрманғазы Сағырбайұлы, Шəкəрім 
Құдайбердіұлы, Əлихан Бөкейханұлы, Мұстафа Шоқайұлы, Мыржақып Дулатұлы т.б.
ХХ ғасыр басындағы қазақ саяси күресінен сыр шертетін Сəкен Сейфоллаұлының «Тар жол, 
тайғақ кешу» мемуарын оқып көріңіздер. Ұлт қайраткерлері фамилиясының бəрін «ұлы» деп жазады. 
Міне, сол кездегі таным-түсінік. 
Алаш зиялылары 99 пайыз атылғаннан кейін,яғни, 40-жылдары «ов»-сыз жүрген екі-ақ қазақ 
болды. Бірі – халық батыры Бауыржан Момышұлы, екіншісі – академик Əлкей Марғұлан. Əлекең 
үндемей-ақ көп іс тындырды. Біздің білетініміз – ұлт ұранына, намысына айналған Бауыржан. 
Ұлттық аты-жөндегі «Момышұлы феномені» арнайы зерттеуді талап етеді. Біріншіден, Алаш 
жолына, қағидатына адалдығы (бұл туралы мəлімет күнделігінен молынан табылды). Екіншіден, 
32

«ұлы»-ны алып үндемей қалмай, халыққа қозғау салып жүргені. Халық жадында сақталған бір-екеуін 
еске түсірейік: 
«Ов-ов» деген атыңды ұрайын, 
Овощ жеген аузыңды ұрайын... 
Немесе орыс аудиториясына бағытталған сөзіне назар аударалық: 
Пойми, мои хорошие, 
«Улы»– это не форма, 
Не редкость. 
«Улы»– не «ев» и не «ов», 
Приспешников ваших. 
«Улы»– это символ непримеримости. 
[жолма-жол аудармасы: 
Айналайындар, түсініңдер, 
«Ұлы»– жай пішін немесе 
Таңсық бірдеңе емес. 
«Ұлы»– басшұлғығыштардың 
«ев»-і де, «ов»-ы да емес. 
«Ұлы»– бағынбаудың рəмізі]. 
Кеңес тұсында Момышұлы үлгісімен дəстүрлі фамилияны сақтап, «ұлы» деген қосымшаны 
жалғаған үш адам болды: Шона Смаханұлы (1924-1988), Балғабек Қыдырбекұлы (1929-1995), Сайлау 
Батырша-ұлы (1942 жылы туған). Соңғы азаматтың фамилиясын қазіргі қазақ тілінің тыныс белгі 
ережесін бұзып, сызықша (дефис) арқылы жаздық. Мінезді, қағидатшыл Сəкең «құжатымда осылай, 
оны бұзуға хақыңыз жоқ» деп талап ететінін ескердік. 
С.Батырша-ұлы туралы 2016 жылы «Фолиант» (Астана) баспасынан шыққан «Тəуелсіздік 
жолындағы дипломатия» атты эссе-диалогте (авторы – М.Алмасбекұлы) ұлттық аты-жөніне 
қатысты біраз дерек бар. 
1905 жылы туған, кейін «Қазақстанның еңбек сіңірген агрономы» атанған, республика басшысы – 
Д.А.Қонаевтың қабылдауында болған əкесі Батырша Қалдыбекұлы 1948 жылы баласын 1-сыныпқа 
бергенде, мектеп журналына «Сайлау Батырша-ұлы» деп рəсімдетіпті. Мұны Сəкең эсседе былай 
түсіндіреді: «Көкемнің ұлтқа, елге деген намысы ұстап, фамилиямды бірден «Батырша-ұлы» деп 
жаздырды... Əкемнің намысшыл əрі көзі ашық, көрегендігі арқасында мен Бауыржан ағадан кейін 
қазақтың дəстүрлі аты-жөнін сақтап, сол үлгіні жалғастырдым». 
Осы жерде сұрақ туады: перзентіне «ұлы» деп фамилия берген Батырша Қалдыбекұлы күшті ме, 
жоқ əлде жастай фамилиясындағы «ұлы» қосымшасын бойына, ойына сіңіріп, соған сай болған 
Сайлау Батырша-ұлы күшті ме? 
Мəселенің мəнісіне терең бойласақ, əке Батырша да, бала Сайлау да – ұлт дəстүрін жалғастырған, 
жауапкершілікті сезінген азаматтар. Мына сəйкестік жайдан-жай болмаса керек. Батырша 
Қалдыбекұлы – жəдит медресесінде (Шаян) Ахмет Байтұрсынұлының «Тіл – құрал» оқулығынан 
дəріс алған шəкірт. Бұл еңбек 1912 жылы шықса, Батыршаның мектеп-медреседе оқыған шағымен 
сəйкес келеді. Оның үстіне С.Батырша-ұлының естелігіне қарағанда, əкесі имандылық жолында 
болған жəне баласының араб тілі мамандығын таңдауына əсер еткен. Үйдегі тəрбие Сайлау 
мырзаның ұлт тарихының ұмытылған қабатына ұмтылуына, ел намысын қорғауына түрткі болған. 
Осы орайда Бауыржан Момышұлы құбылысы – таңдауды негіздеуші, тəуекелді 
жандандырушы. Қай жағығынан алсақ та. Біріншіден, ел ішінде тараған батыр туралы аңыздарда ол 
шынайы ұлт жоғын жоқтаушы болып көрінеді. Осы жолда ешкімнен, ешнəрседен тайсалмайды. 
Айтқандайын, сол ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары өкімет дінге біршама еркіндік бергенін естен 
шығармалық. Екіншіден, халық батырының «ұлы» фамилиясы қаһармандығының куəлігіндей 
көрінді. 
Сонымен бірге С.Батырша-ұлын толғандырған, серпілткен бір факторды ұмытпалық. Ол – 
оқыған қаласы мен университеті. Ташкент – Алаш зиялылары топтасқан, шоғырланған қала. Тіпті 
оның «қазақ астанасына үміткер шаһар» болғаны да белгілі. Алаштың «Алаш», «Ақ жол» газеті мен 
«Сана», «Сəуле» журналдары осында шықты, «Талап» ұйымы осында құрылды. 1922 жылы 
Түркістан зиялысы А.Байтұрсынұлын Ташкентке алдыртып, лайықты мерейтойын өткізді. 
С.Батырша-ұлы оқып жүрген жылдары қала да, Орта Азия университеті де Алаш жаңғырығына 
тұнып тұрған еді. Ұлт қайраткерлері бəтеңкесінің ізі өше қойған жоқ-ты. 
Алаш атылғаннан кейін халықтың рухани жаңғыруының өзіндік кезеңдері бар. Бірі – ІІ 
дүниежүзілік соғыс уақытындағы қазақ батырлығы (бұған келесі шепте Алаш атымен газет-журнал 
33

шығарып, жыр жазған тұтқындар еңбегі де кіреді). Екіншісі – кеңестік жылымықтан кейін бүтін 
кеңес халқы секілді қазақ ұлтының да серпілуі. С.Батырша-ұлының азаматтық қалыптасуы осы 
шамаға сəйкес келеді. 
Мысалы, əйгілі Əбу Насыр əл-Фараби құбылысы. Бұл тұлғаны ақын Мағжанның «Түркістан» 
өлеңінен кейін туған жері, кіндіктес жұрты ұмыта бастаған. Арада отыз жылдан кейін данышпан 
Ақжан Машани дабыл қақты. Тіпті Сирияға арнайы барып, моласын тауып қайтты. Қазақстан 
ғылымының, əсіресе философиясының фарабитану арнасы ашылды. Құдайдың құдіретімен 
С.Батырша-ұлының араб тіліне мамандануы жəне 1963 жылы оқуға Сирияға баруы осы құбылыспен 
ұштасып жатыр. 
Мына сəйкестікті қараңыз: Сəкең Сирияға барып, білік-білімін жетілдіріп жүргенде, сондағы 
оқытушылар оған «Мұхтар» деп ат қойыпты. Дипломат оны «сайлау, сайланған» сөздерінің баламасы 
ретінде түсіндіреді. Ал енді біз большевиктердің басып алуына байланысты Ташкенттен бас сауғалап 
барып 1917 жылы 27 қарашада Қоқанда жарияланған Түркістан автономиясы түпнұсқада «Түркістан 
мұхтарияты» деп аталғанын білеміз бе? Атау да, есім де – ниет. Сайлау – «таңдау» ұғымы секілді 
демократияның элементі. Мұхтар «таңдаулы» деген мағынамен бірге «еркіндік», «азаттық» мəнін 
береді. Ендеше, осы арқылы да С.Батырша-ұлының тағдырына ұлт тəуелсіздігі үдерісінің басы-
қасында жүру бұйырыпты. Ал біз «Мұхтармен» көбіне-көп М.Əуезовті ассоциацияландырамыз. 
Мұқаңның да Алашпен, Түркістанмен, Ташкентпен, Орта Азия университетімен, тіпті «ұлы» 
ұғымымен (фамилия) ұштасатын тұсы аз емес. 
Тағы сұрақ қоямыз: Сайлау Батырша-ұлы əйгілі аты-жөнінен таяқ жеді ме, мақтау естіді ме? 
Əлбетте, мың өліп, мың тірілген халқынан тек мақтау естіді. Неге? Миллиондаған қандастары аты-
жөннің осы нұсқасын қаласа да, қоюға батылы жетпейтін. «Неге менің балам басқалардан бөлек 
болуы керек? Ұлт қамын мен ғана жеуім керек пе?». Ой осы болатын. Тіпті 60-жылдары 
мемлекетаралық келісіммен Қытайдан бері өткен қандастарымыз (оралмандардың 1-толқыны) 
фамилияларын тездетіп орыстандырып («ов» жалғап) алуға асықты. Оны айтасыз, ҚХР-да жүріп 
фамилиясына «ов»-ты жалғап алғандарды естіп, таңғалғанымыз бар... 
Ноқтаға басы сыймаған Бəукең «ұлы» фамилиясы үшін безбүйрек советтен талай теперіш көргені 
секілді, С.Батырша-ұлын да ресми билік, дипломатия саласы маңдайынан иіскей қоймаған. Эсседе 
жазылғандай, Қазақстан компартиясының 2-хатшысы О.С.Мирошхин:«Мұндай фамилиямен Орталық 
комитетке алмаймыз», – десе, республика коммунистерінің идеология хатшысы С.Н.Имашев:«Бос 
орын жоқ!»– деп, жақындатқысы келмеген... 
Бірақ соған қарамай С.Батырша-ұлы өз біліміне сүйеніп, талабынан қайтпады. Талай жауапты 
қызметтің ішінде өзі қалаған дипломатияның көрігінен де өтті, Өкілетті жəне Төтенше елші де болды. 
Осылардың арасында 1991 жылы қазанда Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас ассамблеясы сессиясында 
қазақ халқының тəуелсіздікке деген ынта-ықыласын ашық жария етуі бүгінде аңыз ретінде айтылады. 
Дипломаттың пікірі ТАСС телеграф агенттігі арқылы əлемге тарағанда санасы «кеңестік 
комплекстен» арылмағандар селт етіп шошығанын білеміз.
Сəкеңнің жəне бір батыл қадамы 1993 жылы Өзбекстанға Қазақстанның Төтенше жəне Өкілетті 
елшісі болғанда байқалды. Бұл – əлемге тарыдай шашылған ұлтымыздың (диаспора) жинақтала 
бастаған кезі. С.Батырша-ұлы өзбек еліндегі талантты қазақ азаматтарын туған Отанына шұғыл 
тартып, қағидатты шараларды жүзеге асырады. Өзбекстан Республикасына еңбек сіңірген 
архитектор-дизайнер, Қазақстанның Елтаңба авторы – Жандарбек Мəлібекұлына ҚР азаматтығын 
беріп, тарихи отанына алып келеді. Сондай-ақ талай тарихи тұлғаларымыздың, сондай-ақ 
Н.Ə.Назарбаевтың бейнесін сомдаған Өзбекстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, атақты суретші 
Əбдімəлік Бұқарбаевқа да азаматтық əперіп, елге алдырды. 
«Ұлы» фамилиясы өмірлік ұстанымын анықтаған қайраткер, дипломат, ғалым Сайлау Батырша-
ұлының азаматтық тұлғасы туралы көп айтуға болады. Бір тағылым еске түсіп отыр. Тəуелсіздік 
жылдары Қазақстанның Халық жазушысы, Еңбек Ері Əбіш Кекілбаев қазақша жазғандарына 
«Кекілбайұлы», орысша жазғандарына «Кекилбаев» деп қол қойып жүреді. Бірде С. Батырша-ұлы 
Əбекеңнен: «Сіз бір мезгілде екі фамилия алып жүрсіз, сонда қайсысы тура?»– деп сұрайды. 
Жазушы: «Əй, бауырым-ай, несін айтасыз? Ақыры сіздің жолыңызға түстік қой», – деп жауап 
қайырады...
Сонымен, С.Батырша-ұлының ұлттық аты-жөнге байланысты еңбегін, жалпы тұлғалық қасиетін 
былайша тұжырымдаймыз: 
1.
Ол – сонау 1964 жылы Шетелмен байланыс жəне достық қоғамының жауапты хатшысынан 
1990 жылы ҚазКСР Сыртқы істер министрінің орынбасары лауазымына дейін, тəуелсіздік тұсындағы 
барлық дипломатиялық қызметінде ұлт мүддесін бір сəт те ұмытпаған азамат. 
34

2.
Ол – 2002 жылдан бері барша ҚР Сыртқы істер министрінің кеңесшісі жəне Л.Н.Гумилев 
атындағы ЕҰУ халықаралық қатынастар факультетінің профессоры ретінде дипломатия теориясын 
тəжірибемен ұштастырып жүрген білікті маман, осы салада қазақ тіліндегі тұңғыш рет жазылған 
«Дипломатиялық қызмет жəне халықаралық қатынас» оқулықтың авторы. 
3.
Ол – елдің ана тілін, ата дəстүрін, төл мəдениетін, тағылымды тарихын жеке үлгісімен қорғап, 
сақтап, дамытып жүрген отаншыл тұлға. Астана қаласы «Мемлекеттік тіл» қозғалысының төрағасы. 
Міне, осы бағалар А.Байтұрсынұлынан басталып, Б.Момышұлымен өркенделіп, С.Батырша-
ұлымен жалғасатын ұлттық аты-жөн қадірін білу жолындағы қағидаттың өміршендігін айқындай 
түседі. 
Бүгін Тəуелсіздік мұғдарында А.Байтұрсынұлының ақ жолына түсіп, аты-жөніне саналы түрде «-
ұлы, -қызы» деген дəстүрлі қосымшаны алған азаматтарымыздың ұстанымын отаншылдық сана-
сезімі көтерілгені деп білеміз. 
Ісімақова А. 
филол.ғ.д., профессор, М.О.Əуезов атындағы Əдебиет 
жəне өнер институтының бас ғылыми қызметкері 
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ əдебиеттануының реформаторы 
Теоретик Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми зерттеулер ғана емес, сол кездегі ғылыми сұранысты 
өтеген оқулықтарының күні бүгін қажет болуы – білім беру саласындағы ХХ ғасыр басындағы 
іскерліктің үлгісі.
«Ұлт тіліне лайықталып реформаланған араб таңбаларын латыншаға ауыстырудың тиімділігі жоқ» 
деген пікір айтқан А.Байтұрсынұлы бастаған зиялы топқа «ұлтшыл», «пантюркист», «панисламист», 
«советке қарсы» деген айыптар таңылды. Араб жазуы тікелей ислам дінімен байланыстырылып, 
ғалымның сан жылғы еңбегі жоққа шығарылды. Уақыт көрсеткендей, латын жазуының да тағдыры 
ұзаққа бармады. «Құран» əріптерінен тұратын, ғылыми негізі дəлелденген «жаңа емлені» латын 
əріптерімен, одан кейін кириллица таңбаларымен алмастыру халқымыздың сан ғасырлық 
ескерткіштері болып табылатын бағалы жазба мұраларынан қол үзіп қалуымызға əкеп соқты. Қазақ 
халқының əліппесі Алланың кітабы – «Құран» əріптерімен үндес екенін дəлелдеп кеткен 
А.Байтұрсынұлының бұл ғылыми жаңалығының мəнін біз əлі толық мойындамай келеміз. Қазақ тіл 
білімі ғылымының теориялық негізін қалыптастырған А.Байтұрсынұлы – қазақ əдебиеттануының 
негізін қалаған іргелі «Əдебиет танытқыш» атты ғылыми зерттеудің де авторы.
А.Байтұрсынұлының «Əдебиет танытқышта» орнықтырған кəсіби «пəн сөздері» қазақтың асыл сөз 
өнерінің жанрлық, стильдік ерекшеліктері мен артықшылығын танытатын түсініктер күні бүгін 
қажеттілігін дəлелдеп келеді. Ғалым осы іргелі зерттеуінде ежелгі əдеби мұраға жəне түркі əдеби 
ескерткіштеріне қатысты пайымдаған теориялық тұжырымдары мен өзі жетік талдап, таныған «пəн 
сөздерін» ғылыми айналымға енгізді. Олар: «тірнек өнері», «көрнек өнері», «тиіс ғалам», «түйіс 
ғалам», «арамтер», «мерт», «сергелдең», «сауықтама», «сарындама», «салт сөзі», «ғұрып сөзі», 
«діндар дəуір», «сындар дəуір», «ділмар сөз», «билік сөз», «уағыз», «хикаят», «қисса», «жад дерек», 
«мінəжат», «шежіре», «заманхат» т.б. «Пəн сөздері» ежелгі əдеби жəдігерлер мен классикалық қазақ 
əдеби мəтіндер арасындағы дəстүрлі сабақтастықты, үндестікті аңғартады. 
А.Байтұрсынұлының қазақ халқына сіңірген «біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын» (М.Əуезов) 
таудай еңбегін XX ғасыр басында Ресей академиктері А.Н.Самойлович («Байтұрсынов Ахмет 
Байтұрсынұлы», 1919; «Түрік халықтарының əдебиеті», 1919), Е.Д.Поливанов («Қырғыз-қазақ жаңа 
(Байтұрсынов) орфографиясы», 1924), А.Н.Кононов («Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы», 1924), 
Н.Ф.Яковлев («Əліпби құрылымының математикалық жүйесі», 1928) зерттеулерінде атап өткен. 1923 
жылы ғалымның 50 жылдық мерейтойына орай Алаш қайраткерлері М.Əуезов, С.Сейфуллин, 
Е.Омарұлы, М.Дулатұлы, Т.Шонанұлы еңбектерінде А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасына əділ 
баға берілген. Совет кезінде 1977 жылы филология ғылымдарының докторы, академик Р.Сыздықова 
ҚазССР ҒА жалпы жиналысында жасаған баяндамасында қазақ əліпбиінің атасы, қазақ тіл білімінің 
негізін қалап берген А.Байтұрсынұлы екенін айтқаны үшін біраз ресми мекеменің қудалауына 
ұшыраған.
А.Байтұрсынұлы ақталған 1989 жылы академик Ш.Қ.Сəтбаеваның алғы сөзімен ғалымның тұңғыш 
шығармалар жинағы шықты. Кітаптың жауапты шығарушылары партизан-жазушы, филология 
ғылымдарының докторы Əди Шəріпов пен филология ғылымдарының кандидаты Сəрсенбі Дəуітұлы 
35

болды. А.Байтұрсынұлының «Əдебиет танытқышы» мен «Қазақтың бас ақыны» атты зерттеуін, 
өлеңдерін тұңғыш рет төте жазудан қазіргі қазақ əрпіне түсірген – филология ғылымдарының 
докторы С.Дəуітұлы. 
Академик Р.Нұрғали «Ақ жол» (1991) деген атпен А.Байтұрсынұлының өлеңдерін, тəржімалары 
мен публицистикалық мақалаларын жəне əдеби зерттеулерін құрастырып шығарды. 
Ғалымның пəн сөздер (термин) жасау саласында атқарған ғылыми жұмыстары да ерекше назар 
аударуды қажет етеді. Лингвист-ғалым қазақ тілін талдап, тану жəне танытуда төңкеріс жасап 
қоймай, оның салаларына (фонетика, грамматика, синтаксис т.б.) қатысты парадигма, 
категорияларды қазақша сөйлетіп, əдебиеттану мен тілтанудың басты пəн сөздерін ғылыми 
айналымға енгізді. Осы ретте академик З.Қабдолов:«Қазіргі қазақ тіл біліміндегі секілді, қазақ 
əдебиеттануындағы əдеби пəнсөздердің баламаларын ойлап тапқан да – Ахаң. Көріктеу, меңзеу, 
ауыстыру, алмастыру, кейіптеу, пернелеу, əсірелеу, шендестіру, дамыту, түйдектеу... – осылардың 
бəрінің түп-тамыры Ахаңда жатыр. М.Əуезовтің «Ахаң түрлеген ана тілі» дейтін əлдиінің əдебиет 
аясындағы бір нақты да затты көрінісі – осы». «Əдебиет танытқыштың» ең басты бағалылығы – 
осылайша əдеби терминдерді қазақша қалыптастырғандығы» [1], –дейді. 
1926 жылы жарияланған «Əдебиет танытқыш» əдебиеттану, оның ішінде əдебиет теориясы 
саласында қазақ тілінде жарық көрген тұңғыш ғылыми еңбек екені даусыз. «Əдебиет танытқыш» деп 
атаудың өзі де – «литературоведение» деген пəннің тура қазақша баламасы. Əдебиет – сөз өнері 
болса, оның несімен халыққа қажет екенін түсіндіріп, көркемдік ерекшеліктері мен 
жалпыадамзаттық,яғни, ғибраттық, рухани сипаттарын таныту əдебиетшілердің, зерттеушілердің 
қасиетті парызы екенін А.Байтұрсынұлы осы екі-ақ сөзбен ғана айқындап берді. 
Əдебиет деген не? Бұл сауалға бүгін дайын жауап бар ма? Осы орайда академик З.Қабдолов былай 
дейді: «Ахаң жоқта біздегі əдебиет теориясы басы жоқ кеуде секілді еді. Ал басы жоқ дене бола ма? 
Қайтейік, «болады» деп келдік... Бүкіл дүниежүзілік əдебиет теориясында Арнау деген бір-ақ түр; 
шауып шықса, бұған Шешендік сұрау қосылып қана аздап ажарлануы мүмкін. Ал қазақ поэзиясында 
Ахаң осының үстіне үш түр (сұрай арнау, зарлай арнау, жарлай арнау) қосып, құбылтып, тотының 
түгіндей құлпыртып əкетеді». Əдеттегі дəстүр жалғастығының заңына орай осы үш түрлі арнауды 
əрқайсымыз өзімізше пайымдап, қисындап, кейде тіпті қиыннан қиыстырып, біз де (Жұмалиев те, 
Ысмайылов та, Қабдолов та) кітаптарымызға кіргіздік. Бірақ, амал не, бұл жаңалықты тапқан Ахаң 
екенін кезінде ашып айта алмай, Қажекеңе сілтеме жасауға мəжбүр болдық...»[1, 72]. 
Қазақ өлең құрылысының теоретигі академик З.Ахметов «Əдебиет танытқыштың» құндылығын 
былай деп анықтады: «Əдебиет танытқышта» негізінен поэтика, стилистика, өлең құрылысына 
қатысты мəселелер көбірек сөз болады. Автор үлкен тілші-ғалым болғандықтан, оның қазақ 
поэзиясының ерекшеліктерін осы мəселелерге байланысты тексеріп талдайтыны түсінікті. Автор 
поэзия тілінің бейнелілігін, сөз қолдану тəсілдерін мұқият зерттеп, теңеу, ауыстыру (метафора), 
алмастыру (метонимия), шендестіру, арнау, қайталақтау, дамыту, бүкпелеу секілді ұғымдарды 
əдеби термин ретінде қолданады. Сөйлемдердің синтаксистік топ болып бірігуін, «оралым», «қайшы 
оралым» деген сияқты түрлерін ажыратып көрсетеді. Қазақ өлеңінің ырғақтық құрылыс-жүйесін 
айқындай, бунақ, тармақ, шумақ ұғымдарын қалыптастырады»[2, 64]. Демек, қазақ өлең 
құрылысының, қазақ əдебиет теориясының басты терминдерін Ахмет Байтұрсынұлы 
қалыптастырғаны осылай дəлелденген. 
«Əдебиет танытқышта»бұл орайда көркем сөздің тектері мен түрлері «адамның жан қоштау 
керегінен шыққан» нəрселерге жатқызылады. «Нəрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен 
келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады. Қазақша – асыл сөз, арабша – əдебиет, еуропаша – 
литература»… Жəне оның басқа ғылымдардан айырмашылығын айта кетеді: «Алдыңғы өнердің 
бəрінің де қызметін шама-қадарынша сөз өнері атқара алады. Қандай сəулетті сарайлар болсын, 
қандай сымбатты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай əдемі əн-күй болсын, сөзбен сөйлеп, 
сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді». «Əдебиет танытқышта» 
белгілі əдебиет терминдерінің қазақша баламасы көңілге қонымды əрі сəтті түрде қолданысқа 
енгізілген. Əр категория өзінің логикалық дамуы, қалыптасқан жүйесі бар түсінік ретінде 
айқындалады. Мысалы: «Байымдаманың зор мүшесі төртеу: бастамасы, ұсынбасы, баяндамасы, 
қорытпасы». Яғни, əр тұжырымның ішкі заңдылықтары ашылып, парадигма ретінде дəлелденеді. 
Қара сөз бен дарынды (көркем) сөздің айырмашылығын Ахмет Байтұрсынұлы нақтылап көрсетеді: 
«Қара сөз əдебиетте пікір, сүлде түрінде айтылады. Дарынды сөзде пікір сурет түрінде шығады яғни, 
сүлде үстіне өң, ажар, жан, мінез, қылық беріліп, тұрпайы тұлға, түс, бітім, тірі нəрсе болып шығады. 
Сондықтан да дарынды сөз – көркем сөз деп аталып, қара сөздер – жалаң сөздер деп айтылады»[3, 
264]. Ғалым мұнымен шектелмей, осы екі түрлі сөзді қалай тануды, олардың дұрыстығын қалай 
36

айқындауға болады деген сауалдарға жауап береді: «Қара сөздің сынында пікір дұрыстығы, істің 
растық жағы тексерілсе, көркем сөздің сынында пікір дұрыстығының үстіне пікірге берілген сурет, 
сұлулық жағы да тексеріледі. Көркем сөзді əрі сүлде, əрі сурет – екі жағынан да тексеруге тиіс 
болғандықтан, оның сынында мынандай сұраулар боларға керек».
Ахмет Байтұрсынұлы ғылыми түсініктің негізін жалғастырып, нақтылай түседі. Демек, қара сөз 
«шығарманың сүлде жағының сыны» болса, көркем сөзге басқа міндеттер жүктеледі: «1. Мазмұны 
дұрыс па? Мұрат қалып па? Кейіп қалып па? Бұл – шығарманың сүлде жағының сыны. 2. Көркем сөз 
табына шын қосарлық сөз бе? Қиял жасаған тұрпаттар, ойдан үйлестірілген оқиғалар пікір санасына 
тура келіп, дұрыс суреттеп, өңдендіріп көрсете ала ма? Тілі өрнекті ме? Əуезді ме? Лұғаты таза ма? 
Анық па? Қысқасы, ойды өрнектеп, көрнектеп, суреттеп көрсеткендей тілінде шеберлік бар ма? 
Ақылдың аңдағанын, қиялдың меңзегенін, көңілдің түйгенін тілі дұрыс жеткізе алған ба?». Əдебиет 
теориясындағы стиль, əдеби тіл, талдау, көркемдік, сюжет деген категорияларды Ахмет 
Байтұрсынұлы осылай түсіндіріп кетті. Көркемдік түсінігінің, көркем шығарманың белгілері қандай? 
деген сауалға Ахмет Байтұрсынұлы екі түрлі талап қою керек екенін айтады: «Көркем сөзде екі 
тысқы, екі ішкі сын болады. Тысқы сындар: 1) тілдің лұғатының сыны,яғни, тілдің дұрыстығы, 
анықтығы, тазалығы, дəлдігі, көрнектілігі, əуезділігі, өрнектілігі жағының сыны». Яғни, шығарма 
тілінің стильдік ерекшеліктері, бүгінгі лингвистикалық талдауға сай тысқарғы жағын бөліп айтады. 
Ғалым бұдан ішкі сындарды бөліп алады, демек, бұл əдебиеттану, əдебиет теориясының еншісі, 
теориялық талдаудың объектісін нақтылайды: «2) Суретінің сыны: кестесін келтіріп, ұнасымды түрде 
үйлестіріп, суреттеуінің сыны. Ішкі сындар: 1) алынған мінез, айтылған қылық, көрсетілген қалып, 
жан жүйесінің жөнімен қарағанда, дұрыс, бүтін шығу, шықпауының сыны; 2) өмір жүзінде айтылған 
нəрсенің болатындығының себебін дұрыс көрсеткен-көрсетпегенінің, адам қауымындағы қалып 
түзелу жағына əсер етерлік (пайда-зиян келтірерлік) қуаты бар-жоғының сыны. Көркем сөзді 
сынағанда, əдебиет түрінің осы төртеуі түгел жұмсалады». 
Ахмет Байтұрсынұлы теориялық талдаудың, əдебиеттің, көркем сөздің басты мақсатын 
жоғарыдағы тұжырымның соңғы сөйлемінде қорытынды ретінде түйіндеген. Бүгінгі əдебиеттанудағы 
аксиологиялық əдістің мəн-жайын ғалым осылай алға тартады. Демек, тек маңызды, ұлағатты көркем 
сөз ғана сынға түсуі абзал. Жəне оның тысқы жəне ішкі сынға түсуіне лайықты көрнекті түрі мен 
ұлағатты мазмұны болуы шарт.
Бүгінгі əдебиет теориясындағы «мазмұнды түр» – «содержательная форма» категориясының 
сырын Ахмет Байтұрсынұлы осылай нақтылаған. Əдебиет теориясының басты терминдерін, 
түсініктерін А.Байтұрсынұлы сонау ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ тілінде анықтап берген екен. 
Негізгі ғылыми мақсат «Əдебиет танытқышта» ұсынылған жаңа концепцияда. Ол біздің бүгінгі 
сұранысымызды өтеуге керекті эстетикалық тұжырымдарға сай екені таңғалдыра түседі.
Ахмет Байтұрсынұлының «Əдебиет танытқыштағы» басты теориялық тұжырымдары:
1. Əдебиеттің өз даму заңдылықтарының бары жəне олар тікелей саясат, идеологиямен 
байланысты емес екені меңзелген. Яғни,«сөз өнері» деген термин «халықтың ежелден келе жатқан 
əдебиеті» деген ұғымды білдіреді. Оны «ауызша», «жазбаша» деп бөлудің өзі ойдан шығарылғаны 
екені айтылады. Əдебиеттің ресми жазба түрі бар деп бөліп-жару соцреализмнің ойлап шығарғаны 
болып шықты: бір əдебиетті жоғарылату үшін екіншісін төмендету керек болды. А.Байтұрсынұлы 
былай дейді: «Ауыз шығарманы «ауыз сөз» деп қана атап, жазба шығарманы «сыпайы əдебиет» деп 
танушылар бар. Бірақ қалай да асыл сөздің бəрі де тілдегі əдебиет есебіне жүріледі»[3, 264].
2. Əдебиетті өз категориялары арқылы түсіндіруге шақырады,яғни,«пəн сөздері» басты міндет 
атқаруын ғалым басты шарт деп санайды. Сонда зерттеу мағыналы болып, бұл зерттеушіні 
жалпылама, мақтау мен көпсөзділіктен сақтандырады.
3. Əдебиеттанушы көркемдік əлемнің құдіретін тікелей жазушының ішкі рухани бостандығымен 
байланыстырып, осы орайда Абайдың, Мағжанның шығармаларын мысал ретінде келтірудің бүгінгі 
мəні керемет емес пе?!
4. «Əдебиет танытқыштағы» біз бүгін ұмытқан діндар дəуір жанрлары: мінəжат, намыс толғау 
деген түсініктердің өзі ой салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» (XIV-XVI ғ.) 
еңбегі: «Хақ жолындағылар тарихы» деп аталса, оның соңы «Алла Тағалаға мінəжəт айтумен» 
аяқталады. Совет кезінде өшірілген бұл мінəжəт жанры туралы мəлімет А.Байтұрсынұлының 
«Əдебиет танытқышында» ғана кездеседі. Бұл бізге бүгін қажетті əдеби сұрыптаудың үлгісі емес пе?!
5. «Əдебиет танытқышта» əлем əдебиеті қамтылған: «Біздің қазақ Еуропа əдебиетінен үлгі алмай, 
əдебиетін өз бетімен жетілдіргенде, қазақ айтыс өлеңдері алаңға түсе-түсе барып, алаң алданышына 
айналып, айтыс-тартыс түрге түсетіні даусыз еді. Үлгіні өзге жұрттан алғандықтан, алаң əдебиеті 
бізде төтеннен шығып қалды». Бүгінгі əдебиеттанудағы «синкретизм», «типология», «əдебиеттердің 
37

қарым-қатынасы», «сюжеттердің ұқсастығы» деген ұғымдар туралы «Əдебиет танытқышта» 
А.Байтұрсынұлы былай дейді: «Жер жүзіндегі жұрттардың түріндегі шығармалары бір-біріне 
көбінесе ұқсас келеді. Ондай ұқсас себебі: олар шыққан заманда халықтың бəрінің бір ананың 
қолында өскен балалар сияқты көрінгені, өнегесі, үлгісі бір болған» [3, 264].
6. А.Байтұрсынұлының пайымдауынша, асыл сөздің көркемдік заңдылығы біреу ғана жəне ол 
барлық тілдегі əдебиеттерге ортақ. Демек, «адамның жан қоштау керегінен шыққан» əдебиет – 
«асыл сөз». Сондықтан«Сөздің асыл болатын сырын білген адам сөзді сынай біледі». Өйткені: 
«Жүйрік аттың белгілі сипаттары сияқты асыл сөзде де белгілі сипаттар болады. Сөз сол сипаттарын 
дұрыс көрсетумен асыл болып шығады». Əдеби стиль, навратив, автор мен интертекст, көркемдік 
шеберлік пəн сөздерін ғалым осылай таныта түскен.
7. Ресей ғалымы М.М.Бахтиннің «роман теориясы» бойынша, дүниежүзілік əдебиетте роман – ең 
соңғы жанр, ол – сол тілдегі əдебиеттің жазу жүйесінің қорытылған нəтижесі ретіндегі жанр. 
Сондықтан роман əр ұлттық əдебиетте өзіне дейінгі болған басты, прозалық көркем сөйлеу түрлерін 
жаңғыртып отыру қабілетіне ие. Демек, роман жанры – осындай жан-жақты баяндау, жазу тəсілдерін, 
жазба естелігін, жадын (память жанра!) меңгеріп, өзінің оларды оята білу мүмкіндігіне орай басқа 
жанрлық түрлерге тікелей нарративтік деңгейде əсер ете алатын бірден бір жанр.
М.М.Бахтиннің «романизация стиля» деген тұжырымымен біз 1970 жылдары танысып, таңғалып 
жүрсек, А.Байтұрсынұлы бұл қағиданы сонау ХХ ғасырдың 20-жылдары түсіндіріп кетіпті. Ғалым 
қазақ прозасының өзіне тəн ерекшеліктеріне байланысты бұл құбылысты сол кезде былайша 
пайымдайды: «Ұлы əңгіме, ұзақ əңгіме, ұсақ əңгіме болып бөлінулері үлкен-кішілігінен ғана. 
Мазмұндау жүйесі бəрінде де бір, айтылу аудандарында айырма бар: ұлы əңгіме сөзі алыстан айдаған 
аттарша жайыла бастайды, ұзақəңгіме жақыннан айдаған аттарша жайыла бастайды, ұсақəңгіме мүше 
алып, оралып келе қоятын аттарша бастайды». Яғни, басты мəселе «айтылу аудандарында» ғана екен.
Романның көтеретін жүгін əңгімеге де артуға болады екен. М.М.Бахтиннің «романдық стиль – 
повесть, əңгіме мен басқа жанрларға да үстемдік етеді» деген əйгілі қағидасын А.Байтұрсынұлы 1926 
жылы Ресей ғалымынан 30 жыл бұрын айтып, дəлелдеп қойған екен.
8. Роман стилінде қорытылып, жинақталатын ұлттық сөйлеу жүйесінің жанрлық түрлері туралы 
қағиданы («речевые жанры») А.Байтұрсынұлының қазақ сөз өнерін талдай отырып айтқан келесі 
пікірінен аңғарамыз: «Ұлы əңгімеге жан беретін адамның ісі болғандықтан, мінезіне кейіп беретін 
тəрбие болғандықтан, тұрмысқа сарын беретін ұлы, кіші адамдардың ірілі-уақты істері 
болатындықтан, ол істер біріне-бірі ұласып, бір-біріне оралып, байланысып, шиеленісіп 
жатқандықтан, осының бəрін суреттеп шығару оңай емес. Мұны келістіріп, дұрыс пікірлеп, дұрыс 
суреттеп, уақиғаларды жақсы қиыстырып, сыйыстырып шығару көп жазушылардың қолынан келе 
бермейді.
Ұлы əңгіме жазушы көркем сөздің əуезе, толғау, айтыс – барша түрін де жұмсайды. Ұлы əңгіме 
жазуға үлкен шеберлік керек». Демек, роман стилін жүйелей келе, əдебиеттанушы оны «айтылу 
түріне қарай: əуезе, толғау, айтыс» деп жіктейді. Ғалым бұл атаулардың негізін де нақтылап берген: 
«Əуезелеуші айтатын сөзіне өзін қатыстырмай, өзінен тысқары ғаламда болған істі əңгіме қылады. 
Əуезе – тысқы ғалам турасындағы сөз... Толғау – ішкергі ғаламның күйі. Толғау – іш қазандай 
қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі, көңіл құсының сайрауы, жанның тартатын күйі. Ақындық 
жалғыз өз көңілін, күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып, толғай 
алуда» [3, 266]. Яғни,«Сөйлеу жүйесінің мақсаты – сөйлеу жүйелерін меңгеріп, сөзден нендей 
нəрселер жасап шығаруға болатындығын көрсету», – деп тұжырымдайды А.Байтұрсынұлы.
9. Көркем туындыны талдағанда, оның ішіндегі осы көркемдікті тудыруға тікелей ат салысатын 
қатысушыларды А.Байтұрсынұлы былай деп анықтапты: «Асыл сөздің сипаттарын білу тыңдаушыға 
да қажет. Абайдан кейінгі сөзге талғаукіреді: айтушы да, тыңдаушы да сөзді талғайтын болды. 
Олай болғаны – Абай асыл сөздің нұсқаларын айқындап көрсеткенінің үстіне аз да болса, асыл сөз 
сипаттарын айтып та, жұртты хабардар қылды. Абайдың «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» деген 
өлеңінде жақсы өлеңнің сипаттары да, қазақ ақындары мен тыңдаушыларының жоғарыда айтылған 
асыл сөзді танымайтын надандықтары да айтылып, мағлұмат берілген».
10. А.Байтұрсынұлының еңбектерінен Əл-Фарабиден келе жатқан ғылыми сабырлылық пен 
сыпайылық (корректность!), əдебиетті танытуға бейімделген жоғарғы этикалық деңгейді аңғарамыз. 
Талдаулар мен жүйелеу тəсілдері осы ғылыми мақсатқа қызмет атқаруға бағындырылған. Ғалымның 
тек «пəн сөзінде» сөйлеуі мен əдебиет теориясының негізін салып кеткендігін біз бүгін 
мойындауымыз қажет.
38

11. А.Байтұрсынұлы əдебиет теориясының терминдерін, талдау жүйелерін қазақша күмбірлете 
сөйлетіп, ғылыми тілдің деңгейін сол кезде көтеріп тастағанын біз бүгін мақтаныш ете аламыз. Қазақ 
тілі ғылым тілі емес дегендер «Əдебиет танытқышты» бір қарап шықсын.
«Пəн сөздері» мен «сөз өнері» түсініктерін қалыптастырған əдебиеттанушы басты тұжырымдарды 
былай анықтаған: «Сөз өнері адамның жан қоштау керегінен шыққан». Сондықтан «Сөз өнері адам 
санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға; 2) қиялға; 3) көңілге. Ақыл ісі – аңдау,яғни, нəрселердің 
жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі – меңзеу,яғни, ойдағы нəрселерді белгілі нəрселердің 
тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суретпен ойлау; көңіл ісі – түю, талғау». Көркем тіл, авторлық 
ұстаным, шығармашылық фантазия мен нарративті дискурс пен стиль туралы: «Тілдің міндеті – 
ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға 
жарау» [3, 268]. 
12. М.О.Əуезов А.Байтұрсынұлының ұлттық ғылымды қалыптастыруда ұлттық мүддені басты 
қағида етіп ұстанғаны туралы да айтқан болатын. А.Байтұрсынұлы ресми баяндамаларында ұлттық 
ұстанымды да анықтап берген:«Первый всесоюзный тюркологический съезд» (Баку 26.ІІ-6.ІІІ.1926) 
атты стенограмма жиылыстағы пікірталастың өрбуін көрсетеді. Мұнда А.Байтұрсынұлы тіл білімінің 
заңдылықтарына сай қажетті талдаулар жасау арқылы дұрыс жазудың негізін саралап берген. 
Профессор Щербаға сілтеме жасай отырып, түркі тілдерінің жазу тəртіптерін орыс тілі 
фонетикасымен салыстырып, қарастырған. Негізгі тақырып – «Как мы, казахские научные и 
литературные работники, строим терминологию для литературы народа, и во-вторых, какого 
принципа мы придерживаемся в выработке терминологии». Осы ретте ғалым бүгінгі дүниежүзілік 
əдебиеттануда «компаративистика» деп жүрген саланың да мəнін ашады: «Современная культура не 
есть создание какой-нибудь нации или расы, а результат совокупных усилий и навыков всего 
человечества. В культуре каждой нации, кроме собственного творения имеются заимствования, и на 
смешение их культуры влияют их отношения, которые различаются с точки зрения дружественного и 
неприязненного. Заимствования бывают и при покорении одной нации другой, и при мирном 
общении народов друг с другом. При этим сходные формы религии, обычаев, нравственности, 
общественной организации, сродность наклонностей, инстинктов, психологии и т.д. облегчают 
процесс заимствований и смешения культур» [3, 279]. 
Ұлтына, еліне, ғылымға, əдебиетке арымен беріліп, оған адал қызмет еткен А.Байтұрсынұлы 
еңбегінің Қазақ елі тарихында алатын орны айрықша зор екенін 26 жастағы замандасы – М.Əуезов 
былайша тұжырымдапты: «Ақаңның бұрынғы айтқан сөзін əлі қазақ баласы ұмытқан жоқ, өлеңіндегі 
белгілі сарын əлі ескірген жоқ. Əлі күнге қазақ даласының күшті сарыны болып, Арқаның қоңыр 
желімен бірге есіп шалқып жатыр. Бұдан он-он бес жыл бұрын: «Алаштың үмбетінің бəрі мəлім, Кім 
қалды таразыға тартылмаған!» – деп Ақаң айтса, біз де осы күнде соны айтамыз. Айналып 
келіп,«таразыға тартылған, сыннан өткен» деп Ақаңның ғана ардақты атын атаймыз…
Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған əдебиеттегі елшілдік ұран, «Қырық 
мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-
білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты – біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын». 
Бұдан артық айта алмаспыз. Бұл ұрпақ бірінің қадірін бірі біліп, бір-бірін сыйлап, бағалай білген. Бұл 
– шынайы имани тектіліктің үлгісі екені сөзсіз. А.Байтұрсынұлының жазықсыз жазаға ұшырап, 
айыпталуына орай қайта құру кезеңіне дейінгі уақытта оның еңбектерін пайдалануға тыйым 
салынып, ғалымның аты да аталмай, ілуде еске алына қалса, тек мансұқталумен келді. Қайта құру 
мен жариялылық заманы орнағаннан кейін жүзеге асырылған ақтау шараларына байланысты 
А.Байтұрсынұлының ғылыми, əдеби мұрасы қайтадан халқының игілігіне айналды. Тəуелсіздік 
кездегі əдебиеттану ғылымын Алаш арыстарынан мирас болған осындай ғылыми-теориялық 
зерттеулерсіз елестетумүмкін емес. 
«Жазған сөз жаным ашып Алашыма» деген өлеңнің жалғыз тармағына сыйғызылған азаматтық 
ұран Отан алдындағы адалдықтың жарқын өнегесін көрсеткен Ұлт Ұстазы – Ахмет 
Байтұрсынұлының қажырлы күрес жəне ғылыми-шығармашылық жолының Темірқазығы болып 
табылатыны оның кез келген еңбегінен, тіпті сөйлемінен де аңғарылатыны айқын.
Əдебиет: 
1. Қабдолов З. Ахаңның əдеби қисындары // Көзқарас. – Алматы: Рауан, 1996.
2. Ахметов З. Бүкіл қазақ «Ахаң» деген // Ұлттың ұлы ұстазы. – Алматы, 2001. 
3. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2003. – 384 б. 
39

Бисенғали З. 
филол.ғ.д., Əл-Фараби атындағы
ҚазҰУ профессоры 
А.Байтұрсынұлы жəне абайтану 
А.Байтұрсынұлы Абайтануды қазақ елі алдындағы тарихи-əдеби мəселелердің ірісі ретінде айтады 
да оны жастарға оқытуды, халыққа танытуды қазақ алдындығы маңызды міндет ретінде атап 
көрсетеді. Бұл пікірдің айтылғанына (1913) ғасырдан артық уақыт өтті. Бірақ оны іске асыруға сол 
жылдарда қиындық ұшан теңіз-болса, қазір де оңай көрінбейді. Мəселен, ХХ ғасыр басындағы кеңес 
үкіметінің ресми идеологиясы ұлттық тіл, мəдениет, əдебиет, ұлттық мектеп туралы пікірлерді 
тыңдағысы да келмеді, енжарлау қарады. Оның себептері бүгінде əркімге түсінікті. 
Ахмет Байтұрсынұлы соған да қарамастан, өзі бас болып оқу-ағарту ісінде Абай шығармаларынң 
өзегіндегі ірі ойлар мен көркемдігіндегі көз тартар көңілді оятқан келісімді қолдана бастады. «Оқу 
құралдарында», мерзімді басылым бетіндегі мақалаларында, қазақ мектептері мен жоғары оқу 
орындарында арналған оқу құралдарында, оқулықтарында Абай шығармаларын қолға ала бастады. 
Осыдан бастап көрнекті қаламгерлер мен қоғам қайраткерлері де (С.Сейфуллин, М.Əуезов, 
Ж.Аймауытов т.б.) бұл іске өз үлестерін қосуға кірісті.
Бірақ мəселе басқада болып шықты. Əлихан Бөкейхан мен А.Байтұрсынұлының Абай 
шығармаларын оқудың ұлттық танымдағы ерекшелігін т.б. былай қойғанда, оқырманның 
эстетикалық əсерінің бағытын өзгертетінін айтты. Абай шығармаларын оқыту да, оқу да бүгінде 
ойдағыдай емес. Содан бері ғасырдан артық уақыт өтсе де өзгеріс замана талабына сай емес.
Неге өзгермейді? Абай шығармашылығы мен абайтануға арналған зерттеулер мен ғылыми 
мақалалар аз емес тəрізді ғой. Əлде абайтануда замана талабына сай жаңа зерттеулерге табан тірейтін 
өзгерістер жоқ па? Олай деп айтуға болмайды, əрине. Өзгеріс жеткілікті. Абай поэтикасы мен 
өмірбаянына қатысты жаңа деректер мен зерттеулерді былай қойғанда, ұлы ақын шығармаларына 
жаңа уақыт тынысы қосып отырған дара қабылдаулар туралы да қаншама қызықты зерттеулер бар?! 
Бірақ «бүгінгі оқырманның бəрі, əсіресе жастар оларды оқиды, ойланады, тұшынады» деп айту да 
оңай болмас. 
Қазір қазақ қоғамдық санасы кереғар бағыттарға бет алған топтарға бөлінеді. «Қазақ тілін 
білмейтін, білгісі де келмейтіндер Абай шығармаларын оқиды, эстетикалық əсер алады, оның ой 
идеяланының көркемдігі туралы ойланады» деп кім айта алады? Өйткені Абай шығармалары түгіл, 
ана тіліміз, «қазақ тілінің өзі торығуға тап болған тіршіліктен енді-енді шығамыз ба?» деп отырған 
жайымыз бар. Оның қалай іске асарын кім білген?! 
Əкімқаралар мен мансап, ақша қуған отбасылар, олардың балалары, əрине, барлығы емес, бірақ 
көпшілігі, енді орысыңды да қоя салып, ағылшын тіліне бас қойып жүрмесе?! Бұл құбылыс бел алып 
кетпесе де, соған ыңғайлана бастағандаймыз. Тілімізге қорған болар үкімет пен оның ресми өкілдері 
көпшіліктің айтқанына құлақ асқаннан гөрі ағылшын тілін қазақ балаларының мойнына аса салуды 
жөн көріп отырған сыңайлы. Артының не боларын кім білген? Кім білген дегенмен, кезінде бұл 
мəселелер А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларын ұлттық тіл, рух үшін ымырасыз күреске 
көтерген. 
Ресейдің отар елдердің балаларын, жастарын орысша оқытудағы мақсаты – қоластындағы елдің 
бəрін бір қалыпқа түсіру – орыстандыру болғаны бүгінде құпия емес. Ғасырлар дауылдарынан, 
борандарынан қалт-құлт селдіреп жеткен халықтарды ондаған жылдар ішінде жоқ қылуды жоспарлау 
қарулы, күшті мемлекет үшін қылмыс болып есептелмейді. Дінді, тілді, жазуды т.б. өзгерту арқылы 
кез келген халықты 30-40 жылда жоқ қылуға болады. Бұл – Ресей тəрізді отаршыл елдердің 
жазылмаған, бірақ ешқашан жоспарларынан кетпейтін басты кодексі. 
Осыны аңғарып, мұсылманша оқытуды қолға алған ұлтжандылардың мақсаты да ойдағыдай 
болмады. Өйткені А.Байтұрсынұлы, С.Көбеев тəрізділер, алдарына биік мақсат қойғандар 
табылмады. «Қазақша оқымайынша қазақ білімге үйренбейді» дегенді А.Байтұрсынұлы қайта-қайта 
айтқан, жазған пікірді басшылыққа алғандар өте аз болып шықты. Дəстүрлі мұсылманша 
оқытушылар Аллаға сенуді уағыздайтын жүйеден шықпады. Дəлірек айтсақ, шығуға қауқарсыз 
болды. Осы бағыттары үшін қазақ балаларын оқытудың екі түрі – екі бағдарламасы да озық ойлы 
зиялы қауым тарапынан сынға ұшырады. Орысша оқуға қарсы болғандарды патша үкіметі мен оның 
ресми орындары қудалап, жазалай бастады. Айыппұл салды, көнбегендерін бала оқытудан 
алыстатты, қамады т.б. 
40

А.Байтұрсынұлы ұстанымдары – қазақ балаларының қазақ қамын ойлап, түсініп, танып, соған 
кірісулері үшін қазақша оқуы керек. Білім, кəсіпке сол арқылы жетеді. Олардың ұлт жұмысына 
араласқандары жұмыла кіріскендері жөн. Ұлт мүддесі – үлкен міндет. Өз билігіңді, шаруаңды өз 
қолыңа алу үшін ұлттық рух керек. А. Байтұрсынұлы əдеби шығармашылық жəне ұстаздық қоғамдық 
қызметін соған арнады. Осы мақсатын орындауда А.Байтұрсынұлына ұлы бағдарлама тəрізді 
Темірқазық болған ілім – абайтану еді. 
«Абайтануды биік деңгейге көтеруде ХХ ғасырдың басындағы əдебиетіміздің аса көрнекті 
өкілдері – Ш.Құдайбердіұлы, Ə.Бөкейханұлы, С.Сəдуақасұлы, М.Дулатұлы, Ж.Ақбайұлы, 
Қ.Кемеңгерұлы, Ғ.Қарашұлы, Х.Досмұхаметұлы, М.Тынышбайұлы т.б. үлкен еңбек сіңірді. Ұлттық 
рухтың Темірқазығына айналған тұлға – Абай екені олардың арнайы мақалаларынан да байқалады. 
Бұл – классикалық мұраны мойындап, оны түсінуге, əрі қарай дамытуға ұмтылыс еді [1].
А.Байтұрсынұлының Абай шығармаларымен танысуы 1903 жылдан басталады: «1903 жылы 
қолыма Абай сөздері жазылған дəптер түсті. Оқып қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. 
Олардың сөзінен басқалығы сонша, əуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, 
мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азын түсініп, көбінің 
мағынасына жете алмай қаласың. Кей сөздерін ойланып дағдыланған адамдар болмаса, мың қайтара 
оқыса да, түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі. Сондықтан 
Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ ол ауырлық – Абайдың айта 
алмағанынан болған кемшілік емес. Оқушылардың түсінерлік дəрежеге жете алмағанынан болатын 
кемшілік. Олай болғанда айып жазушыда емес, – оқушыда. Оқушы сөзді сынаса, сөз оқушыларды да 
сынайды» [2].
«Қазақтың бас ақыны» (1913) атты мақалаға қойылған бұл атауды кезінде қазақ атаулының бəрі 
мойындады, қолдады деп айтуға болмайтын шығар. Бірақ қаламгер осы мақаласында абайтануға 
баратын басты жолды дұрыс айқындап, сол жылдарда елге белгісіздеу жаңа ілімнің, бəлкім, көңіл 
аудара қоймаған соқпақтарын ашып көрсетеді. 
А.Байтұрсынұлының Əлихан Бөкейханұлының Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы 
жарық көрген шығармалаларымен [3] жақсы таныстығы байқалады. Мысалы, Ə.Бөкейханұлы 
еңбегінде аталатын Спенсер, Луис, Дрепердің есімдері аталады, əсер еткен орыс қаламгерлерінен 
Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Достоевский, Белинский, Добролюбов, 
Писаревтер сөз болады. Сонымен қатар 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны 
Ибраһим Құнанбай ұғлының өлеңі» атты шығармасымен [3], сондағы Кəкітай Ысқақұлының Абай 
Құнанбайұлының өмірімен жақсы таныстығы байқалады.
А.Байтұрсынұлының 50 жылдығына арналған мақалаларды ғалымның «Қазақтың бас ақыны» 
атты мақаласында айтылатын ойлардың жалғасқанын аңғаруға болады. Мəселен, М.Дулатовтың 
«Абай (Ибрагим) Құнанбаев», С.Сейфуллин «Ибраһим Құнанбайұлы (Абай)» т.б. 
Мақала авторы: «Ақындық талант Абайда бала кезінен болған. Бірақ ол өлеңдеріне ақын онша мəн 
бермеген тəрізді, – деп жаза отырып, – ол өлеңдердің мазмұны – замандастарына арналған əзіл-
сықақтар мен қыздарға арналған ғашықтық өлеңдері. Оларды да ересек тарта келе ел басшылырымен 
түрлі сипатты қарым-қатынастарға араласа бастағанда тоқтатқанға ұқсайды», – дейді.
А.Байтұрсынұлының Абай өмірбаянына байданысты деректерінде бүгінгі біз үйренген 
мəліметтерден алшақтық та байқалады. Бірақ бұл мəліметтер Əлихан Бөкейханов 1905 жылы 
келтіретін деректермен сəйкес: «Абай 10 жасынан 13 жасқа дейін қырда (демек, елде. – З.Б.) 
мұсылманша оқыған. 13 жасқа шығарда Семейде Ахмед Ризаның медресесінде оқыған. 4 жыл 
мұсылманша оқып, 3 ай орысша оқып, сонымен оқуды қойған. 15 жасында-ақ балалық қылмай, 
үлкендердің қатарына кіре бастаған. Қазақты меңгеріп, халыққа араны жүріп тұрған төрелермен əкесі 
– Құнанбай таласқанда Абай əкесіне серіктікке жарай бастаған» [1].
Ə.Бөкейханұлында: «Абай 10-12 жас аралығында қазақ даласында жүріп, хат таныды. Ал 12 
жасында Семейдегі Ахмет Риза молданың медресіне түседі. Абай 14 жасында сонда жүріп, үш ай 
орыс мектебінен дəріс алады. Осы төрт жылдық медреседегі, үш ай орыс мектебіндегі дəріспен 
Абайдың мектептік оқуы аяқталады [3, 131].
Сонда Абайдың жоғарыдығы əкесінің қасында жүріп, ел билеушілармен тартыстарға араласа 
бастауы шамамен 17 жас болса, үйлеседі. 
Енді М.Əуезов келтірген деректерге көз салайық: «Медреседе үшінші жыл оқып жүрген уақытта 
Абай жалғыз мұсылманша оқумен тоқтамай, Семей қаласындағы «Приходский школға» түсіп. 
Орысша да оқи бастаған. Бірақ мұндағы оқуы ұзақ болмайды. Бас аяғы үш-ақ аймен орысша оқуы 
бітеді. Үш жылмен мұсылманша оқуы доғарылады. 13 жасқа толғанда əкесі Құнанбай оқудан 
41

шығарып алып. Ел билеу жұмысында өзіне серік қылмақ болып, жаңа міндетке арнап, сол жолға 
баули бастайды» [1, 52].
Байқағанымыздай айырма – 3-4 жыл шамасында. Ескеруге бола ма? – Білмеймін. Қазақ жыл 
санауының өзіндік ерекшеліктері бар. Бірақ мұнда ойланатын да жайлар бар. Мəселен, Семей 
медресесіне дейін Абай сауатын қайда жəне кімнен ашты? Бұл – біздің ойымызша, тым мəнсіз сұрақ 
болмауға тиіс. Ойлау керек! 
Абайдың қоғамдық қызметке араласуы əкесі – Құнанбайдың ел арасындағы əңгіме, дау-
жанжалдарын шешуге қатысқан кездерінен басталатынын барлық зерттеушілер атап көрсетеді. Жəне 
осы кезден бастап Абайдың өлеңге, суырыпсалма ақындыққа деген ықыласын азайтатынын айтады. 
Оның бірер себебін де атайды. Біріншіден, жоғарыда айтқанымыздай, үлкендердің қатарына 
кіруімен түсіндірілсе, екіншіден, ол өмір сүрген ортада өлеңшілік өнердің қадірі болмағанға ұқсайды. 
«Белгілі байлар мен дүмді адамдардың ел арасында айтыла бастаған ірі істерін, ағайын-тума, үрім-
бұтағын мақтаумен мал табушылар, соны кəсіп қылушылар аз болмаған тəрізді. Абайдың бойындағы 
ақындық талантына мəн бермеуі, тіпті кейбір өлеңдері үшін ел алдында қысыла бастауы – 
ақындықтың қадірінін болмауы» деген ойларды айтады. 20 жасынан бастап ел ішінде «шешен» атала 
бастаған Абайдың өзге би-шешендерден бірнеше артықшылығын атайды. Ең алдымен, Абайдың 
Ахмет Риза медресінде оқыған мұсылманша сауаттылығы. Ел ішіндегі түрлі айтыс-таластарда дін-
шариғат қағидаларын орынды қолданып, талайларға бой бермейтін діни қожа-молдаларды оңай 
тоқтатады. Екіншіден, қазақ арасына кең таралған бұрынғы билердің, шешендердің тартыстарын, 
сөздерін есте ұстайды, үлгілі сөздер, мақал-мəтел, аңыз т.б. есіне сақтайды. Орынды жерінде 
шеберлікпен қолданады. «Заман бұрынғыдай болса, – деп жазады қаламгер, – Абай алаштың атақты 
билерінің бірі болуы шүбəсіз. Біліммен би болып жұрт билейтін заман өтіп, таспен би болатынға 
қарсы туған. Білімі көптер жұрт билемей, малы көптер жұрт билейтін заманға қарсы туған. Абай 
жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған, жұрттың беті малға ауып, ел билігі Абай 
қолына еркін тимеген».
Абайды болыстық пен биліктен шығармашылыққа ауыстыратын – Михаэлис пен Гросс деген орыс 
оқымыстылары. «Орыстарға жолықпаса, бəлкім, сол күймен кетер ме еді?! Қандай асылдар тумас 
еді!?» – деп жазады А.Байтұрсынұлы осы кездесудің тарихи мəнін аса жоғары бағалап. Олармен 
арадағы əңгіме-кеңестерден кейін Абай өлеңге басқа көзбен қарай бастаған. 
Бірақ бұл əлі Абайдың шығармашылық жолының басы болатын. «Айтушы да, тыңдаушы да надан. 
Бірен-сарандер ғана кездеседі. Жұрт мағыналы терең сөзден гөрі бос қалжыңға құмар». Осыны Абай 
өлеңдерінде де айтады. Өлең өнерінің адам қоғамындағы ерекше орнын көрсетіп, ерекше көркем 
жаңа өлеңдер жаза бастайды.
А.Байтұрсынұлы көркем шығарма, өлең жазатын адамның ерекше үш қасиетін атап көретеді. Сөз 
жазатын адам əрі жазушы, əрі сыншы боларға керек. 
1. Сөздің шырайлы, ажаралы болуы – ой шеберлігінен. 
2. Ұнамды, орынды, дəмді болуына сыншылық керек. 
3. Мағыналы, маңызды болуына білім керек.
Абайдың бойында осы үшеуінің де болғанын айта келіп, басқа да ерекше қасиеттерін атап 
көрсетеді. Абай көсем, үлгі шығарып, өнеге жайғыш болған. Абайда өлеңнің неше түрлі үлгісі, өрнегі 
бар. Ол өрнектерді ойдан шығармай, орыстан алса да, оның қазаққа жарайтынын көрсетуі – көсемдік. 
Абай өлең жақсы болуға керек шарттардың бəрін білген. Сондықтан өлеңдері толық. Жақсы. Абайға 
дұрыс баға берген нəрсесі – жалғыз өлең емес. «Абай өлеңдерінің асыл болуы, əр нəрсенің түбін, 
тереңін табуына байланысты» деп қарастырады. Асылын тануынан. Арғы тегінен, асылынан, 
бастауынан. Мəселен, басқа ақындардың сөзге шеберлігі, шешендігі Абайдан кем болмаса да, білімі 
кем болғаны даусыз! 
Басқа ақындар білімінің аздығын сөз ажарымен толықтыруға тырысады. Абай сөз ажарына 
қарамай, əр сөзді дəл орнына қолданады. Мысалы: «Аттың сыны» атты өлеңде жағымсыз сөздер де 
кездеседі. Бірақ керегі – жылқы мүшелерінің атауы. Оны оқығанда қазаққа жақсы таныс арғымақ көз 
алдыңа келеді. Жақсы атқа бітетін мүшелердің бəрін жазған. Абай көп нəрсені жақсы білген. Білген 
нəрселерін жазғанда «мынау халыққа түсінуге ауыр болар, мынада сыпайышылыққа кемшілігі болар» 
деп тайсақтамай, ақиқатты жазған. Бұл – Абайдың шындыққа қатынасы қандай екенін анық 
көрсетеді, Еуропаның, орыстың түрлі авторларын оқыған Абайдың қазақ өлеңіне əкелген 
жаңалықтарын арнайы зерттеу керек. Əсіресе, орыс ақындары арасынан Лермонтовты ерекше қалап 
оқығаны аңғарылады. 
42

Сондықтан Абайдың терең пікірлі, бейнеге толы сырлы сөздерін қарапайым адамдар ауырсынады, 
ұға алмай, қиналады. Көп оқыған, қайталап оқыған жандардың ұқпайтынын көргенім бар. Тіпті 
«осының мағынасы не?» деп сұрағандарын көргенім де бар, – деп ойланады А.Байтұрсынұлы. 
Абайтануда ойланатын мəселелер толып жатыр. Біз соның А.Байтұрсынұлы байқаған кейбір 
негізгілерін ғана көрсеттік. Ұлы Абай позтикасын қабылдауда пайда болатын дискурстар қаншама?!
Қазіргі əдебиетте түсініксіз ауыр ұғымдарды пайдалану жиі кездеседі. Мұны постмодернистік 
стильге байланысты түсіндіреді, бірақ мұнда да толып жатқан ойлантатын жайлар бар. Оқыған, ілгері 
дамыған адамдардың тілдерінде ондай метафоралық ұғымдар жиі ұшырасады. Сол пікірді 
А.Байтұрсынұлы айтқандай, «Абай ойларында еш кемшілік жоқ, мəселе оқырманда» деп ұғуға əбден 
болады. Абай өлеңінде бейнеленген озық ойларды дара қабылдаудан аңғарылатын көркемдік 
танымның сырлы құпиялары толып жатыр. Мəселе оқырманда! 
Абайды қазақ баласы тегіс түсініп білуі керек!
Бұл – ХХ ғасырдағы қазақтың ұлы перзенті – А.Байтұрсынұлының арманы ма əлде ұрпақтарына 
аманат-өсиеті ме?!
Əдебиет:
1.
Абайтану. Таңдамалы еңбектер. - 1-том. - Алматы: Қазақ университеті, 2015.- 136-137-б. 
2.
Байтұрсынұлы А. Қазақтың бас ақыны // Қазақ, 1913, № 40, 43 
3.
Бөкейхан Ə. Абай (Ибрагим) Құнанбаев (мұнақып-некролог) // Семипалатинский листок. - 1905, 25-27 
қараша. 
4.
Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбай ұғлының өлеңі. Бастырған: Кəкітай, Тұрағұл Құнанбай ұғландары. - 
СПб., 1909.
Жүнісбек Ə. 
филол. ғ.д., профессор,
А. Байтұрсынұлы атындағыТіл білімі
институтының бас ғылыми қызметкері
Тағы да А. Байтұрсынұлы мен қазақ тілінің дыбыс құрамы жайлы 
Қазіргі кезде қайта көтеріліп, нақты шешімін күтіп отырған латын əліпбиін қабылдау мəселесіне 
қатысты қазақ тілінің төл дыбыс құрамы мен кірме таңбалардың (дыбыстардың) ара-жігін ажыратып 
алу өзекті мəселеге айналып отыр.«Тілдің дыбыс құрамы» деген сол тілде неше жəне қандай 
дыбыстар бар екенін айқындау. Бір қарағанда, бəрімізге түсінікті көрінген, кімнің болса да:«Осы да 
сұрақ болып па?»– дейтініндей, бұл сұрақтың жауабы да дайын. Мектеп бітірген кезкелген адам: 
«Қазақ тілінде пəлен дыбыс бар», – деп жауап бере алады. Сол жауаптың дені «қазақ тілінде 42 
дыбыс бар» болып шығатыны сөзсіз. Өйткені қазақ тілінің қай оқулығының бетін ашсаңыз да, 
алдыңыздан 42 əріптің таңбасы түзілген кесте шыға келеді (Оның үстіне қазақтың өзіне тəн деп 7 
таңбаны тағы бөліп қоятынын қайтерсіз?!). Сыныптан сыныпқа өткен сайын қайталап, жылдан жыл 
өткен сайын үстемелей берген соң оқу бітірген жанның «қазақ тілінде 42 дыбыс бар» демеске амалы 
да қалмайды. «Əріпті»«дыбыс» деп, дыбыс еместі «дыбыс»деп жүрген əріптестерімізбен күнде бірге 
жүрміз. 
Сонымен, қазіргі ересек ұрпақтың да, жас ұрпақтың да санасында «қазақ тілінде 42 дыбыс бар, 
оның ішінде 7 дыбыс қазақ тілінің өзіне тəн» деген ұғым əбден орнығып бітті. Қарапайым көпшілікті 
былай қойғанда, «Əліппеден» бастап, жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу-
құралдарының авторларына дейін, тіптен тіл мамандарының өздері де осы бір ұстанымға нық сеніп 
қалған. Тіптен əліпбиіміздің құрамындағы тіл бұзар кірме əріптерді қазақ тілінің «жаңа деңгейге 
көтерілген дамуы» деп те жүрген əріптестеріміз жоқ емес. 
А.Байтұрсынұлының негізгі еңбектері əлемдік тілтанымда (лингвистикада) фонетика ғылымының 
пайда болып, тыңнан қалыптаса бастаған тұсына тура келеді. Осыған қарап, «Ахаң сол кездегі əлеми 
фонетикалық еңбектерден толық хабардар болды-ау» деген болжам жасауға болады. «Болжам» деп 
отырғанымыздың себебі бар. Сол кездегі орыс тілтанымында фонетика теориясына қатты көңіл 
бөлініп, іргелі еңбектер жарық көріп жатты (кезінде Бакудегі жиында əліпби жайлы өзі айтысқан 
Санкт-Петербургтегі Щерба, Қазандағы Богородицкий т.б.). Іргедегі орыс тілтанымының 
жетістіктерін, олардың авторларын Ахаңның білмеуі мүмкін емес. Соған қарамай, Ахаң еңбектерінде 
фонетика теориясы жайлы мəлімет жоқ. Ахаң пайдаланған теориялық ұстаным фонетикалық 
деңгейде болғанымен, оның зерттеу əдісі ретінде пайдаланылған-пайдаланылмағанын нақты 
білмейміз. Өйткені ғалым өзінің еңбектерінде зерттеу амалына тоқталмай, зерттеудің нəтижесін ғана 
ұсынып отырады. Сөйтіп, біздің қолымыздағы Ахаңнан қалған мəлімет – фонетикалық теорияның 
(үндесім, сингармонизм) өзі емес, сол теорияның нəтижесі болып отыр.
43

Бертін келе орыс тілтаным зерттеушілерінің назарына ілініп, аса жоғары бағаланған тұсы да А. 
Байтұрсынұлының фонетикалық шешімдері болған. Олар, бір жағынан:«…Применение 
тождественного способа сокращения числа букв в алфавите к одному из тюрко-татарских языков, – 
именно казакскому (быв. киргизскому), полностью сохранившему закон так называемого 
«сингармонизма», – способа, интуитивно изобретенного одним из местных культурнух работников-
казахов, Байтурсыном… дает новое поле для совершенно безупречного употребления выведенной 
формулы»[1,144], – деп теориялық тұрғыдан бағаласа, екінші жағынан: «…Способ выражения 
парности гласных через согласные, дополненный введением особого знака смягчения, мы видим в 
казакской «байтурсыновской» орфографии…»[2,158], – деп практикалық тұрғыдан бағалап 
жатты.Осының бəрінің негізінде Ахаңның «Қазақ сөзі екі түрлі: бір түрі жуан, екінші түрі жіңішке. 
Жуан сөздің ішіндегі дыбыстарының бəрі жуан болады, жіңішке сөздің ішіндегі дыбыстарының бəрі 
де жіңішке болады»[3, 390] деген қағидасы жатыр. Бұл жердегі баса көңіл бөлетін жай – «жуан сөздің 
ішіндегі дыбыстарының бəрі жуан болады, жіңішке сөздің ішіндегі дыбыстарының бəрі де жіңішке 
болады» деген сөзі. Ең бастысы Ахаң сөздің құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстардың 
фонетикалық мəртебесін тең көріп отыр. Ғалымның өзінің көкірек көзімен тапқан қазақ сөзінің 
бірегей айтылым тұрқы жайлы ойлары əрқашан басым жатады. Біз Ахаң еңбектерінің осындай 
сəттерін іздейміз.
Қазіргі қазақ (түркі) теориялық фонетикасының «дауысты дыбыстардың үндестігі» немсе «буын 
үндестігі» деген жаңсақтықтан арылып келіп отырған тоқтамы да – осы Ахаңның қағидасының 
арқасы. Өкініштісі – түркі теориялық фонетикасы, оның ішінде əсіресе, практикалық фонетика (қазақ 
тілі оқулықтары мен оқу-əдістеме құралдары) «гармония гласных» дегеннен əлі күнге дейін арыла 
алмай келеді.
Фонетикада тілдегі дыбыстардың басын біріктіріп, бүтін бір сөз етіп тұратын тіл заңдылығы 
болады. Осыған орай Ахаңа сөз берейік, ол кісі «Фонетиканың қарастыратыны тілде қандай 
дыбыстар бар, олар қалай сөз ішінде байласады»[3,392] дейді. «Фонетиканың дыбыстарды 
қарастыратынын» көптің бəрі білгенімен, дыбыстардың «қалай сөз ішінде байласатынын» да 
қарастыратынын екінің бірі біле бермейді. Ендеше,«тілде неше жəне қандай дыбыстар бар?» деген өз 
алдына маңызды мəселе болса, олар «өзара қалай байласады?» деген мəселе одан да маңызды болып 
табылады.
А.Байтұрсынұлы өзінің «фонетикалық» пайымдауын төмендегідей сөздермен баяндайды: «Тіл 
болса, оның законы боларға керек… Қазақ тілінде бір сөзге жуан дыбыс пен жіңішке дыбыс араласып 
кірмейді. Бұл – тіліміздің законы емес пе? …Менің бұрынғы жазған сөзім һəм осы жолғы жазған 
сөздерім – фонетикаға тиісті сөздер. Фонетиканың қарастыратыны тілде қандай дыбыстар бар, олар 
қалай сөз ішінде байласады. Біздің сөйлеп, қарастырып отырғанымыз – қазақ фонетикасы». Қазақ 
тілінің сондай «законы» ретінде үндесім (сингармонизм) заңдылығын алып отыр.
А. Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі 19 дауыссыз дыбыстың «…һəр қайсысы бірде жуан, бірде 
жіңішке айтылады»[3,324] дегенді қазақ сөзінің үндесім заңдылығына сүйеніп айтып отыр. Содан 
«қазақ тілінде 43 түрлі дыбыс» бар деген қорытындыға келеді. Ендеше, қазақ фонетикасының бастау 
көзі Ахаң еңбектерінде жатыр екен. 
Қазақ сөзінің фонетикалық бірлігі үндесім (үндестік) екенін дəлелдейтін мысалдар Ахаң 
еңбектерінде жеткілікті. Соның бірі жұрнақтарға қатысты талдауынан көрінеді. Ахаң жұрнақтардың 
барлық айтылым (үндесім) вариантын түгел тізіп жатпайды. Мысалы, «лық» жұрнақ осы топқа 
кіретін үндесім түрлерінің бəріне ортақ атау болып табылады. Содан əрі қарай үндесім ереже 
беріледі: «Жіңішке сөздерде «лық» орнына «лік», «дық» орнына «дік», «тық» орнына «тік» болып 
жалғасады…»[3,184]. Мұның өзі – фонетикалық деңгейде жасалған шешім, үндесім түрлерінің 
арасынан негізгі үлгісін тауып, оны ортақ атау ретінде пайдаланған. Қазіргі кезде фонетика 
ғылымының алдында үндесім дыбыстардың қайсысын «негізгі нұсқа, қайсысын қосалқы нұсқа деп 
қарау керек?» деген мəселе тұр. Жалпы фонетикада тілде ең көп кездесетін түрін «негізгі нұсқа» 
ретінде қабылдайды. Əрине, үндесім құбылысына келгенде бұл ұстаным шартты амал болып 
табылады. Өйткені фонетикалық тұрғыдан үндесім варианттарының барлық түрі тең мəртебелі. 
Сондықтан оның бірін жоғары, енді бірін төмен қоюға болмайды. Бірақ зерттеу амалы ретінде, 
сондай-ақ оқу-əдістеме тұрғысынан ең көп кездесетін түрін басты нұсқа ретінде қабылдауға болады. 
Ахаң үлгісі осыны көрсетеді. 
Қазіргі кезде «маңдайымызға жазып қойған» 42 əріптен (дыбыс емес!) арылғысы келмей немесе 
арыла алмай жүргендердің«қазақ тілінің төл сөздеріне лайық төл дыбыстарының басын ашып 
алайық» дегентіл мамандарына таңар кінəсі мол. Дұрыс-ақ болсын! Сонда да болса, бір сəт Ахаңның 
Шаһзаман мырзаға жазған еңбегіне көз жүгіртейік: «Сіздің жазған сөзіңізден байқаймын, қазақтың 
тілінде неше һəм нендей дыбыстар бар екен деп һеш уақытта ойланып қарамағансыз. Өзгелердің 
қазақ тіліндегі дыбыстар турасында жазғанын оқымағансыз. Дыбыс пен хəріп екеуін бір затқа 
санайсыз»[3,387-388].Қазіргі біздің оқулық авторларымыз, Ахаң айтқандай, басқаны қойғанда, əлі 
44

күнге дейін дыбыс пен əріптің басын ажырата алмай жүр. «Қазақтың өзіне тəн дыбыстары» деп 7 
əріпті (дыбысты емес!) бөліп алып, қалған дыбыстардың да қазаққа тəн екені санаға ұяламай-ақ 
қойды. Қазақ тіліндегі дыбыстардың барлығы өзіне ғана тəн екенін, өзге тілдердегі (мысалы, орыс 
тіліндегі) дыбыстардың таңбасы мен қазақ тіліндегі дыбыстардың таңбасы бір-біріне ұқсағаны 
болмаса, айтылымында ұқсастық жоқ екені əзірге ескерілмей келеді. Оның салдары оқу-əдістеме 
саласында қатты білініп тұр. Кезкелген оқулық пен оқу-əдістеме құралын алсаңыз, əріпті «дыбыс» 
деп, буын еместі «буын» деп, тасымалдың ретін бұзып отырған бейберекетсіздікті кездестіресіз. Əлі 
күнге дейін толастамай келе жатқан дауысты мен дауыссыз дыбыстардың құрамы мен саны жайлы 
əрқилы пікірлер өз алдына. 
Біз Ахаңмен дəл бүгін сөйлесіп отырғандаймыз. Қараңызшы, «Көзіңіз шатынап, шеке тамырыңыз 
шығып, аузыңыз көпіріп, таласқа кетіп барасыз. Таластан қазақ баласы пайда тауып жүрген жоқ. 
Сабырмен отырып, ойласып іс істелік. Қазақ тіліндегі дыбыстарды көп я аз деп көрсетіп, борышыма 
берейін деп отырғаным жоқ қой. Мақсат – сіз болып, біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына 
харіп белгілеп, жазуымызды бір жөнге салалық…»– деп, сол Шаһзаман мырзаға тоқтау айтып отыр. 
Біз де:«Қазақ тілінде 17 (19) дауыссыз, 9 дауысты, барлығы 26 (28) ғана дыбыс бар», – дегенде артық 
таңбаларды еншілеп кетейік деп отырған жоқпыз. Қазақ сөзінің үндесім əуезі бұзылмас үшін кірме 
əріптерден арылатын мезгіл жетті демекпіз. Мысалы, ми деп жазып, қазіргі ұрпақты мый деп айтқыза 
алмай, əлек болып жүрген жоқпыз ба!?
Əлемде ешбір ғалым мен əдіскер өз ана тіліндегі əріп санының көптігін айтып мақтанбайды, 
керісінше, оған намыстанады. Себебі əріп саны көбейіп кетсе – «сол тілге қатысты жазу 
заңдылығында жаңсақтық кетті» деген сөз. Ахаңның əліпбиіне қатысты «Результаты вычисления по 
выведенной нами формуле для казакского языка являются еще более замечательными. Они дают 
возможность установить едва ли не самый «малобуквенный» алфавит в мире»[1,146] дегенді кезінде 
білікті орыс лингвист мамандары айтқан.
Əлі күнге дейін «қазақ тілінде неше дауысты дыбыс бар, неше дауыссыз дыбыс бар?» деп, оқулық 
сайын бір ұсыныс жасай берудің енді жөні жоқ. Мұның бəрінің басты себебі – бертін келе 
қалыптасып, дəстүрге айналып кеткен орыстақы əліпби жүйеміз болып отыр. Ендеше, əліпби ретін 
бір жөнге салып алу керек екендігі көпшілікке аян. Баспа беттеріндегі əліпбиге деген жанашыр 
пікірлердің толастамай отырғаны – осының дəлелі. Қазақ тілінің төл дыбыстарының ақиқат құрамын 
түгендеп, оның жүйесін анықтап алу теориялық фонетика үшін де, оқу-əдістеме бағытында да аса 
маңызды болып табылады. 
Олай болса, сонау кездегі Ахаң бастамасының бүгінгі жалғасы – артығын алып тастап, жетпей 
жатқан жерін жалғап, екіұшты тұстарын бір ыңғайға келтіріп жазуды жөнге салып алу болып 
табылады. Əсіресе и, у, я, ю, щ кірме əріптеріне байланысты адасушылық көп. Бұл əріптердің 
əрқайсысына жеке-жеке таңбалар беріліп жатыр. Тіпті қазақ тілінде еріндік, үнді, жуысыңқы у[w] 
дауыссыз дыбысы бар екенін білмейді. Соның нəтижесінде ол орыс тілінің у дауысты дыбысының 
баламасы ретінде жүр. Өзге əріптердің жағдайы мен дыбыс құрамы жайлы түсінік те тура осы 
сықылды.
Қазіргі қазақ жазуындағы u мен у таңбалары оқулықтар мен оқу құралдарында («Əліппеден» 
бастап) дыбыс ретінде сақталған. Ал осы екі жапсырма таңбадан құтылатын болсақ, орфографиямыз 
бен орфоэпиямыздың арасындағы əрқайсысына сегіз-сегізден қатысты 16 қайшылықтан арылады 
екенбіз. 
Сауат ашу, жазып жаттығу, тасымал үстінде қиындық келтіретін, тіпті ешбір емле-ережемен жөнге 
салуға келмейтін, жазылым мен айтылым арасындағы осы сықылды жаңсақтықтар баршылық.
Енді не істеу керек? Жол біреу-ақ, ол – А.Байтұрсынұлы тағылымы. 
Ахаңнан бір-ақ нəрсені алуды білмей жүрміз, ол – Ахаң тəрізді алдымен қазақтың төл дыбыстары 
мен қазақ тіліне кірме дыбыстардың басын ажыратып алу. Ахаң қалай қараған: «Дауысты дыбыс 
қазақ тілінде бесеу… Дауыссыз дыбыс қазақ тілінде он жеті»,– деп өз алдына бір түйіндеп қояды. 
«Қазақ тілінде неше дыбыс бар, олар қайсысы?» деп бас қатырудың керегі жоқ. Бəрін Ахаң өзі 
дайындап беріп кеткен: «Қазақ тілінде 24 түрлі дыбыс бар. Оның бесеуі – дауысты, он жетісі – 
дауыссыз, екеуі – жарты дауысты. Дауысты дыбыстар: а, о, ұ, ы, е. Дауыссыз дыбыстар: б, п, т, ж, ш, 
д, р, з, с, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н. Жарты дауысты дыбыстар: шолақ у, шолақ й». Бұл дыбыстардың ішінде 
«қ» һəм «ғ» ылғи жуан айтылады. «К», «г» һəм «е» ылғи жіңішке айтылады. Өзге 19 дыбыстардың 
һəр қайсысы бірде жуан, бірде жіңішке айтылады» (3. 324 б.). Оның реті төмендегідей (тік жақша 
ішінде дыбыстардың жіңішке сыңары көрсетілген): 
А [-Ə]П Б М 
Ы [-І]Т Д Н 
Е Қ[-К]Ғ[-Г]Ң 
Ұ [-Ү]С З Р 
45

О [-Ө]Ш Ж Л 
Й 
У(w) 
Ахаң көрсетіп кеткен қазақ тілінің осы дыбыс құрамының сыртынан өзге дыбыс іздеп əуре 
болудың қажеті жоқ. 
Сонымен, Ахаңнан алатын бірінші үлгі – қазақтың төл дыбыстарының басын бір ашып алу, сонан 
соң барып кірме əріп (дыбыс) жайын ойластыру. Бұл екеуін əсте өзара аралас қарауға болмайды. 
А.Байтұрсынұлы қ-к, ғ-г дауыссыздарына жеке-жеке таңба берген, оның басты себебі – бұл 
дыбыстардың айтылым-естілім ерекшеліктерін ескергендік еді. Ғалым өзінің ойын:«Бұл 
дыбыстардың ішінде «қ» һəм «ғ» ылғи жуан айтылады. «К», «г» һəм «е» ылғи жіңішке айтады», – деп 
түйіндеген. Аталған дауыссыздардың айтылым ерекшелігінің тең екеніндігін ескергендігін 
аңғарамыз, алайда артикуляциялық өзгешеліктерін назарда ұстап, жеке-жеке таңбалағанды жөн 
көрген. 
Дегенмен қандай да екі дыбыстың фонетикалық мəртебесі екі түрлі болсын, бір түрлі болсын, 
мəселе əдістемелік тұрғыдан шешілуі керек. Егер əдістемелік тұрғыдан қажет болып тұрса, екі таңба 
беру керек, əдістемеге қиындық түспейтін болса,бір таңбамен де шектелуге болады. Шындығында қ 
мен к, ғ мен г дауыссыздарының арасындағы айырмашылық өзге дауыссыздардың жуан-жіңішке 
түрлерінің арасындағы айырмашылықтан өзгеше. Олардың жасалу орны бір-бірінен өте алшақ 
жатыр, сонымен қатар естілім белгілері де бір-бірінен ерекше, құлаққа ұрып тұр. 
Осы жерде Ахаң дəйекшені ойлап табады: «Бұл жіңішкелік белгісі – дəйекше». Сөз алдында 
дəйекше тұрса, ол сөздің хəріфтері жіңішке айтылады…». Ахаңның «дауысты дыбыстар 
демей,«əріптер (харіптер)» деп отырғаны тегін емес, сөйтіп, жоғары фонетикалық деңгейде 
қорытынды жасап отыр. Сонымен,«Жіңішкелік үшін жалғыз ғана белгі алып 43 түрлі дыбысты 24 
белгімен дұрыстап жазуға болады»,– дейді. Ахаңның «43 дыбыс» деп отырғанының ғылыми себебі 
бар. Қазақ тілінің төл 17 дауыссызы жуан/жіңішке болып айтылып – 34 дыбыс, 5 дауыстысы 
жуан/жіңішке болып айтылып – 9 дыбыс болады, екеуін қосқанда 43 дыбыс шығады. 
Сонда А.Байтұрсынұлының көкірек көзімен аңғарып, қалыптап беріп кеткен дыбыс пен əліпби 
құрамы шыға келеді. «Көкірек көзімен» деген босқа айтылып отырылған жоқ, оны:«…интуитивно 
изобретенного одним из местных культурных работников-казахов, Байтурсыном»,– деп кезінде орыс 
ғалымдарының өздері мойындаған. Қазақ тілінің төл сөздерін жазу үшін 26 (28) таңбадан басқа 
ешқандай таңбаның қажеті жоқ. 
Жақында жол түсіп, Бакуге барып қайттым. Жол-жөнекей ойымнан кетпегені – «сол 1926 жылғы 
Ахаң қатысқан əліпби жиыны өткен ғимаратты көрсем» деген ой болды. Келе сала əріптестеріме 
сұрау салып, сол үйді іздестірдім. Ол үйдің қайда жəне қандай екені жайлы ешкім ешнəрсе білмейтін 
болып шықты. Бірақ мен күдер үзбей, сұрау сала бердім. Содан біреу тұрып айтты: «Осында Əділ 
Бабаев деген профессор бар, өзі – əзірбайжан тілінің маманы, бір білсе. сол кісі білуі керек, өйткені 
ол кісі сол конференция жайлы зерттеу жүргізген»,– деді. Сонымен, Əділ Бабаев мырзаны таптым. 
Көктен іздегенім жерден табылды, ол кісі сол əліпби конференциясы жайлы диссертация жазған екен. 
Көп сөйлестік, конфернция жайлы білетіні мол болып шықты. Қазақстаннан Ахаң бастап бес адам 
келгенін айтты. Конференцияға қатысқан бірнеше жүз адамның өз ажалынан бес-алты адам ғана о 
дүниелік болғанын, қалғандарының бəрі атылып-айдалып опат болғанын да сол кісіден естідім. 
Конференция өткен ғимарат – кезінде бір байдың кəмелетке толған баласына салып берген сыйы 
екен. Еңселі, зəулім, Еуропа үлгісінде салынған көрікті үй. Қазір Əзірбайжан Ғылым академиясының 
Президиумы орналасыпты.
Үйдің іші-сыртын түгел суретке түсіріп алып келіп, Алматыдағы Ахаңның мұражайына 
тапсырдым. 
Мүмкін мамандығымның жақындығынан ба, Ахаңның мұрасынан тəлім алып келеміз ғой, əлде 
өткен қаралы тарихымызбен бетпе-бет келіп қалғандықтан ба, əйтеуір ғимаратты көргенде, несін 
жасырайын, көңілім босап, көзімнен жас бұрқ ете қалды. «Ахаң ұстаған тұтқа ғой!» деп, есіктің 
тұтқасын ұстадым, «Ахаң аттаған табалдырық қой!» деп, табалдырықтан аттадым, «Ахаң жүріп өткен 
дəліз ғой!» деп, дəлізді бойлай жүрдім, «Ахаң көтерілген басқыш қой!» деп, жоғары көтерілдім. 
Жиын өткен залға кірдік, еңсесі биік, ені кең байдың тойханасы болған. Ғимаратты аралып көп 
жүрдім...
Əдебиет: 
1. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита //Реформатский А.А. Из истории 
отечественной фонологии. – М., 1970. – С.123-148. 
2. Сухотин А.М., Юдахин К.К. О сокращении некоторых букв в ряде тюркских алфавитов // Реформатский 
А.А. Из истории отечественной фонологии. – М., 1970. – С. 157-162. 
3. Байтұрсынов Ахмет Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б. 
46

Манкеева Ж. 
филол.ғ.д., профессор,
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институты
лексикология бөлімінің меңгерушісі
А.Байтұрсынұлы терминдерінің лингвомəдени мəні 
Мемлекеттік тіл мəртебесіне сəйкес қазақ тілінің қоғамдық қызметін жан-жақты жетілдіру – 
бүгінгі күннің өзекті мəселелерінің бірі. Осыған байланысты ұлттық терминдік жүйенің қоғам 
өміріндегі маңызы бұл саладағы көптеген міндеттерді жаңаша шешуді көздейді. Соның бірі – 
мемлекеттік тілдің жан-жақты қоғамдық қызметіне жан беретін терминдер табиғатын тіл мен ұлт 
сабақтастығында тану. Осыған орай термин табиғатын, оның қалыптасуын, дамуын жалпы тілдік 
жүйе мен сол тілде сөйлеуші ұлт танымына сəйкес түсіндіру, мемлекеттік тілдің жан-жақты 
қоғамдық қызметіне жан беретін ұлттық терминологиялық жүйе қалыптастырудың негізгі тетігі 
ретінде терминдену үдерісіне ерекше мəн беру, ол үдерісті оған ықпал етуші ұлттық сананың 
жаңғыруымен сабақтас тану мəселелердің шешіміне тиімді əсер етпек. 
Қазіргі тəуелсіздік кезеңі мен жаһандану дəуірінде қазақ тілінің қолданыстық, өміршеңдік жəне 
ұлтты бірегейлендіру қызметін күшейтудің мəні ерекше. Соның барысындағы оның негізгі сипаты 
тілдің рухани-əлеуметтік жаңғыртуларға сай жаңа деңгейге көтеріліп, қалыптасушы ұлттық таным 
мен ой-өрістің мəнін мемлекеттік мүддеге ұластырып, қоғамның түрлі саласында кəсіби тілдік 
тұлғаның қызмет ету дəрежесін көтеруі жəне бағдарлауымен тығыз байланысты.
Қазақ тілінің қоғамдық-əлеуметтік қызметінің кеңеюі мен мемлекеттік мүддеге сай ұлттық 
лексиканың мүмкіндіктерін толығынан іске қосудың негізгі тетігі ретінде айқындалған терминдену 
үдерісі, яғни, төл тілдік балама табу үрдісі қазақ терминологиясын қалыптастырудың жаңаша 
көзқарасын сипаттап, ұлттық терминология қалыптастырудың ғылыми қағидасы ретінде ұлттық 
терминжасамның бастау көзінде А.Байтұрсынұлы белгілеген «əрбір тілдің өз байлығын сарқа 
пайдалану» қағидасының қазіргі таңда да жаңа сапада жаңғырып іске асуы аса маңызды.
Қоғам дамуының қазіргі жағдайында ұлттық төл мəдениет – рухани қалыптасудың негізгі көзі 
екені анықталған жайт. Осыған орай рухани мəдениеттен таралуға тиіс ғылым тілін қазақыландыру 
бағытының негізгі бастау көзін А.Байтұрсынұлы мұраларынан табамыз.
Қазіргі заманда кез келген өркениетті мемлекетте ұлттық терминологиялық жүйенің қалыптасуы – 
қоғам мен тіл арасындағы байланыстан, ұлттық мүдде мен мемлекеттік мүдденің тоғысуынан, 
мəдени-танымдық негіздерімен сабақтасуына мəн беруден туындайтын, ғаламдасуға бір бөлшек боп 
енетін жаңаша дамудың заңды үрдісі. Нақты айтқанда, ол ғылыми түсініктерді белгілейтін тілдік 
құралдардың атауларын қалыптастыруда ұлттық ұғымды арқау етіп, қазақ терминдерінің төл тілдік 
баламаларын жасаудың, ғылым тілін қазақша «сөйлету» əрекетінің барысындағы үрдістің жаңаша 
даму деңгейін көрсетеді. Мысалы, қазіргі қазақ тіл біліміндегі тіркесімділік (валентность), уəж 
(мотив), уəжділік (мотивированность), тілдік тұлға (языковая личность), тілдік жағдаят 
(языковая ситуация), үстірт құрылым (поверхностная структура) т.б. терминдер – соның нақты 
айғағы. 
Бірақ көп жағдайда терминдердің құрылымдық табиғилығын сақтап, төл тілдік сөздің нақты, 
жіктелген ішкі мазмұны тірек етілгенімен, сөздің негізгі, жалпы мазмұны, семантикалық құрылымы, 
ұғымдық көлемі терминдік дефиницияға толық сəйкес келмеуі мүмкін. Сондықтан терминжасамдық 
үдеріс барысында аталымдар жарыспалылығы мен баламалық сипатын академик Р.Сыздық «термин 
жасау мəселесінің құрылымдық-тілдік жəне ұғымдық-семантикалық екі жағы болатындығының 
ескерілмеуінен» [1] деп санайды. Яғни, ғылыми терминдер заттың аты ғана емес, олар ұлттық 
ұжымның мəдени-танымдық кеңістігінде қалыптасқан ұғымның атын білдіреді. Сөйтіп, ұлттық 
санадағы танымдық сабақтастықтың желісі үзілмейді. Мысалы, тұсаукесер, құрықтау, билік т.б. 
Осымен байланысты А.Байтұрсынұлының шығармашылығындағы терминжасам ісінің негізі – 
адамның жан дүниесінің мазмұны вербалды сипатта жинақталған білім, ассоциация, түрлі əсерлер 
т.б. қорынан құралып, тіл тұтынушы танымындағы жалғастырушы, тұтастырушы арқау. Мысалы, 
А.Байтұрсынұлы мұрасындағы терминдену үдерісінің жарқын үлгісі – қазақ тіліндегі көсем сөзі. 
Көсем сөзінің бұрыннан түсініктілігі – «алда жүруші», «бастаушы» деген мағынаның тілдік санадағы 
ассоциациясы екі сыңардан құралатын етістік тұлғасын атайтын лингвистикалық көсемше терминінің 
қалыптасуына негіз болады: бара жатыр, алып келді т.б.
Қазіргі тілдік тəжірибеде тіл арқылы жалғасатын мəдени-танымдық сипаттың айшықты көрінісі 
терминдік қолданыс барысында жиі кездеседі. Көбінесе төл тілдік сөздің ішкі мазмұнын тірек ету 
үшін интернационалдық терминдердің сыртқы құрылымы, дефинициясы қазақшаланады да 
терминнің семантикасына балама іздестіріледі. Мысалы, қазіргі қолданыстағы презентация 
47

терминінің қазақ тіліндегі баламасы – тұсаукесер. Бұл – ұлттық терминология қорын тарихи жəне 
лингвомəдени аспектідегі терминдену үдерісі арқылы іске асыру жолының нақты үлгісі.
Сайып келгенде, терминнің шартты белгілерден айырмасы – оның ұлттық танымға жақындығы, 
уəжділігі мен түсініктілігі, қызмет ету əлеуеті т.б. Соның нəтижесінде қалыптасатын терминжасам 
жүйесінің А.Байтұрсынұлы белгілеген қағидасының негізін қазіргі ұлттық терминжасам ісінде 
жаңғыртып, жаңа мазмұнда, бірақ тілдің табиғи болмысына сай болуын қадағалау – тəуелсіздік 
кезеңіндегі маңызды мəдени-əлеуметтік шара.
Жалпы, ұлттық термин қалыптастырудағы ең негізгі талап – мəдени, қоғамдық, кəсіби-əлеуметтік 
мүдде тұрғысынан қойылар талаптарға сай болу. Олай болса, қоғамдағы ғылыми қатынас құралы 
ретінде жаңа, күрделі ойды жеткізетін терминдерде де сөздердегі секілді халықтың ақыл-ойын, 
адамдық рухын, ғылыми көкжиегін, білім аясын жаңа сапада өсіру мұраты əрдайым ескерілуі тиіс. Ол 
үшін термин маманға ғана таныс жасанды таңбалардан ғана жасалмай, терминжасамда халықтың 
тарихи-мəдени кодтық жадын жаңғырту да ескерілгені жөн. Осымен байланысты оны тіл табиғатын 
анықтаудың негізі ретіндегі тілді тұтынушы танымымен тығыз байланысты прагматикалық, 
лингвомəдени танымдық тұрғысынан дəлелдеудің мəні ерекше.
Осымен байланысты жұртшылықтың лингвоəлеуметтік //мəдени// елтанымдық білімін тереңдетіп, 
қоғамның барлық саласында қазақ тілінде қолданыстық өріс табуы тиіс жаңа ұғымдар мен 
түсініктерді ұлттық мəдениеттің аймақтық, көне тілдік қолданыстарын жаңғырту арқылы балама табу 
терминология саласының да жаңа деңгейін көтеру ісінде ерекше қызмет атқарады. Нақты айтқанда, 
қазіргі адамтанымдық тіл білімінің басты ұстанымы – тілдің диалектикалық бірліктегі ең маңызды екі 
қызметін (танымдық жəне қарым-қатынас) терең ашып, тілді зерттеуді заман талаптарына сай жаңа 
сапалық деңгейге көтеру.
Ұлттық терминжасам қағидаларының өзегін құрайтын халықтық рухтың жемісі ретіндегі ұлттық 
ерекшелік екенін ескеріп жасаған А.Байтұрсынұлы терминдерінің өміршеңдігі мен жасампаздығы, 
табиғилығы мен танымдылығы да осында. Мысалы: көсемше, құрмалас, бастауыш т.б. 
Қазіргі терминологияда, біріншіден, бұл тектес терминдер жаңадан жасалған емес, тілдік жүйедегі 
қолданысы бар, бірақ ол мағынасы жаңа ұғым атауына ассоциациялық негіз болған, 
яғни,терминделген сөздер ретінде анықталады. Екіншіден, қазіргі тəуелсіздік кезеңі мен жаһандану 
дəуірінде қазақ тілінің қолданыстық, өміршеңдік жəне ұлтты бірегейлендіру қызметін күшейтудің 
ерекше мəні тілдің рухани-əлеуметтік жаңғыртуларға сай жаңа деңгейге көтеріліп, қалыптасушы 
ұлттық таным мен ой-өрістің мəнін мемлекеттік мүддеге ұласуына байланысты. Олай болса, бұл 
жағдаят қоғамның түрлі саласында кəсіби тілдік тұлғаның (терминологтың) қызмет ету дəрежесінің 
көтерілуіне ықпал етеді.
Себебі əлемдік мəдениеттер арасында ұлттың өзіндік табиғаты мен мəденитанымдық болмысы 
алдымен тіл арқылы, оның тілдік санасы арқылы танылады. Тіл ойлау мен мінез-құлық нормаларын 
орнатып, логикалық категориялар мен тұтас концепциялардың қалыптасуына басшылық ету негізінде 
адамның жеке жəне қоғамдық өмірінің барлық саласына еніп, оның мəдениет формаларын 
айқындайды. Тілдің жүйелі құрылымына негізделген ішкі бай мүмкіндіктері адамдардың мінез-
құлқының психологиялық детерминанты, əлеуметтік-мəдени өзгерістердің инварианты ретінде оның 
ғаламдық бейнесінде қалыптасқан ұлттық ойлау үрдістері мен сан салалы қоғамдық қатынастарды 
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Терминжасамның «ұлттық тілдің мүмкіншілігін барынша сарқып, пайдалану» қағидасына сəйкес 
терминдік қорды дамытатын мəдени ұғымдардың сөздіктердегі тілдік көріністері (этногра- 
физмдердің, 
лингвокультуремалардың, 
лингвоелтанымдық 
бірліктердің, 
этномаркерленген 
ескіліктердің) мəдени-терминдікұғым ретінде санада қалыптасуы мен аталуы, сөз ретінде ұлт 
жадында терең сақталуына терминология саласында «тіл мен ұлт», «тіл мен қоғам» сабақтастығында 
қарастырыла бастады. Нақты айтқанда,терминдік жүйенің қалыптасуындағы «тіл мен ұлт» 
сабақтастығын арқау еткен зерттеулер тіл арқылы этнос болмысын танудың тереңіне бойлауға 
мүмкіндік береді. 
Соған сəйкес сөз – заттың тура таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, адамның иə белгілі 
бір ұлттық ұжымның дүниені тануы мен күнделікті тұрмыс пен еңбек тəжірибесі барысындағы 
архетиптік тілдік санасында, тілдік шығармашылық əрекет нəтижесінде туған бейнесі.
Когнитология теориясы бойынша атау жасауда қабылдау, еске түсіріп, қайта қолдану адамның 
жалпы жəне əрбір сəттегі ойлау, сезіну күйімен, ауқымымен байланыстылығын негіздейді. Осымен 
байланысты когнитология жеке адамның жəне жалпы ұлттық ойлаудың сипатын көрсетеді. Жеке 
адамның ойлау қабілеті, ой ісінің өнімділігі оның тілдік білігіне тəуелді болса, ұлттық ойлау ұлттық 
тіл негізінде жүзеге асып, соның мүмкіндігімен анықталады. Мысалы, А.Байтұрсынұлы 
қалыптастырған жүздеген термин белгілі. Ал солардың қалың көпшілікке етене жақын болып кетуі 
мен табиғилығының феноменін, біздіңше, осы танымдық негізде қалыптасқан тілі арқылы түсіндіруге 
болады. Олай болса, қазіргі қазақ тіл білімінде де қалыптасып, қанат жайып келе жатқан «тіл мен ұлт 
48

біртұтас» деген қисынға сəйкес тіл табиғатын зерттеуді сол тілде сөйлеушінің танымынан тыс 
қарамайтын үрдіс теориялық-əдістемелік негіз ретінде терминжасам теориясында да қолдануды 
қажет етеді. Біріншіден, белгілі бір терминнің тіл жүйесінің қазіргі деңгейіне сай келуі/ келмеуі оның 
терминология жүйесінің қисындық тұтастығымен сабақтасуында[2]. 
Екіншіден, лингвистиканың зерттеу парадигмасына іргелес ғылымдардың, əсіресе əлеуметтік 
лингвистика мен когнитивтік лингвистиканың əдіснамалық амалдарының енгізілуі қоғамдағы тілдік 
қатынастардың нəтижелерін зерттейтін тіл білімі теориясына да жаңаша екпін алып келді. Кез келген 
тілдік қатынас – этноəлеуметтік-психолингвистикалық феномен. Оның түрлі қыры бірнеше аспектіде 
зерттеуді қажет етеді: əлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық, этноəлеуметтік, 
когнитивтік, лингвистикалық. Осыған орай тек тілдің табиғатын зерттеу міндеті ғана емес, сонымен 
бірге оның коммуникативті-прагматикалық қызметіне де назар аударылып, соның нəтижесінде тілдік 
қатынастың қарқындылығы оны іске асырушылардың əлеуметтік өзара əрекеттестіктеріне 
байланысты екені айқындалады. Сондықтан да мұндай жұмыстардың өзектілігі белгілі бір 
лексикалық, терминологиялық жүйенің синхронды жағдайын зерттеу арқылы əрбір тілдің ұлттық 
дамуы мен өзіндік ерекшелігін айқын анықталуымен сипатталады. 
Қорыта айтқанда, қоғам жан-жақты жəне жаңа сапада дамыған сайын онымен сабақтас тілдің де 
сол дəрежеде дамуы – мемлекеттік тіл мəртебесіне сəйкес тілдің қоғамдағы толыққанды қызметінің 
кепілі. Олай болса, ұлттың этномəдени болмысын сақтаған мемлекеттік тілдің, осы бағыттағы 
терминдік жүйесінің даму деңгейі бұзылмауы тиіс. Бұл – қазақ тіл білімінің негізін салушы 
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтың қазақ тілінің мəні мен қызметін анықтаған ғылыми 
тұжырымдарынан бастау алған зерделі ой. 
Əдебиет: 
1.
Сыздық Р. Тілдік норма жəне оның қалыптануы. - Алматы, 2001. 
2.
Манкеева Ж. А.Байтұрсынұлы терминдерінің танымдық негіздері//Қазақ филологиясы: егіз негіз. - 
Алматы, 2010. 
Смағұлова Г. 
филол.ғ.д., Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры
А.Байтұрсынұлы қазақтың шешендік сөздері жайында 
Өнердің бірнеше түрі болса, соның бірі – киелі де қасиетті сөз өнері. Шешендік өнер «бар өнердің 
биігі» ретінде саналған. Римдіктер сөз зергерлерін төрт топқа жүйелеген. Олар: шешендер, 
философтар, ақындар, тарихшылар. Кезінде Мысыр, Вавилон, Ассирия, Қытай, Үндістан елдерінде 
шешендік өнер айрықша дамыған. Осынау өнердің үзілмес тарихы Көне Грекиядан басталады. 
Шешендер тек шешендік өнерлерімен ғана танылып қоймай, əрі би, əрі қолбасшы, əрі батыр, əрі 
жырау, əрі философ бола білген.
Зерттеушілердің көпшілігі шешендік өнерді фольклордан бастау алатын тек қана қисынды да 
мазмұнды сөйлеу машығы мен шеберлігі ғана емес, бірнеше өнердің басын біріктіретін кешенді 
синкретті құбылыс деп таниды. Ертедегі қазақ өркениетінде де аузы əдебиеті, музыка, салт-дəстүр, 
тіл өзара тұтасқан синкретті өнер болғаны белгілі. Сөз өнері мен өлең-жыр, музыка өнерінің 
синкреттілігін дəлелдейтін жайт – бұрыннан аты қазаққа мəлім болған Төле би, Қазыбек би, 
Жиренше, Бұқар жырау, Махамбет, кейінгі буын Абай, Естай, Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Мəди, 
Жаяу Мұса, Балуан Шолақ сияқты тұлғалар өз уақытында əрі ақын, əрі əнші, əрі сазгер, əрі шешен 
болған. 
А.Янушкевич «Қазақ даласындағы күнделігі мен хаттары» атты еңбегінде: «...Осының бəрін мен 
дүниежүзі тағы жəне жабайы санайтын, далада көшіп жүретін халықтың ортасында өз құлағыммен 
тыңдадым ғой! Бұдан бірнеше күн бұрын өзара жауласқан екі партияның арасындағы қақтығыстың 
куəсі болған едім. Сонда Демосфен мен Цицерон туралы ғұмыры есітпеген шешендерге таңғалып, 
қол соққанмын. Ал бүгін оқи да, жаза да білмейтін ақындар менің алдымда өнерлерін жайып салды. 
Олардың жыры жаныма жайлы тиіп, жүрегімнің қылын қозғады, сонысымен өзімді тəнті етті. Сонда 
бұлар тағы, жабайылар болғаны ма? Бүкіл болашақтан мақұрым қалған, маңдайына түкке тұрғысыз 
бақташы болудан басқа ештеңе жазылмаған халық осы болғаны ма? Жо-жоқ! Имандай сырым! 
Тəңірім бойына осыншама қабілет дарытқан халық цивилизацияға жат болып қалуы мүмкін емес, 
оның рухы қазақ даласына аспандай көтеріліп, жарқырап сəуле шашатын болады» [1]. 
Ертедегі ділмəр шешендердің көсем де, шешен сөздері кім туралы, кімге, не мақсатпен айтылғаны 
əртүрлі жағдайларда жүзеге асқан. Би-шешендердің құнды ойлары тегіннен-тегін айтыла салмаған, 
орынды жерде, белгілі бір мақсатта жүйелі қолданыс тапқан. Мəселен, келелі мəселелер үлкен жиын-
49

топтарды, тіпті отбасы, ошақ қасын да қамтыған. Онда тез арада шешімін табуы тиіс мəселелер 
дидактикалық ақыл-өсиетке толы философиялық ой-түйіндер де молынан кездеседі.
Қазақ халқы сөздің құдіретіне табынып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жасаған. Ұшқыр да 
ұтымды, мағыналы сөздерді негізгі ойдың арқауы еткен. Ел ішіндегі түрлі дау-жанжал, шешімін 
таппас мəселелерді де қуатты оймен астасқан сөз арқылы, көрегендіктерімен, тапқырлықтарымен 
шешіп, əділ бағасын беріп отырған. Бүгінге дейін жалғасын тауып отырған асыл қазына шешендік 
сөздер тарихи оқиғаларды, халықтың тұрмыс-салты мен тіршілігін, оның ішінде жер дауы мен жесір 
дауын, құн дауын қазақтың ұлттық мəдениеті мен менталдық өмірін тайға таңба басқандай дəл, əрі 
шебер, əрі қисынды бейнелеуімен ерекшеленеді. Шешендік өнердегі негізгі тірек ұғым – «шешендік 
сөзге» зерттеушілер мазмұндық идеясына, қолдану қызметіне, прагматикалық ерекшелігіне қарай 
түрліше анықтама беріп жүр.
Ұлттық тілдің болмысын шынайы тану үшін тілдің ғана заңдылықтары тұрғысынан саралау 
жеткіліксіз, оның түпкі тамыры сол тілде сөйлеуші этностың, ғасырлар бойғы дүниетанымымен, 
тарихымен, тұрмыс-салтымен, əдет-ғұрпымен, этномəдениетімен, менталдық ерекшелігімен 
сабақтастыра зерттегенде ғана этностың шынайы болмысы ашылады. Бұл ретте алаш қайраткері, ұлт 
жанашыры – Ахмет Байтұрсынұлының шешендік өнерге қатысты айтқан ой-пікірлерінде қазақ 
шешендік сөздеріне алғаш рет берілген ғылыми сараптаулар бар. Алдымен, қара сөзбен жазылған 
шығармаға «Көсем сөзбен жазылған шығарма бір пікірді қуаттап, толықтырып баяндаса, баяндауын 
түрлі сипаттармен дəлелдесе, ондай шығарам б а й ы м д а м а деп аталады» деп анықтама береді. 
Осы «байымдама түрлерін» төмендегідей бөледі: 
•
пəн «ғылым»;
•
сын;
•
шешен сөз; 
•
көсем сөз. 
Шешен сөз қара сөз шығармалардың бөлекей бір түрі емес, бұ да байымдама болады. Мұның 
байымдамадан бөлектенентін жері мынау ғана: 

Байымдамада жазушының пікірі – негізгі пікірін баяндап, түрлі дəлелдермен сипаттап, анық 
түсіндіріп беру.

Шешен сөзде айтушының мақсаты – баяндап, сипаттап түсіндірумен қоймай, пікіріне нандыру, 
сендіру, ұйыту, бұйыту, иман келтіру болады [2,353]. 
Бұл ретте автордың негізгі ой-пікірін тарата, талдап айтсақ, қазіргі ғылыми терминге жүгінеміз. 
Сөз құдіретіне сену – қазақ ұлтына тəн қасиет, ерекшелік болып табылады. Мысалы, «жақсы сөз – 
жарым ырыс», «батаменен ел көгереді» деген аталы түсініктер сол сөздердің сиқырлы құдіретіне 
сеніп, «сөз арқылы пəлені, қырсықты кетіруге, сөз арқылы жақсылықты шақыруға болады» деген 
сенімнен туған.
Тіл білімінде сөзбен адамды сендіру, иландыру тіпті ұйытып тастау сияқты тілдік қасиеттер 
суггестиялық лингвистикада қарастырылады. «Суггестизм» латын тілінен аударғанда, «сендіру» 
мағынасын береді.
Тіл білімінде суггестияға байланысты мынадай анықтама берілген:
1. Поэзияда жеке тақырыптағы ритмикалық дыбыстардың образды бірлігі арқылы оқушының 
қиялына, эмоциясына, санасына əсер ету.
2. Иландыру. сендіру [3, 47].
Суггестивтік лингвистикада əсер ету мен ықпал ету ерекше тірек ұғым ретінде танылады.
«Суггестия» терминінің негізі сөздің құдіреті, сөзбен сендіру дін, психология, медицинада да 
ерекше орын алады. Мəселен, медицинада мынадай қағида қалыптасқан: адамның ауруына шипа 
болатын үш нəрсе бар. Олар: шөп, сөз, пышақ.
Адамның ойына, көңіл күйіне, сезіміне, мінез-құлқына, іс-əрекетіне суггестиялық амалдар зор 
ықпалын тигізеді. Сөзбен сендіру, иландыру, яғни, суггестия қазақ халқында түрлі тұрмыстық 
жағдайларда: 
•
көңіл айтып жұбатқанда,
•
бата бергенде, 
•
бал ашқанда,
•
ауруды емдегенде,
•
бала тербеткенде тағы басқа жағдайларда көрініс тапқан. 
Сендіру – психологиялық құбылыс болып табылады. 
Шешендік сөздердің уытты, лепті, əсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, ерікті 
алып кететін күшті, көрнекті, сəнді, мəнді сөздер екенін айта келіп, А. Байтұрсынов шешен сөздің бес 
түрін атап көрсетеді:
 шешендердің жиынды аузына қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар шығару 
мақсатымен сөйлегендері саясат шешен сөзі деп аталады;
50

 шешендер сотта айыпкер адамдарды ақтау иə қаралау мақсатымен сөйлегенде сот билігіне əсер 
ету үшін айтқан сөздері билік шешен сөздері деп аталады;
 біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін айтып, қошеметтеп сөйлеген 
шешеннің сөзі қошемет шешен сөзі деп аталады;
 білімділердің, ғалымдардың мазмұнды сөйлеген сөздері білімдар шешен сөз деп аталады;
 дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі уағыз деп аталады [2, 354].
Шешендік өнер – тек тарихи құбылыс қана емес, қоғамдық құбылыс, өйткені əрбір қоғамның даму 
тенденциясына сəйкес шешендік өнер де сол тенденцияға икемделіп, қоғам мұқтаждығын атқару 
мақсатында өзгерімпаздық қасиетке ие болған. Осындай қоғам жүйесінің дамуына сəйкес шешендік 
сөздердің де өзіндік мазмұндық-тақырыптық, құрылымдық аясы кеңейіп толығып отырған.
Шешендік өнер тарихында шешендік сөздердің тақырыптық-мазмұндық озық үлгілі 
классификациясын орыс зерттеушісі – Г.З.Апресян есімімен байланыстырады. Əйтсе де қазақ тіл 
білімінің атасы, ғұлама ғалым – А.Байтұрсынұлы саясат шешендік сөз, билік шешендік сөз, 
білімдар шешендік сөз, қошемет шешендік сөз, уағыз шешендік сөз деп орыс ғалымы 
Г.З.Апресяннан жарты ғасыр бұрын алғаш рет тақырыптық-мазмұндық топтастыру ұсынып, олардың 
əрқайсысына жеке-жеке түсініктеме бергенін зерттеушілердің көпшілігі біле бермейді.
Сондай-ақ Ахаң – шешендік сөздердің бастама, ұсынба, мазмұндама, қыздырма, қорытпа 
тəрізді құрылымдық бөліктерден тұратындығын да алғаш айтқандардың бірі.
А.Байтұрсынұлы «Салт сарынымен айтылатын сөздер салт сөзінің табына жатады; мəселен: 
мысалар, ділмар сөз (афоризм), тақпақтар, мақалдар, мəтелдер. «Бұрынғы даналардан, билерден, 
шешендерден қалған сөздер д і л м а р с ө з (еуропаша – афоризм) деп аталады» деген анықтамаға 
сəйкес ел аузында жүрген атақты би-шешендердің сөздерінен мысалдар келтіреді. 
«Өр Дулат – Ұлы жүздегі бір ханға барып отырып, Қоңырат Мырзан би ханға сөз бермей, жалғыз 
сөйлей беріпті. Мырзан баласыз кісі екен. Соны тоқтатпақ ниетпен Дулаттың бір шешені айтыпты: 
– Жалтақтап сөйлейсің жалғыз-ақ адамша, көтеріліп сөйлейсің көмегі жоқ адамша. Құйрығы жоқ, 
шолақ Мырзан, құлағы жоқ шұнақ Мырзан, жалғыз өзің сөйлейсі бе? – деп.
Сонда Мырзан айтыпты:
– Сен «жалғыз» деп сөксең, Құдайға тілің тиеді. «Жарлы» деп сөксең, пайғамбарға тілің тиеді. 
Құйрығым шолақ болса, тұлпар шығармын, құлағым шұнақ болса, сұңқар шығармын. Құйрығы 
ұзынды біз итке меңзейміз; құлағы ұзынды біз есекке меңзейміз; ешкі егіз табады, ит сегіз табады, 
шошқа тоғыз табады. Сенің бабаң егіз еді, өзің тоғыз едің. Сенің тоғызыңды алса, Құдайдың шамасы 
жоқ па? Маған бала берейін десе, баласы жоқ па депті? – депті.
Халық: «Мынағын тас атыңдар!» – депті.
Дулаттың биі: «Айтқанын қылып, бітімін беріңдер!» – деп шыға жөнеліпті».
Қазақ халқы шешендік өнерді, оны иеленуші адамды ерекше құрмет тұтқан. Шешендіктің арнайы 
мектебі дегенді білмеген қазақ даласында «би» мен «шешен» атанудың жазылмаған өзіндік 
қағидалары мен ережелері болған. Мəселен, «Би-шешен» дегендегі «би» сөзінің өзінің беретін мəні, 
атқаратын қызметі ерекше болған. Қазақ би-шешендері сөз өнерін барлық өнерден жоғары қойып, 
«Өнер алды – қызыл тіл», «Шеберден мін, шешеннен тіл қалады», «Бас кеспек болса да, тіл кеспек 
жоқ», «Тілмен байланған қолмен шешілмес» «Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады», «Тілдің 
майын тамызып, сөздің балын ағызып», «Қас шешендер сөз айтар», «Тілі мірдің оғындай» т.б. 
көптеген қанатты сөздер мен мақал-мəтелдерді, сөз оралымдары мен тұрақты теңеулерді тілдік 
қолданысқа кеңінен енгізіп, келер ұрпаққа шешендік өнердің мол мұрасын қалдырды.
А.Байтұрсынұлы «Тіл – құрал» еңбегінде мысал ретінде алған талдау жаттығуларының мазмұны 
Абай өлеңдерінің үзінділерімен қатар «Салт сарынымен айтылатын сөздерден» құралады [4, 287]. 
Сол арқылы, біріншіден, қазақ тілінің бай, оралымды сөз өрнектерін насихаттау болса, екіншіден, 
терең мағыналы, тəрбиелік мəні бар ойлы сөздермен тіл ұстарту жағын қаперге алған сыңайлы.
Сондай-ақ Ахаң оқу құралдарын жазғанда жаттығулар мəтіні қазіргідей тасқа басылып дайын əрі 
көп болмағаны белгілі. Бүгінгі көзқарас бойынша, жалпыхалықтық ауызекі сөйлеудің көркем үлгісін 
осы «Салт сарынымен айтылатын сөздерден» келтіруі ұлт тілінің этноменталдық ерекшеліктеріне 
айқын дəлел болатын тілдік деректер жинағы деуге болады.
Əдебиет:
1 Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. – Алматы: Жалын, 1979 
2 Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мəселелері. – Алматы: Абзал-ай, 2013. - 637б. 
3 Смағұлова Г.Н., Күркебаев К., Жұмағұлова Ə.. Шешендік сөздердің дискурсы. – Алматы: Қазақ 
университеті, 2012. - 168 б. 
4. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б. 
51

HüseyinKahramanMutlu 
Yrd. Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi 
Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk
Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi 
Ahmet Baytursınov’un hayatı ve dil araştırmaları 
hakkında düşünceler 
Kazak halkı 20 yüzyılda üç rejim değişikliği ile bir dünya savaşı görmüştür. Bu halk, Kazak hanlığının 
kurulmuş olduğu 15. asırdan, 19. asır ortalarına kadar kendi bozkırlarında hür bir şekilde yaşadıktan sonra 
Çarlık ve Sovyet işgallerini başından geçirmiş ve 1991 yılının sonlarında tekrar bağımsızlığına kavuşmuştur. 
Kazakistan’ın bu bağımsızlık süreci elbette bir anda gerçekleşmemiştir. 1991 yılının 16 Aralık gününe giden 
yolda o zamana kadar yaklaşık 150 yıl boyunca verilen maddi ve manevi mücadelelerin payı büyük 
olmuştur. İşte bu mücadelelerden belki de en büyüğü merhum Ahmet Baytursınov ve arkadaşları tarafından 
verilmiş, sonuçları ise sonradan alınmıştır.
1
Bazı insanların dünyaya sanki belirli meslekleri icra etmesi, belirli birtakım mücadeleleri vermesi ve 
belirli eserleri yazması için gönderildiği düşünülür. Büyük dil alimi, edebiyat tarihçisi, gazeteci ve fikir 
adamı Ahmet Baytursınov, işte bu bazı insanlar arasında gösterilebilecek bir şahsiyettir. Ömrünü halkının 
eğitimi ve bağımsızlığına adamış ve Kazak halkının «Ebedî Baş Öğretmeni» olmuştur.
Ülkemizde de Ahmet Baytursınov hakkında yazılmış olan makale, kitap ve tez türünden eserler 
bulunmaktadır. Bu çalışmada öncelikle Baytursınov’un hayatı üzerinde durulmuş ve Kazak dili ve edebiyatı 
sahasında kaleme aldığı eserleri tanıtılmaya çalışılmıştır.
Ahmet Baytursınov, 19. asrın sonu ile 20. asrın başında yaşamıştır. Hem Çarlık hem Sovyet dönemlerini 
görmüş, her iki dönemde de Kazak halkının temel meselelerini açıkça dile getirmiştir. Kazak halkının 
kurtuluş veya bağımsızlığının silahla değil, eğitim ve aydınlanma yoluyla gerçekleşeceğine inanmıştır.
Eğitim hayatına köyündeki din görevlisinden okuma ve yazma öğrenmekle başlamış, 1882-1884 
yıllarında köy mektebinde, 1890-1894 yıllarında ise Torgay şehrindeki Kazak-Rus okulunda eğitim almıştır. 
1895 yılında Orenburg’da açılan öğretmen yetiştirme kursundan (Mugallimder Semineriyası) mezun olmuş 
ve 1909’a kadar Kazakistan’ın Kostanay, Aktöbe ve Karkaralı şehirlerine bağlı okullarda öğretmenlik 
yapmıştır. 1910 yılında Çarlık idaresi tarafından sürgün edildiği Orenburg şehrinden 1917 yılında ayrılmştır 
[1, 375; 2, 466].
2
Baytursınov’un hayatındaki dönüm noktalarından biri de 1909 yılında kendisinin başkanlığında toplanan 
Karkaralı Kurultayı (Karkaralı Peditsiyası)’dır. Kurultaya 14 bin 5 yüz kişi katılmış ve kurultay sonucunda 
Kazak halkının istikbalini ve istiklalini ilgilendiren 15 maddelik bir bildiri yayımlanmıştır. Karkaralı 
Kurultayı Kazak tarihindeki bağımsızlık düşüncesinin temellerinin atıldığı, usul ve yöntemlerinin 
belirlendiği bir başlangıç noktası durumundadır. Kazakistan’ın Kazakistan olarak kalması, halkın ekonomik 
durumunun düzeltilmesi, Rusya ve komşu ülkelerle olan sınır meseleleri ile eğitim ve öğretim alanında 
yapılması gereken yenilikler burada görüşülmüştür. Kısaca Kazak halkını yakından ilgilendiren tüm ana 
meseleler, ilk olarak Karkaralı Kurultayında masaya yatırılmış ve buna yönelik çözüm önerileri gündeme 
getirilmiştir
3
.
1
Kazak bağımsızlık mücadelesi yolunda elbette Baytursınov ve arkadaşlarından sonra da girişimler devam etmiştir. Bu çabalar 
silahla değil, tarih ve edebiyat gibi halkın kültür hafızasını muhafaza eden sahalarda yazılan eserlerle gerçekleşmiştir. Bu anlamda 
Muhtar Avezov ve İlyas Esenberlin’i burada hatırlamak gerekir. Kısaca, 1917 Ekim Devriminden 1991 yılı Aralık ayına kadar 
Kazakistan sınırları içinde ve dışında Kazakça olarak yazılan (hatta bestelenen) her eser Kazakların bağımsızlık yolunda atılan bir 
adım olmuştur.
2
Bayturusınov 1910 yılından önce öğretmenlik yaptığı yıllarda sıradan bir öğretmen gibi olmamış, öğretmenliğin yanı sıra o 
yıllarda halkının içerisinde bulunduğu zorlukları, özellikle Rus Çarlığı tarafından uygulanan haksızları da açıkça dile getirmiştir. 
Özellikle Kazakistan’ın verimli topraklarından Kazakların atılarak yerlerine Rus göçmenlerin yerleştirilmesi, Baytursınov’un en çok 
karşı çıktığı meselelerden biri olmuştur. Kazak halkına yapılan bazı zulümleri halk arasında dillendirmesi ve Çarlık yönetimine bu 
konularda mektuplar göndermesi, Torgay şehrinin valisi Yakovlev ile onu karşı karşıya getirmiştir ve sorgulanmıştır. Bu sorgulama 
ve yargılama sonucunda 8 ay Semey şehrinde hapis yattıktan sonra Kazakistan topraklarından ayrılması istenmiş o da kendisine 
yaşamak için Orenburg şehrini seçmiştir. Orenburg şehrini daha önceden de tanımış olması, yine Kazak bağımsızlık hareketinin 
öncülerinden ve Alaş Orda Partisinin kurucularından Alihan Bökeyhanov ve Mirjakıp Duwlatov gibi Kazak aydınlarının Orenburg 
veya buraya yakın yerlerde bulunması, Baytursınov’un bu şehri tercih etmesindeki sebeplerden birisidir. Baytursınov, Alihan ve 
Mirjakıp ile daha önce 1904 yılında tanışmış ve bu üç kişi daha sonradan Kazak bilim ve siyasi hayatının üç ulu çınarına 
dönüşmüştür. Orenburg bir anlamda Ahmet Baytursunov’un siyasi, fikrî ve ilmî kişiliğinin de kalıplaştığı yer olmuştur.
3
1909 yılındaki bu kurultayda Rus Çarlığından Kazakistan merkezli, kendi anayasası olan idari bir yapılanma talebinde 
bulunulmuştur. Kazak tarihinde Ahmet Baytursınov önderliğinde gerçekleştirilen iki girişimin çok önemli bir yeri vardır. Bunlardan 
bir tanesi 1909 yılında düzenlenen Karkaralı Kurultayı, ikincisi 1913 yılında Orenburg’da Ahmet Baytursınov, Alihan Bökeyhanov 
ve Mirjakıp Duvlatov tarafından açılan Kazak gazetesidir.Her iki faaliyet de Orta Asya’daki Rus yayılmacılığının hız kazandığı bir 
dönemlere rastlamıştır.
52

1913 yılında Orenburg’da, Ufa / Galiya medresesinden mezun bazı Kazak gençleriyle birlikte, 
yayımlandığı tarihten itibaren Kazak kültür ve siyasi hayatına yön verecek olan «Kazak» gazetesini 
çıkarmıştır.
4
Bu gazete ancak 1918 yılına kadar yayın hayatına devam edebilmiştir. Baytursunov, 1911-1915 
yılları arasında Kazak gazetesinden başka yine başka bir millî yayın organı olan «Aykap» dergisinde de 
toplumsal içerikli yazılarını yayımlamıştır.
Baytursunov bu gazete ve dergide , « Okuw Jayı, Bastawış Mektep, Ḳazaḳ Jerin Aluw Turasındaġı 
Nizam, Jawap Ḫat, Şaruwa Jayınan, Dosmayıl Ḳajıġa Aşık Ḫat, Bu Zamannıñ Soġısı, Gubernatur 
Özgerilüwi, Zemstvo, Basḳosuw Turġısında» gibi yazmış olduğu makaleleri, o günkü Kazak toplumunu 
uyandırmaya yönelik olarak kaleme aldığı makalelerdir [2, 467].
Siyasi olarak Alihan Bökeyhanov ve Mirjakıp Duwlatovla birlikte kurdukları Alaş Orda partisi, Kazak 
halkının tam bağımsızlığını gaye edinmiş bir fikir hareketidir. Bu hareketin mensupları 1917 sonrasında 
kurulan Sovyet hükümetini tanımak ve kabul etmekle birlikte bu idareye her zaman şüphe ile bakmışlardır. 
Bu kabul, bir anlamda mecburi olarak alınan bir taktik kararıdır[2, 469].
5
Alaş Orda partisinin ideoloğu, tüm 
maddi ve manevi usul ile yöntemlerini belirleyen kişi Bayturusunov olmuştur.
Ahmet Baytursınov’un Kazaklar için en önemli tarafı, Kazak halkı için eğitim ve öğretim alanında 
yapmış olduğu çalışmalardır. 1917 Ekim Devrimine kadar Kazak halkının eğitimi ve yükselmesi için çok 
çalışmış ve bu yolda yeni okullar açılmasından o okullarda okutulacak ders kitaplarına kadar birçok sahada 
eserler vermiştir.
Baytursınov, 20. asrın başında Kazak bozkırında yaşayan halkın okuma ve yazma eğitimine çok önem 
vermiş, bu konu onun en büyük meselesi olmuştur. Bu nedenle yeni bir Kazak alfabesi hazırlamış, Kazak dili 
ve edebiyatıyla ilgili okuma-yazma, gramer ve edebiyat tarihi ile edebiyat teorisi sahalarında kitaplar 
yazmıştır. Bu çalışmaların tamamı Baytursınov’u Kazak halkının maddi ve manevi öğretmeni haline 
getirmiştir.
1921 - 1926 yıllarında Kazak Halk Araştırmaları Enstitüsünde, 1926 - 1928 yıllarında Taşkent’teki Kazak 
Pedagoji Enstitüsünde, yine 1928 yılında Kazak Devlet Üniversitesine bağlı olarak açılan bir yüksek okulda 
Kazak dili ve edebiyatı dersleri vermiştir. 1929 yılında ise halkı kışkırtmak suçundan tutuklanmış ve hapse 
atılmıştır [1, 375].
1931 yılında Kazak Siyasi Bürosunun almış olduğu karara göre Baytursınov’a verilen idam cezası 10 
yıllık sürgün hapsine çevrilmiş, bu arada tüm mal varlığına el konulmuş, ailesi de Rusya’nın Toms şehrine 
sürgün edilmiştir.
6
Kendisi ise Rusya’nın en ücra yerlerinden biri olan Arhangelsk şehrine sürgün edilmiştir. 
Baytursınov bir ara 1934 yılında eşi Bedrisa Hanımla birlikte Almatı’ya gelse de 1937 yılının Ağustos 
ayında tekrar tutuklanmış
7
ve kurşuna dizilerek idam edilmiştir. Baytursınov’un mezarı Almatı ilinin Jañalık 
ilçesi kabristanlığında kendisi gibi bir şekilde sürgüne ve kırgına uğramış olan binlerce Kazak’ın arasında 
bulunmaktadır.
Ahmet Baytursınov külliyatı ilk defa 2003 yılında 5 cilt, ikincisi de 2014 yılında 6 cilt olmak üzere iki 
kez basılmıştır[3].
8
Bu her iki basılım da Baytursınov’un tüm eserlerini içine almaları açısından eksik 
kalmıştır. Özellikle Rus dilinde yazdığı makalelerinin Kazakça’ya tam olarak aktarılamaması gibi durumlar, 
bu süreci eksik bırakan sebepler arasındadır. Baytursınov hakkında bugüne kadar kaleme alınan makaleler 
arasında en kapsamlı ve isabetli olanı, bu külliyat içerisinde da yayımlanan Abiş Kekilbayev’in yazısı 
olmuştur.
4
Bu gazetenin ilk sayısında gazetenin çıkış amacı belirtilmiş ve Kazak halkının aydınlaması ve gelişmesi için gerekli olan 
adımlar tespit edilmiştir. Kazak gazetesinde ilk olarak ele alınan konuların başında Kazak kültürü ve Kazak dili meseleleri 
gelmektedir. Kazakçayı okumak, geliştirmek ve eğitimin Kazakça olarak yapılması buradaki en temel gaye olmuştur. (Koç K., İşina 
A., Korganbekov B. 2007:468).
5
Baytursınov ve arkadaşları Ekim devriminin Sovyet halklarına özgürlük getireceğini düşünüyorlardı. Alaş Orda partisinin 
Sovyet hükümetinden beklentisi, Çarlık dönemindeki yayılmacılık politikalarından vaz geçilmesiydi. Fakat gerek Lenin ve gerekse 
Stalin’in Kazak topraklarıyla ilgili olan politikalarının Çarlık idaresinden farklı olmadığı kısa süre içerisinde anlaşıldı. Çünkü yeni 
kurulan Sovyet idaresi kısa süre içerisinde Çarlığın gitmiş olduğu yola düşecekti.Çarlık dönemindeki baskı ve zulümler Sovyet 
döneminde de devam etti. Hatta bu dönemde o kadar ileri gidildi ki Baytursınov’un evlat edindiği iki oğlu (ağabeyi Kakiş’in 
oğulları) Kazıkan ile Almat, bir atın kuyruğuna bağlanıp sürüklenerek öldürülmüşlerdir. Baytursınov bu haberi hapiste iken «Ahmet 
bekem bol, kos kanatıñ ḳayırıldı” diye başlayan bir mektupla öğrenecek ve o anda hayatının en acı dakikalarını yaşayacaktı.
6
Ahmet Baytursınov, 1897 yılında Aleksandra İvanovna adında bir Rus bayanla evlenmiş fakat bu evlilikten çocukları 
olmamıştır. Aleksandra İvanovna, evlendikten sonra Şuşa medresesinde okumuş ve «Bedrisa” adını almıştır. Kazak halkı arasında 
«Ak Gelin” olarak da tanınmış olan Bedrisa Hanım, ömrü boyunca hep Ahmet Baytursınov’un yanında olmuştur. Baytursınov’un 
1937 yılındaki vefatından 10 yıl sonra kendisi de vefat etmiştir. Mezarı, Kostanay vilayetinin Meñdiġara ilçesi mezarlığında 
bulunmaktadır.
7
Bayturusınov, hapiste olduğu zamanlarda Alimhan Yermekov ve Muhtar Avezov’a mektuplar yazmış ve onlara dikkat 
çekmemeleri için derhal Alaş Orda partisinden ayrılmalarını bildirmiştir.
8
Ayrıca 1989 yılında Almatı’da Jazuwşı yayınevi tarafından basılan «Ahmet Baytursunov Şıgarmaları - Öleñder, Avdarmalar, 
Zerttevler” adlı eserle ile 1991 yılında yine Almatı’da Kazak Bilimler Akademisi üyesi Rımgali Nurgaliyev’in girişimleriyle Jalın 
yayınevinde basılan «Ahmet Baytursınov – Aḳ Jol” adlı eserler bulunmaktadır.
53

Baytursınov’un dille ilgili çalışmaları Orenburg’a sürgün edildiği 1910 yılı sonrasına rastlamaktadır. Bu 
çalışmaların başında yeni Kazak alfabesi gelmektedir. O döneme kadar tüm Türk halklarında alfabe olarak 
Arap alfabesi kullanılmaktadır. Ahmet Baytursınov bu alfabeyi Kazakçanın ses (ünlü-ünsüz) sistemiyle 
uygun hale getirmiştir. Arap harflerine dayalı olarak hazırlanan bu alfabe Kazakçanın seslerinden hareketle 
yeniden düzenlenmiştir. 
Baytursınov bu alfabeyi hazırlamadan önce Kazakçada anlam ayırt edici en küçük ses birimler olan ünlü 
(fonem) ve ünsüzlerin (allafon) tamamını tespit eder. Kazakçadaki seslerin incelik ve kalınlık özelliklerini 
sadece ünlüler açısından değil, ünsüzler temelinde de ele alır. Buna göre Kazakçada 43 ses bulunmaktadır. 
Baytursınov’un yapmış olduğu bu tasnifler ve çalışmalar, o dönemde çok ilgi görmüş ve dünyada o zamana 
kadar alfabesi olmayan başka diller için de bu alfabenin kullanımı tavsiye edilmiştir. Alfabe 1924 yılında 
«Ahmet Baytursınov Alfabesi» olarak adlandırılmış ve Kazaklardan başka Kırgızlar, Karakalpaklar ve 
Başkurtlar tarafından da kabul edilmiştir. 
Baytursınov, 1926 yılında Bakü’de düzenlenen Türkoloji Kurultayı’na Kazakistan temsilcisi olarak «Türk 
Lehçelerindeki Terminoloji» adlı bildirisi ile katılmıştır.
Kazakçanın eğitimiyle ilgili olarak, Oḳuw Ḳuralı
9
(1912), Til Kuralı
10
(1914), Til Tanıtḳış
11
(1925), Til 
Jumsar
12
(1928), Älipbi (1924), Jaña Älipbi (1926) adlı eserleri kaleme almıştır. Bu kitaplar sadece mektep 
öğrencilerine değil, aynı zamanda yetişkinlere yönelik olarak hazırlanmıştır.
«Ädebiyet Tanıtḳış» adlı eseri 1926 yılında Taşkent’te basılır. Baytursınov’un bu eseri, edebiyat teorisi ve 
tarihi hakkındadır. Kitapta edebiyatla ilgili terimlerden söz sanatlarına, Kazak halk edebiyatının 
temsilcilerinden nazım bilgisine kadar birçok konuda bilgiler verilmiştir [2, 472].
Çeviri veya aktarma alanında 1909 yılında İ. A. Kirillov’dan çevirdiği «Kırık Mısal» adlı şiir kitabı, 
Kirillov’dan yaptığı fabl türündeki çeviriler ve bu çeviriler temelinde kendisinin yazmış olduğu şiirlerden 
meydana gelir. Kırık Mısal kadar kapsamlı ikinci bir şiir kitabı da «Masa» adını taşır. «Masa» Rusçada 
«sivrisinek» anlamında kullanılan bir kelimedir. Kitap adı olarak bu kelimeyi seçmesinin sebebi, «masa» 
yani sivrisineği, halkı uyandırmada kullanılan bir sembol veya araç olarak düşünmesidir.
Ahmet Baytursınov’un şiirleriyle ilgili olarak Nergis Biray tarafından 2011 yılında «Ahmet Baytursınulı 
Şiirleri Üzerinde Dil ve Üslûp İncelemesi» adında müstakil bir kitap yayımlanmıştır. Biray bu eserde Ahmet 
Baytursunov’un şiirlerinin genel teması hakkında,
«Birkaç ferdî konulu şiiri çıkaracak olursak Baytursınulı’nın şiirlerinde neredeyse tek konu ve tek tema 
işlenmiştir. Baytursınulı’nın şiirlerinde seçtiği konular hemen hemen bütün şiirlerde temaya aracılık eder. 
Tema ve konu arasındaki ilişki o devirdeki olaylar ve sosyal şartlarla da bağlantılıdır»(Biray, 2011:43); 
«Ahmet Baytursunulı ben merkezli şiirler yazmamıştır. Onun tek amacı vardır: Uyuyan Kazakları hatta 
bütün Türkistan’ı uyandırmaktır» demektedir (Biray, 2011:47). 
Baytursınov’un yetişme dönemi Çarlık Rusyası’ndan Sovyet Rusyası’na geçiş dönemine rast gelmiş ve 
özellikle Çarlık Rusyası’nın Kazak bozkırındaki zulme dayalı politikaları ve o dönemde Kazak halkının 
içerisinde bulunduğu zorluklar, aslında onun yetişmesindeki en büyük amillerden olmuştur. 1917 - 1920 
yıllarında kısmi bir rahatlama olduysa da 5 yıl sonraki gidişat, yine Çarlık Rusyası’nın son dönemine benzer 
bir görünüm kazanmış ve Kazak aydınlarının sudan sebeplerle sorgulanarak tutuklandığı dönemler 
başlamıştır. Bu konular elbette Baytursunov’un şiirlerine yansımış fakat onu daha derinden üzen ve sarsan 
olay, kendisinden gördüğü bazı vefasızların hakkında attıkları iftiralardır. Baytursınov kendisi hakkında 
atılan bu iftiralara; 
«Ḳıynamaydı abaḳtıġa japḳanı, 
Ḳiyın emes darġa asḳanı, atḳanı. 
Maġan awır osılardıñ bärinen, 
Öz awılımnıñ itteri ürip ḳapḳanı»dizeleriyle karşılık vermektedir. 
Ahmet Baytursunov’un şiirlerindeki tema ve muhtevayla ilgili olarak; 
- Doğrudan doğruya kendisini konu edindiği şiirler, 
- İnsani değerler ve zaaflar / kusurlar, 
9
Oḳuw Ḳuralı, Kazakça okuma ve yazmayı öğretmeye yönelik hazırlanan bir ders kitabıdır. Baytursınov, Okuw Kuralı adlı 
kitabında, Arap alfabesini Kazakçanın ses sitemine göre yeniden düzenleyerek yeni bir alfabe ortaya koymuştur. Okumaya yönelik 
24 adet hikayenin de bulunduğu bu kitap «Balalıḳ Küy” adlı bir şiirle son bulmaktadır (Koç K., İşina A., Korganbekov B., 
2007:472).
10
Til Kuralı adındaki gramer kitabı, ses, şekil ve cümle bilgisi başlıkları altında üç kitaptan oluşmaktadır. Bu kitaplar, 
Kazakçanın gramer yapısının ayrıntılı bir şekilde incelenerek kaleme alındığı gramer kitaplarının da başlangıcıdır. Baytursınov bu 
eserinde Kazak gramerinin bölümleri (ses, şekil, cümle) hakkında açıklamalarda bulunmuş ve bu sahalara ait bir çok terimi ortaya 
koymuştur. Bu sebeplerden de kendisi Kazak dil biliminin temellerini atan kişi olarak kabul edilir (Koç K., İşina A., Korganbekov 
B., 2007:473-474). 
11
Bir okuma kitabıdır. Kazak gramerinin bazı konuları hakkında da bilgiler bulunmaktadır (Türk, 1999:5; Biray, 2011:38).
12
Konuşma dili ve yazı dilinin kullanımları hakkında yazılan bir kitaptır. Kızılorda şehrinde yazılmıştır (Türk, 199:35, Biray, 
2011:39).
54

- Ümit ve Sitem, 
- Hürriyet ve istiklal ile esaret, mücadele ve memleket temalarıdır (Biray, 2011: VII-VIII). Ahmet 
Baytursunov’un şairlik gücünü gösteren şiirlerinden bazıları, «Jurtıma, Dosımga Hat, Anamga Hat, Tilek 
Batam, Javga Tüsken Han Sözi, Jiygan Tergen, Jubatuv başlıklı şiirleridir[2, 471]. 
Son olarak Muhtar Avezov, Ahmet Baytursınov’un Kazak kültür ve medeniyetiyle ilgili «Medeniyet 
Tarihi» adlı bir kitabının daha var olduğunu bir makalesinde belirtse de bu eser henüz bulunamamıştır [4, 
42].
Baytursınov denildiğinde, akla ilk geliveren kelimeler, eğitim ve öğretim uzmanı, dil bilimci, yazar, şair 
ve siyaset adamıdır. Eserlerinden edinilen intiba onun sağlam karakteri ve olaylar karşısında vazgeçmek 
bilmeyen, kararlı dik duruşudur. Bu vasıfları Baytursınov eserleri ve hayat hikayesine de yansımıştır. 
Eserlerinde kendi dönemindeki bazı şairler gibi belirli bir sınıfı savunan ideolojiler yerine o mücadelesinin 
başından sonuna kadar Kazak halkını ve milletini savunmuştur. 
Ahmet Baytursınov, Kazak Türklerinin en büyük aydın ve devlet adamlarından birisidir. Özellikle eğitim 
ve öğretim alanındaki çalışmaları onu Kazak halkının manevi öğretmeni haline getirmiştir. Halkının 
yükselişini eğitim ve öğretim alanında gördüğü için en büyük hedefi Kazak halkı içerisinde okuma ve yazma 
bilmeyen kişilerin kalmaması olmuştur. Buna yönelik olarak da daha sonradan kendi adıyla anılacak olan ve 
Kazakçanın ses (ünlü-ünsüz) sistemine en uygun gelebilecek fonetik bir alfabe hazırlamıştır.
Dil ve edebiyat alanlarında yapmış olduğu çalışmalardan bazıları özellikle alfabe, gramer ve edebiyat 
teorisi üzerine olan çalışmaları kendi zamanının da ötesindedir. Söz gelimi «Ädebiyet Tanıtḳış» adlı eseri o 
zamana kadar görülmemiş bir eserdir. Yine dil alanında birçok gramer terimini ortaya atmış ve bu terimler 
halk arasında kabul görmüştür. Bazı eserlerinin ise adından bahsedildiği halde kendisi günümüze kadar 
bulunamamıştır.
Baytursınovla ilgili önemli bir konu da artık tüm eserlerinin bir araya getirilmesi hususudur. Eserleri 
şimdiye kadar ilki 5 cilt, ikincisi 6 cilt olarak iki defa basılmış olmasına rağmen aslında bu eserlerin 
tamamının bundan çok fazla olduğu düşünülmektedir.
Kaynaklar: 
1.
Aşa E., Bakbergenova R. Kazak türklerinin ilk lengüist ve metodist bilgini olan Ahmet Baytursunoğlu hakkında 
birkaç söz, Türk Dünyası Dil ve EdebiyatDergisi, TDK Yay., Sayı:2 Güz, s. 374-377, Ankara 1996. 
2.
Baytursınulı AhmetKazakların baş şairi (Türkiye Türkçesine Aktaran: Mustafa Öner)», Türk Dünyası Dil ve 
Edebiyat Dergisi, TDK Yay., Sayı:2 Güz, s. 378-385, Ankara 1996. 
3.
Koç Kenan, İşina A., Korganbekov B. Kazak Edebiyatı (Sovyet Dönemi ve Bağımsızlıktan Sonraki Kazak 
Edebiyatı), 2. Cilt, IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, s. 466 - 477, İstanbul 2007.
4.
Alibekiroğlu SertanKazak Alimi Ahmet Baytursunoğlu’nun Hayatı ve Eserleri(Yüksek Lisans Tezi, Danışmanı: 
Prof. Dr. Vahit Türk), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, 
Gaziantep 2005. 
Джусупов М. 
филол.ғ.д., Өзбекстан мемлекеттік əлем
тілдері университетінің профессоры 
А. Байтұрсынұлы еңбектеріндегі фунционалдық стиль мəселесі 
Қазіргі функционалды стиль концепциясының құрамы кітаби жəне бейкітаби (сөйлесім) 
стильдерден құралған. Олардың аталуында бүгінге дейін біржақты пікір жоқ. Мысалы, бірқатар 
еңбектерде ғылыми стильді ғылыми-техникалық стиль деп атайды; ресми стильді кейбір еңбектерде 
ресми ісқағаздар стилі деп те атайды т.б. Функционалды стильдердің құрамына бүгінде бес түрлі 
стиль кіреді (төртеуі – кітаби, біреуі – бейкітаби (сөйлесімдік) [1; 2]. 
Ғалымдар арасында функционалды стиль жайында екі түрлі көзқарас қалыптасқан: а) 
функционалды стильдер – əдеби тілдің түрлері; ə) функционалды стильдер – тілдесімдік құбылыс, 
яғни, тілдесім стильдері (тілдік емес). Екінші көзқарас – доминанттық көзқарас, сондықтан бұл пікір 
басым көпшілік ізденістердің ғылыми негізі болып қабылданған. 
А.Байтұрсынұлының еңбектерінде функционалды стиль түрлері аталмағанмен, олар мəтін 
деңгейінде қалыптастырылған. Ахаң дүниеге келтірген функционалды стиль мəтіндері төртеу – 
ғылыми стиль мəтіндері, публицистикалық стиль мəтіндері, ресми стиль мəтіндері, көркем стиль 
мəтіндері (көркем стиль Ахаң шығармаларына дейін қалыптасқан). Яғни, біздің ойымызша, 
А.Байтұрсынұлының тілтанымдық ғылыми дүниесінде функционалды стильдер ұғымы терминмен 
таңбаланбағанымен, имплицитті сипатта болған. Ахаңның шығармаларын талдау барысында 
төмендегідей тұжырымға келдік: А.Байтұрсынұлы «функционалды стиль» ұғымын имплицитті түрде 
55

тілдік те, тілдесімдік те деп түсінген (тек əдеби тілдің түрі емес), яғни, Ахаң терминологиясы 
бойынша, функционалды стиль – «сөйлесу» түрі. 
Функционалды стильдердің ең негізгі ерекшеліктерінің бірі – əр стильге тиісті мəтіндерде тіл 
бірліктерінің сараланып қолданылуында. Сондықтан функционалды стильге тəн сөздер, терминдер, 
терминдер тіркестері, сөйлем түрлері т.б. болады. А.Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасында 
əр функционалды стиль талаптарына сай жазылған мəтіннің құрамындағы тіл бірліктері сол стильдің 
лингвистикалық ерекшеліктерін бұзбаған, яғни, стильдік нормалар сақталған (ол нормаларды 
Ахаңның өзі қалыптастырған). Ахаңның ғылыми стиль мəтіндерінде қазіргі қазақ тілі 
стилистикасының ғылыми жанрларында қолданбайтын сөздер, терминдер, термин тіркестері 
кездеседі. Алайда бұл – Ахаңның ғылыми мəтіндерінің мəнін төмендетпейді, себебі ол – заман 
талабынан туған тілдің тілдесімдік ерекшеліктері, эволюциялық өзгерістердің нəтижесі.
Функционалды стиль мəтіндері əрдайым бір түрлі болмайды, оның құрамында мəтіннің бірнеше 
варианты болады. Сондықтан функционалды стильдер ілімінде «подстиль» ұғымы бар. Қазіргі 
тілтаным стилистикасының ғылыми стилі дəстүрлі түрде үш подстильге бөлінеді: нақ ғылыми 
подстиль, ғылыми-оқыту подстиль, ғылыми-көпшілік подстиль. А.Байтұрсынұлының ғылыми 
мұрасының мəтіндері осы үш подстильге лайық деңгейде жазылған. Соңғы 10-15 жылда жалпы тіл 
білімінде ғылыми стиль сегіз подстильге жіктеледі [3]. А.Байтұрсынұлының ғылыми мəтіндерінен 
осы сегіз подстильдің жетеуіне сай келетіндері анықталды. 
Ғалым еңбектерінің арасынан ғылыми-фантастикалық подстильдің талаптарына жауап беретін 
мəтіндерді кездестіре алмадық. Ахаңның кейбір ғылыми еңбектерін бір емес, екі-үш подстильдің 
құрамында қарастыруға болады. Мысалы, Ахаңның «Əдебиет танытқыш» атты еңбегі, ең алдымен, 
ғылыми стильдің нақ ғылыми подстиліне жатады. Сонымен қатар еңбектің жекелеген тармақтарын 
бірден үш подстильге (ғылыми-ақпараттық, ғылыми-ресми, ғылыми-анықтама) жатқызуға болады. 
Яғни, А.Байтұрсынұлының ғылыми концепциясында имплицитті түрде функционалды стильдің 
подстильдер ұғымы да болған. 
Жанрлар – подстильдерді құрайтын жəне жалпы функционалды стильдерді құрайтын мəтін 
түрлері. Əр подстиль жанрлар жиынтығынан құралады. Əр функционалды стиль подстильдерінің 
құрамындағы жанрлар қорынан құралады. Бір подстильдің құрылымында бірнеше жанрда жазылған 
мəтіндер болады. А.Байтұрсынұлының ғылыми стилінің нақ ғылыми подстилінен екі түрлі жанрда 
жазылған мəтіндерді кездестіре алмадық. Олар: диссертация, автореферат, себебі Ахаң диссертация 
қорғамаған. Монография жанрының талаптарына сай жазылған еңбегі ретінде «Əдебиет 
танытқышты» атауға болады. А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасынан тағы бірнеше жанрлар 
деңгейінде жазылған еңбектерді кездестірмедік. Олар: конспект, оқу рефераты. ғылыми интервью, 
ғылыми есеп (отчет) т.б. Бұлардың бəрі (ғылыми интервьюден басқасы) – біздің ойымызша, Ахаңның 
шығармашылығынан орын алған, себебі ол жоғары оқу орнында дəріс берген, сондықтан осы 
жанрларда орындалған мəтіндерді мұрағаттардан (əсіресе, Орынбор, Ташкент мұрағаттарынан) 
тауып, талдау – келешектін жұмысы. 
Тіл бірліктерінің қолданылуы əр функционалды стильдің, оның əр подстилінің ерекшеліктерімен 
де байланысты [4]. Мысалы, ғылыми стильде лексикалық бірліктердің алты түрі қолданылады:
1) жалпы қолданыстағы сөздер;
2) терминжасамдық сөздер. Бұлар үш түрлі сипатта болады:
а) ғылымаралық терминдер;
ə) жалпы ғылыми терминдер;
б) салалық ғылыми терминдер;
3) бейкəсіби (салалық емес, жалпы) ғылыми сөздер. А.Байтұрсынұлының талданған мəтінінде осы 
алты түрлі лексикалық бірліктің бəрі де кездеседі. Сонымен, ХХ ғасырдың бірінші ширегінде дүниеге 
келген қазақ тілі ғылыми стилі мəтіндерінің лексикалық құрамы қазіргі жалпы тіл білімінің, қазақ 
тілтанымының ғылыми стилінің лексикалық талаптарына сай.
Ғылыми стильдің тағы бір ерекшелігі – терминдердің, терминдік тіркестердің жиі қолданылуында. 
Бұл – ғылыми стильге тəн сипат. А.Байтұрсынұлы ғылыми еңбектерінде терминдердің қолдану 
жиілігі жоғары. Бұл – қазақ тілі ғылыми стилінің қалыптаса бастаған кезінің өзінде оның бір 
мағыналылық, нақтылылық, қысқалық сияқты негізгі ерекшеліктерінің нық болғанын көрсетеді. 
Мысалы, Ахаңның 20 жолдан тұратын (жарты бет) мəтінінде терминдердің қолданылу жиілігі 
төмендегідей: 
əдіс – 11 рет;
емле – 9 рет;
дыбыс негізді əдіс – 4 рет;
56

тұтас тұлғалы əдіс – 3 рет;
дыбыс жүйелі емле – 3 рет;
тарих жүйелі емле – 2 рет қайталанған.
Сонымен, А.Байтұрсынұлының ғылыми мəтіндері терминдердің қолданылу жиілігі жағынан да 
қазіргі ғылыми стильдің талаптарына, ерекшеліктеріне толық жауап береді. 
Сөйлемнің мағынасы екі ұғымнан құралады: тақырып (тема), жаңа хабар (рема). 
А.Байтұрсынұлының ғылыми шығармаларынан бірнеше сөйлемді осы екі ұғым негізінде талдадық: 
барлық сөйлемде міндетті түрде тақырып (тема) жəне жаңа хабар (рема) бар. Яғни, Ахаңның 
сөйлемдері тема жəне рема концепциясы талаптарына толық сəйкес келеді (90 жыл бұрын пайда 
болса да, олар бүгінгі ғылыми стильдің негізгі ішкі жəне сыртқы ерекшеліктерінің талаптарына 
жауап беретін деңгейде жасалған). 
Жазба ғылыми мəтін құрамында ғылыми білімнің қалыптасу кезеңдері болады (проблемалық 
ситуация (мəселенің қажеттілігі), пікір, болжам (гипотеза), дəлел, қорытынды). Жұмысымызда 
А.Байтұрсынұлының ғылыми мəтінін осы концепция негізінде де талдадық. Талдау барысында 
Ахаңның жазба ғылыми мəтінінде ғылыми білімнің қалыптасу кезеңдері осы концепция ұғымдарына, 
талаптарына дəл келетіндігі анықталды.
Сонымен, А.Байтұрсынұлының ғылыми мəтіндерінің стилі мен қазіргі тілтанымдағы ғылыми 
стильдің сабақтастығы əрі терең, əрі кең, əрі жан-жақты. Қазақ тілі ғылыми стилі 
А.Байтұрсынұлының шығармашылығында ірі эволюциялық процестен соң ғана нық қалыптасты да, 
қазіргі қазақ тілі ғылыми стилінің динамикалық негізі болды. 
А.Байтұрсынұлының ғылыми еңбектерінің қазақ тілі ғылыми стилі динамикасының негізі 
екендігін дəлелдеу үшін Ахаңның екі оқулығының мəтіндерін стилистикалық көзқарас негізінде 
талдадық. Ол оқулықтар:
1) «Тіл – құрал» 1914 ж. Орынбор қаласында басылып шыққан;
2) «Тіл – құрал» 1925 ж. Қызылорда қаласында басылып шыққан.
Оқулықтардың баспадан шығу аралығы – 11 жыл. Оқулықтар бір ғылыми-əдістемелік мəселеге 
(қазақ тіліне оқытуға) арналған. 1914 жылғы оқулық – бірінші басылым. 1925 жылғы оқулық – 
бесінші басылым.
Зерттеу екі бағытта жүргізілді:
1. оқулықтардың қазақ ғылыми стилінің дамуына тигізген əсерін анықтау;
2. оқулықтардың стилистикалық ерекшеліктерінің қазақ ғылыми стилінің дамуына əсерін 
айқындау.
Ғылыми стильдің А.Байтұрсынұлының еңбектері мен жалпы қазақ тіл біліміндегі даму 
динамикасы екі оқулықтың титулдарын салыстырғанның өзінде-ақ айқын байқалады. Мысалы, 1914 
жылғы оқулықта автордың аты-жөні, кітаптың аты, баспадан шыққан жылы, қаланың аты, оқулықтың 
оқыту процесінің қай деңгейіне арналғаны нақты көрсетілген. 1925 жылғы оқулықтың титулында 
мұғалім мен оқушыға хабарланатын мағлұмат толық түрде берілген, яғни, жоғарыдағы мағлұматқа 
қосымша мағлұмат берілген: оқулық қай мемлекетте басылғаны, оқулықты қай ұйымның баспаға 
ұсынғаны, нешінші рет басылғаны т.б. Яғни, 1925 жылғы оқулықтың титулы қазіргі оқулықтардың 
титулына ұқсас. Бұл – осы оқулық титулының қазіргі ғылыми стильдің талаптарына толық жауап 
беретінін жəне қазақ тілі оқулығының эволюциялық динамикасының негізі ХХ ғасырдың бірінші 
ширегінде басталғанын көрсетеді.
1914 жылғы оқулықта қазіргі қазақ тілі стилистикасында қолданылмайтын сөздер, сөз тіркестері, 
сөйлемдер бар. Мысалы: «Қазақ сөзіндегі дыбыстар һəм олардың харіфтері» [5]. 1925 жылғы 
оқулықта Ахаң бұл сөйлемді өзгерткен. Сөйлем қазіргі əдеби қазақ тілі стилистикасының 
нормаларына толық жауап беретін нұсқада жасалған («Қазақ тіліндегі дыбыстар: олардың 
таңбалары») [6]. Осы сөйлемде Ахаң тек стилистикалық норманы қалыптастырумен шектелмейді, 
қойылған мəселені, тақырыпты ғылымдандырады (ғылыми тілдесім деңгейін жалпы тілтаным 
деңгейіне көтереді, имплицитті түрде семиотика ғылымының негіздеріне сүйеніп жұмыс істейді). 
Осы жəне басқа да мысалдар қазақ тілі ғылыми стилінің эволюциялық динамикасы А.Байтұрсынұлы 
еңбектерінен бастау алып, қазақ стилистикасының нормасы ретінде қалыптасқанын көрсетеді.
1914 жылғы оқулықпен салыстырғанда, 1925 жылғы оқулықта жаңа тақырыптың презентациясы, 
қорытулар, тұжырымдар қатар-қатар, рет-ретімен, көрнекі түрде берілген. Мұндай өзгерістер 
баланың жаңа ғылыми хабарды қабылдау мүмкіндігін төмендетпейді, баланы тез шаршатпайды, 
оқулықтың ғылыми-əдістемелік стандарт қалпын нықтайды. 
Екі оқулықта да жаттығу-тапсырмалар (дағдыландыру, сынау) берілген. 1914 жылғы оқулықта 
дағдыландыру тапсырмасы сынау тапсырмасынан сəл көбірек [5]. Жалпы алғанда, екі түрлі 
57

тапсырманың саны бір-бірінен өте алшақ емес. Ал 1925 жылғы оқулықта сынау тапсырмасы 
дағдыландыру тапсырмасынан көбірек. Яғни, бұл оқулықта баланың білім алу дағдысын тексеруге 
ерекше мəн беріледі. Бұл оқулықтың тағы бір ерекшелігі: тіл заңдылықтарына бағынбайтын тіл 
бірліктерінің айтылуы, жазылуы «Ескерту» арқылы презентацияланған. Бұл – қазақ тілі ғылыми 
стилінің жаңа деңгейге көтерілгенінің айғағы [6].
1925 жылғы оқулықта да қазіргі қазақ тілі стилистикасына тəн емес сөздер, сөз тіркестері, 
сөйлемдер кездеседі. Алайда А.Байтұрсынұлының ғылыми мəтіндерін талдауда диахрондық 
ұстанымды басшылыққа аламыз. Сондықтан ондай сөз қолданыстарды сол кезге тəн стилистикалық 
ерекшеліктер ретінде қарастырдық. Яғни, олар А.Байтұрсынұлының, жалпы ХХ ғасырдың бірінші 
ширегіндегі қазақ тілі ғылыми стилінің деңгейін төмендетпейді, себебі əр шығарма – өз заманының 
талабына сай жасалған туынды. 
Сонымен, А.Байтұрсынұлының 1914 жылғы жəне 1925 жылғы «Тіл – құрал» оқулықтары мəтінінің 
жалпы стилистикалық жəне функционалды стилистикалық (ғылыми стильдік) талдауларының 
нəтижелерін былайша сипаттауға болады:
1. Қазақ тіл ғылымы тарихында, пəнді оқыту əдістемесінің тарихында оқулық стилистикасының, 
оқулық моделінің, жалпы ғылыми стильдің негізгі қалпын (стандартын) жасаған ғалым – 
А.Байтұрсынұлы. 
2. Бүгінде қазақ мектебінде қолданылып жүрген қазақ тілі оқулықтарының тілтанымдық, 
əдістемелік, стилистикалық (ғылыми стильдік) негіздері 1914 жылғы, 1925 жылғы (тағы басқа) 
А.Байтұрсынұлы оқулықтарынан басталады. 
3. Қазіргі қазақ ғылыми стилінің қалыптасуына, дамуына ерекше ықпал еткен еңбек – 
А.Байтұрсынұлының 1925 жылы Қызылордада басылып шыққан «Тіл – құрал» атты оқулығы. Бұл 
еңбек қазақ тілінің ғылыми стилін жəне оның негізгі подстилі – ғылыми-оқыту түрін жаңа (биік) 
деңгейде қалыптастырды. 
4. Ғылыми стильдің нақтылылық, біройлылық, қысқалық, түсініктілік сияқты ерекшеліктері осы 
оқулық мəтінінде ерекше орын алған. Оқулық мəтінін талдау нəтижесінде ғалымның түйіндеу, 
қорыту сияқты дағдыларының биік деңгейде қалыптастырғанын байқауға болады.
Сонымен, қазақ тілі ғылыми стилінің ғылыми-мағыналық құрылымдары ХХ ғасырдың бірінші 
ширегінде А.Байтұрсынұлының ғылыми-əдістемелік ізденістерінің нəтижесі – оқулықтар, мақалалар 
мен басқа да ғылыми еңбек мəтіндерінің негізінде қалыптасқан[7]. А.Байтұрсынұлының тілтанымдық 
еңбектеріндегі ғылыми стиль бірден түзілмеді. Ол ұзақ эволюциялық өзгерістерден өтті. 
А.Байтұрсынұлының ғылыми мəтіні – қазіргі қазақ тілі ғылымындағы ғылыми стильдің шығу тегі, 
даму динамикасының негізі.
Əдебиет:
1. 
Стилистический энциклопедический словарь русского языка. Под общей редакцией М.Н.Кожиной. – 
Москва: Наука, 2003. - 696с. 
2. 
Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақтілініңстилистикасы. – Алматы, 1974. – 192-
б. 
3. 
Колесникова Н.И. От конспекста к диссертации. Учебное пособие для развития навыков письменной 
речи. Второе издание. – Москва: Наука, 2003. – 288 с. 
4. 
Уəли Н. Сөз байлығын саралаудың негіздері //Қазақ əдебі тілінің сөздігі. - Алматы, 2011. – 1-том. - 7-10-б. 
5. 
Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық. Орынбор, 1914 //Байтұрсынұлы А. 
Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992. - 141-171-б. 
6. 
Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері. 1-тіл танытқыш кітап. Қазақстан мемлекеттік 
баспақанасы. – Қызылорда, 1925 //Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты 
еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992. – 173-188-б.
7. 
Джусупов М.,Ибрайымов Қ. Ахмет Байтұрсынұлы: ғылымтаным, терминжасам, стилистика. – Алматы: 
Əлем, 2015.- 215 б. 
58

Салқынбай А.Б.
филол.ғ.д., Əл-Фараби атындағы
ҚазҰУ профессоры 
Əліпби – таңба жұмағы 
Жазу – адамзат қоғамы жасаған мəдениеттің биік шыңы. Пиктографиялық жəне идеографиялық 
жазулардан бастау алатын жазу тарихы адамзаттың жүріп өткен жолынан мол ақпарат беретін басты 
құндылық. Жазу болған жерде тарих бар, білім жүйелі, ой тиянақты, ғылымсапалы, рухани қазына 
жинақы. Ғылымның бар болуы жазумен тікелей байланысты, сондықтан сөйлеу мен жазудың 
қатынасының басты анықтағышы да, ойлаудың таразыланып, ортақ игілікке айналуының да басты əрі 
негізгі көрсеткіші – жазу. Елдің, ұлттың тарихы таразыланғанда, рухани мəдениетінің парқы мен 
нарқы зерделенгендежазудың қадірі арта түседі. «Біздерде мынадай бар, мынадай бардың» нақты 
дəлелі болады. Жазумен таңбаланып, анықталмаған тарихқа мұрагеріңді қалай сендірмексің, 
«бабадан қалған мұрам еді» деп кімді иландырарсың? Қандай формада болса да, жазумен қалған 
тарих – еліңнің еншісін бөлмей сақтаудың басты кепілі. Жазусыз тарих көптеген талас-тартыстарға 
жол ашып, елдің кешегісін көз алдына келтіре алмай, ертеңіне деген кемел сенімін əлсіретері даусыз. 
Осындай аса бір қажеттіліктің мəнін терең ұғып, төл жазу туғызып, төл əліпби жасаған ХХ ғасыр 
басындағы қазақ көсемі, біртуар кемеңгер ғалымы – Ақымет Байтұрсынұлы еді.
Алдымен, мəмілеге келетін нəрсе – А. Байтұрсынұлы түзген араб таңбасына негізделген əліпби 
қазақ тілінің сөйлеу тілін дəл таңбалайды; барлық емле нақтылығымен, ғылымилығымен 
ерекшеленеді; бүгінге дейін қолданыста бар (Қытайдағы қандастарымыздың қолданысында).
«Əліпби деген тілдің негізгі дыбыстарына арналған таңбалардың жұмағы»,– деп жазған Ақымет 
Байтұрсынұлы əріптердің тіл дыбыстарын нақты таңбалауына, оқуға жəне жазуға жеңіл келуіне, 
үйретуге оңай болуына басты назар аударады [1]. Ғалым жасаған əліпбидің басты ерекшелігі – қазақ 
сөзін дəл таңбалап, əрбір таңбаның мəні мен ерекшелігін нақты сипаттауында, осы дəлдік пен 
нақтылықты ғылыми тұрғыдан терең талдауында дер едік.
Қазақ жазу ілімі теориясында «əріп саны фонема санымен бірдей болуы жетілген жазу екенін 
танытады» деген тұжырым А. Байтұрсынұлы еңбектері арқылы қалыптасты. Əріптің фонемадан аз 
болуы түркі тілдеріндегі сингармония заңының сөздің негізгі құрылымы мен мағыналық ерекшелігін 
аша алу қасиетімен байланысты. Дауыстылардың бірыңғай жуан-жіңішкелігі сөздің барлық 
буынында сақталатындықтан, көп таңбадан гөрі, сөздің алдына дəйекше белгісін қою арқылы жазу 
экономиясына жетуге болатынын табуы – Ахмет Байтұрсынұлының реформаторлығы ретінде 
танылады. Қазақ тіліндегі жиырма төрт түрлі дыбысты таңбалаудың өзіндік ерекше жолы мен 
жүйесін ұсынған ғалым «қ» мен « ғ» дыбыстарының ылғи жуан, «к» мен «г», «е»-нің ылғи жіңішке 
айтылатынын ескерте отырып, былай деп жазады: «Егерде бұл 19 дыбыстың жуан айтылуы үшін бір 
белгі, жіңішке айтылуы үшін бір белгі керек десек, ... онда 19 дыбысқа 38 белгі керек болар еді. Бұған 
дəйім жуан айтылатын «қ» мен « ғ»-ны қосқанда дəйім жіңішке айтылатын «к» мен «г», «е»-лерді 
қосқанда, бəріне 43 белгі (харіп) керек» [2].
«Дауысты дыбыстар сөздің жаны, дауыссыз дыбыстар сөздің тəні» деп санаған Ахмет 
Байтұрсынұлы əрбір əріп пен оның айтылу жолын тəптіштеп түсіндіріп, жазу емлесін жасайды. 
«Дауыссыз дыбыстар дауысты дыбыстардың иелігінде»[2, 328] деп түсіндірген ғалым қазақ тіліндегі 
үндестік заңының ерекше қасиетін айта отырып, оның айту мен жазудағы нақты əрі табиғи қалпын 
сақтап, дауыссыздың өзі, шындап келгенде, осы заңға бағынатынын дəлелдейді. Бұл ғылыми 
шындықты кейінгі ғалымдардың мойындағаны, теориялық-тəжірибелік тұрғыдан анықтағаны – тағы 
шындық (Ə.Жүнісбек).
«Жазу дегеніміз – дыбыстың таңбасы. Əр дыбыстың əр елдің таңбасындай таңбасы болады. 
Таңбасына қарап қай дыбыс екенін танимыз» деуінде үлкен мəн бар [2]. Демек, ғалым үшін қазақ 
тілінің айтылымындағы фонема саны мен əріп саны шамалас, дəл келуі керек.
А. Байтұрсынұлы қазақ жазу үлгісіндегі тыныс белгілеріне де ерекше мəн береді. «Əріптен басқа 
жазуда қолданылатын белгілерге бүгінге дейін анықтап белгілі ат қойылған жоқ еді. Сүгіретке қарап, 
біреу олай, біреу былай деп атайтын еді», – дей келіп, негізгі тыныс белгілеріне қазақша ат қойып, 
бірінші рет айдар тағады: «тыныстық (.), жапсарлық (,), қосарлық (═), тастарлық (–), дəлдеулік (««), 
сұраулық (?), лептеулік (!)» [2, 337]. Мұнан байқалатыны – қазақша тыныс белгілерге ат беру, 
олардың қойылу жолын түсіндіру автор үшін маңызды болған. Қазіргі кездегі тыныс белгі, қосу (+), 
сұраулық, лептік белгі, нүкте, үтіртерімсөздерінің алғашқы жасаушы да А.Байтұрсынұлы 
болфғанын аңғарамыз.
59

Ғалым дауысты дыбыстардың графемалық қасиетін «буыншы əріп» ретінде танытады да олардың 
мəнін, сөз құрамындағы мазмұндық сипатын ерекше талдайды. Сөз мағынасын анықтайтын дəйекше 
белгінің маңызын жіті түсіндіреді.
Қазақ жазу ілімінің атасы А. Байтұрсынұлы «Дыбысқа сəйкестеп əріп алынбаса, сөздің жазылуы 
мен айтылуы бөлектенбей қала алмайды» деген ойын бірнеше жерде жұмырлайды, дыбыстар мен 
əріптер арасындағы қарым-қатынасты терең барлай келе, «дыбыстар мен əріптер арасында сəйкестік 
күшті болғандықтан, сөздің жазылуы мен айтылуының арасында да сəйкестігі күшті» екенін 
анықтайды [2, 359-360]. «Тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі бар болса», тəртіпті жазу 
болатынын қайталай ескертіп отырады [2, 380]. 
Қазақ жазу үлгісін ағылшын, француз, қытай жазуларымен салыстыра отырып, олардан ерекше 
екенін дəлел келтіре отырып анықтап, айтылу мен жазылу арасындағы сəйкестігі мол жазулардың 
қатарына төте жазуды да жатқызады.
Əліпби түзген, тыныс белгілерін нақтылаған, жазу үлгісін көрсетіп, графема мен фонема 
арасындағы сəйкестікті терең талдаған А.Байтұрсынұлы емле тəртібіне де мəн береді. Əлем 
халықтарының емле жүйесінен мол хабары бар ғалым қазақ сөзінің ішкі болмысына сай келетін 
жүйені, дұрыс сауаттандыратын емлені қажет санайды. «Сауаттылық негізі – жазу» деген жолды 
берік ұстана отырып [2, 362], «жазу – əріптердің сүгіретін сала тізу, оқу – əріптердің дыбыстарын 
айта тізу» екенін нақтылайды.
Ғалым емленің төрт негізін атап көрсетеді:
•
таңба жүйелі (негізі – ынтымақ);
•
тарих жүйелі (негізі – дағды); 
•
туыс жүйелі (негізі тегіне қарай); 
•
дыбыс жүйелі (негізіестілуіне қарай).
Оларға жеке-жеке талдау жасай отырып, əрбірінің ерекшелігін талдап, оң тұсы мен қазақ сөзіне 
сəйкес келмейтін жағын ғылыми тұрғыдан саралап, зерделейді. Ең бастысы – қазақ сөзінің дұрыс 
жазылуына ерекше мəн береді, ауызша айтылғанның бəрін сол қалпында жаза салуға да 
болмайтынын атап көрсетеді. «Қазақтың төл жазуы» деген түсінікті А.Байтұрсынұлы еңбектерінен 
кейін қолдануға мүмкіндік туды. Өйткені қазақ сөзінің өзіне тəн айтылым, жазылым ерекшеліктері 
мен сипаты осы еңбекте жан-жақты анықталып, грамматология ғылымы талап ететін заңдылықтарға 
басты көңіл бөлініп, негізгі ғылыми жауабы берілді. 
«Жазу туралы ғылым өзінің дербес пəнін нақтылау үшін тілдің табиғи қалпын таңбалайтын, 
ғылыми сипатын іздеуі керек»,– десек, А.Байтұрсынұлының қазақ жазуы туралы жазған ғылыми 
пікірлері осы талаптарға толықтай жауап береді. Төте жазудың сөздің дыбыстық табиғатына жақын 
келіп, оқуға, жазуға оңай болуы үшін Ақымет түсіндіруіне қарап отырып, осы жазудың қазақ сөзінің 
болмысын таңбалау үшін барын салғанын аңғару қиын емес. Қазақ сөзінің дұрыс жазылуы үшін 
«туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне қамалмай, екеуінің арасынан жол тауып 
беретін» Байтұрсынұлы ұсынысы бүгінгі орыс жазуына негізделген əліпбиіміздің де басты 
талаптарының жасалуының теориялық негізі болған. Бұл – Ақымет ұсынған сегіз ұсыныстың ғылыми 
негізділігі мен жүйелілігін танытса керек. 
Сонымен, А.Байтұрсынұлы – қазақ жазу ілімі ғылымының негізгі ғылыми-теориялық тұжырымын 
жасап, тəжірибелік жолын қалыптастырған, фонема мен графема арасындағы қатынастың тереңдігін 
дəл тауып, айтылу мен жазу арасындағы сəйкестіктің мүмкіндігінше мол, нақты болуына басты назар 
аударған тұңғыш ғалым.
Грамматология ғылымына неге назар аударамыз? Грамматология – жазу туралы, жазу жүйесі 
туралы, жазудың генеологиялық тарихы мен даму жолдары, мəдениеттегі жазудың рөлі мен орнын 
саралайтынтіл білімінің саласы. Бұл саланы алғаш жүйелеп, ғылыми тұрғыдан негіздеген ғалым – 
И.Е.Гельб. Ол «Опытизученияписьма (основыграмматологии)» атты зерттеуінде алғаш 
«грамматология» терім сөзін қолдана отырып, адамзаттың жазу тарихына терең талдау жасайды [3]. 
Ф. де Соссюрдің пайымдауынша, сөйлеу тілі жазуға байланып қалмайды. Соссюрдің келтіретін 
қисынында ауызша сөйлеу, өз терім сөзімен айтсақ, «белгілеуші мен белгіленуші» ғана – тіл білімінің 
басты зерттеу пəні болып қала бермек. Жазу – Соссюр ұғымында, шартты белгінің жиынтығы.
Қазіргі Еуропа ғылымында жазудың маңызы мен рөлі жоғары бағаланады. Бұл туралы Жак 
Дериданың жазған ғылыми зерттеулерін келтіру орынды болмақ [4]. «Вопросы истории письма, 
процесс его постепенной фонетизации и линеаризации лежат в корнях и основаниях всех наук», – деп 
жазады Ж.Дерида. Жазудың табиғатын мəдени-философиялық бағытта таразылаған Жак Дерида 
оның мəдени дамудағы маңызды рөлін анықтайды.
60

Ал «жазу-сызуы кеш дамыған» деп танылып жүрген қазақ халқының тіл білімінде Ақымет 
Байтұрсынұлы арқылы жазудың өзі ғана емес, сонымен бірге оның ғылыми жүйесі негізделгенін, 
əрбір таңбаның сыры мен қыры анықталып, емлесі орныққанын жəне бұл жазудың сөйлеу тіліндегі 
дыбысталуына дəл жəне толық сəйкес келгенін көрсету орынды болмақ.
ХХ ғасырдың ең үлкен қасіреті – қазақ сынды еркін көшіп, кең жайлаған дала халқының Ф.И. 
Голощекинніңқолдан жасаған «көшесінде» отырам деп, малынан айрылып, ашаршылыққа тап болуы 
ғана емес, жиырма-отыз жыл көлемінде жазуын үш рет ауыстыруы еді. Рухани құлдырау, түпкі шын 
тарихынан көз жазу, сауаттылық пен сауатсыздықтың арасын мөлшерлеуден ажырау – жазудың 
ауысуымен тікелей байланысты деп қарауымыз қажет. Адам өзінің сезімін, ойын, түсінігін белгілі 
қалыптасқан шартты таңбалар арқылы, яғни, жазу арқылы бере алады. Бұл жазу не таңба барлығына 
түсінікті болуы керек. Ал өткен ғасырдың басындағы жазудың ауысуы қазақ халқын осындай бір-
біріне түсінікті болудан, жазу арқылы бірінбірі түсінуден айырды.
Кешеге дейін жазылған ғылыми əдебиеттерде көшпенді қазақ халқының мəдениеттен, соның 
ішінде жазу мəдениетінен кейін қалып, кешеуілдеп дамығаны тілге тиек етілетіні жасырын емес. Ал 
ХХ ғасырдың басында жазылған Ақымет Байтұрсынұлы жазған еңбектерде қазақ жазуының жүйесі 
талданып, төте жазу ұсынылып, оның грамматологиялық табиғаты ашылғанын көрсету арқылы қазақ 
мəдениетінде жазу туралы ғылыми зерттеулердің болғанын, оның кеңестік саясатпен 
тұншықтырылғанын нақты деректер арқылы таныта аламыз. Тек əліпбидің жайы мен емлелердің мəні 
жөнінде ғана Ақымет Байтұрсынұлының жиырма шақты ғылыми мақаласы бар. Мұнда жазылған 
мəселелер өзінің ғылыми сипаты жағынан əртүрлі болып келеді. Заманындағы айтыс-тартыстарға 
жауап ретінде елге түсіндіру мақсатында жазылған ғылыми еңбектің бүгінде де өзектілігі бар. Қазақ 
ғылымында қазірге дейін шешілмей, үлкен полемика туғызып отырған жазу, жазу ауыстыру мəселесі 
сол Ақымет көтерген жəне жауап берген деңгейден жоғары аса алмаған. 
Ғалым зерттеулерінде əліпбидің жалпы ғылыми теориялық мəселелеріне қатысты да өз 
пайымдауларын айтып отырады. Мəселен, «жақсы əліпбидің сыпатын таныту» үшін, оның төрт түрлі 
қасиетін санамалап көрсетіп, түрік əліпбиіне, латын əліпбиіне қатысты өзінің көзқарасын білдіреді. 
Бұл көрсетілген талдаулар қазіргі грамматологияда талданып жүрген ғылыми зерттеулердегі 
қисындардан артық болмаса, кем емес дер едік.
Қорыта айтқанда, Ақымет Байтұрсынұлы түзген əліпбидің Қазақ əліпбиі ретінде 
грамматологиялық негізі жүйелі зерттелгендіктен, қазіргі таңда да қолданыста болғандықтан да, 
əлемдік деңгейде жазу ғылымы тарихынан орын алуы керек. Ал қазақ тіл білімінде жазу ғылымының 
(грамматологияның) негізін қалаған А. Байтұрсынұлы екені – даусыз шындық.
Əдебиет: 
1.
Алаштың тілдік мұрасы. -Алматы, 2009. - 27-б. 
2.
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 324-б. 
3.
Гельб И.Е. Опыт изучения письма: Основы грамматологии. Перевод с англ. - М., 1982. 
4.
Деррида Ж. О грамматологии. Перевод с франц. -М., 2000. - С. 512. 
Қосымова Г. 
филол.ғ.д., Абай атындағы
ҚазҰПУ профессоры 
А.Байтұрсынұлы – мəтін теориясының негізін салушы 
А.Байтұрсынұлының пайымдауында, сөз, кез келген адамның сөйлеу əрекетінен туындаған мəтін 
өнерге жатады. Өнер атаулының бəрі мəдениетпен байланысты. Сөзімізді бастамас бұрын аңдатпа 
ретінде алдымен «мəдениет» деген атауға түсінік бере кетейік. Мəдени антропологияны зерттеген 
ғалымдар «мəдениет» деген терминді əртүрлі мағынада түсініп, бірі мəдениетті «үйретілген мінез-
құлық», басқалары «мінез-құлық емес, оның абстракциясы», ал бағзы біреулері «мəдениет тек адам 
санасында ғана өмір сүреді»,– деп, кейбіреулері:«мəдениет – қоршаған ортаның сезілетін заттары мен 
құбылыстары», – деп бүгінге дейін таласып жатқанда, А.Байтұрсынұлы антропологтар қарастырған 
адам мен мəдениеттің арақатынасын былайша түсіндіреді: алдымен, қоршаған орта, болмысты екіге 
бөледі. Бірі– табиғи, жаратынды нəрсе, екіншісі – жасалынды нəрсе деп топтастырады да: «Орман, 
теңіз, тау, өзен, бұлақ – бұлар табиғат ісінен шыққан жаратынды нəрселер; үй, кірпіш, бақша, арық, 
құдық – бұлар адам ісінен шыққан жасалынды нəрселер. Табиғат ісінен шыққан жаратынды 
нəрселердің бəрі табиғат дүниесі болады; адам ісінен шыққан жасалынды нəрселердің бəрі өнер 
61

дүниесі болады; өйткені жасалынды нəрселердің істеліп шығуына адам ақылы, əдіс-амалы, шеберлігі, 
өнер күші кіріскен», – дейді. Ғалымның осы көзқарасы атақты антрополог Э.Тайлордың пікірімен 
сəйкес келеді. Э.Тайлор алғашқы болып «мəдениет» ұғымына анықтама берді. Ол «Алғашқы 
қауымдық мəдениет» деп аталатын еңбегінде: «Культура или цивилизация, в широком 
этнографическом смысле слагается в своем целом из знания, верований, искусства, нравственности, 
законов, обычаев и … привычек, усвоенных человеком как членом общества», – деп жазады [1,123]. 
Биологиялық эволюция идеясына сүйене отырып, Э.Тайлор мəдени құбылыстарды табиғаттағы 
өсімдіктер мен жануарлардың түрлері сияқты материалды нысандар, сенімдер, əдет-ғұрып, билеу 
жүйесі тағы басқалар деп жіктейді. Табиғаттағы сияқты бір түрлер басқа түрлерінен дамып шығады. 
Садақ пен оқ жасау, тіс егеу немесе басқа да ондаған əдеттер сияқты мəдени құбылыстың бір түрі деп 
қарайды. Бір сөзбен айтқанда, мəдени құбылыстарды түрлеріне қарай жүйелеп, қарапайымнан 
күрделіге қарай орналастыру арқылы мəдени эволюция процесін қадағалауға болатынын айтады. 
«Осылайша, табиғат пен қоғамдағы прогрестің сипаты аз жетілген түрлерді көбірек жетілген 
түрлердің ығыстыруынан көрінеді» деп пайымдайды. Еуропа ғылымында XIX ғасырдың соңғы 
онжылдығы мен XX ғасырдың басында үстем пікірге ие болған Э.Тайлордың «мəдениет – адамның 
қоғам мүшесі ретінде игерген кейбір қабілеттері мен дағдыларынан, білім, наным-сенім, өнер, 
адамгершілік, заңдар мен əдет-ғұрыптарынан құралады» деген пайымдауы [1, 123] XX ғасырдың 
басында қазақ даласында өмір сүрген, қазақ этносы мəдениетінің негізін салған А.Байтұрсыновтың 
тұжырымымен сəйкес келеді. Ғұламалардың танымындағы сəйкестіктер, ойлау мен пайымдауындағы 
үндестіктер таңғалдырмай қоймайды. 
«Өнер түрлі болады, – дейді А.Байтұрсынұлы. – Біреулер үй салады, арық қазады, етік тігеді, арба 
істейді, киіз басады, ыдыс істейді, яғни, шаруаға керек нəрселерді жасайды. Біреулер көрікті мешіт, 
көрнекті там, көркем сүгірет салады. Əдемі əн, əсерлі күй, ажарлы сөз шығарады. Алдыңғы өнер мен 
соңғы өнердің арасында айырма бар. Алдыңғы нəрселер – адамның мақұлықтық жан сақтау керегінен 
шыққан нəрселер, соңғы нəрселер – адамның жан қоштау керегінен шыққан нəрселер. Сондықтан 
алдыңғы нəрселерді жасауға жұмсалатын өнер – тіршілік үшін жұмсалатын тірнек өнері болады да 
соңғы нəрселерге жұмсалатын өнер – көркемшілік үшін көрнек өнері болады». Одан əрі 
Байтұрсынұлы көрнек өнерін беске бөледі дебесіншіні нəрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін 
сөзбен келістіріп айту өнері деп табады да оны «сөз өнері» деп атайды [2, 137-138]. 
А.Байтұрсынұлының айтуында, өнердің ең алды «сөз өнері» саналады. Мұны ғалым қазақтың 
«Өнер алды – қызыл тіл» деген мəтелмен негіздейді. Бұл мəтелдің шығу себебін:«Қазақ сөз баққан, 
сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіктен айтқан», – деп негіздеп, қазақ халқының сөйлеу 
өнеріне аса мəн берген, «тауып айтса, мереке қылып, таппай айтса, келеке қылған» мəдени 
танымымен байланыстырады. Сөз өнерінің адам санасының үш негізіне – ақыл, қиял, көңіл – 
тірелетінін көрсетіп, ғалым мəтін (шығарма сөз) тудырудың үш межесін анықтап берді. «Ақыл ісі –
аңдау; қиял ісі –меңзеу, яғни, ойдағы нəрселерді белгілі нəрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, 
бернелеу дегеніміз – суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау» [2,141]. Осында «Мəтін 
лингвистикасында» анықталған мəтін тудыруға қатысатын төрт фактордың: ойдың иесі автор, 
қабылдаушы оқырман, бейнеленетін болмыс, талғап, таңдап қолданылатын тілдің арақатынасы, 
мұның бəрінің басын қосатын тіл екенін былайша тұжырымдайды: «Тілдің міндеті – ақылдың 
аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау» 
[2,141].
Тіл білімінің жаңа бір саласы – мəтін лингвистикасы. «Жаңа» деп біз «қай кезден жаппай зерттеу 
нысанына айналды, өндіріске қашаннан енгізіліп оқытыла бастады?» деген мəселе тұрғысынан 
айтамыз. «Мəтін» деген терминдік атау шын мəнінде ХХ ғасырдың соңына қарай белсенді түрде 
қолданысқа енді. А.Байтұрсынұлы мəтінді ХХ ғасырдың басында «шығарма сөз» деп атады да оның 
адамтанудағы, сөз танудағы, адамдардың тілдік қарым-қатынасындағы маңызын жан-жақты мəселе 
етіп көтерді. Қазіргі тіл біліміндегі антропоөзектік, танымдық, лингвориторикалық бағыттардың 
негізі өткен ғасырдың басында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінде қаланды. Бұл үшеуі де 
А.Байтұрсынұлы еңбегінде қарастырылған. Антропоөзектік бағытта мəтінсөйлеуші (автор) жəне 
оқырман арасындағы байланысты, қабылдау мен түсіністікті іске асыратын құрал болып саналады. 
Мəтін автор тарапынан дүниеге келеді, ол оқырман тарапынан қабылданады.Танымдық бағытта 
мəтін автор мен болмыстың қатынасын, ойдың иесі тарапынан болмыстың анықталуының, 
танылуының жəне ұғым-түсінік пен мағынаға ие болуының жолы ретінде бағаланады. Мұнда автор 
болмыстағы құбылысты мəселе тұрғысынан танып, шығармашылық əрекеттің нəтижесінде біртұтас 
мазмұнды жеткізетін аяқталған мəтін етіп шығарады. Лингвориторикалық бағытта мəтін автордың 
62

тақырыпты ойластыруы, мəселелерді орналастыруы, соған сəйкес жанр түзуі, сөз таңдауы деген 
ерекшеліктерді көрсетеді. Мұнда автордың дара стильдік ерекшелігі ашылады. 
Тіл – таным құралы, қарым-қатынас құралы, адам ойының жарыққа шығуының тəсілі ретінде 
адамзат мəдениетінің ең басында тұрады. Осы айтылғандардың бəрі тілдің мəтінтүзушілік қызметінде 
орындалады, яғни, мəтін – мəдениеттің көрсеткіші. Антропоөзектік бағытта мəтін– автор мен 
оқырманның арасындағы қарым-қатынаста идеяларды, эмоцияны, мəдени қатынастарды жеткізудің 
тəсілі, бірін бірі ұғынудың құралы, автор мен оқырманның мəдени қалпын көрсетудің жолы. 
Адамның символдау (рəміздеу) қабілеттерін соматикалық контексте қарастырғанда, біз үшін заттар 
мен құбылыстар – адамның мінез-құлқы, онымен психология ғылымы айналысады. Олардыадам 
ағзасына тəуелсіз, яғни, экстросоматикалық контексте өзара байланыста қарастырғанда, заттар мен 
құбылыстар мəдениет элементтері, мəдени сипаттар болады [3, 24] Лингвистер сөзді адамның 
символдау қабілетіне тəуелді зат немесе іс-əрекет ретінде сипаттайды. Лингвистғалымдар сөзді екі 
түрлі контексте: соматикалық (органикалық) жəне экстрасоматикалық (экстраорганикалық) 
контекстерде қарастырады да олардың айырмашылығын «сөйлеу» жəне «тілдік термин» деп табады. 
Соматикалық контексте сөз адамның мінез-құлықтарының мəнерін көрсетеді. Сөйлеу психологиясын 
зерттеген ғылым сөздер мен адам ағзасының арасындағы байланысты сөздің жасалуы, мəн-мағынасы, 
сөзге қатынас, сөзді қабылдау, сөзге жауап қайтару т.б. тұрғыдан түсіндіреді. Экстрасоматикалық 
контексте сөз адам ағзасына тəуелсіз бір-бірімен өзара байланыста қарастырылады. Осыдан 
лингвистиканың фонетика, фонемика, лексикология,синтаксис, грамматика, диалектология т.б. 
сияқты аспектілері келіп шығады.
Біз сөз етіп отырған мəтін – сөз өнерінің жемісі, сөйлеу əрекетінің туындысы. Мұнан сөйлеу 
мүшелері, сезім мүшелері, сөздегі ментальдық процестер көрінеді. «Сөйлеу психологиясы», «сөз», 
«мəдениет» ұғымдары бірлікте алынады. Сонымен, мəдениет экстрасоматикалық тұрғыда 
қарастырылатын адамның символдау қабілеттеріне тəуелді заттар мен құбылыстардыкөрсетеді. 
Мысалы, жылқы – төрт түліктің бірі; ол – контексте айырбас құралы, ақша; ал басқа бір контексте – 
азық-түлік; үшінші бір контексте – көлік; төртіншісінде – табумен байланысты киелі жануар. 
Антропологтер адам мен мəдениеттің өзара қатынасы мəселесін оның орнынан, уақыт пен кеңістіктен 
іздейді.Олай болса, мəдениет экстрасоматикалық контексте қарастырылатын заттар мен 
құбылыстардан тұрады. Бұл А.Байтұрсынұлында «аңдау, меңзеу, көңілге түю арқылы іске 
асырылады» деген ой айтылдады. 
А.Байтұрсынұлының «Əліппелер» деген еңбегінде келтірген мысалдары да адамның танымында 
символданған əрекеттер мен құбылыстарды бейнелейді. Мысалы: малта ащы, алтын салмақты, 
мамық жұмсақ, шай сұйық, киік орғиды, теке қарғиды, күйкентай ұшады, кесіртке жорғалайды. 
Осы мысалдарда суреттеліп отырған заттарға тəн қасиеттер – адамның бала кезінен көз алдынан өтіп, 
санасында символданып қалған құбылыстар. Осылайша, зат пен оған тəн символдық белгілерді 
байланыста қатар алып оқытқанда ғана сөз баланың жадында ұмытылмастай болып сақталатындығын 
көрсетеді. 
«Тілді жұмсай білетін адамның табылуы қиын», – дегенде ғалым мəтін түзудің қиындығын 
айтады. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде, көңілдің түйгенін тілмен айтып білдіру 
оңай емес екендігін, оған көп шеберлік керектігін, бұл асқан өнерпаздардың қолынан келетін іс 
екендігін баса айтады. Сөз шығаратындар көп, бірақ келістіріп айтатындар аз болатындығын «алуан-
алуан жүйрік бар, əліне қарай шабады» деген қазақ мəтелімен растайды. «Сөз шеберлері жасаған 
туындыны танытатын белгі – тіл, яғни, лұғат белгісі, – дей келіп, – ол белгі əркімнің өз ыңғайымен, 
өз оңтайымен сөз тізіп əдеттенуінен, салттануынан болады. Əркімнің өз салты болғанымен, ол 
салттар жалпы сөз тізу салттарынан, шарттарынан аса алмайды. Сондықтан сөз шығарушылар 
бəрінен бұрын лебіз заңынан шыққан сөздің асыл болуының жалпы шарттарын білуі қажет», – дейді 
[2,142].
Ғалымның «сөздің асыл болуының жалпы шарттары» дегені Аристотельдің «Риторика» жəне 
Цицеронның «Шешендік туралы үш трактат» еңбектерінде көрсетілген риторикалық канондарға сай 
келеді. Риторикалық канондарға мыналар жатады: сөйлейтін сөзінің мазмұнын іздеу, яғни, ойлап 
табу; табылған дəлелдерді тəртіппен орналастыру; осының бəрін сөзбен өрнектеу; сөзін жадында 
сақтап алу; сөйлейтін сөзін ықыласпен жеткізу. Бұл айтылғандар А.Байтұрсынұлының шығарма сөз 
туралы айтқан белгілеріне сай келеді. Олар: тақырыбы, жоспары, мазмұны, түрі. «Сөйлейтін сөзді 
іздеп табу тақырыпты құрайды, əңгімедегі пікір не туралы болса, сол нəрсе тақырыбы болады. Сөз 
шығарудан бұрын шығарушы айтатын пікірін қай ретпен айтатынын не жазатынын жоспарлап алады: 
онысы – неден бастап, неден соң нені айтып, немен аяқталатынын белгілеп алу. Шығарманың 
тақырыбынан басқасы мазмұн болады. Бір нəрсе туралы ойға алған пікірді айтуға жұмсаған бүкіл 
63

сөзіміз мазмұн болып шығады. Мазмұн аңдатудан, мазмұндаудан, қорытудан тұрады. Шығарманың 
мазмұны қай түрде айтылса, сол «түрі» деп аталады: жай сөйлеу түрінде, сөйлестірген түрде, хат 
түрінде, аралас түрде. Шығарманың мазмұнында байқалатын негіздік түрлер үшеу: 1. əуезе, 2. 
əліптеу, 3.байымдау. Мəселен, бір адамды сөз қылсақ, я ол адамның істеген ісін, айтқан сөзін əуезе 
қылып сөйлейміз; я тұлға-тұрпатын, кескінін, көркін айтып, пернесін əліптеп сөйлейміз; я болмаса ол 
адамның істеген істерінің, өздерінің жақсы-жаман болғанының мəнісін, себебін тексере, байымдап 
сөйлейміз. Осыған қарай сөйлеген сөзіміздің түрі не əуезе, не əліптеме, не байымдама болып 
шығады» [2, 143-144].
Мəтін теориясындағы «мəтіннің мүшеленуі» деген қағидаға А.Байтұрсынұлының жоғарыдағы 
айтқан шығарманың тысқы нəрселері – тақырып жəне аңдатудан, мазмұндаудан, қорытудан тұратын 
мазмұны жатады. Мəтіннің бұлайша мүшеленуі шығарманың бүтін композициясының қызметін 
анықтайды. Мəтіннің мүшеленуі негізінде ақпаратты оқырман жеңіл түсінеді, ақпаратты қабылдауға 
алғышарт жасалады, мəтіннен тыс ақпараттарды ой елегінен өткізеді, мəтін астарында жатқан 
автордың идеясын түйіндейді. Мəтіннің мүшеленуінің арқасында тұтастыққа алып келетін 
бөлшектердің арасындағы логикалық, мезгілдік, кеңістіктік, көркемдік байланыстар танылады. 
Ғалымның мəтін туралы көзқарастары «Əдебиет танытқыш» еңбегінің «Тіл қисыны» деген 
тарауында да жан-жақты талқыланады. Мұнда Аристотельдің «ықыласпен əсерлі жеткізу» деген 
канонына сай келетін қисындар беріледі:«Əңгіменің əдемі болып шығуы сөздің тізілуі мен əңгіме 
айтушының пікірлеуінде. Неғұрлым сəулет өнерпазы қиялға бай болса, соғұрлым үй де сəулетті əдемі 
болып шығатыны сияқты, неғұрлым жазушы қиялға бай, пікірге шебер болса, соғұрлым шығарған сөз 
пікірлі, əсерлі, əдемі болып шықпақ. Жақсылап үй сала білу үшін сəулет өнерпазы үй салуға 
ұсталатын заттардың сыр-сипатын, қасиетін жақсы білуге тиіс, олардың тиісті орнына жұмсалуын 
жақсы білуі тиіс. Кірпіштің түрлі қалауларын жақсы біліп, белгілеген жобамен үйдің түрін келістіріп 
шығару жағын жақсы білуі тиіс. Мұның бəрін жақсы білу үшін сəулет өнерінің ғылымын жақсы білуі 
керек. Сондай-ақ тіліндегі сөзден құрастырып, қисынын келтіріп, жақсылап бір нəрсе шығару үшін 
сөз өнерінің ғылымын жақсы білуі керек» [2, 148-149]. Мұндағы ғалымның пайымдауында сөйлеудегі 
тіл мен интеллект факторларының бір-бірімен өзара тығыз байланыстылығы түсіндіріледі. Сəулет 
өнерінде бұйымның сəнді болмағы кірпіштің жақсылығына ғана байланысты емес, сəулетшінің 
интеллектуалдық біліктілігіне де қатысты. Сол сияқты шығарма сөздің (мəтіннің) келісті болуы 
интелектінің өмірлік білімі мен ақыл-ойы жəне сөйлеу заңдылықтарын жетік білуіне байланысты.
«Сөз өнері» деп асылында нені айтамыз? Бір нəрсе турасындағы пікірімізді, яки қиялымызды, яки 
көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол «сөз өнері» болады. Ішіңдегі пікірді, 
қиялды, көңілдің күйін тəртіптеп, қисынын, қырын, кестесін келтіріп сөз арқылы тысқа шығару сөз 
шығару болады. «Шығарма» дегеніміз – осылай шығарған сөз», – дегенінде ғалым мəтінге тəн басты 
белгілердің бірі байласым жəне тұтасым мəселесін сөз қылып отыр. Мəтін ұғынылатын болса ғана, 
тұтасымға ие болады. Осы пікір А.Байтұрсынұлының мына бір пікірінде жалғасын тапты: «Айтушы 
ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін айтады. Сондықтан ол ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып 
айту керек. Оның үшін айтушы сөйлейтін тілін жақсы қолдана білуі тиіс. Біз қазақ тіліндегі сөздердің 
бəрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға 
сəйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді жəне сол сөздерді сөйлем ішіне орын-орнына дұрыстап қоя 
білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасындағы бəріне бірдей ортақ мүлік болғанмен, бəрі бірдей 
пайлаланбайды. Əркім əр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады. Əркім пікірін сөз қылып 
шығарғанда ана тіліндегі сөздердің əрқайсысын əртүрлі қолданады. Қысқасынан айтқанда, əркім 
сөзді өз қалауынша алып, өзі оңтайынша тұтынады, бұл сол адамның тілі болады. Сөздің келісті 
болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу тіл қисыны деп аталады» [2,150]. Осылайша, 
А.Байтұрсынұлы мəтінді зерттеудің лингвориторикалық бағытын сөз өнері ғылымының шарттары 
тұрғысынан негіздеді. 
А.Байтұрсынұлының еңбектерінде мəтінге тəн белгілер: тұтастық, аяқталғандық, бөлшектену, 
байланыстылық, мақсаттылық (прагматикалық) шығарма сөзге қатысты ой-пікірлерінен анық 
көрінеді. Олай болса, А.Байтұрсынұлы – «мəтін теориясы» ғылымының да негізін салушы. 
Əдебиет: 
1.
Тайлор Э.Б. Первобытная культура. – М., 1989. – 573 с.
2.
Ахмет Байтұрсынұлы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. 
3.
ХХ ғасыр мəдениетінің антропологиясы.– Алматы: Жазушы, 2005. 
64

Атабаева М.
филол.,ғ.д., Абай атындағы
ҚазҰПУ профессоры
А.Байтұрсынұлы септік жалғауларының емлесі жайында 
Қазіргі таңдағы қоғамдық-экономикалық өзгерістерге байланысты тіл ғылымы да дамудың жаңа 
бағытына бет бұрды. Тіл оның иесі – адаммен өзектестіріле зерттеледі, яғни, басты назар тілдің 
коммуникативтік қызметіне аударылады. Осыған орай антропоөзекті парадигманың ұстанымы 
бойынша, тілдің танымдық қызметі мен коммуникативтік қызметін жан-жақты терең ашуға 
бағытталады. Антропоөзекті бағыттағы зерттеулерде адам сөйлеуші, өзіндік əлемі, өзіндік 
дүниетанымы бар саналы жан ретінде сипатталады. Тіл адамғатаным құралы, қарым-қатынас құралы 
ретінде қызмет етеді. 
Алаш ардақтысы – Ахмет Байтұрсынұлы адам баласын қоршаған ортаны «жаратынды» жəне 
«жасалынды» нəрсе деп топтайды, табиғатқа тəн дүниенің бəрі – «жаратынды», адам қолымен 
жасалғанның бəрі– «жасалынды», өйткені оның қалыптасуына адамның ақылы, əдіс-амалы, 
шеберлігі, өнер күші кіріскен. Тіршілік үшін жұмсалатын өнер – «тірнек өнері» де көркемшілік үшін 
жасалатын өнер– «көрнек өнері»,«...нəрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту 
өнері...«сөз өнері» болады. Өнердің ең алды – сөз өнері саналады». «Сөз өнері адам санасының үш 
негізіне тіреледі: ақылға, қиялға, көңілге. Ақыл ісі – аңдау, яғни, нəрселердің жайын ұғыну, тану, 
ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни, ойдағы нəрселерді белгілі нəрселердің тұрпатына, 
бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау»[1,137-138]. 
«Сөз өнері» деп асылында нені айтамыз?» деген сұраққа «Сөз өнерінің ғылымы» еңбегінде жауап 
береді,сөз өнері іштегі ойды «тəртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп» сөз арқылы 
өрнектеу.Сөз өнерінің ғылымы – тіл ғылымы, тіл ғылымы «дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің 
заңынан шығатын тіл өңінің жүйелерін танытады, ғылыми сөзөнерінен шыққан нəрселердің мазмұн 
жағының жүйелерін танытады» [1,148]. Осыған орай А.Байтұрсынұлы сөзді өнер деңгейінде қолдана 
білу үшін ең қажеттісі тіл қисыны санайды. «Тіл қисыны» дегеніміз – асыл сөздің асыл болатын 
заңдарын, шарттарын танытатын ғылым». «Сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу – 
тіл қисыны».Тілдің қисынын келістіріп қолданудың басты ұстанымы – «сөз талғау» деп есептейді. 
Шығармаға таңдап алынатын сөз мағынасына қарай үйлесімді,нақты, өңді, ұнамды болуы қажет, 
сондықтан сөз талғаудың да өзіндік шарттары көрсетіледі: 
•
сөз дұрыстығы; 
•
тіл тазалығы;
•
тіл (лұғат) анықтығы; 
•
тіл дəлдігі.
Тілдің қисынын келістіретін əр сөздің, əр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Бұл үшін, 
алдымен, «сөздердің тұлғасын мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты 
нəрселерді біліп, əрқайсысын өз орнына тұтыну; екіншіден, сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, 
дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру; үшіншіден, сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс 
құрмаластырып, дұрыс орындастыру» [1,150-б.],– деп атап көрсеткен екен. 
Дүниенің тілдік бейнесі тілдік бірліктер арқылы жасалып, тілдің ұлттық ерекшелігі ретінде 
лексикада көрініс табады, оны адамның қатынас құралына айналдыратын – тіл табиғатын танытатын 
грамматикалық амал-тəсілдер, заңдар, шарттар. А.Байтұрсынұлы: «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын 
аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау.Мұның 
бəріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-қадарынша жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам 
табылуы қиын. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде көңілдің түйгенін түйген күйінде 
тілмен айтып, басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік керек» [1,141-б.], – деп, тілді қолдана білуге 
үлкен мəн бергені белгілі. Ғалымның пайымдауынша, тілді қолдана білу – айтатын ойға сəйкес 
келетін сөздерді таңдап ала білу жəне сол сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя 
білу»[1,149-150-б.].
А.Байтұрсынұлы «Қазақша сөз жазушыларға» атты еңбегінде аталған ойларын таратып 
түсіндіреді. Ғалымның пайымдауынша, тілді қисынын келтіріп қолдану емлеге сүйенеді, ал емле 
тілдің табиғатына сай болу қажает. «Емле – жазу үшін шығарылған нəрсе, жазу – тіл үшін 
шығарылған нəрсе. Олай болса, тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек». 
Сөйтіп,тілдің қисынын келістіретін əр сөздің, əр сөйлемнің білдіретін мағынасының көңілге 
қонымдылығы оны құрап тұрған сөздердің тұлғалық жəне синтаксистік жақтан үйлесімді 
65

қолданылуы екен. А. Байтұрсынұлы оның да жолдарын көрсеткен, ол – «сөздердің тұлғасын 
мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нəрселерді біліп, əрқайсысын өз 
орнына тұтыну». Бұл тұжырым сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік 
қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге əртүрлі грамматикалық мағына үстеп,сөз бен сөзді 
байланыстыруда үлкен орын алатын затесімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі – септік 
жалғауларына көбірек қатысты болатыны белгілі. 
С.Исаев септік жалғауларының мəнін ашатындай тұжырымды бір анықтама беру қиын екенін 
ескертеді, өйткені септік жалғаулары зат пен қимыл, зат пен зат, зат пен сын арасындағы субъекті-
предикаттық,тура жəне жанама объктілік, меншіктілік, мекендік-мезгілдік,көлемдік, амалдық-
құралдық тəрізді алуан түрлі қатынастарды жүзеге асырады. Бұл қатынастарды кейде өзі тікелей 
ұйымдастырса, кейде тəуелдік жалғауы, жіктік жалғауымен байланысып барып атқарады. Осы 
қызметтеріне орай С.Исаев қазақ тілі грамматикаларында септік жалғауына берілген анықтамаларды 
сараптай келе былайша түйіндейді: «Септік жалғауларына (категориясына) зат пен оның іс-əрекеті 
(қимылы), я зат пен заттың (сынның) арасындағы субъектілік, объектілік, меншіктілік-қатыстық, 
мекендік-мезгілдік, көлемдік, амалдық-құралдық, себеп-мақсаттық сияқты қатынастарды білдіріп, 
заттықмəн үстеп тұратын түрлену тұлғасы деген анықтама беруге болады. Септік жалғау жүйесінің 
басқа жалғаулардан күрделілігі де осында» [2,120-121].Белгілі ұлттық ұжымда қалыптасқан тілді 
тұтынушының санасындағы грамматикалық құрылымнан əр тілдің өзіндік ерекшелігі, ұлттық 
дүниетанымы көрінеді,сондықтан əлемнің тілдік бейнесін жасауда грамматикалық категориялар 
маңызды болады.Осындай ерекшелігі мол категория қатарына септік категориясы жатқызылады. 
Септік қатегориясы болмыстағы нысандардың арақатынасы туралы білімдерге негізделеді, өйткені 
септік категориясы адамның қарым-қатынас барысындағы түрлі қатынастарды зерделеп құруы 
нəтижесінде пайда болады. О.Жұбаеваның пайымдауынша, септік категориясының мазмұны тілдік 
қатынастардың қалай пайда болғанын білдіріп, ғалам туралы білімді, олардың тілде қалай көрініс 
тапқанын, морфологиялық септік категориясында тоғысатын грамматикалық мағыналар мен 
көрсеткіштерді қамту, морфологиялық жолмен берілетін қатынас туралы энциклопедиялық 
білімдердің тілде қалай кодталатынын көрсету [3, 258-259]. 
Сөздердің синтетикалық байланысу тəсілдерінде септік жалғауларының рөлі басқа жалғау 
түрлеріне қарағанда күрделірек. Септік жалғаулары жалғанған сөздер өздері тіркесетін сөздермен, 
біріншіден, сабақтаса байланысса, екіншіден, солбайланыстың нəтижесінде қосымша грамматикалық 
мағынаға ие болады. Септік жалғаулары сөз бен сөзді байланыстырумен қатар, түрлі-түрлі 
синтаксистік қатынастарды да білдіреді. Мағыналық қатынастар тек жалғау жалғанған сөздердің 
лексикалық мағынасының əртүрлі болуынан ғана тумайды, тұтас сөз тіркесінің қарым-қатынасынан 
пайда болады. Оны мына мəтіндегі байланыстардың мағыналық қатынастарынан көруге 
болады:Күндізгі алау аптаптың лебі кешке қарай қапырықтанып, күн де батып бара жатты. Күн 
батар сол сəтте Мойынқұм атырабының үстіндегі биікте бір топ аққұйрық қарақұсұшып жүреді. 
Ептеп мұнар тұтқан бұлтсыз ашық аспанның қоңыр салқын құшағында əлгі қарақұстар 
еріккеннен жай қалықтап, рахаттана ұша береді. Мына жер мен мына аспанның мызғымас 
мəңгілік пішінінбейнелегісі келгендей, бірінің соңынан бірі тізіліп, бір бағытта шеңберлене ұшады. 
Қарақұстардыбыс шығармай, қанаттарының астындағы жер бетінде не болып жатқанын міз 
бақпай бақылайды. Осы бір паң-сері жыртқыш құстар тек көздерінің өткірлігінен де баябан 
даланың аспанынмекендейді. Күнəһар жердің бетінде олар тек қу тамақ үшін, тек түнемел үшін 
ғана қонақтайды, көбінесе көк жүзіндеұшып жүреді (Ш. Айтматов).
Мұнда: 
 предикаттық қатынас атау септігі мен жіктік жалғауының; 
 меншіктік қатынас ілік септігі мен тəуелдік жалғауының; 
 толықтауыштық қатынас табыс септігі мен заттық мағынадағыбарыс, жатыс, шығыс, 
көмектес септіктерінің; 
 пысықтауыштық қатынас көлемдік мағынадағы барыс, жатыс,шығыс, көмектес септіктерінің 
байланысы арқылы жасалады. 
Сөз тіркестерінің синтетикалық байланысу тəсілдерінде атау септіктен басқа септік 
жалғауларының ерекше қызмет атқаратыны белгілі.Септік жалғаулары сөз бен сөздің арасында 
сабақтастық байланыс тудырумен қатар, сол сөздер байланысының нəтижесінде грамматикалық 
қосымша мағынаны да байқатады. Синтетикалық байланыс тəсілінің мұндай түрлерін тіл білімінде 
матасу, меңгеру деп атау қалыптасқан.
Адам коммуникативті мақсат үшін тілдік құралдарды пайдаланады, өйткені тілдік қатынас 
қоғамдық құбылыстарды, заттарды, қоршаған ортаны мүмкіндігінше тілдік бірліктердің көмегі 
66

арқылы беруге тырысады. Сондықтан сөйлеу əрекетінде тілдік бірліктер қатысымдық бірліктерге 
айналып, сыртқы орта жайлы ақпаратты мазмұнына жинақтайды «Қазақ тіліндегі сөздердің 
морфологиялық құрылымы, олардың сөз тудыру жəне грамматикалық форма тудыру тəсілдері мен 
жүйелері мыңдаған жылдар бойына сол тілде сөйлеуші халықтың өзара сөйлеу үдерісінде 
қалыптасқан. Əр тілдің грамматикалық құбылыстарының қалыптасқан жүйелі тəртібі – азғана 
жылдың жемісі емес, ол – сол тілде сөйлейтін халықтың өмір тарихымен байланысты мыңдаған 
жылдың жемісі. Тілдің грамматикалық құбылыстары ұдайы бір қалыпта тұра бермейді, олар өзінің 
даму процесінде өзгеріп, сұрыптала түседі» [4,146-147],– дей келе, Ы. Маманов тілдің 
морфологиялық құрылымының маңызын анықтаумен қатар, қазақ тілінде түбір сөздер мен сол сөздің 
грамматикалық формаларының ара-жігін, шегін дұрыс ажыратуға бөгет болып жүрген нəрсе – 
қосымшалардың грамматикалық қызметінеқарай дұрыс топтастырылмауында екенін ескертеді. 
Грамматиканың осы аса күрделі мəселесіне қатысты ой-пікірлерді саралай келе: «...Мұндай пікір 
алалығын жою үшін түркі тілдерін зерттеуші авторлардың алдында тұрған басты міндет – 
морфологияға қатысты ең маңызды екі мəселенің басын ашып алу қажет сияқты. Оның біріншісі – 
қазақ тіліндегі қосымшаларды орыс тілінің үлгісімен сөз түрлендіруші (словоизменение), сөз 
тудырушы (словобразование) жəне форма тудырушы (формообразование) деп үшке бөліп қарастыру 
керек пе, жоқ əлде оларды жаңа мағыналы сөз тудыру жəне сөздің грамматикалық формасын тудыру 
қызметіне сəйкес сөз тудырушы жəне форма тудырушы деп екі топқа бөліп қарастыру керек пе? 
Қазақ тілінің материалы екінші принципті қуаттайды. Сөйлемде грамматикалық формалармен 
түрленетін толық мағыналы атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, етістік) тек қана екі түрде: не 
түбір сөз түрінде, не қосымша жалғанған формада қолданылады. Былайша айтқанда, қазақ тіліндегі 
қосымша жалғанған сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды түбір сөз (лексикалық бүтін), не 
белгілі бір сөз табына тəн грамматикалық форма болып қалыптасады», – дейді [4,148].
Сөйтіп, форма тудыратын қосымшалардың белгілі бір жиынтығы парадигмалық түрлену 
жүйесінің сыртқы көрінісі мен соған сəйкес ішкі мазмұн жағынан грамматикалық мағына білдіруі 
арқылы грамматикалық категория құрайды, енді бір тобы бөлігі бір сөз табының өз ішінде 
семантикалық топтарын жасайды. Қосымшалардың бұл негізгі мəні мен грамматикалық сипаты 
грамматикаларда форма тудырушы (немесе сөз түрлендіруші) жұрнақтар жəне жалғаулар деп 
аталып жүрген қосымша түріне тəн болып келеді. Форма тудырушы жұрнақтар мен жалғаулардың 
грамматикалық мағына білдіруі мен сөз түрлендіру қасиеті жағынан айырмашылығы жоқ болып 
есептеледі, алайда жалғаулардың сөзге жалғану өрісі кең жəне басқа форма тудыратын 
қосымшалардан синтаксистік қызметі жағынан үлкен айырмашылығы бар,жалғаулар сөйлем ішінде 
сөз бен сөзді байланыстырып, сөзге үстейтін грамматикалық мағыналары сол байланысқан сөздер 
арасындағы қатынастар негізінде айқындалып отырады. Мұндай қызметтік қасиеттер жалғаулардан 
басқа форма тудыратын қосымшаларға тəн емес. Сол себепті Ы.Маманов жалғауларды форма 
тудыратын қосымшалар қатарына қосқанымен, олардың синтаксистік-қатысымдық қызметінің 
маңыздылығына қарай, жалғаулар деп бөліп атайды [4,146-148]. 
С.Исаев қосымшалардың сөздерді байланыстыра отырып, үстейтін мағыналары мен олардан 
туындайтын қызметіне қарай жіктемесін жасаған. Бұл жіктемеде форма тудырушы қосымшаларды, 
алдымен, жұрнақтар жəне жалғаулар деп, жалғауларды: субстантивтік, субстантивтік-
адвербиалдық жəне предикаттық деп бөледі. Субстантивтік жалғаулар тек заттық мағынамен 
байланысты болады жəне өзге сөз таптарын заттандыру қасиетіне ие. Сол себепті С. Исаев 
субстантивтік жалғаулар қатарына тəуелдік жалғау мен грамматикалық септіктерді жатқызады. 
Субстантивтік-адвербиалдық жалғаулар заттық мағынаға қоса үстеулік мағына жасайды, яғни, 
үстеу тудырады жəне үстеудің қызметін атқарады. Бұл топқа көлемдік септіктер: барыс, 
жатыс,шығыс септіктері енеді [5, 230]. 
Дəл осылайша синтетикалық байланысқа түсетін, сөз тіркестеріндегі діңгек компонент болып 
табылатын кез келген сөз өзге сөздердің онымен байланысқа түсу дəрежесіне байланысты өзіндік 
семантикалық ерекшелікке ие болады. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғау жүйесі көне түркі 
тіліндегі жəне қазіргі түркі тілдеріндегі септік жалғау жүйесімен сəйкес келуі заңды құбылыс 
саналады, өйткені олардың төркіні, қалыптасу кезеңдері, сипаты ортақ болып келеді, сондықтан 
қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде атау, ілік, барыс,табыс, жатыс, шығыс септік жалғауларының 
сыртқы тұлғалары да, мағыналары да, қызметтері де негізінен ұқсас. С.Исаев оны қазақ тіліндегі 
септік жалғау жүйесінің өте ерте кезде қалыптасып, сөз түрлендіру, парадигмалық сипаты,тұлғалық 
түрлері, əрқайсысының мағыналық шеңбері, сөйлемде атқаратын қызметі мен сөздер арасындағы 
грамматикалық қатынастары тұрақталып, кейін жекелеген түркі тілдерінде үлкен өзгеріске түспей 
67

енгендігін байқатады деп есептейді. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі көмектес 
септігі болып табылады [5, 92]. 
Сөйтіп, түркі тілдерінде септік жалғауларын грамматикалық жəне көлемдік септіктер деп екіге 
бөлуге болатын негіз: олардың білдіретін мағынасы, атқаратын қызметі, шығу, даму тарихымен бірге 
септік тұлғаларының сөздерді бір-бірімен байланыстырып, сөз тіркесінің типін құрау мəнінің 
ерекшелігінен де көрінеді.Э.В.Севортян түркі тілдерінде септіктер грамматикалық жəне көлемдік 
септіктерге шартты түрде бөлінетінін ескертеді, бұлай бөлуден бас тартуға да болады деп есептейді. 
Бұл екі топқа бөлінетін септік жалғаулары кейде барыс-бағыттық болса да, əрі грамматикалық, əрі 
көлемдік септік қатарында жүрсе де, өзіндік ерекшеліктері бары байқалады. Бұл – оларды 
грамматикалық жəне көлемдік септік деп екіге бөлудің ғылыми негізі барын білдіреді деп 
тұжырымдайды [6, 45]. 
Грамматикалықсептіктерге атау, ілік, табыс септіктері, көлемдіксептіктерге: барыс, жатыс, 
шығыс септіктері жатқызылады. Грамматикалық септіктер заттық мағынамен байланысты болып, бір 
ғана қызмет атқарса, көлемдік септіктер екі түрлі мəнде: заттық жəне адвербиалдық мəнде, екі түрлі 
қызмет атқарады; бірде зат есімнің грамматикалық көрсеткіші болып, жанама объектіні білдірсе, 
бірде өзі жалғанған сөзге бағыттық, мекендік, мезгілдік мағына қосып, пысықтауыш қызметін 
атқарады, осындай қызмет оларды «көлемдік септіктер» деп бөліп атауға негіз болады.С.Исаев 
септіктерді бұлайша бөлу кейбір түркологтардың еңбектерінде орын алғанымен, қазақ тілі 
морфологиясы бойынша зерттеулерде жалғасын таппағандығын көрсетеді [5, 96-97].
Э.В.Севортян септік жүйесіндегі бұл ерекшеліктермен қатар, көне түркі, көне ұйғыр, көне жəне 
жаңа өзбек ұйғыр тілдерінде көлемдік септік тұлғаларының есімдік сөз табында грамматикалық 
септік тұлғаларының үстіне жалғанатынын көрсете келе, осы аталған тілдер үшін грамматикалық 
септік тұлғаларының қалыптасуы – алғашқы, көлемдік септіктердің одан кейінгі құбылыс екендігін 
айтады [6, 50].
Бұны қазақ тіліндегі өзіндік үлкен ерекшелігі бар көмектес септігінің қалыптасу жолы арқылы 
түсінуге болады. Басқа түркі тілдерінде көмектес септігінің мағынасы көбіне септеулік шылау 
арқылы беріледі. Қазақ тіліндегі көмектес септік тұлғасы: -мен,бен, пен септеулік шылаудан 
қалыптасқан: бірлəн, білəн>бінəн, мінəн, бынан> -мынан, -менен, -пенен> -мен, -бен, -пен[5, 96-
97].С. Исаевтың пайымдауынша, «сыртқы тұлғасы жағынан бұл мен, бен, пен жалғаулық 
шылауларына ұқсас болғанымен, одан жасалмаған. Жалғаулықшылау мен септеулік шылау төркіндес 
болып, бір сөзден тарап, бөлек-бөлек қалыптасып, дамуы мүмкін.
Көмектессептік жалғауы кейін қалыптасып, септік жалғау жүйесіне кеш енді. Оның бұл 
ерекшелігін көмектес септік жалғауының сырт тұлғасы да аңғартады: біріншіден, сингармонизм 
заңына бағынбайды, жалғаулардың жуан буынды нұсқасы жоқ, екіншіден, дыбыс үндестігіне қарай 
нұсқалануы да ерекше... Көмектес септіктің осындай ерекшеліктері жіктеу, сілтеу есімдіктерінің 
септелуінен де көрінеді; көмектес септігі тікелей түбірге жалғанбайды: мен + і+ мен, сен+і+мен т.б. 
Бұл жердегі түбір мен көмектес жалғауының арасындағы -ны, -ні тұлғасы ілік септік сөздің түбіріне 
ғана емес, ілік септік тұлғасына жалғанған болу керек деген тұжырым тудырады» [5, 92-93]. 
Бұл тұжырымнан септік жалғауларының қалыптасу үдерісі тарихының көріністері аңғарылады. 
Грамматиканың заңы бойынша, сөз түрлендіруші қызмет атқаратын қосымшалар сөзге бір рет 
жалғанады, бірінің үстіне бірі жалғанбайды, бұл олардың сөйлемдегі атқаратын қызметіне 
байланысты, грамматикалық мағына түрленгенімен, негізгі қатысымдық мағына шешуші рөл 
атқарады. Мысалы: Бөгенбай батырдың қанталаған дөңгелек көзінен от шашырағандай жалт-
жұлт етеді. Əйтсе де баптап-таптап сөйлеген сөзі мен ажар-əлпетінен аса сабырлы-
салмақтылық 
аңғарылады.Ұзақтың 
əңгімесі 
аяқталысымен 
жұрт 
гуілдесіп 
кетті. 
Айтқаныңныңбəрі дұрыс. Екеуінің аузынан шыққан сөзді Жүсіп қағып алып, ерсілі-қарсылы 
аударып тұр (Қ. Жұмаділов). Мұндағы бірінші сөйлемде шығыс септігі жеке сөйлем мүшесі бола 
алмайды, ол тұрақты тіркес құрамында тұр, ал екінші сөйлемде адамға тəн «салмақтылықтың» 
нысанын көрсетіп, жанама толықтауышжасап тұр.
Бұдан қазақ тіліндегі көмектес септік жалғауынан басқа септіктердің қатысым əрекеті қажетіне 
орай функционалдық қызметтерінің сараланғаны, ал көмектес септігінің қалыптасу үдерісінде 
екендігі байқалады. Түркі тілдерімен шығу тегі бір бола тұра, қазақ тілі септік жалғаулары 
қалыптасуындағы бұл ерекшеліктер қазақ тілінің өзіндік табиғатын танытатын фактор саналады. 
Көмектес септігі көлемдік септіктерге қызметі жағынан ұқсас болғанымен, синтаксистік мағынасы 
жағынан ерекшеленеді, соған орай ол құралдық септік аталады. 
Қазақ тілінің септелу жүйесі: жай септеу жəне тəуелді септеу болып бөлініп, оның септелудегі 
ерекшеліктері айқындалып, емлесі қалыптасып нормаға түскені де белгілі. Септелу жүйесінде қазақ 
68

тілінің табиғатына қайшы келер жайт байқалмаған. Мысалы, жіктеу есімдіктерінің септелуі (мен, 
ме+нің, маған, ме+ні, менде,ме+нен, мен+і+мен), тəуелді септеудегі өзгерістердің (добым, 
добым+ның, добым+а, добым+ды, добым+нан, добым+мен; добың+а, добы+на, добы+нт.б.) себебі 
тарихи-семантикалық тұрғыдан түсіндіріліп келеді. Септік жалғауларының тіл иесі үшін үйлесімді, 
əуезді болуының себебі оның қазақ тілінің табиғатына сəйкестендіріле емлеге түсірілгенінен. Оған 
А.Байтұрсынұлы мұраларын қайта-қайта зерделеу арқылы көз жеткізуге болады.
А.Байтұрсынұлының септік жалғауларының емлесі турасында: «Қазақтың тілі «өзгерген тіл» деп 
айтуға жол жоқ болса, емлесін де «қисық» деп айтуға жол жоқ: қазақта тілінің табиғатына хилаф 
келетін емле жоқ»,– деп, сөзге барыс жəне жатыс, шығыс септіктерінің жалғану ерекшелігі туралы 
төмендегіше тұжырымдайды: 
біріншіден,«малдай», «малда» деп жазған соң «малыдай», «малыда» деп жазсақ болмай ма деген 
сықылды... Сөздің ұшығы бірде дауысты дыбысқа тіркеледі, бірінде дауыссыз дыбысқа тіркеледі. 
Дауысты, дауыссыз дыбыстың ауанына қарай сөздің ұшығы да өзгереді. Қазақ бұл екі орнын да 
айырады. Тілдің табиғатынан қарағанда, қазақтың солай істеуі дұрыс: «мал»– «малдай» дегенде «н» 
жоқ; «малды»– «малындай» дегенде неге «н» қосылады? Əрине, «малы» деген сөздің аяғы дауысты 
дыбыс болғандықтан қосылып тұр. «Малы» дегеннен шыққан ұшықтарды «мал» дегеннен шыққан 
ұшықтармен бірдей істеу керек»,– десек, тіл табиғатына дұрыс келе ме? Сондай-ақ «бала», «ана», 
«ата», «мал», «нан», «ат» деген сөздердің бəріне де «-лар» бірдей болу керек» деген емес. Қазақта 
жазу-сызу болмаған соң жалғыз-ақ табиғаттың законына ерген, сондықтан тілі азбаған»,– дей келе, 
көптік жалғауының -лар, -дар нұсқаларының қолданысын салыстырады: «малдар» мен «маллар». 
«Малдар» дегенде тілде кідіріс жоқ, тек жеңіл өте шығады, «маллар» дегенде, «тертеге оралған 
шыбыртқыдай тілімізді қайтып алуымыз қиын», өйткені қос дауыссыз тіл таңдайдың алдына тіреліп, 
ауыз қуысын бітеп тастайды. «Қамаудағы дыбыс пен ашықтағы дыбыс екеуі бірдей 
болмайды.Ашықтағы дыбыс ашық, көркем шығады,қамаудағы дыбыс ажарсыз шығады»[7,91-94],– 
деп, тіл əуезділігі дыбыстың артикуляциясы мен акустикасында екеніне назар аудартады; 
екіншіден,қазақ тілінің табиғаты бойынша тəуелді септеудің үшінші жағына барыс жəне шығыс 
септіктерінің жалғануы туралы дəлелдерінде А.Байтұрсынұлы: «Табиғатына қарамай, жолға түсіру 
керек болса: «атасына» демей, «атасыға» деп жазу керек, «атасынан» демей, «атасындан» деп жазу 
керек. «Атасыға» деп жазған таталарды көрмеген соң біз де «атасынан» деп жазып жүрміз. 
...Татарлар неге «атасыға», «атасыдан», «атасыдай» деп жазбай, «атасына», «атасындан», 
«атасындай» деп жазады? Атасыға– атасыдан– атасыдай деп жазса, түсінбес пе? Əрине, түсінеді, 
бірақ солай жазбайды. Олай жазса, татарша болмайды. Қазақ та солай:-ның,-ны,-лар,-лық,-лы 
орынсыз жерде келсе, ол сөз қазақша болмайды; жөнге тілдің өзі табиғатытартуынша əрқайсысын өз 
орнына қойған»[7,94-95], – деп, тəуелді септеудегі барыс септігінің қалай жалғануы керектігін 
көрсеткен.
1)
атасы – атасыға – атасы+на 
аты – атыға – аты+на 
қолы– қолыға – қолы+на 
2)
атасы – атасындан – атасы+нан 
аты – атындан – аты+нан 
қолы – қолындан – қолы+нан 
Мұндағы үшінші қатар тіл «табиғаты қалауынша» қазақ тілінің заңдылығы екені анық, сонымен 
қатар тіл «табиғаты тартуынша» ол берік байланыс саналатын матасуды құрайды,дыбыс үндестігі 
жалаң емес, тəуелдік жалғауының үшінші жағы (-ы/сы)білдіретін меншік мағынасы да бар, ол заттың 
үшінші жақтағы субъектіге қатысын танытады.Ал қазіргі кезде «қазақша болмайтын», тіл табиғатын 
түсінетін жандардыңқұлағына түрпідей тиетін, жас ұрпақтың тілін бүлдіретін, əсіресе жасанды 
акцент жасап «сəн» қуып жүргендерді мүлдем жатқылатын, қалыптасқан норманы бұзушылық 
байқалады: 
біріншісі– жоғарыда аталған барыс, жатыс, шығыс септіктерінің қолданысы: Елбасы+ға хат 
жолдады. Бірнеше отбасы+ға көмек берілді.Асуман ханым бүгін Рашидтің шарапханасы+на əн 
салады («Гүллі ханым»). Отбасы+да ойдың ала-құлалығы шығып қалмай ма? 
екіншісі 
–көмектес 
септігінің 
қолданысы: 
Стоматологтер 
ассоциациясы+мен 
ұсынылған.Президенттің теле-радио кешені+мен əзірленген(Тележарнама). 
үшіншісі – шығыс септігінің қолданысы: Ашуыңды мен+нен алдың («Жүрек жарған»). 
Сен+ненұят болды («Көңіл күй»). 
төртіншісі - көмектес септігінің қолданысы: Мен+і+мен ересің («Жаужүрек мың бала»).
Бұлардың бəрі де БАҚ құралдарынан алынған. 
69

Тілдегі əлембейнесі адамның сезім мүшелері қабылдайтын санасы арқылы түйсініп, ақпаратты 
өңдеу нəтижесінде түзіледі. Тіл – ақиқат болмыстың бейнесі, адамның əлем туралы білімінің 
қалыптасу, өмір сүру формасы. Əлем бейнесі – адам дүниетанымының басты элементі, шынайы 
болмыс туралы адамның түсінігі[3,18-19], одан əлемнің ұлттық бейнесі түзіледі. Тіл – сол ұлттық 
бейне көрінісі.Тіл иесі қоғаммен бірге азды-көпті өзгеріске ұшырайды, көп жағдайда ол «тіл табиғаты 
қалауынша», белгілі заңдылықтар бойынша жүзеге асады. Ол – ықшамдау құбылысы екені белгілі. 
Осы құбылыстың бір ғана көрінісі – барады ма? болады ма? келеді ме? т.с.с. Шаштарыңыз 
түседі ме? Олар үйге келіпті ме?Қазіргі кезде бұл жаппай қолданысқа айналып барады деуге 
болады. Ықшамдау құбылысының мақсаты – тіл əуезділігі, тілді қисынына келтіріп жұмсау. 
Жоғарыда келтірілген мысалдар актив қабатқа жатады, жастар күніне неше рет естіп, қолданылып 
жүр.А.Байтұрсынұлы: «Адам ана тілін жасынан естуінше үлкендерден үйренеді. Сонан соң тіл 
танытқыш кітаптардан оқиды. Онан əрі үлгілі жазушылардың шығарған сөздерін оқып, өзі іс жүзінде 
иə ауызша айтып, иə жазып қолданумен біледі.Біздің қазақ тіліндегі сөздің бəрін білгеніміз қазақ 
тілін қолдана білу болып табылмайды», – демекші, қазіргі ұрпақ кімнен үйреніп, тіл иесі болар екен? 
А.Байтұрсынұлы сынды ұлт жанашырының: «Тілдің өзінің қойған орнынан басқа орынға қойса, 
онда ол қойғанымыз ол тілше болмайды. Ол тілше болмаған соң оның түбі тілді бұзу, өзгерту болады. 
Қазақ тілін өзгертіп, татар тіліне қосу болса, онда солай деп ашып айтарға керек. Емлесін қата десек, 
тастап бізге келер деген ой қата: ол – «жақсы мен жаманды, қисық пен түзудіайырарлық қазақта көз 
жоқ» дегендік болады», – деген сөзі бүгін қазақ аспанында жаңғырып тұрған тəрізді.
Əдебиет:
1.
Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер.- Алматы:Жазушы, 1989.-320 б. 
2.
Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Өнер, 2007.- 336 б. 
3.
Жұбаева О. Қазақ тілінің когнитивті грамматикасы.-Алматы: Қазығұрт, 2014.-392 б. 
4.
Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мəселелері.- Алматы: Арыс, 2007.- 488 б. 
5.
Исаев С. Қазақ тіліндегі сөздердің лексика-грамматикалық сипаты.- Алматы: Рауан, 1998. - 304 б. 
6.
Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка.-М.: Наука, 1955.-38 с. 
7.
Алаштың тілдік мұрасы.-Алматы, 2009.- 15-96-б. 
Құрманбайұлы Ш. 
ҚР ҰҒА корр. мүшесі,
филол.ғ.д., профессор 
Ахмет Байтұрсынұлының аудармаларындағы балама сөздер
(«Қырық мысал» негізінде) 
Ахаң туралы: «Сан салалы ғалым Ахмет Байтұрсынұлы туған тілдің, туған мəдениеттің басында 
тұрды. Туған тілдің əдеби нормасын жасады. Бірде-бір бөгде тілдің сөзін қоспай, бірде-бір цитата 
келтірмей, таза, мөлдір тілмен өзі тапқан қисынды баламалармен «Əдебиет танытқышты» жазып 
шықты» – деп, Ахаң туған топырақта дүниеге келген қазақтың көрнекті ақыны Сырбай Мəуленов 
жазғанындай, оның қаламынан туындаған шығармаларының қай-қайсынан да қас зергердің қолынан 
шыққан əсем бұйымдай мінсіз, қисынды баламалар молынан табылады. Тіл, əдебиет зерттеушілері 
Ахаң жасаған атауларды сала-салаға жіктеп, ол жөнінде айтып та, жазып та жүр. Оның сөз тудыру 
шеберлігі мен қазақтың сөзжасам, терминжасам саласының дамуына қосқан үлесі, тəжірибесі туралы 
арнаулы зерттеу еңбектері де жазылды. Соған қарамастан, Ахаңның шығармашылығына үңілген 
сайын оның қаламынан туындаған өз заманының жаңа атаулары мен қолданыстары əлі табыла береді. 
Осының өзі біздің тіл мамандарының, Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығын зерттеуші 
ахметтанушылардың алдында əлі де ғалым мұрасын жан-жақты əрі терең зерделей түсу міндеті 
тұрғанын аңғартады.
Ұлт ұстазының соңына қалдырған мұраларының елеулі бөлігі – оның көркем аудармалары. Осы 
аудармаларында да кестелі сөз өрнегі, Ахаңа ғана тəн айшықты қолданыстар мен ұлт ұғымына сай 
жасалған ұтымды баламалар бар. Тіл ғұламасының, сөз жасау шеберінің қаламынан жаралған ондай 
қолданыстарды, ол түрлеген əр сөзді елеусіз қалдыруға болмайды.
Алаш ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлы аударған И.А.Крыловтың мысал өлеңдерінің бір тобы 
«Қырық мысал» деген атпен жеке кітап болып жариялануы алаш жұртының рухани өміріне серпіліс 
берген елеулі оқиға болғаны көпшілікке аян. Көркемдік деңгейі жоғары, тағылымдық мəні зор, ХХ 
ғасыр басындағы əдебиетімізден жеткен шоқтығы биік мұраларымыздың бірі – «Қырық мысал» көп 
70

жыл қапаста жатқаннан кейін халқына қайта оралып, құнын жоймаған қалпында бүгінгі қазақ 
қауымының рухани қажетін өтеп жатыр. Біз төменде осы «Қырық мысалдағы» Ахаң туындатқан сол 
кезеңнің жаңа сөздері мен аударма авторының айрықша қолданыстары жөнінде сөз қоғамақпыз. Ал 
ол аударған А.С.Пушкиннің «Балықшы мен балық», «Алтын əтеш», «Ат», «Данышпан Аликтің 
ажалы» шығармалары мен И.И. Хемницердің «Ат пен есек», орыс ақыны С.Я. Надсон өлеңдері – 
келесі əңгіменің арқауы. Сондай-ақ ғалымның Т.Шонанұлымен бірлесіп жазған «Оқу құралында» 
(1927) да авторлары көрсетілмеген бірқатар аудармалар бар. Олардың арасында да «Оқу құралының» 
авторларына тиесілі аударма мəтіндер болуы мүмкін. Бұл да – анықтауды, арнайы зерттеуді қажет 
ететін мəселенің бірі.
«Қырық мысалға» келер болсақ, Ахаң тəржімелеу барысында өз тарапынан орыс мысалшысының 
өлеңіндегі бірқатар сөздердің баламасы ретінде жаңа атаулар жасаған.
Ахмет Байтұрсынұлы осы əйгілі «Қырық мысалында» И.А.Крыловтан аударған «Пустынник и 
медведь» мысалының атауын «Кісі мен аю» деп аударады да өлең мəтінінде «пустынник» сөзінің 
қазақшасын «жеке-тақ» деп алады. Мысалдарға жүгінелік:
Жеке-тақ, жапан түзді қылды тұрақ... 
Жеке-тақ қапаланды жалғызсырап... 
Жеке-тақ əңгімеге жоқ кісі еді... 
Сонда оған аю айтты: «Жеке-тақ жан! 
Айтайын мен бір ақыл, құлағың сал! 
Жеке-тақ жолдасының тілін алды... 
Қорылдап ұйықтап кеткен Жеке-тақтың.. 
Ұрған тас дəлдеп тиді Жеке-таққа... [1, 56-57]. 
Берілген мысалдарда көрсетілгендей, Ахаңның «жеке-тақ» сөзін аударма мəтінінде алты рет 
қолдануы – оның бұл сөзді «пустынниктің» баламасы ретінде мақсатты түрде жасағаны еш күмəн 
туғызбайды. «Діни наным-сенімдеріне байланысты адамдармен, айналасымен қарым-қатынастан бас 
тартып, адам аяғы жетпейтін шөл далаға кетіп, оқшау өмір сүретін адам» деген ұғымды білдіретін 
«отшельникпен» мағыналас «пустынник» сөзінінің орнына Ахаң «жеке-тақ» деген жаңа сөз ұсынған.
Түпнұсқадағы сөз мағынасын негізге алып қарасақ, бұл сөзді жасаудағы Ахаң ойының қисынын 
пайымдауға болатын сияқты. Оның «жеке-тақ» сөзін «өз билігі өзінде, ешкімге бағынбайтын, өзін 
жеке тақтың иесі сезінетін адам» деген мағынаны тірек етіп ала отырып туындатқаны байқалады. 
Егер ол орыс тіліндегі сөздің тұлғасы мен сол «пустынник» атауынан туындайтын мағынаға 
сүйенгенде қазақ тіліндегі баламаны «шөл» сөзінен өрбіткен болар еді. Алайда оған бармаған. Ол 
«пустынник» атауының негізгі əрі жалпы мағынасын есепке алған. Орыс тіліндегі сөз бен оның 
қазақша жасалған баламасын байланыстырып тұрған ортақ сема – оқшаулану. Ахаң орыс сөзінің 
мағынасындағы «жеке кету, бөлектену» деген ұғымның негізгі белгілерін дөп басып ұстай білген. Ал 
айырмашылығы – орыс сөзінің мағынасында «елден безу, жұрттан жырақтану» ұғымы басты орында 
тұрса, қазақта ол жоқ. Ахаңда «жеке билік құрушы, дербестікке қол жеткізуші, дара өмір сүруші» 
деген ұғым алға шығып тұр. «Тақ» – қазақ ұғымында ең жоғарғы билік иесінің тұрағы, лауазымының, 
билігінің нышаны. Орыс православ шіркеуі мен дінтанушыларының жазғандарында, діни 
аңыздарында сонау IV ғасырда Мысырдағы шөлдің құдығындағы жыландар мен бақа-шаяндар өздері 
мекен еткен құдығын Иоанн əулиеге босатып беріп, ол сонда 30 жыл жеке иелік етіп ғұмыр кешкенін 
айтады. Преподобный Иоанн пустынник айдаладағы сол құдыққа жеке иелік еткені туралы баян 
етіледі. «Пустынник» ұғымының пайда болу түп-тарихына қарағанда, «Ахаң мəселенің осы жағына 
да үңіліп, «оқшау күн кешіп, жеке өзіне ғана билік жүргізетін адам» деген мағынаны сөзіне өзек етіп 
алған екен-ау» деген тұжырымға келіп тіреле бердік. Оның кез келген мəселенің беткі жағына, 
сыртына ғана мəн беріп қоймай, əріден ойлайтын, ненің де болса астарына, түпкі жағына мəн беретін 
терең ойлы тұлға екенін осыданда аңғаруға болады. 
Əрине, тілімізде «тақ» сөзінің «жұппен алмасып келіп отыратын сан» дегеннен өзге «жеке, дара, 
жалғыз» деген ауыспалы мағынасы да бар екені мəлім. Ахаң «жеке» сөзімен мағыналас осы сөзді 
жұптастырып, «пустынниктің» баламасы ретінде «жеке-дара» сөзі сияқты «жеке-тақ» деген қос сөз 
жасаған деуге де болар еді.Мағынасы жағынан бұл екі сөздің бірігіп «пустынник» сөзіне балама 
болуға негізі жоқ дей алмаймыз. Тек екеуінің де сын есім болып, бір ғана мағынаны қайталап 
тұрғандығы олардың атауыштық қасиетін жоққа шығарып тұрғандай. «Бұл жерде Ахаң дефисті екі 
сын есімді біріктіріп, бір сөз табына айналдыру мақсатында қойды ма екен?» деген ой да туындайды. 
Алайда елден безудің арғы жағында «Құдайға ғана құлшылық ету, Жаратушыны ғана мойындау, 
адамдар жасаған заңдар мен олардың билігіне мойынсынбай, өз билігі өзінде болу» мағынасы жатыр. 
Сондай-ақ «жеке» жəне «тақ» деген екі сын есімді тіркестіруден гөрі «жеке» сын есімі мен «тақ» зат 
71

есімін тіркестіріп немесе біріктіріп атау сөз туғызу əлдеқайда қисындырақ. Осы тұрғыдан келгенде, 
біз сын есім + зат есім үлгісімен жасалған «жеке тақ», «жекетақ» атауы көңілге қонымдырақ деп 
пайымдаймыз.
И.Крыловтың «Пустынник и медведь» мысалын Ыбырай Алтынсарин де аударған. Ыбырай 
аудармасының ерекшелігі – ол мысал өлеңді қарасөзбен тəржімелеген. Аударма өте еркін жасалған. 
Оқиға желісі де түпнұсқамен сəйкесе бермейді. Ұлы ағартушы бұл мысалдың атауын да өзінше 
өзгертіп, «Ақымақ дос» деп береді.
«Бұлбұл мен есек» («Осёл и соловей») мысалының аудармасында мынандай жолдар бар:
Мақтаулы бар ғой əнпаз əрбір тұста. 
Солардың баршасы да əдемі əнге 
«Тауықтың айғырындай емес ұста [1, 34]. 
Осы өлең жолдарында Ахаң «певец» сөзінің баламасы ретінде «əншіні» емес, Абай өлеңдерінде 
қолданылған «əсемпаз», «өнерпаз» сөздерінің үлгісімен -паз кірме жұрнағын жалғау арқылы 
жасалған «əнпаз» сөзін қолданады. «Бұл сөзді Ахаң жасады» деп кесіп айту қиындау. Алайда оған 
дейінгі авторлардан, ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көрген əдебиеттерден «əнпаз» сөзін 
кездестірмедік. 1913 жылы жазылған Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Өлең һəм айтушылар» атты 
мақаласында «Маған салса, майы тамып тұрсын, əнсіз құр өлеңмен жақсылық сездіргенің сол, 
жұртты өздеріңнен бездіріп аласың. Соның үшін бізден басқа бақытты, талайлы жұрттардың 
əнпаздары өнегелі өлең, үлгілі тақпақтарды жаттап алады» жəне «Өлең айтушы əнпаз адамдарды 
жұртқа есерсоқ деп көрсетпей, «есті» деп қадірлі етіп көрсетуге тырысу керек» деген сөйлемдерінде 
«əнпаз» сөзі екі рет қолданылған [2].Міржақып Дулатов та «Адам баласы да солай. Жұрттың бəрi 
шешен, əнпаз, ақын, данышпан болып туа бермейдi», – деп, 1914 жылы жазған. 1911-1915 жылдары 
жарық көрген «Айқап» журналы мен басқа басылымдарда «əнпаз» сөзі қолданылады. Ал Ахаңның 
«Қырық мысалы» 1909 жылы осылардың бəрінен бұрын жарық көрген. Бізге белгілі деректер 
бойынша, сөз қолданысына хронологиялық тұрғыдан қарағанда Ахаң бəрінің алдында тұр. Сол 
себепті оның бұл сөздің авторы болуы мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды.
Тілімізде «шегірткенің айғырындай», «суырдың айғырындай» деген қолданыстардың бар екені 
белгілі. Ал И.Крыловтың осы мысалындағы «петух» сөзінің орнына Ахаң «тауықтың айғыры» деген 
жаңа тіркес қолданады. Əтешті «тауықтың айғырындай» дегенді Ахаңнан өзгеден кездестірмедік. Ол 
«петухты» дəл аударып, «əтеш» дей салмай, түпнұсқадағы «А жаль, что незнаком Ты с нашим 
петухом» деген жолдарды қазақ оқырманына одан да əсерлі, мысқылға, иронияға толы етіп жеткізген.
«Маймыл мен көзілдірік» («Мартышка и очки») мысалында «Ашу мен жарымдықтан пайда бар 
ма?» деу арқылы ол «невежда» сөзін «білімсіздік», «надандық» демей, оған балама ретінде 
«жарымдық» сөзін қолданады [1, 46].
Тіліміздегі «надандық» сөзі «білімсіздік, қараңғылық» деген мағынаны білдірсе, тіл білімпазы 
қолданған «жарымдық» сөзінің семантикасында «кемтарлық, ғаріптік, мүгедектік, жарымжандылық, 
жарыместік» деген мағына жатыр. Ұлы ағартушы-ақын қазаққа білімсіздіктің, қараңғылықтың 
қаншалықты ауыр кесел екендігін барынша ұғындыра түсу үшін бұл сөзді мақсатты қолданғаны 
көрініп тұр. Ол орыс мысалшысының өлеңіндегі маймылдың надандығын, қараңғылығын қазаққа 
кемтар, ештеңеге жарамсыз, масыл бейнесінде жеткізеді. С.Торайғыров қараңғылықпен «Қараңғы 
қазақ көгіне өрмелеп шығып Күн болам» – деп күрессе, ағартушы-ұстаз Ахаң халқына білімсіздіктің 
нағыз кемтарлық екенін мықтап ұғындырғысы келеді. Өз қаламынан туған шығармасы, аудармасы 
арқылы мəселені бұлай қоюы, елді білім алуға үндеуі – ұлы ағартушының өмірлік мақсатына, 
азаматтық ұстанымына, ұлт ұстазының міндетіне толық сəйкес келеді. 
Ахаң «Қасқыр мен мысық» («Волк и кот») мысалындағы Степан, Васька, Демьян, Клим, Трофим 
сынды кісі есімдерін сол қалпында алмай, олардың орнын Қоянкөз, Құрамыс, Көпберген, Қисықбас 
есімдерімен алмастырады. Мысалды қазақ топырағына бейімдеп, қазақ ұғымына сəйкестендіреді. Сөз 
болып отырған мысалда «Зарардан басқа нəрсе істедің бе?» жəне «Зараргер жұртқа тегіс болып 
əбден» деген жолдар бар [1, 66]. Ахаң «зиян келтірдің» демей, «зарар» сөзін қолданумен қатар, 
«зараргер» деген жаңа сөз жасайды. «Зараргер» сөзін ол «вредитель» сөзінің баламасы ретінде 
ұсынады. Аударма мысалда бұл сөз қазіргі кезеңде жиі қолданылатын «зиянкес» мағынасында 
жұмсалады. Осы мысалды түйіндейтін «И правы, – сам себя вини: Что ты посеял – то и жни» деген 
жолдарды «Не ексең, соны орасың» деген сөз бар, Ор енді егініңді піскенінде!» деп өте дəл де, 
ұтымды аударады.
Ағартушы-ақын И.Крыловтың «Лиса и крестьянин» атты мысал өлеңін «Түлкі мен қарашекпен», 
«Крестьянин и овца» мысалын «Қарашекпен мен қой» деп аударады. Алдыңғы өлеңде «Жолығып, 
айтты бір күн Қарашекпен», «Сөйлейді сонда тұрып Қарашекпен» десе, кейінгі өлең мəтінінде де 
72

«Шақырды Қарашекпен қойды сотқа» түрінде «крестьянин» сөзі «қарашекпен» түрінде алынады. 
Қазақ орыс крестьяниндерін «қарашекпен» деп атағаны белгілі. «Қарашекпен» сөзі ХІХ ғасырдың 
екінші жартысындағы əдебиеттерде де кездеседі. Бұл сөзді Абай да қолданған. Оның 1898 жылы 
И.Крыловтан аударған мысал өлеңі «Қазаға ұрынған қарашекпен» («Крестьянин в беде») деп 
аталатыны белгілі. Бұл деректер «қарашекпен» сөзінің қазақтың жазба тіліне де еркін енгенін, ХХ 
ғасыр басындағы алаш оқығандары да оны жатсынбай қолданғанын көрсетеді. Оны Ахаң 
шығармашылығы да айғақтап тұр. 
Осы өлеңнің мына төмендегі бір ғана шумағында бірнеше жаңа атау кездеседі:
Түлкі екен судьясы теңшіл деген,
Атақтан сау емес ед «жемшіл» деген. 
Бір күні талапкер мен жауапкерге 
Шақыру қағаз шықты «келсін» деген [1, 74].
Түпнұсқаға өз тарапынан қосып, еркін аударылған бұл шумақтағы «теңшіл» сөзін ол орыс 
тіліндегі «беспристрастный», ал «жемшілді» «взяточник» сөзінің баламасы ретінде қолданғаны 
байқалады. Соңғысының орнына қазір «жемқор», «парақор» сөздері жиі қолданылатыны мəлім. Ал 
алдыңғы «теңшіл» сөзін «екі жаққа да тең қарайтын, теңдікті сүйетін, ешкімді бөліп-жармайтын əділ» 
мағынасында жұмсаған.
«Запрос ответчику, запрос истцу» деген жолдардың осы мысал өлеңде «Бір күні талапкер мен 
жауапкерге» деп аударылуы – бүгінгі күнге дейін заң, құқықтану терминологиясында қолданылып 
жүрген терминдердің қайдан бастау алып жатқанын, оларды кім жасап, алғаш қолданысқа қалай 
түскенін көрсететін жарқын мысал. «Талапкер» сөзі осы мысал өлеңнің «Талапкер Мұжық айтты», 
«Терісімен талапкерді риза етіп, Ап келіп тапсырыңдар, етін сотқа» [1, 75] деген жолдарында тағы да 
екі рет қолданылады. Ал жоғарыда мысалға келтіріліп отырған шумақтағы «шақыру қағаз» тіркесі 
сотқа шақырылғандығын білдіретін «повестка» сөзінің баламасы екенін бағамдау қиын емес. Бұл 
мысалдардан ұлт тілінде жасалған терминдердің көркем мəтінде, поэзия тілінде еш қиындықсыз 
ұйқасып, қосымша түсініктемесіз-ақ жұмсалуға бейім болатынын аңғару көп ізденісті қажет етпейді.
И.Крыловтың «И приговор Лисы вот, от слова до слова» деген өлең жолдары Ахаңда «Ал сонда 
Түлкі қалай хүкім етті» [1, 75], – деп келеді. Мұндағы «хүкімнің» бастапқы бір əрпі түсіріліп, 
«приговор» терминнің баламасы ретінде қолданылып жүрген қазіргі «үкім» сөзі екені баршамызға 
белгілі. Яғни, қазіргі терминологиямыздағы қолданысы əбден орныққан «үкім» сөзі де бізге 
Ахаңдардан жеткен. «Жарлы бай» мысалында «əмиян» мен «шилан» сөздеріне аудармашы-автордың 
«ақша салатын ыдыс» деп түсініктеме бергеніне қарағанда, бұл атаулардың да ХХ ғасырдың 
басындағы қауымға түсініксіз Ахаң тарапынан түпнұсқадағы «кошелёкке» балама ретінде ұсынылған 
жаңа атаулар екенін көрсетеді. Оның үстіне И.Крыловтың бұл мысалын дəл осы атпен Ахаңа дейін 
тəржімелеген Абай аудармасында «кошелёк» орнына «дорба» сөзінің қолданылуы да соған дəлел 
бола алады. Жүсіпбек Аймауытов 1924 жылы «Ақ жол» газетінде жарық көрген «Күмəжнек» 
əңгімесінің атауын, жақша ішіне «əмиəн» деп берген. Бұл да – «əмиян» сөзінің жаңа екендігін 
айғақтап тұр. Ж.Аймауытов орыс классигі – А.Чеховтың «Бумажник» əңгімесіндегі оқиға желісін 
жалпы сақтағанымен, өз тарапынан едəуір өзгеріс енгізген. Смирнов, Попов, Балабайкин деген үш 
кезбе актердің орнына ол Қойбағар, Түнқатар, Майпалау деген үш жолаушы жігітті алады. Мəтін 
мейлінше еркін түзілген. Өз тарапынан алып-қосқан тұстар аз емес. Бұл əңгімені «аударма» демей өз 
сөзімен айтқанда «Чеховке еліктеп» деуінде үлкен мəн жатыр.
«Пруд и река» мысалының атауын Ахаң «Өзен мен қара су» деп аударыпты. «Пруд» атауының 
баламасы ретінде ол «қара су» сөзін қолданған.
И.Крыловтың қырық мысалы қазіргі заманда орыс тілінен қазақшаға аударылса, оның ішінде 
құрығанда орыстың қырық сөзі кездессе, еш таңғалмаған болар едік. Ал Ахаңда бар болғаны 
аударылмай алынған екі-ақ сөз, дəлірек айтқанда, бір-ақ сөз кездеседі. Ол – «Өзен мен қара су» мысал 
өлеңіндегі «план» сөзі. Қазіргі қолданысымыздағы – жоспар. Ахаң: «Планда орынды да көп 
алмаймын», –депті. «План» сөзін ол «По карте не тянусь я через целый лист» деген өлең жолдындағы 
«карта» сөзінің орнына қолданыпты. Ал екіншіге жатқызбай отырған сөзіміз – «сөтке». «Иттің 
достығы» мысалындағы «Бір сөтке татулық жоқ арамызда» деген жолдардағы «сөтке» сөзін Ахаң өзі 
айтқандай «қазақтың шапанын жауып, тымағын кигізіп» қазақы кейіпке келтіріп алған. Бүгінде бұл 
сөз тілімізде «тəулік» түрінде немесе ол қабылдаған қалпында «сөтке» деп те қолданылып жүр.
Орыс сөздеріне қарағанда, Ахаң аударған мысал өлеңдерде мағыналық-дыбыстық ерекшеліктері 
көзге бірден шалынатын аслан, жиһад, жəһид, жəһидтенді (ниеттенді), миһнат, фаһам, хүкім, һəр, 
һəман сияқты араб сөздерінің қарасы көбірек ұшырасады.
73

«Бұлбұл мен есек» жəне «Шал мен жұмыскер» мысалдарына жасаған өз түйінінде «Көзі тар, көңілі 
соқыр жамандардың», «Көзі тар, көңілі соқыр надандарға!» деген жолдардағы «көзі тар» тіркесі де 
көңіл аудартады. Тіл ғұламасының бұл тіркесті «аяғының астынан өзгені көрмейтін, айналасын, 
алысты болжай алмайтын» деген мағынада қолданғаны байқалады. Сондай-ақ «Қырық мысалдағы» 
ауырмалдық, ғамалдас, қайсарып, қоршалап, тауықшы, хана сөздерінің мағынасы оқушыға түсінікті 
болса да, қолданысы ерекше.
Ахаң түрлеген ана тіліміз оның алашына қалдырған асыл мұрасына мұқият үңілген сайын тағы да 
байып, түрлене түсеріне еш күмəніміз жоқ. Бұл тұрғыдан келгенде, Ахаңның шығармашылығын, 
оның еңбектерін əлі де жан-жақты зерттеу қажеттігі еш дау туғызбайды. Халқына қалтқысыз қызмет 
етіп, сөз сырына, тіл табиғатына терең бойлай білген ғұлама ғалымның құнды мұрасын аса 
ыждағаттылықпен зерделеу əр ахметтанушы маманның алдындағы зор міндет болып қала береді.
Əдебиет:
1.
Байтұрсынұлы Ахмет. Алты томдық шығармалар жинағы. Т. І. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. 56-57-б.
2. Торайғыров С. Толық шығармалар жинағы. - 2-том. - Алматы: Ғылым, 1993. 
Ермекова Т. 
филол.ғ.д., ҚазМемҚызПУ профессоры
А. Байтұрсынұлы мұрасына заманауи көзқарас 
Ел тəуелсіздігі үшін күрескен ұлт қайраткері, қазақ руханиятының көсемі – А. Байтұрсынұлының 
есімі қазақ əліппесі мен грамматикасының, терминологиясының жəне əдебиет теориясының негізін 
қалаушы ғалым, ақын, жаңашыл педагог-реформатор, саясаткер, аудармашы, фольклорист, 
журналист, публицист, сондай-ақ композитор ретінде елімен қайта қауышқан сəтте ұлт зиялылары: 
«Ахмет Байтұрсыновтың ел үшін еткен еңбегі Үндістандағы Махатма Ганди, Қытайдағы Сун-Ятсен 
сынды ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерінің қызметінен бір де кем емес», – деп баға бере бастады [1]. 
Біздіңше, əділетті баға. Гандидің де, Сун-Ятсеннің де елі үшін еткен еңбегі мен қайраткерлік 
қызметін жарыса жазған, ұлықтаған, əлемдік деңгейде атын асқақтатқан – алдымен, шетелдіктер 
емес, өз отандастары, тарихшылар мен зерттеушілер, журналистер мен зиялы қауым. Олай болса, ел 
тəуелсіздігі мен ұлт болашағы үшін өмірін қиған алаш зиялыларының еңбегін əлемдік деңгейде 
насихаттау – бүгінгі зерттеушілер еншісіндегі абыройлы іс болмақ. Əрине, алаш зиялыларының 
мұрасын зерттеуде біраз іс атқарылды, қыруар архивтер ақтарылып, талай шындықтың беті ашылды, 
қоғамдық-саяси қызметіне баға беріліп, кітаптары қайтадан жарияланды, есімдері оқулықтарға 
енгізіліп, кездесулер мен басқосулар, түрлі конференциялар ұйымдастырылуда. Бірақ соның бəрі тек 
ел ішінде, ары кеткенде ТМД көлемінде ғана. Тəуелсіз мемлекетіміздің абырой-беделі артып, əлем 
жұртшылығының назары «Қазақстан» деген асқақ абыройға ұмтылған елге ауып тұрған қазіргі 
кезеңде «ұлт қайраткерлерінің еңбегін, мұрасын зерттеу ісі жаңа биікке көтерілуі тиіс» деп санаймыз.
Қазақ лингвистика ғылымының көшбасшысы – Ахмет Байтұрсынұлының артында қалдырған мол 
мұрасының ішінде синтаксис ғылымына қосқан үлесі қандай? Алдымен, қазіргі нормативті жəне 
академиялық грамматикаларда қолданылып жүрген синтаксис терминдерінің 90 пайызы – Ахаң 
енгізген төлтума атаулар (сөйлем, сөйлем мүшелері, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, 
толықтауыш, пысықтауыш, қыстырма сөздер, қаратпа сөз, жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем, 
толымды, толымсыз, болымды, болымсыз, сұраулы, лепті сөйлемдер, құрмалас сөйлемдер мен 
оралымды сөйлемдер т.т.). Академик Р. Сыздықтың сөзімен айтсақ: «Бұлардың барлығы дерлік – 
қазақ сөзінің не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту), не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы 
дүниеге келген атаулар, көбі жасанды сөздер. Сонылығына, жасандылығына қарамастан, əрқайсысы 
сол атап тұрған тілдік категорияны дəл білдіретін термин («пəн сөзі») болып шыққан. Бұлардың өте 
сəтті жасалғандығын күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан өміршеңдігі дəлелдейді [2, 21] 
Екіншіден, олардың грамматикалық сыр-сипаты мен түрленіміне қатысты айтқан пікірлері де қазіргі 
грамматикадағы талдаулардан да алшақтап кете қойған жоқ. Үшіншіден, ғұлама дарынның айтқан 
пікірлері кемеліне келген қазақ тіл білімінің қазіргі шағындағы жаңа бағыттағы зерттеулер аясында 
негізгі қайнаркөз ретінде танылуы да кездейсоқтық емес.
Тəуелсіздік алғаннан кейін қазақ тіл білімінің грамматика саласы құрылымдық аспект аясынан 
шығып, бастауында еуропалық ғалымдар тұратын жаңа бағыттарға – антропоцентристік парадигма 
аясындағы функционалды грамматика мен коммуникативті грамматикаға, онымен астарлас 
74

прагматика мен дискурстық зерттеулерге ден қоя бастады. Мұндай зерттеулердің алдыңғы легінде 
формалды грамматиканы функционалды-коммуникативті грамматикаға ұластыра зерттеген Прага 
лингвистикалық мектебінің тұрғаны жасырын емес. Құрамында В. Матезиус. Б. Трнка, Б. Гавранек, 
Й. Вахек, Я. Мукаржовский, кейінірек В. Скаличка, Й. М. Коржинек, П. Трост жəне Мəскеу 
университетінің тəлімгерлері – Н. С. Трубецкой, Р. О. Якобсон, Женева мектебінің өкілдері кірген 
бұл мектептің лингвистика тарихында алатын орны ерекше. Аталған мектептің құнды идеяларының 
бірі сөйлемді функционалды-коммуникативті грамматика ұстыны негізінде талдаудан туған 
сөйлемнің актуалды мүшелену теориясын енгізуі. Басты қағида – сөйлемнін грамматикалык 
құрылымының функционалды мүмкіндігі тұрғысынан «т е м а» жəне «р е м а ғ а» мүшелеу [3]. В. 
Матезиустың анықтамасы бойынша, тема – «это исходная точка [или основа] высказывания», дəлірек 
айтсақ, сөйленістің бастапқы бөлігі, Ахаңша айтсақ, бастауышы. Ал рема – «то есть то, что 
говорящий сообщает об исходной точке высказывания» немесе бастапқы бөлімде айтылған жайт 
туралы сөйлеушінің хабарлауы, А. Байтұрсынұлы терминімен айтсақ, баяндауышы. Тіл табиғатын 
терең түсінген сұңғыла ғалым сөйлемнің бастауышы мен баяндауышын анықтауда оның формальді 
белгілерін гөрі сөйлеу ағымындағы маңызына, қазіргі лингвистикалық түсінік бойынша, «сөйлемнің 
актуалды мүшеленуіне сүйенген» деп айтуға толық негіз бар. Əрине, Ахаң «Тіл – құрал» еңбегінде: 
«Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері екеу: 1) бас мүше, 2) баяншы мүше. Бас мүше дейміз – сөйлем 
ішіндегі сөздер байланатын қазық сөзін, сөйлем иесін. Жеңілдік үшін бас мүше – бастауыш деп, 
баяншы – баяндауыш деп аталады», – дейді. Бірақ бастауыштың үнемі сөйлемді бастап тұратын мүше 
емес екендігін Ахаң жақсы білген. Оны 1925 жылы Қызылорда қаласында басылып шыққан «Тіл– 
құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері» еңбегінде өзі келтірген төмендегі мысалдары да дəйектейді: 
Берерменге бесте көп, аларманға алты да аз [4, 269]. Ас қадірін ашыққан білер, ат қадірін асыққан 
білер [4, 287]. Қаратаудың басынан көш келеді [4, 290]т.т. Ахаң келтірген мысалдардағы бес, алты, 
асыққан, ашыққан, көш бастауыштарының бірі де сөйлемді бастап тұрған жоқ. Өзі бас мүшеге 
анықтама беруде қолданған, сондай-ақ өзге түркі тілдерінде бастауышқа терминдік атау ретінде 
телінген ие сөзі де алынбады. Салыстыру үшін өзге тілдердегі осы ұғымның терминдік аталымына 
назар аударайық: 
1-кесте. Бастауыш пен баяндауыштың өзге тілдердегі аталымы: 
тілдер 
терминдік аталымы 
қазақ 
бастауыш 
баяндауыш 
өзбек 
эга 
кесим 
қырғыз 
ээ 
баяндооч 
түрікмен 
eýe 
habar 
орыс 
подлежащее 
сказуемое 
ағылшын 
subject 
predicate 
Өзге түркі тілдеріне бастауышқа терминдік аталымға негіз ретінде ие лексемасының алынуы 
сөйлемнің логикалық табиғатын танудан туса, орыс тіліндегі подлежащее атауы таза құрылымдық 
аспектіден баяндауыштың сөйлемдегі негізгі құрылымдық орталық екендігін, ал бастауыштың оған 
бағынышты мүше екендігін көрсетуден туындаған. Ал баяндауышқа атау беруде барлық тілде 
жақындық байқалады, бұл – оның коммуникациядағы негізгі ақпарат беру табиғатын танудан болса 
керек. Олай болса, Ахаң сөйлеу ағыны арқылы берілетін сөйлемде ақпараттың екі бөлігі – бастапқы 
бөлікте белгілі жайт пен жаңа ақпарат – баяндауышта шоғырланатынын байқаған. Сондықтан да А. 
Байтұрсыновтың сөйлемнің бас мүшелеріне атау беруде сөйлемді актуалды мүшелеу теориясының 
ұстанымдарын негізге алуы ғалымның лингвистикалық түйсігінің еуропалық ғалымдармен деңгейлес 
болғандығын көрсетсе керек. 
Француз лингвисі Э.Бенвенист енгізген «тілдегі субъектілік» теориясының мəні «сөйлеуші «мен» 
арқылы тілді өзіне түгелдей меншіктейді» деген тұжырымға саяды [5]. А.Байтұрсыновта айтылған 
«басым жақ» идеясының төркіні де осы тұжырымға алып келеді. Дискурс теориясына апарар алтын 
қақпа секілді бұл тұжырымдарды Э.Бенвенист өткен ғасырдың 60-жылдарынан кейін жазғанын 
ескерсек, А.Байтұрсынұлы идеяларының одан қаншама жыл бұрын туындағанын атап өтпеуге 
болмайды. 
А.Байтұрсынұлы «Тіл – құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері» атты еңбегінде сөйлем түрлеріне 
қатысты түсінік береді: «Сөйлемдер арасында екі түрлі жақындық болады. Бірі – ішкі, бірі – тысқы. 
Ішкі жақындық – мағына жүзіндегі жақындық. Мағына жақындығынан басқа жақындық жоқ 
сөйлемдер «іргелес «деліп, мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдер 
75

«құрмалас» деп аталады» [4, 280-291]. Автор іргелес сөйлемдерге: 1) Күн ашық. Торғайлар шат. Ың-
жың орман. 2) Күн кеш болды. Ат болдырды, ел көрінбеді. Батыр сасайын деді сияқты мысалдарды 
келтіре отырып, мұндай сөйлемдердің алғашқы тобында арасында жақсы күннің жайын сөйлеген ой 
іргесінің; ал екінші мысалға алынған сөйлемдер аралығында кеш уақытта болған уақиға жайын 
сөйлеген ой іргесінің ғана біркелкілігі бар екенін ескертеді. Байқап қарасаңыз, Ахаң жай сөйлем 
табиғатын тануда нүктеден нүктеге дейінгі аралықты алып тұрған жоқ. Орыс лингвистикасына М.А. 
Пешковский, Ф.И. Буслаев т.т. ғалымдар арқылы енген «сөйлем табиғатын тануда одан да ірі 
бірліктер арқылы зерттеу» идеясынан туындаған күрделі синтаксистік тұтастық пен мəтін 
теориясына апарар идея жоғарыдағы жолдардан айқын көрініп тұр. 
Автордың құрмалас сөйлемді тану принципі мүлде басқаша. Тіл біліміндегі қалыптасқан үстем 
теория «құрмалас сөйлемдер – жай сөйлемдер эволюциясының нəтижесінде қалыптасқан дербес 
бірлік» деген қағидаға мүлдем үйлеспейді. Автордың сөйлемдер деп отырғаны – дербес сөйлем емес, 
контекстегі, мəтіндегі сөйлемдер. Ұзақ жылдар бойы құрмалас сөйлем теориясындағы көптеген 
түйткілді проблеманың өзі оны мəтіннен, контекст аясынан бөліп қараудан туындағанын 
А.Байтұрсынов еңбектерін қайта парақтау арқылы түсінуге болады.
Құрмаластарды өз ішінде «сыйыса құрмаласу» жəне «қиыса құрмаласу» деп бөліп қарастырады. 
Автордың «сыйыса құрмаласу» деп берген сөйлемдері (Қарабай мен Сарыбай аңға шықты. Екі дос 
бірін-бірі сүйді, құшты) қазіргі замандағы тілдік таным тұрғысынан талдағанда, «бірыңғай мүшелі 
жай сөйлем» деп танылғанымен, аталған сөйлемнің оны құрмалас сөйлеммен барабар ететіндей 
əлдебір тілдік заңдылықтың негізінде қалыптасқандығын жоққа шығара алмаймыз (салыстырыңыз: 
Қарабай аңға шықты, Сарыбай аңға шықты. Екі дос бірін-бірі сүйді. Екі дос бірін-бірі құшты). 
Тілдегі қалыптасқан тұжырым бойынша, сөйлемнің бірыңғай мүшелері сөйлем іргесін кеңейтуші 
фактор ретінде саналып келсе, Байтұрсыновтың «сыйыса құрмаласуы», керісінше, бірыңғай мүшелі 
жай сөйлемдердің құрмалас сөйлем компоненттерінің ықшамдалу үдерісінің нəтижесінде пайда болу 
мүмкіндігін айқын көрсетіп тұр.
Қиысқан құрмаластарды «салалас», «сабақтас» деп жіктеп, салаластарды мағынасына қарай 
«жайылыңқы» (Үлкен бастар, кіші қостар), «қайырылыңқы» (Мен бардым, сен үйде болмадың), 
«айырыңқылы» (Не сен тұрасың, не мен тұрамын), «сұйылыңқы» (Сабыр түбі – сары алтын: 
сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа) жəне «қойылыңқы» (Не өгіз өлер, не арба сынар, 
екінің бірі болар) деп бөлсе, сабақтастарды «бастауыш бағыныңқылы», «анықтауыш бағыныңқылы», 
«толықтауыш бағыныңқылы», «мезгіл пысықтауышының бағыныңқысы», «мекен пысықтауышының 
бағыныңқысы», «сын пысықтауышының бағыныңқысы», «себеп пысықтауышының бағыныңқысы», 
«мақсат пысықтауышының бағыныңқысы», «шартты бағыныңқы», «ереуіл бағыныңқы» деп бөледі. 
Кейіннен қазақ лингвистика ілімінің саңлақтары – Қ. Жұбанов пен Н.Сауранбаевтың ілгері дамытуы 
нəтижесінде аталған жіктелім сол кездегі өзге түркі тілдерінің грамматикасын түзуге де ықпал етті. 
Айталық Н.З.Гаджиеваның əзербайжан тіліндегі, А.Н. Баскаковтың түрік тіліндегі, Е.И. Убрятованың 
якут тіліндегі, Л.А. Покровскаяның гагауз тіліндегі құрмалас сөйлемдерді жіктеуіне [6] негіз болған, 
бірақ құрылымдық грамматика үстемдік құрған кезде шеттетілгенімен, қазіргі функционалды-
коммуникативтік грамматиканың аясында қайта оралған Ахаң бастаған ғалымдар ұсынған бұл 
жіктелім тілдің синтаксистік жұмсалымдық табиғатын танытатын классификация екендігін танытып 
келеді. 
Қысқасы, А. Байтұрсынов мұрасы – аршыған сайын олжаға кенеле беретін қазынасы мол көмбе 
іспетті. Ал бұл олжаның мұрагерлерінің бірі – қазақ лингвистері. Қазіргі қоғам назарын қазақ 
əдебиеттану ғылымының алыбы, академик З. Қабдоловтың Ахмет Байтұрсынұлының таным 
тереңдегіне бойлай айтқан мына сөзіне аударғым келіп тұр: «Ахаң көзінің тірісінде өзге халықтардың 
бірде-бірінің тіліне таңғалған жоқ; қазақ тілінің байлығын, сұлулығын, икемі мен мүмкіндігін қазақ 
еместердің бірде-бірінің тілінен артық болмаса, кем көрген жоқ; өзге тілдердің қай-қайсысында 
қандай қиын сөз болмасын, қазақ тілінде оның баламы болмауы мүмкін емес деп білді жəне өзінің 
осы ұғымын іс жүзінде дəлелдеп кетті» [7, 67-68]. 
Шағын мақаланың мақсаты – ауылдан шыққан қазақ ұлының ғылыми зердесі еуропалық озық 
университеттерді тамамдаған, есімдері əлем лингвистеріне кеңінен танымал шетел ғалымдарынан 
бір мысқал да кем болмай, тіпті кейбір пайымдаулары олардан уақыты жағынан озық екендігіне 
ғылыми қауымның назарын бұру. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ лингвистика 
ғылымының дəстүрлі салаларының негізін қалаушы ғана емес, ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың 
басында «жаңа бағыт» деп танып, «америкалық, европалық ғалымдар негізін қалады» деген 
когнитивті лингвистика, функционалды жəне коммуникативті грамматика, этнолингвистика мен 
линвомəдениеттану, лингвоэкология мен лингводидактика т.т. салалардың да көшбасшысы. Оның 
76

əдебиеттану мен көркем əдебиетке, аударматану мен публицистикаға қосқан үлесі де бүгінгі күн 
мінберінен қарағанда, əлемдік үрдістерден кейін қалмағандығын көрсетіп отыр. Бірақ есте 
ұстайтын бір мəселе: А. Байтұрсынұлының өткен ғасыр басындағы өтпелі кезең, жаңа формация 
кезіндегі сан салалы қызметі оның филологиялық еңбектерінің тасасында қалмауы тиіс. Елі мен 
халқы үшін аянбай қызмет еткен Ахмет Байтұрсынұлы сияқты тұлғаны еске алуға қатысты 
шараларды филологтерге, оның ішінде лингвистерге ғана еншілей салуға болмайды. Оның ел мүддесі 
үшін жасаған көп тарапты қызметі, жанқиярлық еңбегінің мəні мен маңызы көпаспектілі кешенді 
талдауды қажет етеді. Ахаң айтқан «олжалы жерде үлестен қағылмай, ордалы жерде орыннан 
қағылмай, жоралы жерде жолдан қағылмау» идеясы қазіргі кездегі тəуелсіз қазақ елінің басты 
ұстанымен үйлесіп тұрған жоқ па? «Өрге басқан өзге жұрттың қатарынан қалыспау» идеясы 
Елбасы ұсынған «Қазақстанның əлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі» 
мақсат-мұратпен үндесіп тұрған жоқ па? Ендеше, қазақ руханиятына, ел тағдырына зор үлес 
қосқан Ахмет Байтұрсынұлын өз ортамызда танып қою жеткіліксіз, оның есімін əлемге əйгілеу – 
ұрпақ парызы. 
Əдебиет: 
1.
Сағадиев К. 25.11. 2010. http://www.inform.kz/kaz/article/2325838 
2.
Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов (өмірі мен қызметі туралы) // Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. 
3.
Матезиус 
В. 
О 
так 
называемом 
актуальном 
членении 
предложения 
// Пражский лингвистический кружок: Cборник статей. - М.: Прогресс, 1967. - С. 239-245 
4.
Байтұрсынов А. Тілтағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. 
5.
Бенвенист Э. Общая лингвистика. - М., 1974. 
6.
Гаджиева Н.З. Типология придаточных предложений в современном азербайджанском языке 
//Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис. - Москва: Изд-во АН СССР, 1953. 
Баскаков А.Н. Предложения в современном турецком языке. - Москва: Наука, 1984. Убрятова Е.И. 
Исследования по синтаксису якутского языка. Сложное предложение. - Новосибирск: Наука. Сибирское 
отделение, 1976. Покровская Л.А. Синтаксис гагаузского языка в сравнительном освещении. – Москва: Наука, 
1978.
7.
Қабдолов З. Көзқарас. – Алматы: Рауан, 1996. 
Асқарбекова Н.
ҚР Ұлттық кітапхананың Сирек кездесетін 
кітаптар мен қолжазбалар бөлімінің бас маманы 
ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек қорындағы
Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми мұрасы 
1931 жылы Мемлекеттік көпшілік кітапхана құру туралы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің 
қаулысы қабылданды. Сол жылдарда жазба ескерткіштерді, əсіресе ғасырлар қойнауынан жеткен 
қолжазбаларды, көне баспа кітаптарды бір жерге іріктеп, жинақтап, оларды болашақ ұрпаққа 
жеткізудің амалдары қарастырыла бастайды. Сондықтан 1938 жылы алдымен «Казахстаника» бөлімі, 
кейін Сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімі құрылды.
Сирек кездесетін кітаптар жəне қолжазбалар қоры жұмысты екі бағытта жүргізеді: оқырмандарға, 
негізінен ғалымдар мен зерттеушілерге қызмет көрсету жəне сирек басылымдардың тарихын 
зерттеумен айналысу. Алдын ала жоспарлау осы екі бағытты дамыту ісін жаңа жағдайда жұмыс істеу 
тəсілімен ұштастыруды қарастырады. Сонымен қатар кітапхананың негізгі мақсаттарының бірі – 
ескіріп, тозып бара жатқан басылымдар мен қолжазбаларды сақтау мəселесі. Осы орайда оқырманға 
көбінде микрофильм, микрофиша, ксерокөшірме, CD-DVD-ге жазылған электрондық көшірмесі 
беріледі де түпнұсқа құжаттар арнайы жағдайда, қалыпты температурада сақталады.
2005 жылдан бері Ұлттық кітапханада басылымға еш зиян келтірмейтін суретке түсіру əдісімен 
электрондық көшірме жасайтын Бейнелеу студиясы орнатылды. Алдымен «Еңбекші қазақ» (1924-
1932), «Қазақ» (1913-1917) газеттері, «Шолпан» (1922), «Айқап» (1911-1915), «Абай» (1918) 
журналдары түсіріліп, электрондық нұсқалары оқырманға ұсынылды. Сол сияқты басқа да құнды 
мерзімді басылымдардың, қолжазбалар мен қазақ кітаптарының электрондық нұсқасын дайындау 
жұмысы үздіксіз жүргізілуде. Құнды басылымдардың электронды көшірмесін пайдалану оқырманға 
ыңғайлы, əріптері анық көрінеді əрі бұл тəсіл түпнұсқаны сол қалпында сақтау үшін қажет.
77

Қазақтың ақыны, əдебиет зерттеуші ғалым, публицист, түркітанушы, педагог, аудармашы, қоғам 
қайраткері – А.Байтұрсыновтың қолжазбалары, кітаптары, қолжазбалары жəне мерзімді басылымдар 
беттеріндегі еңбектері Ұлттық кітапхананың Сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қорында, ал 
кириллицамен қайта басылып шыққан еңбектері жалпы қорда сақтаулы. А.Байтұрсыновтың көзі 
тірісінде жарияланған еңбектерді сақтау мақсатында Сирек қордағы ғалымның кітаптары мен 
қолжазбалары түгелдей электронды көшірмеге түсірілген. 
Еліміздің тəуелсіздік алғаннан кейінгі қоғамдағы ең елеулі, тарихи оқиғалардың бірі – Кеңес 
өкіметі тұсында оқуға рұқсат етілмей, тыйым салынған кітаптардың ашылуы, бүгінгі ұрпаққа оралуы 
болды. 1991-1992 жылдары ҚР Ұлттық кітапханасының «Арнаулы сақтау» деп аталатын жабық 
қорында жатқан, «СХ» («спецхран») деген мөрі бар басылымдар Сирек кездесетін кітаптар мен 
қолжазбалар қорына ауыстырылды. Бұл қорда 1930-38 жылдары репрессияға ұшыраған алаштың 
асыл тұлғаларының жойылып, тəркіленген еңбектерінің біразы сақталған екен. Атап айтсақ: 
Жүсіпбек Аймауытовтың «Сылаң қыз» (1922), «Тəрбиеге жетекші» (1924), «Тау еліндегі оқиға», «Ел 
қорғаны», «Мансапқорлар» (1925), «Жан жүйесі мен өнер таңдау», «Қанапия мен Шарбану», 
«Қартқожа», «Психология», «Рəбиға», «Шернияз» (1926), «Жаман тымақ», «Комплекспен оқыту 
жолдары», «Көк өгіз» (1929), «Жаңа ауыл» (1929, 1930); Мағжан Жұмабаевтың «Педагогика» (1922, 
1923), «Бастауыш мектепте ана тілі» (1923), «Ақ боз ат» (1925), «Сауатты бол» (1926, 1928-1930); 
Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» (1913, 1914, 1920-1923, 1925, 1927), «Тіл – құрал» (1914, 
1918, 1920, 1922-1928), «Қазақ тілі грамматикасы» (1922, 1924), «Қырық мысал» (1922), «Əдебиет 
танытқыш» (1927), «Əліппе үлкендер үшін», «Сауат ашқыш» (1926), «Əліп-би» (1924, 1926-1928) 
«Жаңа əліппе», (1927), «Тіл жұмсар» (1928, 1929); Міржақып Дулатовтың «Есеп құрал» (1914, 1921, 
1922, 1925-1928), «Шума қандай ауру?» (1927) т.б. көптеген қазақ кітаптары сирек қорға өткізілді. 
Содан бері тағдыры тəлкекке түскен ұлы тұлғалардың шығармалары жан-жақты зерттеліп, ғылыми 
айналымға түсуде. Біраз шығармалар кириллицаға түсіріліп, баспадан шығарылды, Мемлекеттік 
«Мəдени мұра» бағдарламасымен шыққан көптомдықтарға енді. Сирек қор осындай құнды 
дүниелермен толығып, маңызы арта түсті.
Сирек қордағы қазақ қолжазбаларының ішінде А.Байтұрсыновтың «Арнаулы сақтау» жабық 
қорынан табылған араб графикасымен жазылған «Шаруалық өзгеріс» жəне «Маса: өлеңдер жинағы» 
атты екі қолжазба сақтаулы.Жазылған жылдары белгісіз. Екі қолжазба да кітапханаға 1940 түскен 
екен, «СХ» («спецхран») деген мөрі бар. 
Ғалымның «Шаруалық өзгеріс» атты 102 беттік қолжазбасы 7 тараудан тұрады. Алғашқы 
тарауларда адам баласының тұрмыс-тіршілігіне, өмір сүруіне, дамуына қажетті дүние туралы 
жалпылама ойлар, табиғат жағдайы, климат (ауа райы), жер түгі мен жан-жануарларға қажетті ауа, 
су, жарық, жылы мен суық, азық, үй, киім-кешек туралы, бұрынғы шаруашылық пен қазіргінің 
айырмашылығы жайлы сөз болады. Келесі тарауларда бұрынғы тіршілігімен бүгінге дейін жабайы 
түрде өмір сүріп отырған халықтарға қарағанда оқу-жазуы бар, мəдениеті жоғары, жерінде жиі 
орналасқан халықтардың тіршілігінде шаруалық өзгерістердің болуы заңды екені жəне олардың арғы-
бергі тарихын білуге мүмкіндіктері бар екені айтылады. Əрі қарай демография, дүниежүзіндегі 
халықтардың саны, тіршілікке керекті құрал-жабдықтар, мемлекетаралық қатынастардың сол 
елдердің шаруашылығын дамытуға əсері, мемлекет қамы, саясат, таптық құрылымдар туралы сөз 
саптайды. 7-тарауында қазақтың отырықшы болу-болмауы турасындағы пікірталас, шаруалық 
өзгеріп, өңделіп, мəдениет жолында ілгері басуға жол іздеу жайы қарастырады. Қазақ шаруалығының 
өзгеруіне осы жоғарыда аталған амалдардың қайсысының себепкер болары жəне оның маңызы мен 
мəні туралы ой қозғайды.
93 беттік «Маса: өлеңдер жинағы» аталатын қолжазбасына: «Сөз иесінен», «Жазушының 
қанағаты», «Туысыма», «Жадовскаядан», «Қожа Насреддин ақылы», «Оқуға шақыру», «Нəбек аты», 
«Сорлы болған мұжық», «Қаздар», «Есек пен үкі», «Қазақ қалпы», «Қазақ салты», «Достыма хат», 
«Жиған-терген», «Анама хат», «Тілек батам», «Көк есектерге», «Жұртыма», «Жұбату», «Н.Қ. 
ханымға», «Ақын ініме», «И.Б. жездем хатынан», «Жауап хаттан», «Ғылым», «Надсоннан», «Бақ», 
«Пушкин (Вольтерден)», «Данышпан Аликтің ажалы», «Балықшы мен балық», «Алтын əтеш», 
«Лермонтовтан» атты өлеңдері мен аудармалары енген.
ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімі қордағы қазақ 
кітаптарын зерттеушілерге таныстыру мақсатында каталогтер дайындап, баспадан шығарды. Олар: 
Қазақ кітаптары: жиынтық каталог (1806-1917) /Құрастырған Ж.Н.Кəриева.- Алматы, 1998; Араб 
графикасымен басылған қазақ кітаптарының каталогі (1841-1932) / Құраст.: Н.М.Асқарбекова, 
Т.А.Замзаева.- Алматы, 2006; Латын графикасымен басылған қазақ кітаптарының каталогі. 2 томдық / 
Құраст.: Н.М.Асқарбекова, Т.А.Замзаева.- 1-т. (1928-1941). - Алматы, 2007; 2-т. (1928-1942). - 
78

Алматы, 2011. Осы дереккөздер арқылы Сирек қордағы А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын іздеп 
табуға болады.
Қорыта айтқанда, ҚР Ұлттық кітапханасы еліміздің сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар 
қорының көлемді, маңызды əрі негізгі бөлігін сақтап отыр. Кітапхана қорды республика көлемінде 
таптырмайтын құнды басылымдармен толықтыра түсу мақсатында республика көлеміндегі жəне 
əлемдегі ірі кітапханалармен ынтымақтастықты жылдан-жылға арттырып отыр. Əсіресе, тарихы 
тамырлас түркі елдеріндегі кітапханалармен тығыз байланысқа шығу арқылы тарихи ортақ 
туындыларға, орта ғасырлардағы Қазақ даласынан шыққан ғұламалардың еңбектеріне қол жеткізуге 
бар мүмкіндік жасауда. Сондай-ақ халықаралық, республикалық, аймақтық бағдарламалар мен 
жобалар бойынша ғылыми, мəдени іс-шараларға қатысып, өз тарапынан да мұндай іс-шараларды 
жоспарлы түрде өткізіп, нəтижелі қызмет атқарып отыр. Қазақ елінің жəне əлемдегі басқа елдердің 
тарихы, ғылымы, əдебиеті, мəдениеті, əлеуметтік-тұрмысы туралы басылымдар кітапхананың ұлттық 
қорын құрайды, сондықтан бұл қор – бүгінгі халықтың жəне келер ұрпақтың қазынасы. ҚР Ұлттық 
кітапханасының негізгі міндеттерінің бірі – сирек қорға мүмкіндігінше барлық құнды басылымды 
жинақтау, жүйелеу, сақтау, насихаттау, зерттеу, зерделеу, оларды толықтай келер ұрпаққа жеткізу.
Əдебиет: 
1.
Байтұрсынұлы А. Шаруашылық өзгеріс. Қолжазба. Араб графикасымен жазылған. Жылы белгісіз. - ҚР 
Ұлттық кітапханасы. Сирек қор. №480. - 102 б. 
2.
Байтұрсынұлы А. Маса. Қолжазба. Араб графикасымен жазылған. Жылы белгісіз. - ҚР Ұлттық 
кітапханасы. Сирек қор. №215. - 93 б. 
3.
Қазақ кітаптары: жиынтық каталог (1806-1917) / Құрастырған Ж.Н.Кəриева. - Алматы, 1998. - 177 б. 
4.
Араб графикасымен басылған қазақ кітаптарының каталогі (1841-1932) / Н.М.Асқарбекова, Т.А.Замзаева. 
- Алматы, 2006.- 176 б. 
Күзекова З.
филол.ғ.д., Назарбаев
университетінің профессоры
А. Байтұрсынұлының сөйлем мүшелерін топтастыруы туралы 
Көрнекті тілші ғалым, академик Р. Сыздықова Ахмет Байтұрсынұлының «Тіл тағылымы» 
кітабына кіріспе мақаласында ғалымның «оқу-ағарту ісін өзінің азаматтық міндеті мен өмірінің 
мақсаты санағанын» атап айтады. Ол қызметі мен уақытын сан түрлі кедергілер кездескеніне 
қарамастан, өзінің осы азаматтық міндеті мен өмірлік мақсатын орындаудан айнымады. Р.Сыздықова 
айтып отырғандай, «қазақтар үшін өз алфавитін жасау əрекетіне де, тілін зерттеп, оқулықтар жазуына 
да, тыңнан жол салып, бай терминология дүниесін жасауына да, қоғамдық-əкімшілік істеріне 
араласуына да алып келген – өзі діттеген ағартушылық мақсаты» [1, 15].
Америкалық зерттеушілер де, Байтұрсынұлының еңбектерін зерттеуге қызығушылық танытқан. 
Белгілі кеңестанушы – Эдвард Олуорттың редакциялық басқаруымен шығарылған «Орыс басқарған 
ғасырдағы Орталық Азия» ұжымдық монографияда Байтұрсынұлы туралы деректер бар. 
Америкалықтардың монографиясында А.Байтұрсынұлына жан-жақты, дəйекті баға берілген, ғылыми 
еңбектері де назардан тыс қалмаған, ғалымның қазақ əліпбиін жетілдіріп, ұлттық əдебиетті 
дамытудағы рөлі ерекше атап өтілген. Осы монографияда Орта Азия халықтарының, соның ішінде 
қазақтардың 1860 жылдан бергі экономикалық, саяси жəне мəдени даму жолы баяндалады, сондай-ақ 
«Қазақ» газетіне де ерекше назар аударған [2, 175-411].
Оның қазақ мəдениетіне қосқан сүбелі үлесі – ірі теоретик ретінде қазақ тіл білімінің негізін 
қалағаны деп білеміз. Ахмет Байтұрсынұлы – араб графикасын қазақ сөзінің ыңғайына келтіріп, жаңа 
əліпби жасаушы, қазақ тілін түрлендіруші. Оның қаламынан «Əліппе», «Үлкендерге арналған 
əліппе», «Тіл – құрал», «Сауат ашқыш», «Баяншы», «Оқу құралы» («Хрестоматия», Т.Шонанұлымен 
бірге) жəне тағы басқа бірқатар қомақты еңбектері шыққан. Қазақтың рухани өмірінде ол – тек қана 
ағартушы емес, сондай-ақ ағартушы ғалым, жай ғана ұстаз емес, ғалым əрі тəлімгер бола білді. Жай 
ғана ғалым емес, араб графикасын түрлендіру тəсілін ұсынған реформатор (жаңартушы) болды. 
Ахаңды графика саласындағы аса беделді тұлға академик Поливанов «кемеңгер» деп таныған [3, 321-
322].
79

Ахмет Байтұрсынұлы мұрасының қазіргі зерттеушілерін айта келе, белгілі ғалым, академик 
Рымғали Нұрғалиев туралы еске ала кеткен жөн. Ол Ахаңның лингвистикалық жаңалықтарын 
айрықша бағалап, ұлттық ғылымды дамытуға қосқан үлесінің өлшеусіз екенін айтады [4].
Қазақ тіл біліміндегі негізгі терминдерін жұртымыздың образды ойлау мүмкіндігімен 
сабақтастырып, өз топырағымыздан тауып, оларға тұңғыш анықтама бергені, дыбыс жүйесін, сөз 
жүйесін, сөйлем жүйесін қалыптастырған ұлы еңбегі бүгінде өз бағасын алып жатыр.
Біз А.Байтұрсынұлының қазақ синтаксисіндегі сөйлем мүшелерін топтастыруы жайлы бірқатар 
ойларымызды баяндамақпыз. Сөйлем мүшелері – жай сөйлем синтаксисінің ең күрделі мəселесі. 
Синтаксистің бұл саласына ғылыми жағынан да, практикалық жағынан да мектеп, педучилище, 
жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде бірқатар зерттеулер бар. Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 
қазақ тіл білімінде немесе түркологияда ғана емес, көптеген басқа тілдерде де əртүрлі кезеңдерде 
орын алып отырғаны белгілі. Қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің зерттелуін Қазан революциясына 
дейінгі еңбектерден де кездестіреміз. Алайда сөйлем мүшелері туралы Қазан төңкерісіне дейінгі жəне 
Қазан төңкерісінен кейінгі зерттеулерде елеулі айырмашылық бар. Оның өзі, біріншіден, сөйлем 
мүшелерінің саны жағынан, зерттелу тəсілі жағынан көрінсе, екіншіден, оның жасалу жолдары 
туралы өзгеше сипат барын айтуға болады.
Қазан революциясына дейінгі сөйлем мүшелері туралы П.Мелиоранский [5], М.Тереньтев, 
И.Лаптев еңбектерінде, бір топ авторлардың алтай тілі жөніндегі зерттеулерінде айтылғанмен, 
ондағы сөйлем мүшелері дəл қазіргідей 5 түрге топталып, жете зерттелген емес. Дегенмен олардың 
еңбектерінде бұл мəселелердің кейбір қырларының аз да болса, атап өту орынды.
А. Байтұрсынұлының «Тіл танытқыш» оқулығында сөйлем мүшелеріне арнайы тоқталып, 
қазіргіше жіктегенін көреміз [6]. Автор бұл еңбегінде сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш, 
анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп беске бөледі. А. Байтұрсынұлы – синтаксистің басқа 
салаларына қарағанда, сөйлем мүшелерінің аталуын да, жасалу жолдарын да, күллі түркологияда əрі 
нақты, əрі жүйелі көрсеткен ғалым. 
Одан кейінгі уақытта сөйлем мүшелері туралы түрліше көзқарастар айтылды. Бұл тұрғыда Қ. 
Жұбановтың, Т. Бəйтеновтің, Х. Басымовтың, С.Аманжоловтың, Ə. Ермековтің, М. Балақаевтың 
еңбектерін атауға болады. А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, М.Балақаев көбіне сөйлем 
мүшелерінің ғылыми жүйеленуіне назар аударса, басқа ғалымдар жасалу жолдарына көбірек көңіл 
бөлген. Сөйлем мүшелері туралы жаңаша пікір білдіре отырып, Қ. Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз 
мүшелері туралы өзіндік жаңа ұсыныстар береді. Ол «Жаңа грамматикалық жаңалықтары жайынан» 
[7, 1-3], «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» [8] деген еңбектерінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері 
туралы өзінен бұрынғы авторларды талдай келіп, сөйлем мүшелерін топтастыруда тұлғалық 
принципті басшылыққа алады. Тұрлаусыз мүшелерді «айқындауыш» деп атағанды жөн көрген оның 
өз пікірін келтірелік: «Сөйтіп, жаңа грамматикада «анықтауыш», «толықтауыш» делінген 
категориялар – мағынасына қарай жіктеуден туған емес, сөздердің бір-бірімен байланысу амалына, 
екінші сөзбен айтқанда, сыртқы белгісіне қарай ғана жіктелгенінен туған топтар» [8.211].
Қ. Жұбанов сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш, айқындауыш деп үш топқа бөле келіп, 
айқындауышты екі жікке – толықтауыш, анықтауышқа айырған: «Жалғаусыз тура күйде тұрып-ақ 
айқындауыш болғандарын «анықтауыш» дедік, жалғау не жалғаудың күшімен басқа бір сөзге 
жетектеліп, соны айқындап тұратын болса, ондайларын «толықтауыш» дедік» [8, 210]. Қ. Жұбановша 
ілік жалғаулы сөздер де толықтауыш болып отыр. «Бұрын толықтауыш қатарына қосылатын 
сөздердің бірқатары бізде анықтауыш болып кетер еді. Мысалы: бүгін келдім дегендегі бүгін сөзді 
анықтауышқа қосып отырмын. Өйткені бұл – жалғаусыз сөз» [8, 211]. Сонымен, Қ. Жұбановтың 
сөйлем мүшелері туралы топтаулары сөйлем мүшелерінің табиғатын толық ашып бере алмаса керек. 
Қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерін туралы С.Аманжолов та бірқатар еңбектер жазған: өзіндік 
топшылау, жіктеуін ұсынады: бастауыш, баяндауыш, анықтауыш деп, үш топқа бөлумен шектеледі 
[9, 5-11]. С. Аманжолов сөйлем мүшелері туралы əр кезде əртүрлі пікірде болғанымен, кейінгі 
еңбектерінде оларды бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш жəне пысықтауыш деп 
топтастырып бергені белгілі [10].
Сөйлем мүшелерін топтастыру туралы Х. Басымовтың да бірнеше мақалалары жарық көрген [11, 
15-18]. Автор сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін қазіргіше атай отырып, «Сөйлемнің тұрлаусыз 
мүшелері мағыналары жəне сөйлем ішіндегі алатын орындары жағынан үшке бөлінеді: анықтауыш, 
толықтауыш, пысықтауыш», – деп дұрыс бөле білген [11, 15].
Сөйлем мүшелері туралы еңбектерді шола келе аңғарғанымыз: ол белгілі дəрежеде 
зерттелгенімен, басқа тілдермен салыстырғанда, бұл салада кенжелеу қалып отырмыз. 
80

Сөйлем мүшелері туралы С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Р.Əміров, М.Томанов, 
О.Төлегенов, Т.Сайранбаев едəуір еңбектер жариялаған. Осы авторлардың еңбектерінде де сөйлем 
мүшелері кейде негізінен жасалуы жағынан қаралса, енді бір еңбектерде семантикасына баса назар 
аударылады. Сол себепті де сөйлем мүшелерінің зерттелуінің өзі əртүрлі дəрежеде. Əсіресе, олардың 
ішіндегі күрделісі – пысықтауыш. Сөйлем мүшелерінің ішінде ең жиі қолданыста болатыны да – 
пысықтауыш. 
Сөйлем мүшелерінің лингвистикалық атауларының қалыптасуы туралы Қ.Мұсаев: «Бұл бес 
сөйлем мүшесінің атауларының түп төркіні – баста, баянда, анықта, толықта, пысықта бұйрық 
райлы етістіктер. Сол бұйрық райлы етістіктерге -уыш жұрнағының қосылуы арқылы енді олар 
бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш жəне пысықтауыш деген грамматикалық 
терминге ауысқан» [12, 213], – деп түсініктеме береді.
Қазақ филологиясы мен өнертануының негізін салушы ғалым – А.Байтұрсынұлының еңбегіндегі 
пысықтауыш туралы анықтамасына назар аударалық: «»Пысықтауыш сөздер» деп амал пысықтау 
үшін айтылатын сөздерді айтамыз. Сөйлем ішіндегі нəрсенің амалын көрсететін сөз – баяндауыш. 
Сондықтан пысықтауыш сөздер баяндауышты пысықтайтын сөздер болып шығады. Бұлар 
баяндауышты қалай пысықтайды? Əуелі баяндауыш көрсетіп тұрған амалдың мезгілін айтып, екінші 
– орнын айтып, үшінші – сынын, сыйқын айтып, төртінші – себебін айтып, бесінші мақсатын айтып, 
пысықтайды. Сондықтан пысықтауыш сөздердің өзі бес топқа бөлінеді. Пысықтау мəнісіне қарай 
мезгіл пысықтауыш, мақсат пысықтауыш, мекен пысықтауыш, сын пысықтауыш, себеп 
пысықтауыш деп аталады» [1, 213]. Міне, пысықтауышты А. Байтұрсынұлы өзінің ғылыми 
еңбектерінде ғылыми дəлдікпен тұжырымдама айтып, түрлеріне дейін көрсетіп берді. Бүгіндері 
қолданып жүрген жүйенің негізін салғандығы осындай тұжырымдармен дəйектелген.
Сталиндік репрессиядан кейінгі уақыттарда пысықтауыш туралы түрліше көзқарастар айтылып 
келді. Қазақ тіл білімінде 1939 жылдары сөйлем мүшелері туралы талай пікірталастар болғаны 
белгілі. Міне, сол кезде тұрлаулы жəне тұрлаусыз сөйлем мүшелері туралы да құнды-құнды пікірлер 
айтылды.
С. Аманжолов «Сөйлем мүшелерін топтастыру» деген мақаласында сол уақытқа дейінгі сөйлем 
мүшелері туралы мақалаларға шолу жасай келіп, біраз ескертпелер жасайды. Мұнда автор жаңа 
жіктеу жобасы бойынша, сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш жəне анықтауыш дей келе, 
анықтауышты сынды анықтауыш, деректі анықтауыш, мекенді анықтауыш, мезгіл анықтауыш, 
себеп анықтауыш, есепті анықтауыш, мақсатты анықтауыш сияқты жеті түрге бөледі де 
толықтауыш жəне пысықтауыш деген терминді қолданбайды [13].
С. Аманжоловтың бұл талдауынан көрініп отырғандай, пысықтауыш қызметіндегі сөздер мен 
оның түрлерінің бəрі анықтауыш деп аталған. Алайда автор кейінгі еңбектерінде пысықтауышты 
арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырады [14].
Пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырып, оның негізгі сипаттарын, жасалу 
жолдарын, түрлерін алғаш рет ғылыми айналысқа түсірген, құнды пікір айтқандардың бірі – 
Х.Басымов [11]. Автордың пысықтауыш жөніндегі бұл пікірлері күні бүгінге дейін өзіндік құнын 
жойған жоқ. Сол сияқты І.Бəйтенов те сөйлем мүшелері туралы жазған мақаласында бұл мəселеге 
тоқталып өткен [15].
Пысықтауыштың бірде жеке сөйлем мүшесі ретінде қаралып, бірде басқа сөйлем мүшелерімен 
бірігіп қарастырылуы журнал беттерінде пікірталастар тудырған. А.Байтұрсынұлының 
анықтамасынан, Байтұрсыновша атаудан жасқанды ма, 1937 жылдардағы еңбектерден грамматикада 
формализмнің орын алғандығы көрініп тұр. Осы формализмнің көрінісі туралы айта келіп, Ə.Ермеков 
«пысықтауыш деген категория қалыптасқан мəдениетті тілдердің бəрінде де бар», – деп, 
пысықтауышты арнайы қарау керектігін дұрыс қорытындылайды [16].
Біз бұл шағын мақалада сөйлем мүшелерінің өз ұғымына сай аталуына негіз болған, бүгінгі 
қалыптасқан синтаксистік терминдердің түп қазығы А.Байтұрсынұлыдан басталатындығын сөз еттік. 
Репрессия жылдары да, одан кейініректе де сөйлем мүшелерін Байтұрсынұлынша атаудан 
ғалымдарымыз қаншама қашса да, мұндай негізсіз тəсілдің өрісі тар, ғұмыры қысқа болатындығын 
уақыт дəлелдеп берді. Қорыта айтқанда, ғұлама ғалым А. Байтұрсынұлының қалдырған мұрасын 
таратып, талдап зерттеу – бүгінгі, кейінгі ұрпақтың парызы.
Əдебиет: 
1.
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
2.
Edward Allworth. Central Asia 120 years of Russian Rule. – Duke University Press Durham and 1989.pg 606. 
3.
Поливанов Е.Д. Основные формы графической революции в турецких письменностях СССР // Новый 
Восток. - М. 1928.
81

4.
Нұрғалиев Р. Алып бəйтерек // Бес арыс. – Алматы. 1992. – 253 б. 
5.
Мелиоранский П. Грамматика казах-киргизского языка. -СПб., 1897. 
6.
Байтұрсынов А. Тіл танытқыш. – Орынбор, 1924. 
7.
Жұбанов Қ. Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан // Ауыл мұғалімі. - 1937. - №1-3.
8.
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. - 210 б. 
9.
Аманжолов С. Сөйлем мүшелерін топтастыру мəселелері // Тіл мəселелері. – 2- жинақ. – Алматы, 1936. – 
5-11- б. 
10.
Аманжолов С. , Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. - ІІ бөлім. - Алматы, 1939. 
11.
Басымов Х. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы // Халық мұғалімі. - 1939. - №2. 
12.
Мусаев К. Некоторые наблюдения над развитием морфологии казахского языка в послеоктябьской 
период // Исследование по тюркологии. – Алма-Ата , 1959. - С. 213.
13.
Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. - ІІ бөлім. Синтаксис. - Алматы, 1939. 
14.
Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы. - Алматы, 1940.
15.
Бəйтенов І. Сөйлем мүшелері туралы // Халық мұғалімі. - 1939. - №15 - 16. 
16.
Ермеков Ə.Пысықтауыш жəне бұл жөніндегі кейбір түсініксіз мəселелер туралы // Халық мұғалімі. - 
1939. - №9. - 37 б. 
Момынова Б. 
филол.ғ.д., профессор,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі 
институтының бас ғылыми қызметкері 
«Қазақ» газеті – өз заманының рухани үдерістері мен
əдеби тілге ықпал етуші ақпараттық құрал 
Бес жыл бойы халықтың «көзі, құлағы, үні» болған «Қазақ» газетіне белгілі тарихшы ғалымдар 
төмендегідей баға берді: «Дегенмен «Қазақ» алғашқы сандарынан бастап-ақ сырт көзге мен мұндалап 
тұрғаны анық, айқын, позициясы түсінікті, көздеген мақсаты бар газет болатын... Ол мақсат – қазақ 
қоғамын ояту, оны жарыққа жетелеу, ұлт-азаттық езгіге қарсы күрес жолына алып шығу еді. Ауыр 
отарлық езгі, Столыпин реформасы нəтижесінде жер үшін күрестің шиеленісуі, шаруашылық 
дағдарыс, саяси-əлеуметтік правосыздық жағдайында «Қазақ» жалпы ұлттық мəселелерді көтеріп, 
сол үшін күресті. «Қазақ» газетінің ұстанған позициясы сол тарихи кезеңдегі қазақ қоғамының 
табиғатынан туындап жатқан еді, оның сол кезеңдегі ең бірінші кезектегі талап-тілегін, ұлт ретіндегі 
мақсат-мүддесін білдіретін еді. Газеттің жалпы ұлттық басылым ретінде ерекшелігі де, əлеуметтік 
шектеулігі де осы қырынан тікелей байланысып жатты» [1]. Міне, сол себептен де ұлы М. Əуезов: 
«Қазақтың еңкейген кəрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз 
денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған «Қазақ» 
газеті болатын», – деп жазған еді ертеректе [2]. Ал газеттің тұңғыш санындағы бас мақалада оның 
шығарушысы – А.Байтұрсынов: «Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аты деп, газетамыздың 
есімін «Қазақ» қойдық. Ұлт үшін деген істің ұлғаюына күшін қосып, көмектесіп, қызмет ету – қазақ 
баласына міндет... Жол ұзақ, ғұмыр қысқа, қолдан келгенше, ғұмыр жеткенше істеп кетелік. Малша 
оттап, асап ішіп, халық үшін қам қылмай, қарын тойғанына мəз болып, мал өлімінде өлмейік!» [2], – 
деп толғанады. Біз пікірлер «Қазақ» газетінің жалпыхалықтық, шын мəнінде ұлттық газет екенін 
дəлелдейді жəне газет қамтыған мəселелер, тақырып ауқымдылығы, тілі т.б. осы ойды нақтылай 
түседі. Атап айтсақ, 1913-1918 жылдар арасында «Қазақ» газеті бетінде қазақ жұртшылығы, қазақ 
қауымы үшін өзекті, өмірлік мəні бар тақырыптардың көтерілмегені жоқ. Бұл тұрғыдан, «Қазақ» 
газеті «өз кезінің кішігірім энциклопедиясы» деп батыл айтуымызға əбден болады. Өз заманында бір 
өзі қазіргі ондаған басылымның (мəселен, күнделікті ақпараттық, əдеби, қоғамдық-саяси т.б.) рөлін 
атқарған «Қазақ» бүгінгі ұрпақ үшін осы жағынан да құнды деп білеміз.
«Қазақта» мынадай тақырыптар, мəселелер қамтылған: 
•
көркем əдебиет үлгілері. Оның өзін іштей үш топқа бөліп, сараладық: 
а) көркем поэзия; ə) аударма; б) көркем проза. Енді сөзімізді нақтылай түсу үшін осы үш 
тақырыпқа қатысты жазылған материалдардың кейбірін атап өтейік: 
•
поэзия – «Туған жер» (М.Жұмабаев, 1913, №5); «Жұт» (М.Дулатов, 1913, №8); «Жазғы дауыл» 
(Ғ.Шоқаев, 1913, №6); «Елім-ай» (М.Д., 1914, №52); «Жанға» (С.Дөнентаев, 1915, №103); «Жарыма» 
(Мағжан, 1915, №121); «Жаз» (С.Дөнентайұғлы, 1915, №122); «Байлыққа» (Б.Майлин, 1915, №132); 
«Əуе» (Бейімбет, 1915, №135); «Жылқыға» (Ай, 1916, №164); «Алашордаға» (Бимұхамед Майлин, 
82

1918, №262) т.б. Бұл аталған өлеңдердің ішінде Б.Майлиннің «Алашордаға» атты өлеңін бұрын еш 
жерден кездестірмегенбіз. Бұл – Бейімбет шығармаларын зерттеушілер үшін, бейімбеттанушылар 
үшін теңізге қосылған тамшыдай болса да жаңа мағлұмат болды.
Бұл өлеңдер «Өлең-жыр» айдарымен тұрақты түрде жарияланып отырған. «Өлең-жыр» айдары 
көбіне-көп екінші немесе үшінші беттің аяғына қарай орналастырылған. Авторлар кейде толық 
аттарын, кейде лақап аттарын көрсеткен.
•
Аударма – «Ешкітану» (Н.Маркстан тəржімелеген – Қыр баласы); «Герейдің жойылуы» (Қыр 
баласы); «От» (В.Короленкодан тəржімелеген – Қыр баласы) т.б. 
•
Көркем проза – «Жазықсыз тамған қан» (Торайғыр, 1916, №168); «Қуанышты күн» (Мадиар, 
1916, №174); «Надандық құрбаны» (1916, №175) т.б. Көркем проза үлгілері көбінесе «Оқшау сөз» 
айдарымен жарияланып тұрған. 
•
Ғылыми материалдарды да іштей бірнеше топтарға бөлдік: 
•
медицинаға байланысты жазылған материалдар: «Чума» (Е.Қасаболатов, 1913, №8); «Ден 
саулығы жайынан» (Ж.Тілеулин, 1913, №9, 19, 20, 21, 30, 32; 1914, №47, 49, 57, 58); «Тамыр дəрі 
хақында» (Х.Досмұхамедов, 1913, №13, 14); «Құрт ауруы» (Қыр баласы, 1913, №15); «Аурудың аз 
болуына не көмек» (Арғын, 1913, №33); «Чума жайынан» (М.Д., 1914, №49); «Трахома» (Қыр баласы, 
1914, №56); «Жұқпалы аурулар хақында» (Халел, 1914, №60, 62, 63); «Сары кезік-сүзек» (Халел, 
1914, №64, 65); «Арақ пен темекі зияны» (Е.Қасаболатов, 1914, №76, 77); «Неміс аптегі» (Қыр 
баласы, 1915, №104); «Күл кезік» (1915, №110) т.б. 
•
мал-дəрігерлік тақырыбына жазылған ғылыми мақалалар: «Мал індеті» (1913, №10); «Сиыр 
малы тұқымын асылдандыру турасында» (1913, №27); «Мал хақында» (1913, №40, 41, 43); «Мал 
турасында» (1914, №49) т.б. 
•
ғылыми-техникалық тақырыптағы мақалалар «Соғыстағы машиналар» (1941, №91); «Бұл 
заманның соғысы» (1914, №73); «Теңіз соғысы. Еуропадағы славиан һəм неміс» (1914, №78); 
«Аспанда ұшып жүретін машиналар һəм Еуропа соғысы» (Қазақ инженер, 1914, №81); «Соғыс 
кемелері һəм мина» (Қазақ инженер, 1914, №90); «Соғысушы падшалардың қару-жарақтары» (Қазақ 
инженер, 1915, №113); «Сүңгуір қайық» (Қазақ инженер, 1915, №122); «Нева суында сым темір» 
(Қазақ инженер, 1915, №124); «Түрік ұшушыларының өлімі» (Ж.Жəнібеков, 1914, №53); «Сымсыз 
телеграфты іздеу» (1915, №124); «Улы газ туралы» (1915, №135) т.б. 
•
Ғылыми-зерттеу мақалаларының үлгілерін іштей бірнеше топтарға бөлдік: 
•
əдеби-сын мақалалар: «Манап драмасы» (М.Д., 1914, №82, 83); «Қазақ əдебиеті жайынан» 
(Р.Мəрсеков, 1915, №113); «Қара қыпшақ Қобыланды» (Қыр баласы, 1915, №126, 127, 128, 129) т.б. 
•
Танымдық ауқымы кең мақалалар (бұл мақалаларда жекелеген танымал адамдардың, өнер, 
қоғам қайраткерлерінің еңбегі туралы мəліметтер жəне өмірбаяндық деректері беріліп отырған) – 
«Ғабдолла Тоқай» (М.Д., 1913, №9); «Бебел» (Қыр баласы, 1913, №26); «Қазақ ақыны» (Азамат, 1913, 
№30); «Қазақтың бас ақыны» (А.Б., 1913, №42, 43); «Петр Петрович Семенов» (Қыр баласы, 1914, 
№54); «Шоқан Шыңғысұлы Уəлихан» (М.Д., 1914, №71, 73, 76, 77); «Жан Жорес» (Қыр баласы, 1914, 
№74); «Ы.Гаспрински» (опатынан соң) (Түрік баласы, 1914, №80); «Гаспрински хақында» (1914, 
№81); «Ы.Гаспрински» (1914, №82); «Е.Трубецкой хақында» (Қыр баласы, 1914, №89); 
«В.Л.Буртсев» (1915, №102); «Николай Лукич Скалозубов» (Ғали хан, 1915, №105); «Виктор 
Петрович Обнински» (Ғали хан, 1916, №175) т.б. 
•
Ғылыми-зерттеу мақалалар – «Қазақтың тарихы» (Түрік баласы, 1913, №7, 9); «Жазу мəселесі» 
(А.Б., 1913, №34, 35, 36); «Роман не нəрсе?» (Арысұғлы, 1914, №48); «Школдарда ана тілмен оқу» 
(1915, №116); «Қазақ мактабы» (1914, №66); «Школдарда ана тілмен оқыту» (1915, №117); «Бала 
тəрбиесі» (Жаңа байбақты, 1915, №119); «Мақалдар» (А.Баржақсин, 1915, №120); «Жазу мəселесі» 
(Желкек, 1915, №62); «Емле туралы» (Н.Күзембаев, 1915, №116); «Бастауыш мактаб» (1914, №61) 
т.б. 
•
Салт-дəстүрге байланысты жазылған зерттеу мақалалар: «Наурыз» (1913, №5); «Тоқым қағар» 
(М.Д., 1915, №101); «Қыз тартып алу» (1915, №117) т.б. 
•
Саяси-əлеуметтік жағдайларға байланысты жазылған мақалалар газетте өте көп кездеседі. 
Тақырыбы да əртүрлі, көтерген мəселелері де санқилы бұл мақалалар сол кезеңдегі күн тəртібінде 
тұрған өткір проблемаларды көтеріп отырған. Енді солардың кейбіріне тоқталып кетейік: «Бөкей 
қазағына шығатын закон проекті» (Қыр баласы, 1913, №8); «Жер мəселесі» (Басқарма, 1913, №10); 
«Төртінші дума һəм қазақ» (Қыр баласы, 1913, №25); «Қала болған қазақтар жайынан» (1913, №27); 
«Земство не нəрсе?» (М.Д., 1913, №29, 31, 32, 33, 34, 38, 41, 44); «Қазаққа бөлек мүптилік керек пе?» 
(Р.М., 1913, №43); «Жер жұмысына дін жұмысын қыстырмалау» (1914, №46); «Аңдаспаған мəселе 
83

турасында» (А.Б., 1914, №48); «Государственни Думада» (1914, №48); «Дума маңында неге кісіміз 
жоқ» (А.Жандалин, 1914, №48); «Мұғалім һəм мұғалималар хақында закон» (1914, №50); «Духовное 
собрание» (1914, №58); «Ескі һəм жаңа билер» (С.Шорманов, 1914, №59); «Орыс мейірманшылығы» 
(1913, №35); «Қазақтан солдат алына ма?» (М.Д., 1914, №60); «Би һəм билік туралы» (Шəкəрім, 1914, 
№65); «Қазақ ақшасы» (М.Д., 1914, №70); «Закон жобасы» (1914, №76, 77, 78); «Жаңа уақ қарыз 
серіктігі» (1915, №128); «Соғыста қазақ тұрмысы» (1915, №130) т.б. [4]. Сонымен қатар «Қазақ» 
бетінде статистикалық материалдар, жарнамалар, əртүрлі мерзімді басылымдар беттеріне шолулар, 
қаражаты тапшы, мұқтаж оқушыларға жəрдем, жаңа кітаптар туралы тың мəліметтер көптеп 
кездеседі. Сол кездегі қазақ оқығандарының «Ашық хаттарына» да орын беріліп, əртүрлі 
пікірталастар ұйымдастырылып отырған. «Мұғалім орын іздейді» рубрикасымен мұғалімдерге 
жұмыс тауып беру проблемасымен де шұғылданған.
Бұл санамалап өткен қысқаша мəліметтер газеттің жалпыхалықтық болғандығын, ұлттың барлық 
шаруасына да көңілін бөліп, атсалысып отырғандығын тағы да дəлелдей түседі. Аталып өткен 
материалдардың тақырыптарына қарап отырып, газет бетінде əдеби тіліміздің əрі қарай дамуына 
негіз болған функционалдық стильдердің бəрі де бар екендігіне көз жеткіземіз. Атап айтсақ, газет 
бетінде қоғамдық-публицистикалық стиль аясында ғылыми-көпшілік стиль, ғылыми стиль 
болғандығын көреміз. Көркем əдебиет жанрларының əр түріне байланысты (аударма, поэзия, проза) 
осы стиль əбден нығайып, буыны қатайған. Сондай-ақ ресми іс-қағаздар стилінің тамаша үлгілері мен 
эпистолярлық стильге (немесе подстиль) тəн дүниелердің жеткіліктігі көз қуантады. «Қазақ» газетінің 
əдеби тілді дамытудағы аса зор рөлі стильдік тармақтарды жетілдіру жолындағы қызметімен де 
ұштасып жатқандығын, оның өзі бір бөлек мəселенің жүгін арқалайтындығын айта кету керек.
Қазақ халқының маңдайына біткен жарық жұлдыздарының бірі – ұлы ағартушы Ахмет 
Байтұрсынов 1895-1909 жылдар аралығында ауылдық, болыстық бастауыш мектептер мен бес-алты 
жылдық екі кластық училищелерде мұғалім бола жүріп, ана тілінде оқыту жүйесін жетілдірумен, төл 
оқулықтар, тілашарлар дайындаумен тікелей айналысады. Осы жолда қазақ балаларының сауатын 
қазақша аштыратын «Əліппе», өзге де оқулықтардың жоқтығына көзі жетеді, өзі оларды жаңадан 
түзбекші болады. Осы мақсатта талаптана жүріп, жалпы қазақ тілінің ғылыми тұрғыдан 
зерттелмегеніне, жүйеленбегеніне көңіл аударады. Сондықтан ең алдымен қазақ тілінің дыбыстық 
құрамын зерттеуге кіріседі. Сонан соң өзі анықтаған қазақ тілінің дыбыстық, өзге де грамматикалық 
заңдылықтары негізінде жаңа алфавит, жазу үлгісін жасайды. Өзіне дейінгі қазақ жұртының 
пайдаланып, тұтынып келген араб жазуынан қазақ тілі үшін қолайсыздықтардың бар екенін дəлелдеп, 
жазуды жетілдіріп, «дəйекшені» енгізеді. 1912 жылы алғашқы əліппесін – «Оқу құралын» [5] 
бастырып шығарады. Сол жылдарда осы даулы мəселеге арналған «Жазу тəртібі» (Айқап, 1912, №9-
10), «Жазу мəселесі» («Қазақ», 1913, №34-35) сияқты мақалаларын жариялайды.
Оның графика саласындағы бұл табысына, жетістіктеріне белгілі ғалым, академик Р.Сыздық [6] 
мынадай баға берген: «Əрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін былайша 
лайықтап алуды ұсынады: 1) араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын алмау; 2) қазақ 
тіліндегі ы, е, и, о, ү, у дыбыстарының əрқайсысына таңба белгілеу; 3) қ, ғ дыбыстарынан басқа 
дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін (яғни, қазіргі ə, е, і, ү дыбыстарымен 
айқындалатындығын) білдіру үшін сөздің алдынан дəйекше таңба қою. Бұлайша түзілген алфавиттің 
сауат ашудың дыбыс жүйелі əдісіне сай келетіндігі байқалады. Дегенмен газетте жазудың ескі қадим 
үлгісі де əлі күшін жоймағаны байқалады. Мысалы, мына жарнамадағы («Қазақ» газеті, №141) кейбір 
сөздердің жазылуы арабшадағы жуан дыбыстардың таңбасын алмауды көздегендікті жəне қадимдік 
үлгіні, яғни, тек дауыссыз дыбыстарды ғана жазудың жалғасып жатқанын көрсетеді:
Мғлм орн іздейді 
Мол тғлымнан хбардар, 6-7 жл бала оқытқан тжрибелі мғлм қсқа қарсы тəур орн іздейді. 
Оқыған жері Қазандағы мдрсе хмдие. Жақсы оқытқандығына екі жерден алған куəлік қағазы бар. 
Адресі: ст. Ильинская, Оренб.губ. Тереклинскому управителю мғлм Кенже Ғали Ғбдалле Ауғлин.
Тағы бір ерекшелігі ретінде бұл мəтінде (жарнамада) а, ы, ұ жуан (мыс.: қсқа – қысқа сөзіндеы-
ның, хбардар – хабардар, тғлым – тағылым сөзіндегі а-ның, жл – жыл сөзінде а-ның жазылмауы) 
дыбыстарынан бөлек медресе (мдрсе) сөзіндегі жіңішке е-нің, тəур – тəуір сөзіндегі і-нің түсірілуі 
емлелік норманың əлі де болса əрі-сəрі күйде екенін байқатады. Бұл – болашақта лингвистикалық 
мəтіндерді қай үлгімен беру керектігіне байланысты сұрауларды туындатады. Яғни, толық сөзді жазу 
керек пе болмаса тек дыбыстар тіркесін алу керек пе? Əрине, оқу барысында сөйлем ыңғайына, ойға 
жəне оқу инерциясына байланысты біз сөздерді толық оқимыз. Ал жазуда қиындық орын алады. Бұл 
мəселеге байланысты əлі де болса, ойлану керек. 
84

Келесі жарнама былай жазылған: 
Киим тігуушілерге 
Өз жұмысын ілгері басқызып, кеңейту үшін кирек блімді тігіншіден 3 тиынды айамаңыз. 
Өзіңіздің һəм таныстарыңыздың адрестерін жазыңыз: Рига. «посредник для портных» 355. 
Мұндағы тігуу сөзінің екі бірдей у-мен жазылуы, сол сияқты газеттегі ел тарту сөзінің екі у-мен 
жазылуы (ел тартуу) газет тіліндегі сол кездегі жазу нормасының үлгісін көрсетеді. Сол сияқты һəм 
шылауы үнемі һм түрінде жазылып, газеттегі қадимдік үлгіден əлі де толық іргені ажыратудың 
жүзеге аса қоймағанын көрсетеді. Əрине, ескіден үзілді-кесілді бірден бас тарту, əсіресе жазу 
үлгісінің бірден қолданыстан шығып кетуі қиын, өйткені халық арасында бұрыннан қалыптасқан 
жазу дағдысы сол кездің өлшемімен алғанда кең таралған еді жəне мысалға қарасақ, медресе, һəм 
сөздері мен адам аттарының , мысалы, Ғбдалле сияқтынегізі араб сөздері, діни лексика элементтері 
болуы əсер еткен сынды. Мұндай ерекшеліктер бір-екі мысалмен бітпейді. Газеттегі ерекшеліктердің 
келесі үлкен тобы орыс сөздеріне, тыныс белгілеріне т.б. байланысты. 
А.Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы, əсіресе 
мұғалімдер қауымы ешбір дау-дамайсыз қабылдады. Себебі Байтұрсыновтың алфавитке жасаған 
реформасы əрі қазақ тілінің табиғатына сүйеніп, əрі ғылыми негізде жасалған болатын. Сонымен, 
1912 жылдардан бастап А.Байтұрсыновтың осы алфавитті негізге алып жасаған жаңа жазуы (ол 
«Жаңа емле» деп аталады) іс жүзінде қолданыла бастады. 
Міне, «Қазақ» газеті осы «жаңа емле» жүйесімен жарық көрген еді жəне жаңа басылым көтерген 
мəселелер əлеуметтік жүгімен қоса оқуға оңай емле жүйесімен де бұқараны баурап алды. Ал бұл 
жаңа жазу жүйесінің 1924 жылы Қазақ-қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде (Орынбор, 12 
маусым) бекітілуі, латын алфавитіне көшу кезінде А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б. қазақ 
зиялыларының оны шырылдап қорғауы – басқа бір өзекті əңгіменің арқауы, жеке зерттеудің жүгі деп 
білеміз.
«Қазақ» газетінің тілі, жазу жүйесінің жеңілдігі, жетілгендігі туралы сөз қозғағанда оның бетіндегі 
барша мақала, хат-хабарлар тілінің сөйлеу тіліне жақын, бұқара халыққа түсінікті, ұғынықты түрде 
берілгендігін айта кету артықтық етпейді. Яғни, барлық материал шығарушылар тарапынан сол 
тұстағы заман деңгейіне сай редакцияланып, қырланып, жонылып, тілі ұшталып отырған. Жалпы 
газеттің тілі жөнінде оның шығарушысы А.Байтұрсынов былай деп жазады: «Ғарабы, парсы сөздер 
көп кіріскен тіл – əдеби тіл (яғни, кітаби тіл – Б.М.). Неғұрлым ғарабы, парсы сөздер көп қосылса, 
неғұрлым қара халық түсінуге ауыр, тіпті түсінбейтін болса, соғұрлы əдебирек болады деп тұтынған 
жолдан шыққан тіл. Бұл тіл – халықтан тумаған, жаны жоқ тіл... Əдеби тілді сүйетін бауырларымызға 
газетті қазақтың қара тілімен жазғанымыз ұнамсыз көрінсе, ол кемшілігімізге кешу өтінеміз. Жұрт 
үшін шығарылған нəрсе жұртқа жақын болуы тиіс» [7]. 
Сонымен бірге ол «Шора» журналына жазған (1913, №4) «Қазақша сөз жазушыларға» деген 
мақаласында да ойын былайша нақтылай түседі: «Қырық мысал», «Маса» турасында айтатыным: 
олар – халық үшін жазылған нəрсе, халық айтуынша жазылған. Өз тілімізден шығарып, емле 
түзгенше, халықтың айту ауанынан шықпаймыз. «Басқаларда даяр емле бар ғой, соны алайық» – деп, 
қисық емлеменен тілімізді қисайтпаймыз. Тілдің ауанына қарамай, харіптің, емленің ауанына бұрып, 
«тілдің көркін бұзған, əдеби тілімен жазамыз», – деп, жат тілмен жазып, өз тілінен айырылған басқа 
түріктердің ізіне түсіп, тілімізді аздырғанды мақұл көрмейміз. «Вахыт» пен «Шора»-ны оқығанда 
қолымызға лұғат кітабын алып отырып оқимыз... Біздің қазақтың ісі жаңа басталып келеді. Не 
болары белгісіз. Қазақ я құрып жоқ болар, я өз тілімен де өзгелердей тіршілік етер. ХХ ғасырға шейін 
түріктің тілін аздырмай, асыл қалпында алып келген, тіл турасындағыт абырой мен алғыс қазаққа 
тиісті. Атаның аздырмай берген мүлкін қолымызға алып, быт-шытын шығарсақ, ол – ұнамды іс 
болмас». 
Осы тұстағы, қосып айта кетер бір жайт – Ахмет Байтұрсынов бастаған қазақ зиялылары о бастан-
ақ қазақ əдеби тілінің (яғни, оқығандар тілінің – Б.М.) қабырғалы қазақ тілінен, яғни, қалың 
жұртшылықтың (көпшілігі хат танымайтын) ауызекі тілінен ауытқып, алшақтап кетпеуіне көп көңіл 
бөлді. Орыс жəне Еуропа тілдеріндегі «ақсүйектер» тілін, олардың халық тілінен мүлдем қашықтап, 
жат болып кеткенін білетін Ахмет Байтұрсынов сынды зиялылар əу бастан-ақ бұл бағытқа қарсы 
күрес ашты, əрбір мақала, сөйлеген сөздерінде оған тойтарыс беріп отырды. Халық тілі мен ғылым 
тілін (яғни, оқығандар тілін – Б.М.) жақындастырудың, жымдастырудың жолы ретінде термин сөзді 
қалың көпшілікке түсінікті халық тілінен алу ұсынылды. А.Байтұрсынов бұл ойын съезде шығып 
сөйлеген сөздерінің бəрінде үнемі қайталап отырды. Сол арқылы əдеби тіл тым «ақсүйектеніп», 
қалың бұқарадан алыстап кеткен өзге туыстас түркі жұртының ғалымдарына ой салғысы келді. 
Мəселен, ол бір жарыссөзге шыққанында былай деп өз ойын нығыздай түсті: «Мы, казахи, с самого 
85

начало возникновения своего печатного слова стали держаться иного принципа, чем другие. Мы 
имели ввиду всегда народную массу и старались, чтобы произведения печати были в полной мере 
доступной всем мало-мальски грамотным казахам, а через них и неграмотным. Мы старались, чтобы 
каждая мысль, брошенная в толщу населения, могла быть подхвачена каждым, чтобы зародить в 
массе интерес к знанию и зарядить его знанием для правильного понимания окружающей 
действительности. Первым условием, необходимым для достижения этой цели, мы считаем, 
доступность языка произведении для массы. В силу этого приходилось выражать на родном языке и 
такие понятия и идеи, которых раньше у народа не было и которым теперь поневоле пришлось 
облечься в казахские слова и выражения» [8]. 
Қорыта келгенде, «Қазақ» газетінің емлелік ерекшеліктері туралы əлі де айтар жайлар бар жəне ол 
емле мəселесіне байланысты алда туындайтын сауалдардың кейбірінің шешім табуына көмегі 
тиюімүмкін.
Əдебиет:
1.
Сармұрзин А., Қойгелдиев М. Халықтың жарық жұлдызы. «Қазақ» газетінің шығу тарихынан // Жұлдыз. 
– 1990. - №9. - 193-б. 
2.
Əуезов М. Ақаңның елу жылдық тойы // Байтұрсынұлы А. Ақ жол. - Алматы, 1991. - 17-б. 
3.
Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика.-Алматы: Арыс, 1998. 
4.
«Қазақ» газеті. – 1913. - №2 (бас мақала).
5.
Байтұрсынов А. Оқу құралы (усул сотие жолымен тəртіп етілген қазақша алифба). - І кітап. - Орынбор, 
1912. - 40-б. 
6.
Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов (өмірі мен қызметі туралы) // А.Байтұрсынов Тіл тағылымы. – 
Алматы: Ана тілі, 1992. - 9-б. 
7.
Байтұрсынов А. Түрікшілдер құрылтайы // Жаңа мектеп. – 1926. -№7-8. - 45-б. 
8.
Первый Всесоюзный тюркологический съезд. Стенографический отчет. - Баку, 1926. 
Ысқақұлы Д.
филол.ғ.д., С. Демирел атындағы 
университеттің профессоры
А. Байтұрсынов – қазақ терминологиясының атасы 
Қазақ тіл білімінде термин мəселесі өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, қолға 
алына бастады. «Қазақ терминологиясының мəселесі ең алғаш рет 1924 жылы Қазақстанның сол 
кездегі астанасы – Орынбор қаласында өткен ғылыми қызметкерлердің республикалық 1-сьезінде сөз 
болған екен» [1]. 
Қазақ терминологиясының негізін қалаған – Ахмет Байтұрсынов. Ол өзінің қазақтың тіліне, 
əдебиетіне арнап жазған ғылыми еңбектерінде алғаш рет терминдер жасап, оны жан-жақты негіздеді. 
А. Байтұрсынов біз қазір қолданып жүрген «терминнің» орнына «пəн сөз» атауын қолданған. Ахмет 
ұсынған «пəн сөз», кейде «пəн сөздері» түрінде жиырмасыншы жылдары кеңінен қолданылды. 
Отызыншы жылдардан бастап, халықаралық терминге айналған ағылшынның «термин» атауы 
қолданылып келеді. Сонымен бірге осы уақыттар ішінде «терминнің» орнына «пəн сөзімен» бірге 
«пəн атаулары», «атау», «аталым», «атаусөз», «ұғымсөз», терминнің қазақшаланған нұсқалары 
«термін», «термен» атаулары ұсынылып, кейбіреулері біршама қолданыс тапқанымен де, бүгінгі 
күнге жете алмады.
Өткен ғасырдың басында Ахметтің қазақ əліпбиінің, қазақ жазуының негізін қалаған «Оқу құралы. 
Усул сотие жолымен тəртіп етілген қазақша əліппе» (Орынбор, 1912), «Оқу құралы. Усул сотие 
жолымен тəртіп етілген қазақша алифба». Бірінші кітап. (Орынбор, 1912), «Оқу құралы. Қазақтан 
басқа түркі, ғараб, фарсы сөздеріне жазылған əріптерді үйрету үшін һəм оқуға төселу үшін тəртіп 
етілген. Алифбаға жалғас» (Орынбор, 1913), «Қазақша əліппе. Оқу құралы» (Орынбор, 1914), «Тіл – 
құрал» (қазақ тілінің сарфы). Екінші жылдық (Орынбор, 1914), «Оқу құралы. Усул сотиемен тəртіп 
етілген қазақша əліппе». Бірінші жылдық (Орынбор, 1915), «Оқу құралы. Усул сотиемен тəртіп 
етілген қазақша алифба» (Орынбор, 1916), «Оқу құралы. Бастауыш мектепте екінші жыл оқылатын 
қирағат кітабы» (Орынбор, 1916), «Тіл – құрал» (қазақ тілінің сарфы) (Ташкент, 1918, 1920, 1922; 
Қызылорда, 1925, 1926), «Əліппе астары» (Орынбор, 1924), «Тіл – құрал түрлері» (Қызылорда, 1924), 
«Оқу құралы» (Қызылорда, 1921; Ташкент, 1922; Орынбор, 1925)), «Əліп-би. Жаңа құрал» (Ташкент, 
1927) т.б. кітаптары шықты. Қазақ терминологиясының негізі өткен ғасырдың жиырмасыншы 
жылдары жарық көрген А. Байтұрсыновтың «Тіл – құрал», «Əліппе», «Əдебиет танытқыш» атты 
іргелі еңбектерінде берік қаланды. 
86

Термин жасаудың негізгі ұстанымдарын анықтау, терминдерді біріздендіру мəселесі – 
терминологияның негізгі даму бағытын, мазмұнын айқындайтын негізгі орталық мəселе. Осы 
проблема дұрыс шешілсе, бұл тек терминжасамның ғана емес, жалпы тіл білімінің дұрыс бағытта 
дамуының бірден-бір кепілі болып табылады. Сондықтан да «Тіл тазалығы дейтініміз – ана тілдің 
сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау...Жалғыз-ақ біздің қашатынымыз – жатшылдық (жат 
сөзшілдік). Біз сияқты мəдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт «өз тілінде жоқ» деп, мəдени 
жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-
араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей, айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан 
мəдени жұрттардың тіліндегі əдебиеттерін, ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, пəн 
сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып, сөз табуымыз керек» [2], – деп білген 
А.Байтұрсыновтың филологиялық еңбектерінде бірде-бір шет сөзді термин ретінде қолданбаған. 
Термин жасауда ана тілінің бай мүмкіндіктерін барынша пайдаланып, қазақ тілінің ғылым тілі бола 
алатындығын дəлелдеп берді. Ал шет сөздерді «жат сөздер» атап, тілде баламасы болмаған жағдайда 
ғана қабылдауға болады, онда да қазақ тілінің дыбыстық заңдарына сəйкестендіріп алу керектігін 
ескерткен. Ахмет мұндай сөздерді жайдан-жай айта салған жоқ. Ол өзінің ұзақ жылдар бойғы 
ғылыми ізденістері барысында қазақ терминологиясының негізін салып, негізгі қағидаларын анықтап 
қана қоймай, оны іс жүзінде жүзеге асырған. Қазақ білімпаздарының Орынбор қаласында өткен 
бірінші сьезінде (1924) жəне 1926 жылы Бакуде болған түркітанушылардың бірінші құрылтайында 
жасаған баяндамаларында терминжасамның негізгі қағидаларын ұсынды. Олар төмендегіше 
анықталды:
•
алдымен, ұғым мағынасын толық беретін қазақ сөзі алынуы керек;
•
ондай сөз табылмаған жағдайда ондай сөзді туыстас тілдерден алу;
•
кең тараған халықаралық терминдер қабылданғанда, олар қазақ тілінің заңдылықтарына сəйкес 
өзгертіліп алынады;
•
қазақ тілінің табиғатына сəйкес келмейтін өзге тілден енген сөздер қазақша айтылуына сəйкес 
өзгеруі тиіс [3]. 
«Ана тілі» атауын алғаш енгізген Ахмет «Тіл – құрал» оқулықтарында 310 лингвистикалық 
термин қолданыпты. Оның ішінде 108-і фонетикаға, 11-і лексикологияға, 109-ы морфологияға, 64-і 
синтаксиске, 18-і жалпы тіл біліміне қатысты [4]. Осылардың ішіде 118 термин қазіргі тіл білімінде 
қолданылып жүр екен. Бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, жалғау, 
жалғаулық, есімдік, есімше, көсемше, жұрнақ, дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, дауысты дыбыс, 
түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, буын, рай, мүше, жалаң сөйлем, 
жайылма сөйлем, салалас сөйлем, сабақтас сөйлем, болымды сөйлем, болымсыз сөйлем, толымды 
сөйлем секілді терминдер қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркологияда өте сəтті жасалынған, оған 
қойылатын барлық талапқа толық жауап беретін терминдер қатарында. 
Академик Ө. Айтбаевтың анықтауынша, А. Байтұрсынұлы төмендегідей терминдерді жасап, оны 
өзінің еңбектерінде қолданған: буын, дыбыс, дыбыс жүйесі, жарты дауысты дыбыс, ымыралы 
дыбыс, ымырасыз дыбыс, қатаң дыбыс, таңба, қаріп, дəйекше, дауысты, дауысыз, сөз, қос сөз, сөз 
жүйесі, қосалқы сөз, түбір сөз, туынды сөз, сөйлем, сөйлем жүйесі, тіл, түбіршік тіл, жалғамалы 
тіл, қопармалы тіл, демеу, демеу сөз, сызықша, ұяң, қосымша, үндестік заңы, түбір сөз, туынды 
сөз, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, жалғау, одағай т.б. [5]. 
«А. Байтұрсынұлы ұсынған (жасаған) лингвистикалық терминдердің сəттілігі, қолайлылығы 
соншалық, олар тез қалыптасып, орнығып, мейлінше өміршең болып шықты. Автор «жау» атанып, 
атын тарихтан сызып тастаған кезеңдердің (1929-1988) өзінде ол терминдердің барлығы дерлік сол 
қалпында қолданылып келді, қолданылып отыр» [6]. 
А.Байтұрсынов «Əдебиет танытқышы» арқылы əдебиеттану терминдерін де қазақ тілінде алғаш 
рет қолданып, қалыптастырды. Қазақ əдебиеттану ғылымы өзінің шын мəніндегі жолын ХХ 
ғасырдың басындағы А.Байтұрсыновтан бастайды. Ахметтің «Əдебиет танытқышы» (1926) əдебиет 
теориясынан жазылған алғашқы монографиялық зерттеу болумен бірге оның терминдерін де ғылыми 
тұрғыдан негіздеп, анықтап, қолданысқа қосқан тарихи еңбек болды. Сондықтан да қазақ 
филологиясының атасы – А.Байтұрсынов оның терминологиясының да бастауында тұр.
Ахметтің «Əдебиет танытқышта» қолданған əдебиеттану терминдері 327 болса, соның 57-сі ғана 
бүгінгі күні термин ретінде сақталған. Олардың ішінде көріктеу, меңзеу, əсерлеу, теңеу, ауыстыру, 
бейнелеу, алмастыру, кейіптеу, əсірелеу, мегзеу, арнау, қайталақтау, шендестіру, дамыту, 
түйдектеу, кекесіндеу сияқты терминдер бар. Бұлардың кейбіреулері қазір орыс тілінен енген 
терминдерге синоним ретінде қолданылып жүр. Мысалы, Ахаңдағы «көріктеуді» эпитет, 
«алмастыруды» синекдоха, метонимия, «бейнелеуді» аллегория, «əсірелеуді» ұлғайту, кішірейту, 
«мезгеуді» метонимия, синекдоха, «қайталақтауды» сөз қайталау, «кекесіндеуді» сатира, юмор деп 
жүрміз. Осыларды салыстыра қарағанда, Ахмет қолданған қазақша атаулардың терминнің мағынасын 
дəл беріп тұрғандығы байқалады. Мұның өзі – алдағы уақыттарда ойланарлық мəселе болса керек.
87

Жалпы терминологияның дамуында ұлттық жəне интернационалдық бағыттар қатар жүріп 
отырады. Терминжасамда осы екеуінің бір-бірімен үйлесе, бір-бірін толықтыра отыруы – табиғи, 
жемісті жол. Десек те осы тепе-теңдіктің бұзылып, бір жағына қарай ауытқып отыратын жағдайлар 
жиі кездеседі. Обьективтік жəне субьективтік жағдайларға байланысты бұлардың кейде бірі алға 
шығып, екіншісінің жолын кесіп отыратын кездері де болады. Біздіңше, ұлттық терминология ұлттық 
даму бағытында болып, қажет болған тұстарда ғана халықаралық терминдерге жүгінуі қажет. Ахмет 
Байтұрсыновты «қазақтың ұлттық терминологиясының атасы», «негізін салушы» дейтініміз де 
сондықтан. 
Терминологияда ұлттық пен интернационалдықтың ара-жігі, арақатынасын анықтап алу – тіл 
білімінде осы күнге дейін ғылыми шешімін таппай келе жатқан аса маңызды мəселелердің қатарында. 
Солардың бірі – қандай атауларды «интернационал термин» дейміз? Бұл туралы ғалымдар түрліше 
пікірде. Бір ғалымдар интернационал терминге көп тілде кездесетін атауларды жатқызса, енді 
біреулері нақтылай түсіп, оның екі, үш немесе бес (ағылшын, неміс, француз, испан, итальян) əлемдік 
тілдерде қолданылуын шарт санайды. Енді біреулері оның қанша тілде қолданылатынына емес, 
семантикалық мағынасы интернационалдық сыпатта болуы шарт деп біледі. О.Есперсен: «термин қай 
тілден алынса, сол ұлттың басымдығын көрсетеді», – дейді [7]. 
Ахметтің филологиялық терминдерінде шет сөздерден жасалғаны жоқтың қасы. Соған 
қарамастан, ол жасаған терминдер осы саладағы классикалық үлгілердің қатарында. Мұның басты 
себебі – біріншіден, ғалымның қазақтың бай тіліне тұңғыш рет ғылымның түренін салып, термин 
жасау мүмкіндіктерін, тіл заңдылықтарын барынша орынды пайдалана білгендігі болса керек. 
Сондықтан да А. Байтұрсынов жасаған филологиялық терминдердің ұлттық сыпаты басым. Ахмет 
салған терминологиядағы ұлттық жол түрлі кедергілерге қарамастан, кеңінен қолдау тауып, өмірге 
еніп жатты. Ахмет бастаған қазақ терминжасамындағы ғылыми дəстүрді қазақ əдебиетінің тарихын 
зерттеп, алғаш рет монографиялар жазған Сəкен Сейфуллин мен Сəбит Мұқанов шығармашылықпен 
дамытып алып кетті. 
А.Байтұрсынұлы Бакуде түркітанушылар құрылтайында сөйлеген сөзінде: ...Басқа түріктер 
«əдебиет тілі араб, парсы сөздерімен шұбарланса, көркем болады» дегендіктен, екінші, өз тілдерінен 
пəн сөздеріне лайық сөздер іздеуге ерініп, дайын пəн сөздерді ала бергендіктен, түпкі ана тілі мен 
əдебиет тілі бөлектеніп, өз сөздерін жат сөздер жұтып, жойып жіберу дəрежеге жеткен... Қазақ жат 
сөзге əуестенбей, пəн сөздерін өз тілінен жасауға тырысты» – десе, тағы бірде: «Өз тілдерінен пəн 
сөзіне лайық сөздер іздеуге ерініп, дайын пəн сөздерді ала берсе, түпкі ана тілі мен əдебиет тілі 
бөліктеніп, өз сөздерін жат сөздер жұтып, жойып жібереді», «Біз сияқты мəдениет жемісіне жаңа 
аузы тиген жұрт «өз тілінде жоқ» деп, мəдени жұрттардың даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат 
тілдің сөздерін араластыра, ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей, айырылып қалуы ықтимал. 
Сондықтан мəдени жұрттардың тіліндегі əдебиеттерін, ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, 
пəн сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып, сөз табуымыз керек» [8], – деген 
пікірлер білдірді. 
Осы сияқты пікірлерді орыс терминологиясына қатысты Д. С. Лотте де айтыпты: «Кірме 
терминдерді дайын күйінде қабылдау, əрине, басқа тəсілдермен салыстырғанда жеңіл екені белгілі. 
Осы «жеңілдік» орыс тіліндегі ғылыми техникалық терминологияға негізсіз көптеген кірме термин-
дерді енгізуге əкеп тіреді». Мұны айтып отырған тіл басқыншылығының алдыңғы шебіндегі əлемдік 
алпауыт тілдердің қатарындағы орыс тілінің өкілі екендігіне назар аударсақ, термин мəселесінің ұлт 
өміріндегі қаншалықты маңызды екендігіне көзіміз жете түскендей болады. 
Сонымен, сөзіміздің соңында қорыта айтарымыз, кезінде Ахмет Байтұрсынов ұсынған 
терминжасамның «алдымен, ұғым мағынасын толық беретін қазақ сөзі, ондай сөз табылмаған 
жағдайда ондай сөз туыстас тілдерден; кең тараған халықаралық терминдер қабылданғанда, олар 
қазақ тілінің заңдылықтарына сəйкестіріліп, алынуы керек» деген ұстанымдары қазірге дейін өзінің 
ғылыми да, практикалық та маңызын жойған жоқ. Ахаң бұлай жасау «тілді варваризмнен сақтайды», 
– деп ескертуді де ұмытпаған. Ахаң анықтап берген халықаралық терминдерді қабылдауға 
қойылатын осы өлшемдер күні бүгінге дейін өзінің дұрыстығын дəлелдеп келеді.
Əдебиет: 
1. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мəселелері. - Алматы, 2007. - 214-б. 
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы, 1989. - 151-б. 
3. Алаштың тілдік мұрасы. - Алматы, 2009. - 45-46-б.
4. Ахметтану бастамалары. - Алматы, 2005. - 14-15-б.
5. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мəселелері. - Алматы, 2007. - 211-б. 
6. Сыздықова Р.. Термин жасау – Ахмет Байтұрсынов көтерген тарихи жүктің бірі // Туған тіл. – 2008. - №1. 
7. Jespersen J. Paper in international langvage. - L. 1921. - S. 142. 
8. Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы, 1991. - 350-351-б.
88

Жахина Б. 
п. ғ.д., Ш.Уəлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік
университетінің профессоры 
Ахмет Байтұрсыновша, жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір əдіс жоқ... 
А.Байтұрсынов оқу құралдарында тілдік материалдарды оқушылардың эмпирикалық (І кезең), 
теориялық (ІІ кезең), шығармашылық ойлауын (ІІІ кезең) қалыптастыру мақсатында жүйелейді [1, 
434]. Ғалымның əдістемелік жаңалығы бүгінгі күнге дейін өз маңызын жоймағандығы байқалады. 
Себебі теориялық ойлау мен шығармашылық ойлау – ең жоғарғы ойлау сатысы. Ол эмпирикалық 
ойлаудың негізінде қалыптасады.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды. Себебі шығармашылық – бала 
дамуының қалыпты жағдайы. Шығармашылықпен тұрақты жəне саналы айналысатын жəне өз 
мүмкіндігін жүзеге асыра алатын адам өмір талабына, өзгермелі еңбек шартына, өзін өзі тəрбиелеуге, 
өзін өзі жетілдіруге бейімделеді. Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, 
мақсаттарын жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз алға 
жылжып отырады. Сонымен, шығармашыл тұлға болу дегеніміз – дүниені тану жəне жаңарту арқылы 
тұлғаның болмысқа деген өз көзқарасын айқындауы.
«Шығармашылық» сөзінің төркіні «шығару», «ойлап табу» дегенге саяды. Демек, «жаңа нəрсе 
ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу» деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: 
«Шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мəні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын 
іс-əрекет», – деп түсіндіріледі. Психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңадан ашатын əрекетті 
атаған [2, 18]. Ал осы мəселені терең зерттеген психологтердің бірі – Я.Пономарев оны «даму» 
ұғымымен қатар қояды [3, 47]. Өйткені əрбір жаңалық, əсіресе, интеллектуалдық тұрғыда болса, ол 
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді. Бұл пікір бүгінгі педагогиканың талаптарына 
сəйкес келетіндіктен, көңілге қонымды.
Шығармашылық – өте күрделі психологиялық үрдіс. Əрі ол адамға ғана тəн. Шығармашылыққа 
деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Əзірге ол барлық адамда бірдей деуге болмайды. Ал 
қоғамдағы жаңару үрдістері əр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр. Ал 
шығармашылық əрекетке зерттеушілер əртүрлі анықтама береді. Мысалы, ғалым И.Лернер 
«шығармашылық əрекет» деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, нысанның 
жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді [4, 52]. Ғалым А.Лук шығармашылық 
əрекетті мəселені шешудегі көрегенділікке балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), 
болжай білу қабілеттерін атайды [5, 27]. 
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық 
ойлауға ойдың жылдамдығы, ұшқырлығы, икемділігі, тапқырлығы, дəлдігі жатқызылады. 
Шығармашылық қабілеттің дамуы, оны дамыту жолдары ойшылдарды ертеден толғандырды. 
Мəселен, Жүсіп Баласағұн, Əл-Фараби, Абай өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін 
дамытудың жолдарын іздестірді. Оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім 
мазмұнына енгізген – М. Жұмабаев.
Əр жылдың ұсынары бар. Сондықтан заман ағымынан қалмай ілгері жүру – ұлы мұрат. Ақыл-
ойдың алыбы Абайдың: «Ғылым іздеп, дүниені көздеп, екі жаққа үңілдім», − дегеніндей, тез 
жетілудің амалын іздестірген абзал. Оқытудың жаңа жолдары мен əдіс-тəсілдері, үздіксіз өзгерістер, 
жаңа жобалар озық елдерде жасалынып, қолға алынып жатқаны мəлім. Оның нəтижелері де жоқ емес. 
Ендеше, оқытуда бізде де ғылыми басқару əбден қажет. Бұл – «білім беру ісін жүйелі жаңарту» деген 
сөз. Жүйелі жаңартудың мақсаты білім берудің жеке тұлға мəртебелілігін нақтылаудың 
дидактикалық, əдістемелік механизмдерін негіздеуді қажет етеді. Осы бағытта еліміздің жалпы білім 
беру саласында жүріп жатқан жаңартулардың нəтижелілігі ұстаздар қауымының ғылыми 
дүниетанымының 
кеңеюіне, 
рухани 
дүниесінің 
баюына, 
кəсіби 
əрекетінің 
жаңаша 
ұйымдастырылуына байланысты.
Демек, оқытуда жаңа педагогикалық технологияларды кеңінен 
қолдана отырып, білімді терең жəне жан-жақты игертудің жолдары, əр пəннің ғылыми негіздерін 
меңгерту мəселелері, шəкірттің өзіндік ойлау қабілеті мен шығармашылық əрекетін дамыту сияқты 
оқытудың ең тиімді түрлерін қарастырғанымыз жөн. 
Ғалымдар педагогикалық жаңалықтарды үшке бөліп қарайды: 

Жаңалық ретінде бұрын еш жерде, еш уақытта қолданылмаған білімдік идеялар. Мүлде жаңа 
идея. Практикада ондай жаңалық өте сирек кездеседі. 
89

Белгілі бір кезде, белгілі бір ортада көкейтестілігімен ерекшеленген, қайта орын алып отырған, 
жаңа жағдайға бейімделген идеялар. Бұл қазіргі педагогикалық жаңалықтардың көп бөлігін құрайды. 

Практикада бұрын болған, тек мақсатын өзгертіп пайдалану негізінде жаңа нəтижелер беретін 
жаңалықтар.
Оқыту үдерісінде қолданылып, айтарлықтай нəтиже беріп жүрген инновациялық технологиялар 
қатарында 
П.М.Эрдниевтің 
дидактикалық 
бірліктерді 
шоғырландыру 
технологиясы, 
Ш.А.Амонашвилидің 
ізгілікті-тұлғалық 
технологиясы, 
М.Чошановтың 
модульдеп 
оқыту 
технологиясы, В.П.Беспальконың деңгейлеп оқыту технологиясын атауға болады. Немесе «ұжымдық 
оқыту əдісі» деп танылып жүрген интербелсенді оқыту əдісі. Оның негізгі қағидалары ретінде орта 
қалыптастыру, бірлескен əрекеттер арқылы үйрету, өмірмен байланыстыру, өзіндік дербестілікке 
баулу сияқтылар аталады. Осы ретте: «Бұл мəселелер жаңалық па?» деген заңды сұрақ қойылады. 
Жоғарыда аталған инновациялық технологиялар «оқытудың тың əдістемесі немесе оқытудың мүлде 
жаңаша жолдарын қарастырады» деп түсінбеу керек. Оқыту мен тəрбие беру үдерісінде ешқандай 
«науқандық», өтпелілікті көтере алмайтыны белгілі. Əсіресе, Қазақстан үшін. Сондықтан 
инновациялық технология – оқыту мен тəрбиелеудің ең озық, тиімді ізденістерін, тəжірибелерін 
жалғастырып, тың жолдар іздеу, классикалық педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту 
болып табылады. Бұған А.Байтұрсынов негізін салған мына жұмыс түрлері дəлел бола алады. 
Ол қазақ тілін оқыту əдістемесінің теориялық мəселелерін айқындауда төмендегі мəселелерді 
көтерген:
 Оқыту əдістерінің маңызына тоқталып, олардың шығу тарихын, ұтымды жағын қарастырып, 
алғаш пікір айтқан. 
 Тұңғыш рет үлестірмелі материалдарды қолданудың жолын көрсетіп, оны оқулық бетінде 
жариялаған. Əдістің бұл түрі күні бүгінге дейін өз мəнін жоймай, ізденімпаз, озат мұғалімдердің 
тəжірибесінде қолданылып жүр. 
 Ахмет Байтұрсынов көрнекілік əдісіне де ерекше мəн беріп, оны жасауға қойылатын оқушы 
назарын ауытқытпау, жалықтырмау, оқушыны қызықтырып отыру, жазуға тез үйрету, оқушының 
сауатын ашуды жеңілдету, тездету сияқты негізгі талаптарды көрсеткен.
 Тілдік тақырыптармен байланыста тіл дамыту əдістемесі тұрғысынан тіл дамыту жұмыстарын 
жүргізуде жеңілден ауырға қарай ұстанымын басшылыққа алған.
Бұдан ғалымның дидактиканың заңдылықтарын терең біліп, оны оқулықта шебер қолданғанын 
көруге болады.
Біріншіден, ол ғалым ұсынған үлестірмелі карточканың мақсатынан көрінеді. Мəселен, 1-карточка 
ойын түрінде беріліп, сөзді шырпымен жазу ұсынылады; 2-карточкада жазуға жаттығу, санақ үшін 
ұпай ойыны беріледі; 3-карточкада сөйлем құрастырып, сөздерді алмастырып қосып, алты сөзден 
оннан аса сөйлем құрастыру мақсат етіп қойылады. Бұдан біз ағартушының тіл дамыту, тілдік 
тақырыптарды дамыта оқыту жолында жеке сөздермен таныстыру принципін ұстанғанын, осыдан 
барып жекелеген тақырыптар арқылы оқушылардың сөздік қорын байытуды мақсат еткенін 
байқаймыз.
Екіншіден, А.Байтұрсынов тілдік тақырыптарды түсіндірумен байланыста бала тілін дамытуға аса 
қажетті материалдар ретінде жаңылтпаш, мақал-мəтелдер, жұмбақтарды береді де осыдан кейін 
сюжетті мəтінге көшеді. Қазіргі эссе жазудың талабына сəйкес келеді. Жаңылтпашты жаттап, мақал-
мəтелдің мазмұнын ашып, жұмбақтың шешуін таба білген балаға одан кейін берілген өтірік өлең, 
сюжеті қысқа мəтіндердің мазмұнын түсіну қиындық келтірмесі сөзсіз.
Үшіншіден, ғалымның тілдік тақырыптармен байланыста бала тілін дамытуда қолданған 
əдістерінің бірі – сөз ұқсастығын пайдалану, яғни, дыбыстардың алмасуынан сөз мағынасының 
өзгеретінін таныту, мысалы, ол, олар, орлар, шаш, шаша, шашақ, керек, кезек, терек, төсек, елік, 
есек, зор, Ораз, ор, ора т.б.
Бұл жерде қайталау əдісінің материалды есте сақтауда маңызының зор екенін, сөздерді ұмытпай 
есте сақтауы, жеке қолданыста, сөйлемде, жаттығу кездерінде қолдана білулері үшін ең керек əдіс 
екенін байқаймыз. Əрі оқушы дыбыс алмасқан сайын сөз мағынасының өзгеретінін, сонымен қатар 
кез келген дыбыс тіркесі сөз жасамайтынын, оның өзінің заңдылығы бар екендігін берік есте 
сақтайды.
Сонымен қатар ғалым тілдік материалды тек теориялық тұрғыдан ғана үйретіп қоймай, оқушылар 
күнделікті өмірде білімдерін кеңінен қолдана алатын дағдыларды қалыптастырудың негізін қалаған. 
Əсіресе, ғалым оқулықтарында тілдік материалдарды оқушыларға меңгертуде дидактикалық 
ойындарды кеңінен қолданғаны байқалады. Мұның себебін ол: «бала білімді тəжірибе арқылы 
өздігінен алу керек. Мұғалімнің қызметі оның білімінің, шеберлігінің керек орны, өздігінен алатын 
90

тəжірибелі білімнің ұзақ жолын қысқарту үшін, сол жолдан балалар қиналмай өту үшін, балаға 
жұмысты əліне шағындап беруінен, бетін белгілеген мақсатқа түзеп отыруынан», – деп түсіндіреді.
Ғалым оқулықтарын құрастырған кезде теорияның тəжірибемен байланысы ұстанымын 
басшылыққа алған. А.Байтұрсынов оқушының меңгерген білімін тəжірибеде орынды қолдану 
дағдыларын қалыптастыру үшін тілдік материалдарды үш кезеңде ұғындыру жұмыстарын жүргізу 
қажеттігіне ерекше назар аударған:
Бірінші кезеңдетіл білімінің сыртқы болмысын таныту жұмыстары жүргізіледі. Мұғалім түрлі əдіс-
тəсілдерді орынды пайдалана отырып, тіл заңдылықтары мен ережелерінің болмысын меңгертеді.
Екінші кезеңдеоқушылардың тəжірибеде өз білімін қолдана алу дағдылары мен біліктерін, 
білімдерін бекіту үшін «Дағдыландыру» жəне «Сынау» жұмыстары жүргізіледі. Сөздердің 
мағыналары қандай, олар сөйлемде қалай орналасады, бір-бірімен қалай тіркеседі, сөйтіп, тіл 
білімінің заңдылықтары тəжірибе жүзінде танытылады.
Үшінші кезеңдеоқушыларды шығармашылық ойлауға дағдыландыру үшін дидактикалық ойындар 
қолданылады. Бұл ойындарды қолданудағы басты мақсаты – оқушының жаңа білім жөнінде түсінігін 
қалыптастыру, білімін жетілдіру, баланың тілдік ережелерді өздігінен ізденіп қолдануға үйрету.
Дидактикалық ойындарда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытатын тапсырмалар 
беріледі.
Көріп отырғанымыздай, жоғарыдағы аталған ойлау сатылары айқын көрінеді. Себебі оқыту 
оқушылардың ой-өрісін, ұлттық мəдениетін, ұлттық рух пен сана-сезімін дамытып, алғыр тұлғаны 
қалыптастыруда мүмкіндік жасай алуы тиіс.
Инновациялық педагогикалық технологиялар кез келген пəнді оқыту барысында пəн 
мұғалімдерінің ой-өрісін кеңейтіп, кəсіби деңгейін көтеріп, шығармашылықпен жұмыс істеуге, 
жаңашыл ойларды кеңінен пайдалануға жəне оқушыларға білім беруді жаңашылдық тұрғысынан 
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Жаңа технология оқыту үдерісіне дəстүрлі əдістемені 
модернизациялау, 
ұстаз 
бен 
оқушы 
арасындағы қарым-қатынастарды ізгілендіру 
əрі 
демократияландыру негізінде, оқушының іс-əрекетін белсендіру мен интенсификациялаудың 
негізінде енгізіледі. Осы тұрғыдан келгенде, əр мұғалімнің алдындағы мұраты, ең қасиетті міндеті – 
рухани бай, жан-жақты дамыған жеке, дарынды тұлға қалыптастыру жəне өз пəнінен білім беріп қана 
қоймай, əр баланың мүмкіндігін ашу, оны шығармашылық тұлға болуға жетелеу. 
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, оқыту мен тəрбие беру үрдістері ешқашан «науқандықты» көтере 
алмайтыны белгілі. Бірақ адамзат баласының өз ұрпағын оқыту, тəрбиелеудегі ең озық, тиімді 
ізденістерін, тəжірибелерін жалғастырып, тағы да тың жолдар іздеу, классикалық педагогиканың 
озық үлгілерін жаңа заман талабына сай дамыта отырып, еңбектену жалғасқаны жөн. Себебі 
ұрпақтың сауатсыз қалуы əбден мүмкін. Білім беру жүйесі сынақ алаңы емес. 
Тіл ғылымы мен əдістеме ғылымы үнемі дамып, толысып отырады. Əдістеменің бір жылғы 
жаңалығын игерудің өзі өлшеусіз көп уақытты талап етеді. Оны игермеген, игере алмаған пəн 
мұғалімі əдістеме ғылымының даму қарқынына ілесе де алмайды. Тіл мен оны оқыту əдістемесі 
ғылымының даму қарқынына ілесе алмаған пəн мұғалімінің тіл ғылымы туралы білімі, мəліметі 
шектеулі болатыны рас. Мұның, əрине, қазақ тілі пəнін оқыту сапасына да қатысы бар. Сондықтан да 
қазақ тілі мұғалімінің бос уақыты түгелдей оқу, үздіксіз ізденіс үстінде өтеді. Бұл – оның ұстаздық 
еңбегінің шығармашылық даралығын көрсетеді. Негізінен ғылыми жəне практикалық нəтижелілігі 
өте жоғары сабақтар болады. Сабақтың құрылым-жүйесінің белгіліден белгісізге, жалқыдан жалпыға 
бастайтын сатылар бойынша немесе керісінше таратылуы, оқытушының талдау мен дəлелдеу 
тəсілдерінің байлығы, шешендігі, тақырыптың ғылыми тереңдігі мен эмоциялық əсерлілігі оқушыны 
шығармашылық ойлауға дағдыландырады. Мұндай сабақ оқушыға тиянақты білім берудің бірден-бір 
ғана жолы емес. Себебі бойға қонған білімнің бəрі де жақсы. Ал оқушының өз бетімен ізденіп, ойын 
қозғап, ақылына жүгініп, еңбекпен тапқан білімі одан да қымбат. 
Оқуға, білімін өздігінше жетілдіруге деген саналы сұранысы жоқ оқушыға қандай тамаша 
ұстаздан да көп нəрсе ауыса алмайды. Ал осындай сұранысты оятып, қалыптастыруда тебіреніс, 
толқу туғызған сабақ пен оқушының өздігінше орындайтын белсенді оқу жұмыстары арасындағы 
жалғастық жетекші рөл атқарады. Осыған орай информациялық сипаттағы сабақтарды азайту 
есебінен оқушылардың өздігінше орындайтын жұмыстарына бөлінген уақытты арттыру орынды. 
Ұлтымыздың көсемі – Ахмет Байтұрсынов айтқандай, «үйрену һəм үйрету ең басында қиын. 
Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып мұқалмайды, оқуға 
ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Үйретушінің де жігері құм болмайды. Ісі ілгері оңай 
жылжыған сайын көңілденіп оқытуға жаһады зорайып шабыттанады» [1, 323]. Осы тұрғыдан 
келгенде, мемлекеттің білім беру тұжырымдамасы міндеттерінің бірі – білім беру жүйесі мен 
91

оқытудың сапасын арттыру, сабақтың əдістері мен мазмұнын жетілдіру, методологиялық жағынан 
дамыту болып табылады. Сондықтан бүгінгі оқу-ағарту саласында жиі айтылып, күн тəртібіне 
қойылып отырған басты мəселелердің бірі – пəндік материалдарды жаңаша оқыту технологиясы 
арқылы қалыптастыру. 
Əдебиет: 
1.
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. − Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б. 
2.
Выготский Л.С. Собрание сочинений. В 6-ти томах. -Т І. – Москва, 1984. - 400 с. 
3.
Психология творчества: школа Я.А.Пономарева. – Москва, 2006. - 348 с. 
4.
Лернер И. Я. Проблемное обучение. - Москва: Знание, 1974. - 239 с. 
5.
Лук А.Н. Мышление и творчество. - Москва: Политиздат, 1976. - 144 с. 
Шаханова Р. 
п.ғ.д., профессор, Абай атындағы ҚазҰПУ,
филологиялық пəндерді оқыту
əдістемесі кафедрасының меңгерушісі 
Сейсенбаева Ж.
филол.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ аға оқытушысы
Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінің бүгінгі қазақ тілін оқытудағы маңызы 
Қазақ тіл білімі ғылымының негізін қалаушы, ұлы реформатор – А.Байтұрсынұлының қазақ 
халқының тілдік мəдениетіне қосқан үлесі орасан зор. Ғалымның қай еңбегін алып қарасақ та, қазақ 
халқының сауатын ашып, тілдік құндылықтың сақталып, ел ертеңіне деген азаматтық 
жанашырлығына көз жеткіземіз. Өткен ғасырда жазып кеткен ғылыми еңбектерінің бүгінгі күнде де 
тіл дамыту жұмыстарында ғылыми маңызы артып, бүгінгі ғылымның дамуына пайдасы бар екеніне 
айтып өтуге болады. Соның ішінде біз бүгінде білім беру бағдарындағы қазақ тілін оқыту 
əдістемесіне ғалымның қосқан үлесі туралы сөз қозғамақпыз. Бұл тақырыпқа ғылыми сараптама 
жасауда тілдің дамыту аясы мен тілді оқытудың тиімділігін арттыру жолдарына А.Байтұрсынұлының 
ғылыми еңбектерін пайдалана отырып, қазақ тілін оқыту əдістемесін кеңейту жолдарын саралауды 
мақсат тұттық.
Еліміздің Президенті – Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасында «Білім беру жүйесінің 
басты міндеті – тұлғаның ұлттық жəне жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика 
жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы жəне тұрғыда жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау», – 
деп нақтылаған болатын. Ендеше, осы бағытта бүгінгі ұрпаққа білім беруде ертеңге пайдасы келер, 
алған білімін өмірде пайдасына асырар өзіндік көзқарасы қалыптасқан тұлға дамытуды мақсат тұта 
отырып, білім беру үдерісінде оқыту əдісіне ерекше көңіл бөлу қажет. А.Байтұрсынов: «Мұғалім 
əдісті көп білуге тырысуы керек.Оларды өзіне сүйеніш, қолғабыс нəрсе есебінде қолдану керек», – 
деген [1]. Тілді оқытуда да, дамытуда да əдіс түрлерін жан-жақты қамтып, түрлендіріп отырған абзал.
Ұлы ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың «Ұстаз үздіксіз ізденгенде ғана шəкірт жанына нұр құя 
алады», – деген сөзі ізденімпаз, жаңашыл ұстаздарға арналғандай. Мұны əрбір оқытушы жадында 
сақтауы тиіс. Үздіксіз білім алып, біліктілікті арттырып отырғанда ғана нəтижеге жете аламыз. Ахмет 
Байтұрсынұлы – халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана шектелмей, білім беру ісін 
жолға қоюға күш салған ғалым. Орыс, татар мектептерінен оқып шыққан ұлт мамандарының өз тілін 
қолданудағы кемшіліктерін көріп: «Əр жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай 
басқалық болса, тілінде де сондай басқалық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғайша оқыған 
бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынын нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды не жазса да 
қиындықпен жазады, себебі – жасынан қазақша жазып дағдыланбағандық», – деп [1], 1912 жылы 
қазақша жазылған тұңғыш əліппелердің бірі – «Оқу құралын» жазды. Бұл əліппе оқытудың жаңа 
əдістері тұрғысынан өңделіп, 1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылған. «Оқу құралы» қазіргі 
əдістеме тұрғысынан əлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде бағаланады. Ахмет Байтұрсынұлының 
реформалаған араб жазуы негізіндегі əліпбиі – заманында қазақ халқының мəдени дүниесінде зор 
серпілістер əкелген құнды еңбек. Қалың көпшілікті жаппай сауаттандыру ісіне, жазба дүниелердің 
дамуына, баспа жұмысының жандануына зор ықпал жасады. А.Байтұрсынұлы – қазақ тілінің 
тазалығын сақтау мақсатында жан-жақты зерттеулер жүргізіп, бүгінгі күнде маңызы жоғары құнды 
əдістер ұсынып кеткен ғалым.
92

А.Байтұрсынұлы – қазақ тілін оқыту əдістемесі мен қазақ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру 
əдісінің негізгі іргетасын қалаушы. Ғалым бұл салада 1910 жылдардан бастап 1927-1928 жылдарға 
дейін бірнеше материал жариялаған.1927-1928 жылдары «Жаңа мектеп» журналында «Ана тілінің 
əдісі», «Зерттеу мен сүгіретшілік əдісі туралы», «Жалқылаулы-жалпылау əдісі», «Қай əдіс жақсы?», 
«Ана тілінің əдісі» деген əдістеме мəселелерін сөз ететін бірнеше мақала жариялайды. Ағартушы 
ғалымның 1928 жылы «Жаңа мектеп» журналында «Қай əдіс жақсы?» деген атпен жариялаған 
мақаласында тілді оқыту əдістерінің ғылыми маңыздылығына ерекше тоқталған. Содан бері ғасырға 
жуық уақыт өтсе де, А. Байтұрсынұлының мақаласына арқау болған мəселе өзектілігін жоймаған. 
Керісінше, бүгінгі қазақ тілі мамандары үшін де күн тəртібіндегі аса бір маңызды, күрделі мəселелер 
қатарында саналып отыр. Əрине, Ахмет Байтұрсынұлының əдіс туралы көпшілікке ой салып, пікір 
айтудағы мақсаты мен біздің бүгінгі мақсатымыз арасында елеулі айырмашылықтар бар. Соған 
қарамастан, А.Байтұрсынұлының əдіс жəне оның ерекшелігі туралы айтқандары қайталап оқыған 
сайын əрқайсымызға тың ой салары хақ. Осы мақаласында Ахмет Байтұрсынов: «Əдіс керекшіліктен 
шығады», – дей келе, сол керекшілікке қарай тілді дамыту жолдарын нақтылап өткен.
Бүгінде қазақ тілінің даму бағдарын қайта қарап, оқыту əдістерін нақтылаудың қажеттілігі де, 
қазақ қоғамын қазақша сөйлетудің қиындығынан болып отыр. Яғни, тілді оқыту əдістерін ағартушы 
ғалымның еңбектеріне сүйене отырып, бүгінгі күн талабына сай дамытудың маңызы зор. 
Мемлекеттік тілді білуге мүдделі Қазақстан азаматтары мен шетелдіктерге тіл үйретуде сапалы 
қызмет көрсетумен байланысты қазақ тілін оқыту бағдарына ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. 
Сапалы қызметтің кепілі – тіл үйретудің ұтымды əдістерін іздеп табу, қажет болған жағдайда қазақ 
тілінің өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын тың əдіс түрін жасап қолдану жəне оны өзгелерге 
үйрете отырып, білікті əдіскерлерді даярлау. Тілді оқытуда əдіс түрлерін тиімді пайдаланып, жақсы-
жаманын қалай ажыратуда Ахмет Байтұрсынұлының «...Əдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын 
орнының керек қылуына қарай» деген тұжырымын басшылыққа алған абзал. Осы орайда «бүгінде 
мұғалімдер сол əдістерді ұтымды қолданып жүр ме?» деген сұрақ көкейге ұялайды.
Мектеп балаларына арналған оқулықтарында А.Байтұрсынұлы иллюстративтік материалдарды 
қатар ұсынуда үлкен тəрбиелік əрі тіл ұстарту мүддесін көздеген. Автор жалпы оқулыққа тəн 
«жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, қарапайымнан күрделіге» принципін ұстанып, білім беру 
бағдарындағы ерекшелігін нақтылаған. Бастауыш мектептің балаларына арналған материалдарды аса 
түсінікті етіп беруді көздеген ғалым оқу материалдарына мысалдарды қазақ баласына таныс 
(үлкендердің аузынан сан рет естіп, құлақтары үйренген) мақал-мəтел, нақыл сөздерден, 
мысалдардан ала отырып, оның тиімді əдіс екендігін зерделеген. Ұсынылған мысалдардың барлығы 
дерлік адамгершілікті, адалдықты, еңбексүйгіштікті ұлттық құндылықтарға негізделген қасиеттерді 
уағыздайтын дидактикалық мəні зор мақал-мəтелдер, нақыл сөздер, өлең-жыр жолдарын ұсына 
отырып, тəрбиелік маңызына ерекше көңіл бөлген. Ал белгілі бір тақырыпқа лайықтап, өзі жасаған 
мəтіндер ауыл балаларының күнделікті тұрмысынан алынып, олардын арман-тілегін, талап-
талпынысын т.б. танытатын шағын əңгімелер түрінде берілген шығармалары баланың тілдік 
білімімен қатар ойлау дүниетанымын дамытатындығына мəн берген. 
Жас ұрпақтың жаңаша ойлануына, олардың біртұтас дүниетанымының қалыптасуында əлемдік 
сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгеруіне ықпал ететін жанаша білім мазмұнын құру – 
жалпы білім беру жүйесіндегі өзекті мəселе. Бүгінгі орта білім беру ісіне қойылар талаптар қай 
кездегіден де күрделі маңызды. Өйткені бізді дамудың жаңа кезеңі күтіп тұр. Сол кезеңге лайық 
ұлттық санасы жаңғырған жаңа ұрпақ тəрбиелеу міндеті мойнымызда. Барлық кедергіні жеңу, 
табысқа талпыну өз қолымызда. Оқыту үрдісінде оқыту əдістерін тиімді пайдалану, білім беру 
жүйесін тұтастай жаңа оқыту технологиясын енгізу оқыту процесінде толыққанды дамуына 
мүмкіндік жасайды. Оқыту процесінде компьютерге негізделген жеке əдістемелер оқу мақсаттары 
мен жағдайларына байланысты тиімді қолданылуы қажет. 
Қазақ тіл біліміне қатысты терминдердің жасалуы, жалпы терминдік жүйе ретінде қалыптасуының 
даму бағдары да А.Байтұрсынұлы еңбектерімен де тығыз байланысты. Ұлттық терминологияның 
қалыптасуында А.Байтұрсынұлының «Тіл – құрал», «Оқу құралы», «Сауат ашқыш», «Тіл жұмсар» 
т.б. еңбектерінде тіл біліміне қатысты терминдер мен термин жөніндегі ойларының маңызы зор. 
Ғалым Ж.Манкеева «А.Байтұрсынұлы терминдерінің танымдық негіздері» деген мақаласында: 
«Терминнің шартты белгілерден айырмасы – оның ұлттық танымға жақындығы, уəжділігі мен 
түсініктілігі, қызмет əлеуеті т.б. негізінде тілдің бұзылмай, жаңаша дамуы. Міне, кезінде 
А.Байтұрсынұлы шығармашылығындағы термин жасау ұстанымының да негізгі арқауы – осы. Себебі 
термин қалыптастырудағы ең негізгі талаптар: ұлттық, қоғамдық, əлеуметтік мүдде тұрғысынан 
қойылар талаптарға сай болу. Олай болса, қоғамдағы ғылыми қатынас құралы ретіңде жаңа, күрделі 
ойды жеткізуші терминдер де сөздер секілді халықтың ақыл-ойын, адамдық рухын, ғылыми 
93

көкжиегін, білім аясын жаңа сапада өсіру мұратын есте тұтады. Ол үшін термин маманға ғана таныс 
жасанды таңбалардан ғана жасалмай, терминжасамда халықтың тарихи-мəдени кодтық жадын 
жаңғырту да ескерілгені жөн екенін жалпы тіл табиғатын анықтауға негіз ретіндегі когнитивтік 
лингвистика тұрғысынан дəлелдеудің мəні ерекше. Осы жаңа ғылыми бағыттар (мысалы, 
психолингвистика) тұрғысынан саралап қарасақ, осы қисынға сəйкес терминжасам А.Байтұрсынұлы 
бастаған зиялылардың қазақ тілінде термин түзуді ұлттық тіл мүддесі мен таным тұрғысынан, ана 
тілінің табиғатына сай жасауға ұмтылыстарынан басталғанын байқаймыз», – деген пікір айтады [2]. 
Тіл білімі саласындағы тілдік бірліктер білім-ғылымға ұмтылған өзге де адамдарға мейлінше түсінікті 
болуы қажет. Сондықтан А.Байтұрсынұлы – бастауыш мектеп оқулықтарынан жəне осы мектеп 
мұғалімдеріне арналған əдістемелік құралдарынан өзге еңбектерінде жаңа сөздердің түсінікті болу 
жағын басты назарда ұстап, терминдердің барлығында да ұғым дəлдігіне қатты назар аударған ғалым.
Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне, яғни, оқушыға оқу материалын тиімді 
сипаттайтындай қабылдау механизміне тəуелді болады. Осыған байланысты оқу іс-əрекетін тиімді 
қамтамасыз ету бəрінен бұрын оқушылардың өзіндік іс-əрекетін, оқытушының əрбір оқушымен жеке 
тұлғалық оқу іс-əрекетін сүйемелдеуді жəне жобалар мен оқу жұмыстарын оқытушылармен бірге 
ұйымдастыруды жобалайды.
Соңғы кезеңде қазіргі заманғы педагогикалық ғылым мен практика түбегейлі өзгерістерге 
ұшырауда. Соның ішінде оқыту үрдісі ақпараттық-коммуникациялық жағдайларда жаңа көрініс алу 
жолында басқаша жаңалаған жолмен ХХІ ғасыр талаптарына сай білгір, уақытты үнемдей алатын 
тұлғаны қалыптастыруға бағытталады. Білім сапасы мұғалімдер қызметінің сапасына тікелей 
байланысты. Мұғалім жайлы Ахмет Байтұрсынов: … «Мұғалім қандай болса, мектеп те сондай 
болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай 
болған соң ең əуелі мектепке керегі – білімді, педагогикадан, методикадан хабардар, жақсы оқыта 
білетін мұғалім». Демек, білім сапасын көтерудің негізгі тетігі – ұстаз, сондай-ақ оның теориялық 
білімі мен кəсіби шеберлігі, шығармашылық қызметі». Шығармашылық қызметі дегеніміз – білім 
беру бағдарындағы əдіс-тəсілдерді ұтымды пайдаланып, дұрыстап, орнымен қолдана білудегі 
тапқырылығы.
Сонымен, Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы 
қызметі енді мектепте қазақ тілін пəн ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады. Бұлар не 
бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жанғырту арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы 
дүниеге келген соны сөздер, сəтті шыққан атаулар екенін олардың күні бүгінге дейін қолданылып 
келе жатқандығы анық. Тілші-ғалымдар Ахмет Байтұрсынұлы тұжырымдамаларын «қазақ тіл 
білімінің бастауы» деп танып, оны ғылыми тұрғыда жүйелеп, бүгінде білім беру бағдарында 
пайдалануда. 
Қорыта айтқанда, қазақ тіл білімі мен əдебиеттану теориясының негізін салушы, ұлт мектебінің 
ұлы ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлының əліпбиін ұлтымызға жасап кеткен мұра екенін ұмытпай, тілді 
оқыту əдістемесіне қалдырған еңбектерінің бүгінде маңызды екендігін айта келіп, сол ойды дамыту 
бағдарында жұмыс жасап, қазақ тілін оқыту жолдарын тереңдету қажет.
Əдебиет: 
1.
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б. 
2.
Манкеева Ж. А.Байтұрсынұлы терминдерінің танымдық негіздері // «А.Байтұрсынұлы жəне қазақ 
филологиясының мəселелері » атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы: 
Арыс, 2004. - 15-18-б.
Оразалиева Э.
филол.ғ.д., Назарбаев университетінің профессоры
Тың ойлардан бастау алған тілтаным 
(А.Байтұрсынұлы еңбектері негізінде) 
Қазақ тіл білімінде тілге тек құрылымдық ерекшелік ретінде емес, «адамзат болмысының өзгеше 
бір бөлшегі» деп қарау – ХХ ғасырдың басынан бастау алған ғылыми қағидалардың бірі. Адамзат 
атаулына тəн тіл мен ойлау арақатынасымен анықталатын зейін қою, жадыда сақтау, елестету, 
қиялдау, шығармашылық деңгейді таныту, образды түрде қабылдау əрекеттерінің барлығын тіл 
табиғаты мен қызметін анықтайтын мəселелер қатарына жатқызған зерттеушілер лингвистикалық 
ізденістердің өзгеше мақсат-міндеттерін сұрыптады. Кез келген ой түйінінің астарында адамның 
табиғи қабілеті, жан-жақты тану əрекеті жататындықтан, антропоцентристік тұжырымдардың негізін, 
алдымен, адамның субъективтік болмысын қоршаған əлем заңдылықтарымен байланыстырар 
себептер анықтады. Олар жекеленген тұлғалардың есту, көру қабілеттерімен айқындалатын адамның 
94

ойлау, саралау, пайымдау, талдау мүмкіндіктерін танытар ерекшеліктерге негізделді. Екі жақты 
кодтау теориясын дамытушы А. Павионың айтуына қарағанда, адам хабарды, заттар мен 
құбылыстарды қабылдап ұғынғанда, екі түрлі процесті – көзбен көруді жəне вербалды немесе тілдік 
амалдармен бекітуді ескеру керек [1, 112]. Олай болса, субъективтік факторларға ғалымдардың 
қабілеті, мүмкіндігі, ішкі сезімі, өзіндік дүниетанымы, біліп-тану дəрежесі жатқызылса; объективтік 
мəселелер қоршаған орта заңдылықтарымен, себеп-салдарлық байланыстармен, мəселелердің тарихи 
даму эволюциясымен сұрыпталды. Бұл қатарда: 

таным нысанын құрайтын заттар мен құбылыстардың универсалды табиғатын; 

ғылымдар тоғысын құраған ұғымдық синкретизмнің қалыптасуын, тіл философиясы 
принциптерінің үстем болуын; 

қазақ тілінің ғылыми негізде қалыптасуының жалпы теориялық ілімдердің дамуымен 
қатарласа жүзеге асуын; 

алғашқы қазақ зерттеушілерінің Ресей лингвистикалық мектебінде дəріс ала отырып, ана тілін 
өзге тілдермен салыстыра-салғастыру мүмкіндігіне ие болуын; жеке жəне жалпы тіл білімі 
проблемаларының тығыз байланыста зерделене бастауын; 

Қазақстанның ішкі қоғамдық өмірі мен ғылымдағы ізденістерін ғылыми танымға негіздеу 
қажеттілігін атаған орынды. 
Нəтижесінде қазақ зерттеушілері «Тіл – құрал» деген ұстанымды басшылыққа ала отырып, тілдің 
əлеуметтік, психологиялық, танымдық қызметтеріне назар аударып, тілдік мəселелердің кең көлемде 
əдеби, пəлсапалық, логикалық ұстанымдарды айқындауға қатыса алатындығын дəлелдеді. 
Филологиялық мəселелерді əдіснамалық жəне пəнаралық байланыстарға сүйену негізінде шешу 
мақсатын көздеген тілші-ғалымдар тілдік фактілерді адам болмысын, оның физиологиялық, 
психологиялық табиғатын пайымдап түсіндіруге мүмкіндік беретін амалдар тізбегі деп қарастырды. 
«Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры...», – деген А.Байтұрсынұлының пікірі сол маңызды 
бастаманың алғышарты деп танылды. 
«Тіл – құрал» деген аты қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да əуелгі кезде сондай жат көрінер, 
үйткені бұл – қазақта бұрын болмаған жаңа зат...» [2, 142], – деп басталған А. Байтұрсынұлының 
еңбектері ойды ойға жалғайтын, тіл табиғатын қызметімен өзектейтін тілдік «экскурстардың» 
(Ə.Қайдар) құндылығын анықтады. Тілдік материалдарды таза теориялық қағидаларға ғана емес, 
идеялық-рухани тəрбиеге, халықтық дүниетанымға арқау еткен А.Байтұрсынұлы қазақ тілін «адамзат 
табиғатын айқындайтын ғылымның маңызды тармағы» деп саралады. Белгілі тілші Р.Сыздықова «Тіл 
– құралды» «...қазақ мəдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс» [2, 20], – деп жоғары бағалады. 
Қазақ тіл біліміне ғана емес, қазақ мəдениетіне қосылған зор үлес, халық қабылдауына 
жақындатылып жазылған туынды – біріншіден, терең этнолингвистикалық зерделеудің үлгісін 
көрсетсе, екіншіден, кез келген тілдің барша адамзатқа ортақ «есепсіз бөлшектер» жиынтығынан 
тұратынын дəлелдеген кешенді зерттеу болды.Үшіншіден, бұл жұмыс ғылыми ортада «тілдің ойлау 
жүйесімен байланысын өзге қырынан талдаған жаңалық» деп қабылданды.
Айтушы мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынастың ерекшелігіне тоқтала отырып, 
А.Байтұрсынұлы ой мен сөздердің «қиындасуын» маңызды фактор ретінде қарастырды: 
«...Айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем 
болады... Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да 
олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп, қиындастырады» [2, 263-264]. Аса қажет 
психологиялық мінездеме ретінде тілші «бұйрық, өтініш, үгіт, жай тілек» секілді адам көңіл күйінің 
эмоционалды-экспрессивтік реңктерін білдіре алатын тілдік құралдарға шолу жасады, оның 
барлығын «көңіл тілегі» [2, 298], – деп топтады. Ғалым «адам санасының» үш негізін барлық 
тілтанымдық фактіге арқау етіп, тілдің міндетін осы үш арнадан өрбіте талдады. Олар – ақыл, қиял, 
көңіл. «Ақыл ісі – аңдау, яғни, нəрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып райлау, қиял ісі – меңзеу, 
яғни, ойдағы нəрселерді белгілі нəрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суреттеп ойлау, 
көңіл ісі – түю, талғау» [3, 141], – дей отырып, зерттеуші тілтанымның мақсат-міндетін, негізгі 
ұғымдарын өзектеді. Адам болмысының сан қилы мүмкіндіктерін оның сөз өнерімен, 
шығармашылық қабілетімен ұштастырған автор: «Сөздің өзін танытатын белгі – тіл, яки, лұғат 
белгісі болады. Ол белгі əркімнің өз ыңғайымен, өз оңтайымен сөз тізіп əдеттенуінен, салттануынан 
болады» [3, 142], – деген қорытынды жасады. «Сөз өнері» деп асылында нені айтамыз?» деген 
сұрақтың жауабын тілші біздің пікірімізден, қиялымыздан, көңілімізден, соны білдірер сөйлеу 
əрекетімізден іздеді, сондықтан «Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тəртіптеп қисынын, қырын, 
кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – «сөз шығару» болады» [3, 148], – деп жазды. 
Тілтанымда адам қоғам мүшесі, психофизиологиялық ерекшеліктерден құралатын индивид, ойлау 
мен тану əрекеттері арқылы өзі іспеттес басқа субъектілермен қарым-қатынас жасайтын тұлға ретінде 
ұғынылады. Оның антропологиялық тұжырымдары өз алдына жеке емес, өзге ғылыми жүйелермен, 
теориялармен байланыса өрбиді (қатысымдық прагматика, дискурс теориясы, когнитивтік 
95

антропология, əлеуметтік психология, жасанды интеллект, сөйлеу актісінің теориясы жəне т.б.). 
Аталған ілімдердің қай-қайсысы да тіл мен танымның өзегін құрайтын адамдық фактордың 
құндылығын дəйектеуге мүмкіндік береді, өйткені қазақ тіл білімінің көрнекті өкілі – 
А.Байтұрсынұлы атап көрсеткендей, адам мен оның өзіндік əлемі сана мен танымның барша 
жетістіктерін айқындайтын маңызды амалдардың бірі болып табылады.
«...Адамда екі ғалам болады – ішкі ғалам, тысқы ғалам. Ақыл, көңіл, қиял сияқты адамның рухына 
қараған жағы – ішкі ғалам болады да онан басқалары – басқа адамдар, мақлұқтар, нəрселер, бүтін 
дүние тысқы ғалам болады» [3, 225] деген тұжырым негізінде ғалым адамның ішкі жəне сыртқы 
ғаламдық белгілерін зерделей отырып, тілдік талдауларда кеңінен пайдаланады. Автор ойына 
сүйенсек, адамның рухани əлемі мен қоршаған дүние негіздері өзара тығыз байланыста дами келе, 
оның ойлау, сөйлеу, тану, қабылдау əрекеттерін түсіндіруге, қатысымдық болмысын уəждеуге жəне 
белгілі бір тақырыптық идеялық мазмұнда өрбітуге жол ашады. Бір-біріне ауыса отырып əрі бір-бірін 
толықтыра дамитын бұл екі ғалам адамның барлық болмыс-бітімін, тұрмыс-тіршілігін, мақсат-
міндетін анықтаумен қатар, оның «ес жəне іс əрекеттерін» де, қиял-арманын да талдап көрсетуде, 
олардың себеп-салдарын дəлелдеуде шартты қажеттілік деп танылады. Айтылған пікірдің шындыққа 
ұласу деңгейін сұрыптау мақсатында тілші: «...Адамның ілтипаты тысқарғы ғаламға, бірде ішкергі 
ғаламға көбірек ауатын орындары болады... Кейде тысқарғы нəрсе өте қорқытса, яки өте қуантса я 
болмаса өте тамаша күйде болып таңдандырса, адамның ісін алып, ілтипатын өзіне аударып кетеді. 
Кейде қайта адам өз ойы, өз қиялы, өз көңілінің күйімен болып, айналасындағы болып жатқан 
уақиғаларды, істеліп жатқан істерді, тамашалы тысқарғы ғаламды байқамай қалады. Бұл – адамның 
ілтипатын тысқарғы ғаламнан ішкергі ғалам аударып алып кеткен уақытта болады. Кейде тысқарғы, 
ішкергі екі ғаламның да күші бірдей болып, ілтипатымызды бірдей түсіреді» [3, 227], – дей отырып, 
адамның ішкі не сыртқы əлемінің үстем болуы негізінде байқалатын ерекшеліктерге тоқталады. Бірде 
адам көңілін билейтін не болмаса белгілі бір сыртқы жағдайлардың əсері сезілетін фактілерді 
басшылыққа алған ғалым тілдік құралдарды да, сөз өнері үлгілерін де антропологиялық зерттеулер 
мен қорытындылардың дереккөзіне айналдыра сипаттайды. Осы негізде зерттеуші екі ғаламның 
«түйісу» [3, 294] нормаларын таным мен тілдік дамудыңарасындағы «зор іліктіктің» [3, 226] нəтижесі 
деп түсіндіреді.
Когнитивтік лингвистика – ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап кең өріс алған 
лингвистиканың саласы. Ол танымдық құрылымдардың лингвистикалық сəйкестіктері мен 
мүмкіндіктерін анықтау, белгілі бір тілдік жағдайды мақсатқа, əсер етуші себеп-салдарға орай 
əртүрлі тілдік құралдар арқылы сипаттау, олардың əр деңгейде қабылдану өзгешелігін зерделеу 
немесе «тілді жалпы танымдық механизм ретінде қарастыру бағыты» [4, 21] деп танылып келеді. 
«Дүниедегі нəрсенің қайсысы туралы сөйлесек те, бір жағынан ғана емес, əр жағынан алып сөз 
қылуға болады» [3, 147] деген А.Байтұрсынұлының ғылыми ұстанымы да сол «танымдық 
механизмді» жүйелеуге мүмкіндік берген ордалы ойдың бастамасын құрады. «Анайы заман» мен 
қазіргі уақыт туындыларын салыстыра талдаған ғалым тіл өркендеуін өзектейтін шарттар қатарында 
адамның танымдық болмысын табиғи қажеттілік деп есептеп, əр заманның шығармасын сол кездегі 
«тысқы ғаламды» қабылдап бейнелеудің құралы ретінде талдады: «Адам бала күнінде тысқы 
ғаламдағы көзге көрініп, денеге сезіліп тұрған нəрселерді ғана танумен болады. Есі əбден кіргенше 
өзгеден өзін айырмайды. Өзгенің істегенін істеп, дегенімен болады. Есейген сайын өзінің өзгеден 
басқалығын біліп, өзіне ұнағанын істеп, ұнамағанын істемей, қиықтық шығара бастайды... Өз алдына 
мұңы, мұраты, мақсаты, мүддесі болып, сол мұрат-мақсатына жету талабына кіріскен жерде тысқы 
ғаламға тиісті жердің шегіне келіп, ішкі ғалам мен тысқы ғалам екеуі кездеседі...» [3, 294].
Ғылыми айналымда кеңінен қолданыс тапқан «когниция» ұғымының астары да тілші 
талдауларына арқау болған танымдық үдерістердің тоғысқан бірлігін айқындады. Когниция– 
танымның өзгеше сипаты, ол – қоршаған шынайы болмыс туралы жан-жақты мəлімет беретін, сезім, 
эмоция, жады, қиял, қабылдау, зейін, ақыл-парасат сияқты əрекеттермен бірлікте дамитын құбылыс 
[5, 196] болғандықтан, ғалымдар «логикалық танымға қарағанда, когниция əлемді танудың түрлі 
амал-тəсілдерін, олардың заңды сабақтастығын басшылыққа алатын құбылыс» деп. тұжырымдады. 
«Бүгінгі күні «когниция» ұғымы – адамзаттың рухани болмысын сипаттайтын білім, сана, ақыл-ой, 
ойлау, шығармашылық, жоспарлау, логикалық қорытынды жасау, сəйкестендіру, армандау, қиялдау 
əрекеттерінен ғана емес, сонымен қатар қабылдау, еске түсіру, көңіл бөлу, тану процестерінен де 
құралады» [6, 15] деген ғылыми пікірлерге сүйенсек, когниция адам атаулыға тəн барлық əрекеттің 
үйлесімді сабақтастығынан басталатын маңызды танымдық бір лік болып табылады. Тілшінің 
«Жалаң сөз дүниені тұрған қалпында алып айтады. Көркем сөз дүниені көңілдің түйген, қиялдың 
меңзеген əлпіне түсіріп айтады... Жалаң сөз дүниеде шын болған, шын бар нəрселерді əңгіме қылады. 
Көркем сөз болуға ықтимал деген нəрселерді де алып сөз қылады... Жоқ нəрсені барға ұйғарып сөз 
қылады» [3, 210] деген сипаттамаларының негізгі желісі де ес пен зейін, «ішкі пікір мен тысқы тіл», 
«я нəрсеге тиісінше ойлау, я көңілінің түйісінше ойлау» [3, 209] сияқты бірліктер мен ұғымдардың 
96

мағыналық өрісін айқындаған тілтанымдық тұжырымдармен құнды. «Қара сөзден адам тек ұғым 
алады дедік. Ұғымның өзі керекті орнына қарай екі түрлі болады: 1. ес ұғымы, яғни, еске керек ұғым; 
2. іс ұғымы, яғни, іске керек ұғым» [3, 211]. Ұғым арқылы сипатталатын қара сөздер бірде «дүниедегі 
нəрселердің бəрін, задын, сырын, сипатын, мүдетін, мұратын тануды» көздесе, бірде «табиғат ісін, 
күшін, нəрселерін қалай пайдаланатын жолын білуге бағытталады» деген автор тұжырымының 
өміршеңдігі де қабылдау мен түсінудің, пайымдау мен зерделеудің, тану мен қолданудың өзара 
байланысқан жүйесінің тіл арқылы, тілдік құралдар мен əдеби оралымдар арқылы көрініс табатын 
өзгешелігінде жатыр. «Ішкі ғаламның» субъективтік мүмкіндіктерін, өзіндік даму жүйесін анықтауда 
«тысқы ғаламның» элементтерін ұтымды пайдалана білген ғалым тілдік құралдарды, адамның сөйлеу 
əрекетін оның ойының жемісі ретінде қарастыра отырып, «жүрек лебі, көңіл құсының сайрауы, 
жанның тартатын күйі» [3; 226] сияқты сөздер байланысын бүгінгі «когниция» ұғымының 
шеңберімен тоғыстыра зерделеуге мүмкіндік берді. 
А.Байтұрсынұлы адамды қоршаған əлемдегі заттар мен нəрселер табиғатын «сипатты» 
қабылдаудан өткізе келе, əрқайсысын «бойындағы қасиеттеріне» қарай «жағымды, жағымсыз» 
əсерлер арқылы таразылады. «Нəрсе түрлі сипатты болады. Ол сипаттардың біреулері бойына біткен 
сипат болса, екіншілері адамның қосқан, таңған сипаттары болады. Мəселен, нəрсенің бірін «жылы», 
бірін «суық», бірін «тегіс», бірін «бұдырмақ», бірін «қатты», бірін «жұмсақ» дейміз. Бұл сипаттар – 
нəрсенің бойында бар сипаттар. Бұл сипаттаудың біреулері адамға ұнайтын болар да біреулері 
ұнамайтын болар... Бұлардың біреулерін «жағымды», «сүйкімді» деп, екіншілерін «жағымсыз», 
«сүйкімсіз» деп сипаттау – нəрсені тиісінше сипаттау емес. Адам өз көңілінің түйісінше сипаттау 
болады» [3, 209] деген тұжырымға сүйенер болсақ, дүниенің өзі адам санасына «шынайы жағымен», 
яки, табиғи болмысымен əсер еткенде оның тек «тиіс» белгілері ескеріледі де жеке психологиялық 
тұрғыдан не болмаса субъективтік бағалау мен коннотациялық реңк тұрғысынан оған өзіндік 
көзқарасыңды білдіру негізінде алып қарағанда, тысқы ғаламдық заттар «түйістің» елегінен өте 
қабылданып, «көңілдің түйген, қиялдың меңзеген» қалпын «əліптейді» [3, 210]. Олай болса, 
ғалымның пайымдауынша, сол əсерлер жігін адам ғана «...уытты, лепті, əсерлі, қанды қайнатып, 
жүрек тулатып, естен айырып, ерікті алып кететін күшті, көрнекті, сəнді, мəнді тіл» арқылы баяндап 
жеткізе алады, яки, кез келген құбылысқа өз қарым-қатынасын білдіру мүмкіндігіне ие болады. 
1928 жылы С.А.Аскольдов «концепт» терминін алғаш қолдана отырып, оның табиғатын «ой 
құрылымы» деп қарастырса [7], қазіргі таңда бұл ұғымның аясы кеңейе отырып, анықтамалық 
мазмұн адамның барша психикалық ресурстары, сана қызметі, жинақталған тəжірибе сияқты 
мəселелермен толығып келеді. «Концепт – жадының, концептуалды жүйенің, адам психикасында 
көрініс тапқан əлемдік бейненің, ментальді қордың оперативті бөлшегі» болғандықтан, оның 
негізінде тіл білімінде «концептуалды жүйе», «концепттік ая» сияқты ұғымдар қалыптасып, қолданыс 
тауып отыр.Тілшілер концептуалды жүйені «адам ақылы меңгерген барша тұжырымдар 
жиынтығының ментальні деңгейі» деп сипаттаса, «концепттік ая» деп. белгілі бір тіл де сөйлеушінің 
дүниетанымын қалыптастыратын, универсалды немесе жалпыхалықтық ілімдермен индивидуалды 
таным сабақтастығынан жинақталатын тұжырымдар ескеріледі [6, 15-16]. Концепт – адам санасының 
ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен тəжірибенің бейнелі көрсеткіштерін 
құрайтын, хабарлы құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін когнитивтік лингвистиканың негізгі 
ұғымдарының бірі. «Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігінде» оған: «жадының, ментальді 
қордың, тұжырымдау жүйесінің əрі адам санасында көрініс табатын бүкіл əлемнің мазмұнды да 
белсенді бірлігі» [8, 90] деген анықтама берілді. Тұжырым жасау арқылы адам ойлау əрекетін ғана 
жүзеге асырып қоймайды, ол əлемді танудың негізін құрайтын тəжірибе мен білім жүйелерін 
талдауды, олардың болмыс-табиғатын пайымдауды міндет етеді.
А. Байтұрсынұлы «Адам дүниедегі көрген-білген нəрселерін тек байқап, тек пікірлеп, тек 
саңлаулап қана қоймайды. Ол нəрселермен қатар адамның көңіліне күй де жасалады. Адам көрген-
білген нəрсенің я ісінің біріне күйінеді, біріне сүйінеді, бірінен сескенеді, бірінен шошынады.Сезіліп 
тұрған тысқарғы ғаламмен, сезіп тұрған ішкергі ғаламның екі арасы санаға келіп түйіскен жерде 
жыртылып айрылғысыз болып бірігеді», – деп атап көрсетеді. Белгілі бір құбылыстар мен заттарды 
нысанға алу кезінде кез келген тұжырым «дедуктивтік не болмаса индуктивтік деректер мен хабарлар 
жиынтығы» десек, ғалым сипаттаған «адамның санасы» – сол деректер қорының үлгісі, ақпарат 
өңдеудің жаңа моделі ретінде талданады. «Адамның санасы – фотография (сүгірет машинасы) емес, 
нəрсенің тұрпатын ғана түсіріп қоятын нəрсенің саңлауы келіп адамның санасына түскенде, адамның 
ойын да, көңілін де бірдей оятады» [3, 226] деген тұжырымдарда сол маңызды лингвистикалық 
зерттеулердің бастау алуына негіз болды. 
Бүгінгі таңда А.Байтұрсынұлының зейін қызметіне берген анықтамалық классификаторы да 
өзгеше рөл атқарады. Мысалы, ғалым жіктеуінде «адамның зейіні»: 

бүтін ғаламды тануға жұмсалып, дүниедегі бар нəрсенің барлығын, яки, бар деп ұйғарылған 
нəрсенің бар-жоқтығын танып, белгілі бір қарарға келгенде адамға бір үлкен ұғым пайда болады. Сол 
97

ұлы ұғым жүйесі «даналық» деп аталады. Даналық мақсаты – бүтін ғаламды танып, бүтін ғалам 
атанған дүниенің жұмбағын шешпек; 

Құдайды тану жағына жұмсалып, Құдай турасындағы мəселені шешпек болғанда, дін пайда 
болып, ұғым жүйесі жасалса, ол «ғақаид» деп аталады; 

табиғат құбылысын тану жағына жұмсалып, табиғаттың түрлі заңдарын тауып, қасиеттерін 
біліп, əбден көз жеткенде пайда болатын ұғым жүйесі «ғылым» деп аталады; 

əлеумет мəселесіне жұмсалып, əлеумет ісіне жол сілтегенде, «көсемдік ұғым жүйесі» пайда 
болады; 

табылған білімді басқаларға үйрету жолына жұмсалғанда, үгіт-«тəрбие ұғым жүйесі» пайда 
болады; 

басқаның ісін таразыға тартып, ұнамды, ұнамсызын тексергенде, «сын ұғымының жүйесі» 
пайда болады.
Зейін хабарды өңдеу барысында айқын байқалатын əрі сол хабарға не болмаса объектіге, яки, 
процеске назар аударуға мүмкіндік беретін танымдық қабілеттердің бірі болып табылады. Талдау, 
сипаттау, жіктеу амалдарының қолданысы, адам ойында көрініс табатын шынайы болмысты саралау, 
оның белгілі бір ерекшелігін шектеп айқындау, зейіннің негізгі түйінін хабардың құрамды бөлігі 
немесе бөлшегі арқылы дəйектеу – барлығы дерлік адам миында қалыптасып, жүзеге асатын білімнің 
белсенділігін арттыруға, сырттан келіп түсетін хабарлар жүйесін реттеп отыруға жағдай жасайды. 
Адамзат болмысына қатысты, яғни, оның табиғатына тəуелді деңгейде өңдеуден өтіп отыратын 
хабарлар желісі жеке тұлғалардың еркі мен эмоциясына, тəжірибесіне, жадыда сақталатын мезеттік 
жəне мəңгілік деректер тізбегіне орайласа айғақталатындықтан, адамның зейіні де бір саладан екінші 
салаға ауыса келе, танымдық процестердің жеделдігін, бір бағытқа бағыныштылығын қамтамасыз 
етуге үлес қосады. У.Найссер қабылдау кезінде алдын ала зер салу мен тыңғылықты зейін қоюдың 
маңыздылығына тоқтала отырып, олардың жүзеге асу амалдарын көру процесіне қатысты 
айқындады. Сол себепті алғашқы мезеттен бастап, адамдардың танымында əлем объектілердің 
жиынтығы ретінде сипатталып, олардың біреулері алғы шепте, ал кейбіреулері артқы шепте тұратын 
нысандар деп ұғынылады [8, 16]. 
Қорыта келгенде, жалпыадамзаттық таным арқылы қалыптасқан халықтық ойлау үлгілері 
қоғамдық-тарихи жəне этникалық тəжірибенің үлгісін құрайтынын ескерген А. Байтұрсынұлы 
тілтанымдық фактілерді тіл мен əдебиет мəселелерін талдауға арқау ете отырып, «адамның қиялында 
орын алған нəрселерді» түсіндірудің өзгеше бағытын негіздеді. Нəтижесінде адамды барша табиғи 
болмыстың бөлшегі деп қарастырған лингвистикалық саланың алғашқы логика-пəлсапалық бастауы, 
аса құнды тұжырымдар тізбегі дүниеге келді. Сол арқылы гештальт, фрейм, концепт мəселелерінен 
ертерек қалыптасқан ұқсату, яки, аналогия, ассоциация немесе балау, метафора немесе «адамның 
ойына өң бере, көңіліне күй түсіре... бернелі сөйлеу» табиғаты өзгеше танымдық арналарды тілмен 
өрнектеуге мүмкіндік берді. Бір объектіні екінші объектімен салыстыру, салыстыра ұқсату, сөйтіп, 
бұрыннан таныс сөз мағынасына жаңа семантикалық кеңістік үстеу негізінде дүниеге келген бұл 
ұғымдар, бір жағынан, когнитивті лингвистиканың ментальді-танымдық нысанын айқындаса, екінші 
жағынан, лексикология мен семасиологияның бірлігі ретінде сөз бен мағыналық өріс арасын 
жалғаған өзгеше талдаулар кеңістігін сұрыптады. «Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат 
түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ» [3, 154] фактілермен түсіндіру 
мақсатын көздеген бұл табиғи таным заңдылықтары бүгінгі таңда тіл туралы ғылымның маңызды 
бағытына айналды [9].
Əдебиет: 
1.
Андерсон Джон Р. Когнитивная психология. 5-ое издание. – М., СПб., Нижний Новгород. Воронеж. 
Ростов-на-Дону. Екатеринбург. Самара. Киев. Харьков. Минск: Питер, 2002. – 496 с. 
2.
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б. 
3.
Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989.- 320 б. 
4.
Демьянков В.З. Когнитивизм, когниция, язык и лингвистическая теория. // Язык и структуры 
представления знаний. – М., 1992. – С. 39-77. 
5.
Алефиренко Н. Поэтическая энергия слова. Синергетика языка, сознания и культуры.- М.: Academia, 
2002. – 394 с. 
6.
Маслова В.А.Когнитивнаялингвистика. – Минск: ТетраСистемс, 2004.- 256 с. 
7.
Аскольдов С.А. Концепт и слово // Русская словесность: Антология. Под ред. В.Н.Нерознака. – 
М.:Academia, 1997, с.267-280. 
8.
Краткий словарь когнитивных терминов. Под общей редакцией Е.С.Кубряковой. – М., 1996 – 245 с. 
9.
Raymond W. Gibbs Jr. Why many concepts are metaphorical. //Cognition 61 (1996) 309 – 319. 
98

 Сабыр М. 
филол.ғ.д., Батыс Қазақстан инновациялық- 
технологиялық университетінің профессоры 
А. Байтұрсынұлы көтерген білім беру саясаты: кеше жəне бүгін 
ХХ ғасыр басындағы өліара кезеңде аспан астындағы өмір сүру құқығыңды қорғау үшін ақ найза 
мен ақ білектің күші жетпейтінін біліп, күрестің саяси-ағартушылық бағытын ұстанған А.Бөкейхан 
бастаған ұлт зиялылары «Алаш» саяси партиясын құрып, Алашорда үкіметі өз жұмысын жүргізді. 
Өмірі қысқа болса да, Алаш қозғалысы ұлттың ұлы арман-мақсаттарын өз бағдарламаларында 
көрсете білді. Алаш қозғалысы – бүгінгі тəуелсіздік бастауы, қайнар көзі. Биыл 100 жылдығы аталып 
отырған Алаш қозғалысының, оның көшбасшыларының саяси-құқықтық, ұлттық құндылықтарға 
қатысты көзқарастарын, тұжырымдарын зерделеп, бүгінгі тəуелсіз Қазақстан мұраттарымен 
сабақтастығын қарастыру өте маңызды. «ХХ ғасырдың басында ұлттың зиялылары азаттық үшін 
болған көп ғасырлық күресте маңызды рөл атқарды. «Алаш» алғашқы саяси партиясы жəне 
Алашорда үкіметінің пайда болуы азаматтық кемелденген жəне халықтың болашақ тағдырын шеше 
алатын қазақтың саяси зиялыларының жоғарғы əлеуетін көрсетті», – деп атап өтті Иманғали 
Тасмағамбетов. Алаш арыстарын айтқанда ұлттың ұлы ұстазы, рухани көсемі – Ахмет 
Байтұрсыновты еске аламыз. Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылық мұрасы мол, сан-салалы. Ол – 
тілші, əдебиеттанушы ғалым, ұстаз, аудармашы, ақын, жидашы, өткір тілмен, ақиқат сөзбен сананы 
оятқан көсемсөзші, ел үшін күрескен ердің сойы.
Ахаң патша заманында-ақ қуғын-сүргін көріп, 1938 жылы жазықсыз атылғанға дейін «асыл адам 
айнымас» дегендей ұлт мүддесі үшін саяси, ағартушылық күрес жүргізді. Ақаңның ізін басып, 
көктеген қазақтың ұлы жазушысы – М.Əуезовтің Ахаң туралы «оқыған азаматтың тұңғышы, алғашқы 
шыққан көсемі» деген сөзі – нақ шындық. Ол қазақ тілінің əліппесін түзіп, негізгі грамматикалық 
жүйесін реттеп, қазақ мектебінің іргесін қалады. 1923 жылы 28 қаңтарда Орынборда қазақ 
зиялыларының арасында түңғыш рет А.Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойы өткізілді. Мəжілісті 
Қазақ АССР Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы – С.Сейфуллин ашып, өз сөзінде «Ахмет 
Байтұрсынұлы – қарапайым кісі емес, оқыған кісі, оқығандардың арасынан өз заманында патшаның 
арам құлықты атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып, 
даусын шығарған кісі. Қазақ халқын байға, кедейге бөлмей, намысын бірдей жыртып, арын бірге 
жоқтады. Ахмет Байтұрсынұлы ... ұлтын сүюдің зорлығынан «Алаш» партиясында болды, сол ұлт 
қамы үшін коммунист партиясына да кірді. Байын, кедейін айырмай, қазақты ғана сүйетін адал жүрек 
таза ұлтшыл, жазушысы аз, əдебиеті нашар қазақ жарлыларына «Оқу һəм құралдарымен» қылған 
қызметі таудай», – деп баға берді. 
Əр халықтың дербес білім жүйесі болу керек. Əлемдік тарихта дербес білім беру жүйесінен 
айырылу кейбір ұлттық мемлекеттердің жойылуына əкеп соғады. Оған тарих куə. Елдің болашағы, 
оның оқу жүйесіне тікелей байланысты. Сондықтан да Ақаң: «Əуелі, біз елді түзеуді бала оқыту ісін 
түзеуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстықта, билікте, халыктық та оқумен түзеледі. Қазақ 
ісіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде, оқумен түзеледі», – деген еді [1].
Кешегі өткен кеңестік білім жүйесі қазақ ұлтының кəсіби мамандарын даярлауда, ғылым-білімді 
игеруде сапалы қайнар көз болғанын жоққа шығара алмаймыз. Дегенмен кемшін тұстары да жоқ емес 
еді. Ал «Тəуелсіз Қазақстан тұсындағы білім беру саласындағы сансыз реформалар не берді?» деген 
күрделі сұраққа білім беру саласындағы атқамінгендер бір сəт ойланды ма екен? Жас ұрпақтың 
алдында бəріміз жауаптымыз. Педагогика ғылымдары академиясының президенті – Асқарбек 
Құсайыновтың пікірі ащы шындық: «Алдымен білім беру саласын дамытудың ғылыми жүйесін 
жасауымыз керек еді. Өкінішке орай, ондай жұмыстар дер кезінде атқарылмады. ...Өкінішке орай, 
одан кейінгі жылдарда жүргізілген барлық реформалар да ғылыми негізсіз жүргізілетін болды» [2]. 
А.Құсайынов əлемдік тəжірибелерді сараптай келе оқушылары үнемі жоғары нəтиже беретін Шанхай 
(Қытай), Сингапур, Гонконг (Қытай), Финляндия, Оңтүстік Корея, Жапония, Тайвань, Канада жəне 
Жаңа Зеландия елдерінің ғылыми негізде дайындалған білім беру саясатына тоқталады.Олардың 
басты мақсаттары – ұлттық ерекшеліктер мен мəдениетті, ана тілін сақтап дамыту, рухани бай адам 
тəрбиелеуді іске асыру жəне мұғалімдердің кəсіби құзыреттілігін көтеру.Бір сөзбен айтар болсақ, 
басты мақсат – адам тəрбиесі. Осы елдердің тəжірибесіне сүйеніп, мемлекет құраушы ұлттың 
санының өсуі экономикаға, ал сапасы білім беру жүйесіне тəуелді екенін есте ұстаған жөн. Ақаң 
айтқан бала оқыту ісін əлі түзете алмауымыз – елдігімізге сын. 
Елбасы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге қабілеттілік» жолдауында адами 
капитал сапасын жақсартуға басымдық беріп отыр. «Ол үшін білім беру жүйесінің рөлін өзгертіп..., 
IT-білімді, қаржылық сауаттылықты қалыптастыруға, ұлтжандылықты дамытуға баса көңіл бөлу 
керек» [3]. Ұлттың сапасын жаңғырту білім беруге тығыз байланысты екеніəу бастан 
99

білгенА.Байтұрсынов бір ғасыр бұрын жан айқайын білдірді: «...Əр халыққа керегі – өз діні, тілі, 
жазуы сақталу. Солай болған соң бастауыш мектеп əуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс 
боларға керек, яғни, қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдык пікір, суық қолдан тыныш боларға керек... 
Əуелгі үш жылда балалар кілең қазақша оқу керек [1].
Ұлт ұстазының осы сөздерін қазіргі ана тілінің уызына жарымағандар не түсінбейді, не мүлде 
оқыған жоқ. Елбасы: «Ұлттық тілмен ұлттық сана қалыптасады», – деп отыр. Балабақшадағы сəбиге, 
бастауыштағы бүлдіршінге үш тілді үйрету – дүбəра азамат қалыптастыру, ұлттың тамырына балта 
шабу. Науқаншыл халықпыз ғой. Кейбір балабақшалар үш тілді үйретуге кірісіп кетті. Бүгінгі кей 
ата-аналар соның нəтижесін көріп жатыр. Мысалы, немересі мамасына: «Мама, сенің көзің бұлу 
(ағылшыннан аударсақ, «көк») екен ғой, – депті. Əжесіне немересі: «Əже, есік алдында уайд жатыр, 
уайд (ақ) жатыр», – деп қоймаған соң əжесі: «Бұл не айтып жүр?», – деп қараса, есіктің алдында ақ 
балшық жатыр екен. Бұл – үш тілді ғылыми негізсіз оқытудың нəтижесі. Баланың ойлау санасындағы 
бытысып жатқан ақпараттар жүйесі – жаһанданудың алғышарты. Д.Ысқақовтың пікірінше, 
жаһанданудың басты міндеттерінің бірі – ұлттық тамырынан ажырап қалған мəңгүрттерді, ұлтынан 
жеріген, өздерін ұлттан жоғары санайтын космополиттерді, ешқандай ұлтқа жатпайтын «жаңа 
адамды» тəрбиелеп шығару. Қазір Батыстың бүкіл ақпарат құралдары, білім, тəрбие беру жүйелері 
осы мақсатқа жұмылдырылған [4]. 
Мəжбүрлі түрдегі қостілділік (қазақ-орыс, орыс-қазақ емес) қазақ қоғамында ұлттың 
тұтастануынан гөрі қарама-қайшы топтарды қалыптастырғанын көріп отырмыз. Үстем тіл бір ұлттың 
екінші бір ұлттан басымдығын жүзеге асырады. Демек, қостілділік ана тілінен екінші бір тілге, яғни, 
өз ұлтынан басқа бір ұлттың рухани əлеміне өткеріп жіберетін көпір рөлін атқарады. Ғалым Дэвид 
Кристал «Тіл ажалы» атты кітабында: «Бір тілді немесе ұлтты жоқ қылып жіберу үшін оларға 
қостілділікті енгізсе, жетіп жатыр», – деп жазыпты. Сонда сөйлеушілерінің саны көп, басым, яғни, 
басқыншы тіл өзінен əлсіз тілді ассимилициялап, жұтып жібереді екен. 
Біз қанша тіл үйренсек те, ана тілді бірінші орынға қоюымыз керек. Елбасының соңғы 
жолдауындағы «Қазақ тілінің басымдығы сақталады. Оның əрі қарай дамуына зор көңіл бөлінеді»[3], 
– деген сөзі көңілімізге зор медеу. Ақаңа тағы жүгінсек: «Бастауыш мектепте кілең қазақ тілінде 
үйретілетін нəрселер: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, жағрапия, шаруа-кəсіп, жаратылыс 
жайы» [1]. Осы ұлағатты ойларды ескерместен, «жоғары сыныптарда жаратылыс пəндерін ағылшын 
тілінде оқытамыз», – деп жоспарлап отырмыз. Кейбір жоғары оқу орындарының ректорлары: «Үш 
тілде оқытуға дайынбыз!» – деп қол көтеріп отыр. Бұл да – науқаншылдық, жалған ақпарат беру. 
«Егер біз жаратылыстану ғылымдарын тек ағылшын тілінде өткіземіз», – десек, онда біз тілден 
айырылдық» деп есептеңіз» (А.Жұмəділдаев). Кешегі кеңестік заманда да қазақ мектебінде 
жаратылыстану ғылымдары қазақша оқытылып, ғылыми ақпарат қалыптасты, қаншама ғалымдар 
шықты. Өткеннің бəрін жоққа шығарып, қазақ тілін ғылым саласынан ығыстырсақ, Қ.Сəтпаев сияқты 
ғұламалар қайдан шығады? Ғылым өз тіліңде болғанда ғана жұғымды, түсінікті болады. Қазақ тілінің 
ғылыми əлеуеті ұшан-теңіз. 
«Жастардың оқу-тəрбие жұмысы түзелмей, жұрт ісі түзелмейді» [1]. Ұлт қамын ойлаған Елбасы өз 
жолдауында: «Үш тілді оқуға кезең-кезеңмен көшу мəселесі бойынша ұсыныстар əзірленсін»[3], – 
деді. Ұсыныстар əзірлейтін болсақ, Ақаң айтқан тұжырымдарды ескеруіміз керек: «Орысша 
оқығандар орыс сөзінің жүйесіне дағдыланып үйренген, ноғайша оқығандар ноғай сөзінің жүйесіне 
дағдыланып үйренген. Қазақ сөздерін алып, орыс я ноғай жүйесімен тізсе, əрине, ол нағыз қазақша 
болып шықпайды. Сондай кемшілік болмас үшін əр жұрт баласын əуелінде өз тілінде оқытып, өз 
тілінде жазу-сызу үйретіп, өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар əбден 
дағдыланғаннан кейін басқаша оқыта бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай сақталуын тілесек, өзгелерше 
əуелі ана тілімізбен оқытып, сонан соң басқаша оқытуға тиіспіз» [1]. 
Осы тұжырымдарға сүйенсек, он екі жасқа дейін бала орта мектепте қазақ тілінде оқып, ұлттық 
тəлім-тəрбиенің ұрығы егілуі қажет. Ал орта сыныптарда орыс тілін кезең-кезеңмен оқытуға болады. 
Жоғары сыныптарда ағылшын тілін түсінісе алатын, қарым-қатынас жасай алатын деңгейлерде 
меңгертсе де жетеді. Ағылшын тілін терең меңгеруді көздеген жастар жоғары оқу орындарында 
арнайы оқу мүмкіндігі бар. Ал жоғары сыныптарда жаратылыс пəндерін ағылшын тілінде оқыту еш 
нəтиже бермесі хақ.
Əдебиет: 
1. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. 
2. Құсайынов А. Білім саласындағы реформалардың ғылыми негізі //Abai.kz
3.Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге 
қабілеттілік // Егемен Қазақстан. 2017 жыл, 31 қаңтар. 
4. Ысқақұлы Д. Көп тілді үйретудің... берері мен безері // Abai.kz 
100

Əлісжан С.
филол.ғ.д., Назарбаев
университетінің профессоры
А.Байтұрсынұлы жəне қазіргі лингвистикалық парадигмалар 
А.Байтұрсынұлының лингвистикалық мұралары екі нəрсенің бастамасы болып табылады: 
біріншіден, «тіл туралы білімнің» бастамасы, екіншіден, «тіл туралы ілімнің» бастамасы. Біріншісін 
ғалым еңбектерінің оқу-ағарту саласындағы орны құраса, екіншісін қазіргі кемелдене түскен тілдің 
ғылыми салаларының өз бастауын Байтұрсынұлы пікірлерінен алатындығы құрайды [1].
А.Байтұрсынұлы – терминтанушы. Қазақ тіліндегі ғылыми дəстүрді Байтұрсынұлы 
жалғастырушы емес, бастаушы болғандығы мəлім. Бастаушы болғаннан кейін ғылым салаларының 
ұғымдық аппаратын Ахаңның өзі жасауға, қалыптастыруға тура келді. Кез келген ғылыми сала ең 
əуелі, оның ғылым ретіндегі қаңқасын құрайтын негізгі ұғымдардан, терминдерден тұрады. Ғылым 
дамыған сайын негізгі ұғымдар бөлшектене түсіп, жаңа салалар, жаңа ұғымдар пайда болады, олар 
тың терминдік мағынаға ие болады. А.Байтұрсынұлы лингвистикалық білім саласы бойынша бүкіл 
терминдік жүйені жасаған: дыбыс жүйесі, сөз жүйесі, сөйлем жүйесі. Бұл терминдік жүйелер өз 
ішінен тар мəндегі өзге ұғымдарға ажырап, парадигмалық қатар құрайды.
А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің ғана емес, əдебиеттану, əдістеме сияқты ғылым салаларының 
терминдік жүйесін түзді. Ғылыми сипаты бар терминдік ұғымдарды ұлт тілі арқылы бейнелеп 
берудің жарқын үлгісін көрсете білді. Ең бастысы, ұлттың психологиясын, дүниетанымын, талғамын, 
сауаттылық деңгейін, əдет-ғұрпы мен ділін (менталитетін) ескере отырып, терминдік атаулану 
үрдісін жүзеге асырды. Бір ғана мысал ретінде тіл біліміндегі етістік терминін алайық. Сол кезеңдегі 
(əлі күнге дейін) түркі тілдерінің көпшілігінде бұл сөз табына қатысты «фиил», «фигыль» терминдері 
қолданылады. Байтұрсынұлы мұны білмеді деп айта алмаймыз, солай бола тұра қазақы атау 
етістікті ұсынған, мұндағы келтіретін уəжі – «заттардың еткен-етпеген ісін білдіретін сөздер 
етістік деп аталады. Немесе фонетика, морфология, синтаксис салаларын Ахаң дыбыс жүйесі, сөз 
жүйесі, сөйлем жүйесі деп қолданған.
А.Байтұрсынұлы өз кезеңінің сұранысымен, талғамымен, адресаттың талап-тілегімен санасып, 
термин қалыптастыруда өзіндік жол ұстанған. Ғалымның термин қалыптастырудағы осындай уəжді 
іс-əрекетін қазіргі уəжтану (мотивация) саласының негізі ретінде қабылдауға болады. Өйткені ғалым 
белгілі бір сөздің ерекшелігін ескере отырып, терминдік атау ретінде сол лексикалық бірлікті 
мағыналық жағынан дамытты, дəлірек айтсақ, сөздің терминдік мағынасын тұйықтай білді. Оның 
жасаған немесе қалыптастырған терминдерінің табиғи, өміршең болып келетіндігі осыдан. Тіпті 
қазіргі ғылымда қолданылмайтын терминдерінің өзінде айқын уəж бары сезіліп тұрады. Айталық, 
ғалым құрмалас сөйлемнің бес түрін ажыратады: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, 
қойылыңқы. Неге бұлай атағандығы я болмаса топтастырғандығы мынадан көрінеді: ғалым құрмалас 
сөйлем сыңарлары арасындағы мағыналық қатынастармен бірге айтылу интонациясын да ескерген. 
Ахмет Байтұрсынұлы келтірген сөйлемдерге байыптап қарасақ, айтылу ырғағы берілген сөйлемдерге 
сай келіп отырады. Мысалы, сұйылыңқы салалас сөйлемге келтірген мысалының əуені сөйлемнің 
соңына қарай сұйылыңқы болып келеді: Сабыр түбі – сары алтын, сарғайған жетер мұартқа, 
асыққан қалар ұятқа. Ал қойылыңқы сөйлемнің аяқ шенінде ойдың маңыздылығы арта түседі: Не 
өгіз өлер, не арба сынар – екеуінің бірі болар.
Уəжтану тұрғысынан А.Байтұрсынұлы мынадай іс-əрекеттерді жүзеге асырды деуге болады: тілдік 
тұлға ретіндегі жеке ұстанымының (позициясының) беріктігі, адресаттың ойлау деңгейін назарға 
алып отыруы, терминдік атауға ие болған ұғымның қасиеттерінің толық ескерілуі т.т. Ғалымның 
терминге байланысты қазіргі зерттеулерде үнемі еске алынатын мына пікірі бар: «Біз сияқты 
мəдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт «өз тілінде жоқ» деп, мəдени жұрттардың тіліндегі даяр 
сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің 
қайда кеткенін білмей айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан мəдени жұрттардың тіліндегі 
əдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пəн сөздерінің даярлығына қызықпай, ана 
тілімізден қарастырып, сөз табуымыз керек. Сонда біздің əдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда 
айтылған талғау салтының шарты орындалған болады». Бұл қағида қазіргі қазақ терминологиясының 
басты ұстанымы болуы қажет.
Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы – қазіргі кезде тіл білімінің бір саласын құрап отырған қазақ 
терминологиясының негізін қалаушы. «А.Байтұрсынұлы – терминтанушы» жобасының аясында 
осындай ғылыми маңыздылығы жоғары бағдарларды ұсынуға болады.
А.Байтұрсынұлы – əлеуметтік тіл білімінің негізін қалаушы. Бұл тұжырым профессор 
Б.Хасановтың «Қазақ тілін дамытудың Ахмет Байтұрсынұлы негіздеген жолдары жəне тілдің 
мемлекеттік мəртебесін жүзеге асыру жолдары» атты мақаласында жан-жақты талданады [2]. Осы 
101

еңбекке сүйене отырып, А.Байтұрсынұлының əлеуметтік тіл білімі үшін өзекті пікірлері мен 
пайымдауларын баяндаймыз.
Профессор Б.Хасановтың айтуынша, ахаңтану ғылымының күретамыры – социолингвистикалық 
тұжырымдамалары. «А.Байтұрсынұлы социолингвистикалық мəселелерді сезім (интуиция) арқылы 
қабылдаған, түйсінген. Бұл – əбден заңды, өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара 
байланысын зерттейді. Ахаң қоғамның тілдік қажеттілігін өмірден байқаған, сезе білген» [2, 115]. 
Бұдан əрі ғалым Ахмет Байтұрсынұлының тілге берген («Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, 
жұмсайтын қаруының бірі») анықтамасын дəйек ете отырып, оның əлеуметтік мəнін баса көрсетеді. 
«Ахаңның «Тіл – құрал» атауының өзі социолингвистикалық сипатты атау» деген тұжырым жасайды.
Ғалымның пікіріне қосыла отырып, бұл анықтамалардың коммуникативтік аспектісін де атап 
өткіміз келеді. Тіл үнемі жаңарып отыратын қоғамдық құбылыс екендігі мəлім. Тілді статикалық 
қалыпта зерттеу – мəселенің бір жағы ғана. Тілді сөйлеу барысында, қолданылуы тұрғысынан 
қарастыру тілдің барлық мүмкіншіліктерін айқара ашып көрсетпек. Қорыта келгенде, Ахмет 
Байтұрсынұлы еңбектерінде əлеуметтік тіл білімінің негізі қаланған.
А.Байтұрсынұлы жəне когнитивтік бағыт. Соңғы уақытта тілді танымдық тұрғыдан зерттеу 
өріс алып отыр. Ахаңның лингвистикалық идеяларының ұшқырлығы сонда: сол дəуірдің өзінде тілдің 
антропоөзектік табиғатын дəл байқап, анық аңғарған. Дəлел ретінде А.Байтұрсынұлының ілгеріде 
келтірген сөзін аламыз. Ахаң «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі» 
дегенде орталық тұлға етіп «адам»-ды алып отыр. А.Байтұрсынұлы тілге тек құрылымдық ерекшелік 
ретінде емес, адам баласының болмысына, танымына, қарым-қатынас жасау үдерісіне қажетті бір 
бөлшек ретінде баға береді. Сондықтан зерттеуші Э.Оразалиеваның «А.Байтұрсынұлы – қазақ тілін 
өз алдына оқшауланып тұрған, бір халықтың игілігіне ғана қызмет ететін қазына ретінде ғана емес, 
тіл туралы ғылымның іргелі бір тармағы есебінде, жалпыадамзаттық құндылықтың жүйелі көрсеткіші 
сияқты зерттеу керектігін алғаш дəлелдеген ғалымдардың бірі» [3, 22] деген пікірімен толық 
қосыламыз. Осы орайда Э.Оразалиеваның «Тіл – құралға» қатысты түйген пікірлерін келтіре кету 
артық емес: біріншіден, терең этнолингвистикалық зерделеудің үлгісін танытты; екіншіден, «Тіл – 
құрал» атауының өзі жеке қазақ тілінде емес, жалпы тіл ұғымына, оның қызметіне арналып 
тағайындалған; үшіншіден, ғалым тіл табиғатын зерделей келе тілдің ойлау жүйесімен байланысына 
ерекше мəн береді [3, 23-24].
Профессор Ж.Алтайұлы «Əдебиет танытқыш» еңбегінің тілтану саласындағы орнын жоғары 
бағалай отырып, еңбектегі көзқарастар жүйесін «психолингвистиканың, психопоэтиканың, бұлардың 
келелі мəселесі менталды лексиконның қазақ филологиясындағы бағдарламасындай əсер етеді» [4, 8], 
– деп жазады. Ғалымның зерттеуі одан əрі былай жалғасады: А.Байтұрсынұлы мұрасында діл мен 
лексиконның байланысының түсіндірмесі былайша беріледі: «Біз қазақ тіліндегі сөздің бəрін 
білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. «Тілді қолдана білу» деп айтатын ойға сəйкес 
келетін сөздерді таңдап ала білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасындағы бəріне бірдей ортақ мүлік 
болғанмен, бəрі бірдей пайдаланбайды. Əркім əр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады». 
А.Байтұрсынұлы ділдік лексикондағы таным мен сөйлеу үдерісінің тығыз байланыста болатынын 
орыс академигі Щербадан ширек ғасыр бұрын байқаған... [4, 9].
Келтірілген дəйексөздің барлығы қазақ тіл ғылымындағы когнитивтік ізденістердің бастауы 
А.Байтұрсынұлы еңбектері екендігін айқын аңғартады.
Реті келгенде айта кеткен жөн, жалпы қазіргі когнитивтілік мəселелері ХХ ғасырдың бас 
шеніндегі қазақ зиялыларының сөздерінде нақты көрінеді. Когнитивтіліктің бір саласы – тілдік 
тұлғаға қатысты назар аударарлық тұс қазақ топырағындағы алаш зиялыларының көзқарастарында 
жатыр. Бұны зерттеушілеріміз жазып та жүр. «Когнитивтік лингвистика» оқу-əдістемелік құралының 
авторлар 
ұжымы (Ш.М.Мəжітаева, 
С.А.Кенжеғалиев, 
Ə.К.Шадыкенов) 
А.Байтұрсынұлы, 
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтың таным негіздеріне қатысты ой-тұжырымдары мен көзқарастарын 
талдауға алады [5, 14-17]. Оқу құралында А.Байтұрсынұлының таным үдерісінің жалпы сипатына 
беретін пайымдаулары, сөзді қолданудағы тұлғаның танымында болатын өзектендіру, ойды сөзбен 
хабарлаудың алгоритмдік өңделуі туралы алғашқы көзқарас болып табылатын пікірлер 
қарастырылған. Сонымен бірге Мағжан Жұмабаевтың тіл, ой, сананың бірлігі арқылы дүниетанымды 
сипаттауы, Ж.Аймауытұлының тілдің шығуын психологиялық, танымдық негізден іздеуі когнитивтік 
лингвистиканың бастауы боларлық көзқарастар екендігі баяндалады. Алаш зиялыларының 
лингвистикалық мұралары енді-енді зерттеліп жатқанын ескерсек, олардың когнитивтік бағыттағы 
тұжырымдары алда талай сөз болатындығына күмəн келтірмейміз.
А.Байтұрсынұлы жəне тіл мəдениеті. А.Байтұрсынұлы тіл мəдениетіне де көп көңіл бөлген. Тіл 
мəдениетінің негізгі сапалары ғылыми тұрғыдан алғаш А.Байтұрсынұлының еңбектерінде сөз болды. 
Ғалым тілдің қолданылу заңдылықтарын зерттейтін саланы «тіл қисыны» деп атайды: «Тіл қисыны 
дегеніміз – асыл сөздің болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым. Лебіз ғылымының мақсаты 
– асыл сөздің асыл болатын заңдарын білдіріп, түрлерін танытып, əдебиет жүзіндегі өнерпаздардың 
102

шығарған сөздерінің үлгі-өнегелерімен таныстырып, сөзден шеберлер не жасағандығын, не жасауға 
болатындығын көрсету» [6]. Тіл қисынының «тіл тазалығы», «тіл дəлдігі», «тіл анықтылығы» тəрізді 
талғамдық шарттарын ұсынған: 
«Тіл тазалығы дейтініміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау». «Тіл дəлдігі деп 
ойлаған ұғымға сөз мағынасы сəйкес келуі айтылады». «Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге 
жеңіл, көңілді күдіктендірмейтіндей болса, тіл анықтылығы дегеніміз сол болады».
Тіл мəдениетінің ең бір жанды жері – сөздің коммуникативтік сапасы (Н.Уəлиев). Бұл өлшем 
адресант, адресат факторы, коммуникативтік құзіреттілік т.т. терминдермен тығыз байланысты. 
Қарым-қатынас жасау барысындағы сөздік коммуникативтік сапасы қарым-қатынасқа дейінгі жəне 
одан кейінгі кезеңде де ескеріліп отырады. Біздің ойымызша, А.Байтұрсынұлы өз пікірін ғылыми 
терминдер арқылы жеткізбесе де, сөйлеу актісінде орын алатын бұл мəселелерді жақсы түсінген. 
Бұған дəлел ғалымның мына сөзі: «Айтушы ойын өзі үшін айтпайды. Өзге үшін айтады. Сондықтан 
ол ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып айту керек. Оның үшін айтушы сөйлейтін тілді жақсы 
қолдана білуі тиіс. Яғни, əр сөздің мағынасын жақсы біліп, дұрыстап сөйлемді тізе білуі тиіс».
Осы орайда мəтіндік сипаттағы санаттың бірі – тіл орамдылығы жайында сөз қозғауға болатын 
тəрізді. Бəрімізге белгілі, мəтін – сөйлемдердің кездейсоқ жиынтығы емес. Ол – мазмұндық, 
логикалық, композициялық жақтан ұйымдасқан күрделі сөйлеу бірлігі. Тіл орамдылығы дегенді 
«сөйлемдер арасындағы логикалық байланыстың айқын көрінуі, ойдың (əсіресе, ғылыми, ғылыми-
көпшілік мəтіндерде) композициялық қозғалысының мəтінде нақты бейнеленуі, көрініс табуы» деп 
түсінеміз. А.Байтұрсынұлы былай деп жазады: «Ұзын айтқанда ой дəуірлеген бетімен барып, 
қайтатын түрі болады. Сөйлеудің сондай түрлері «орамды» деп аталады» [7, 310]. Бұған қарағанда, 
«тіл орамдылығы» ұғымын ғылыми айналымға алғаш енгізген А.Байтұрсынұлы деуге толық негізіміз 
бар. Қазіргі зерттеушілердің міндеті – айтылған ғылыми пікірлерді бүгінгі ғылым тезіне салып, 
толыққанды баяндау болмақ. 
Қорыта келгенде, А.Байтұрсынұлының лингвистикалық идеялары ұшан-теңіз, оларды бүгінгі тіл 
білімінің талабына сай ұштастыра зерттеу қажет. Жаңа білім бұрынғыны жоққа шығару арқылы емес, 
керісінше, ескі білімнің негізінде жаңаның пайда болуы арқылы жүзеге асатынын ескерсек, 
А.Байтұрсынұлының тілдік мұрасы – ешқашан сарқылмайтын қайнар іспеттес.
Əдебиет: 
1. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов (өмірі мен қызметі туралы) // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі 
мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). - Алматы: Ана тілі, 1992. - 8-30-б.
2. Хасанов Б. Қазақ тілін дамытудың Ахмет Байтұрсынұлы негіздеген жолдары жəне тілдің мемлекеттік 
мəртебесін жүзеге асыру мəселелері // Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы. А.Байтұрсынұлының 125 
жылдығына арналған республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. -Астана: Елорда, 1998. 
3. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Ғылыми монография. - Алматы: Ан 
Арыс, 2007.
4. Алтайұлы Ж. Тіл мен ділдің байланысына арналған барлаулар (мəселенің қойылысы мен тарихына) 
//Ментальділіктің тілдегі көрінісі: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Ақтөбе, 
2008. 
5. Когнититвік лингвистика. Оқу-əдістемелік құрал. - Қарағанды, 2008. 
6. Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. - Алматы: Жазушы, 1989.
7. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992. 
– 448 б.
Ильясова Н.
филол.ғ.д., Абай атындағы ҚазҰПУ доценті 
А.Байтұрсынұлының қазақ грамматикасын анықтап-белгілеудегі ұстанымы əлемдік 
лингвистика деңгейінде 
А.Байтұрсынұлының «Тіл – құрал» атты еңбегін əлемдік лингвистика деңгейіндегі еңбек ретінде 
ерекше бағалауға болады. Ғалымның 1914 жылы жарық көрген бірінші кітабында: «Халық өмірі бір 
жылдап, он жылдап, хəттə жүз жылдап та емес, мың жылдап саналады. Сондай ұзақ өмірінің ішінде 
халықтың дағдылы тұтынып келе жатқан сөздері, ол сөздерінің біріне-бірі жалғасып тізілетін 
дағдылы жолы, жүйесі, қисыны болады. Һəр жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай 
басқалық болса, тілінде һəм сондай басқалық болады», – деген [1,143]. Осы бір ғана тұжырымның 
өзінен тіл біліміне тəн бірнеше ерекшеліктерді анықтап-белгілеп бергенін көруге болады: біріншіден, 
тарихтың үлкен сахнасында халықтың өмірі мыңдаған жылдармен өлшенетін болса, сол жылдар 
103

бойы халықтың тұтынып келе жатқан сөздері ұлттық тілдің ұйытқысы болады; екіншіден, жүйелі 
түрде қисынын тауып, дағдылы жолға түскен сөздер ғасырлар бойы халық тұтынуға арқау болады; 
үшіншіден, халықтың түрінде, ділінде, мінезінде қандай ерекшілік болса, тілінде де дəл сондай 
ерекшелік болады. Ендеше, «халық тілінің негізінде ұлттық тіл қалыптасып, дамиды» деген əдеби 
тілдің тарихында айтылып жүрген тұжырымның бастау көзін А.Байтұрсынұлы анықтап-белгілеп 
берді» деуге негіз бар.
Ұрпақтанұрпаққа мирас болған халық тілін лингвистикалық тұрғыда саралай білген ғұлама 
ғалымның теориялық тұжырымдары тіл білімінің құрылымдық жүйесіне де, салыстырмалы-тарихи 
жүйесіне де, антропоөзектілік жүйесіне де бағыт-бағдар бола алады. А.Байтұрсынұлы тілімен 
айтқанда, «мыңдаған жылдар бойы халықтың дағдылы түрде тұтынып келе жатқан сөздерін» 
құрылымдық лингвистикада «сөздік қор» деп, салыстырмалы-тарихи лингвистикада «тілдің 
генетикалық, типологиялық жақтан шығу тегін тарихи тұрғыда анықтайтын тіл құралы», 
антропоөзектілік лингвистикада «ұлттың танымын, болмысын анықтайтын концептілер» деп тануға 
болады.
«Əлемдік лингвистикада ХХ ғасырдың 20-50-жылдарында «күрделі синтаксистік тұтастық» жəне 
«фразалық тұтастықтағы тілдік бірліктер» табиғаты алғаш рет назарға алынды» деп 
келеміз.Мағыналық жақтан əртүрлі айтылымдарға негізделген синтаксистік тұтастықтар жөнінде 
орыс зерттеушілері Л.В.Щерба, В.А.Фигуровский сынды ғалымдардың тұжырымдары негізінде «70-
жылдары тіл ғылымына дискурс ұғымы енді» деген қорытындыға да келгеніміз белгілі. Тіл білімі 
терминдерінің түсіндірме сөздігінде: «Дискурс (франц. Discours – сөз, сөйлеу) – прагматикалық, 
мəдени əлеуметтік, психологиялық т.б. экстралингвистикалық факторлармен, шындық өмір 
уақиғасымен байланысты нақты мəтін. Дискурс көне жазба мəтіндерінде, нақты өмірмен 
байланыссыз мəтіндерде қолданылмайды. ХХ ғасырдың 60-70-жылдарында дискурс теориясы, даму 
үрдістері соған қатысты басқа мəселелер зерттелді. Дискурстың теориялық негіздері, оны талдау 
əдістері неміс, америка т.б. ғалымдардың еңбектерінде ашылған [2, 94]. Шетел ғалымдары арасында 
дискурс туралы біраз уақыт талас болды. Э.Бенвенист, Р.Годель сынды ғалымдар «дискурс» сөзін 
лингвистика ғылымында қолдану тілдің таңбалық құрылымын айқындай алмайтындығын ескеріп, ол 
ойлаумен, сөйлеумен байланысты ұғым екенін ескеру қажеттігін назарға алды. Э.Бенвенист: «Вместе 
с предложением мы покидаем область языка как системы знаков и вступаем в другой мир, мир языка 
как орудия общения, выражением которого является дискурс», – дейді [3, 130]. 
ХХ ғасырдың 70-жылдарында əлемдік лингвистикада жаңадан назарға алынып, шешімін таппай 
жатқан мəселе А.Байтұрсынұлының 1914 жылы «Тіл – құрал» атты еңбегінің 1-кітабында-ақ 
практикалық тұрғыда көтерілген. А.Байтұрсынұлы оны «дискурс» деп атамағанымен, осы бірінші 
кітабының сөйлеу мен сөйлемді айырудың жолдарын белгілейтін «Сөйлеу һəм сөйлем» деп аталатын 
бөлімшеде: «1) Жер жұтуға тоймайды; от отынға тоймайды; құлақ естуге тоймайды; кісі ойға 
тоймайды, бөрі қойға тоймайды. Бұл сөйлеуде бес сөйлем бар. 2) Еділ бойы тоғай бар, тоғай 
толған ноғай бар, бурыл атта бұғау бар, оны да кесер егеу бар, сом темірге балға бар, сом сынғанға 
алла бар. Бұл сөйлеуде алты сөйлем бар» деп көрсетеді [1,144]. Зер салып қарасақ, ғалым «сөйлеу» 
деген ұғымды қазіргі тіл білімінде айтылып жүрген тұжырым тұрғысында қарастырмаған. Қазіргі тіл 
білімінде «адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіру əрекеті. Сөйлеу анатомиялық 
мүшелердің қатысуымен іске асқанымен негізінен, адамның психикалық қабілетіне, қоғамдық 
тəжірибесіне сүйенеді... Сөйлеу процесі айтылатын пікірдің мазмұнына, пікір айтудың жағдайына 
(пікірді ауызекі немесе жазбаша айту, екі-үш адам қатысқан диалог түрінде сөйлесу, көпшілік алдына 
шығып сөйлеу т.б.) сай түрліше құралады» [4, 368] деп танылса, А.Байтұрсынұлы бұл мақсатта емес, 
логика-грамматикалық байланыста жұмсалатын бір сөйлемнен артық сөйлемдерден құралған күрделі 
синтаксистік тұтастықты немесе сөйленімді (речь) «сөйлеу» деп көрсеткен. Мұны қазіргі таңда тіл 
білімінде өзекті мəселе ретінде қарастырылып жүрген «дискурс» ұғымының синонимі деп қарауға 
болады. А.Байтұрсынұлының сөйлеуге тəн ерекшелікті айқындау мақсатында ұсынып отырған 
мысалдарына назар аударсақ, коммуникативті-прагматикалық мақсат көздейтінін байқауға болады. 
Біріншіден, кез келген мəлімет емес, мəліметті іріктеп ұстану қағидасын; екіншіден, мəлімет 
қабылдаушының назарына (эмоциясына) əсер ету қағидасын; үшіншіден, қабылдаушының 
көзқарасын қалыптастыру қағидасын басшылыққа алған. Сонда ғалымның «сөйлеу» деп отырғаны – 
құрылысы жағынан ықшам, қолданысы жағынан көркем, мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды 
қамтитын, асқан шеберлікпен жасалынған сөз өрнегі.
Бүгінгі күнге дейін ел аузында сақталған, тұтастай алғанда елдің өз өткені туралы пайымы мен 
ұғымын аңғартатын, өзгеше бір таным көзі, дерек қоры болып табылатын мəтін (дискурс) 
эксплицитті тəсілге негізделеді. Құрамындағы сөйлемдер ашық айтылып, нақты түсіндірулерге 
негізделеді. Сондықтан олардың құрамынан қай сөйлемді алып тастасақ та, мəтіннің мазмұн 
тұтастығы жоғалмайды. Мұны А.Байтұрсынұлының сөйлеуге берген мысалымен дəлелдеуге де 
болады: Жер жұтуға тоймайды; от отынға тоймайды; құлақ естуге тоймайды; кісі ойға 
104

тоймайды, бөрі қойға тоймайды. А.Байтұрсынұлының тілімен айтқанда, сөйлеудің мəнін 
анықтайтын осы мəтін құрамынан қай сөйлемді алып тастасақ та немесе мəтінді қысқартып 
тастасақ та, мазмұн тұтастығы жойылмайды. Сондықтан сөйлеудің бұл түрі «мəні, мазмұны ашық 
эксплицитті тəсілге негізделген» деген қорытынды жасауға болады. Олардың қатарына адал еңбек 
елге жеткізер, арам құлық елден кеткізер; ұрыс ырысты қашырар, ынтымақ халықты асырар; 
ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса, ас көп т.б. сияқты мақал-мəтелдерді де жатқызуға 
болады. Олардың құрамындағы сөйлемдердің жігін бөліп жеке-жеке айтсақ та, əр сөйлемде 
семантикалық тұтастық, мағыналық мазмұн сақталып, олар тілдік қатынас қызметін атқаруға 
қабілетті болады. А.Байтұрсынұлы ұсынған сөйлеудің бұл түрін «мəліметті іріктеп ұсынуды 
(ақпараттық ұстанымды) мақсат ететін дискурс» деп танимыз. Дискурстың бұл түрінде сөйлеуші 
айтылған ойды қорытындыламайды, мəтіндегі берілген хабардың шегін аяқтауды мақсат етпейді, 
сөйлеуші өз ойын əрі қарай жалғастырып айту мүмкіндігіне ие болады. Себебі сөйлемдер арасындағы 
логикалық байланыс белгілі бір тақырып аясына байланысты ассоцацияланады. Негізінен, логикалық 
байланыс жақсылыққа негізделеді. Жақсылық ассоцациясы шын жүректен шыққан ізгі тілек 
болғандықтан, дискурстың бұл түрі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, тілдік қатынаста адамдардың бір-
біріне деген сүйіспеншілігін, мейірім-шапағатын, ынтымақ-бірлігін, болашаққа деген мақсат-
мүдделерін белгілейді. Тек теріс батада ғана логикалық байланыс жамандыққа негізделеді. 
Жамандық адамдардың жан-дүниесіне кері əсер ететін құбылыс болғандықтан, бұл тақырыптағы 
дискурстың тілдік қатынастағы қызметі солғын болады. Тілде өте сирек қолданылады. 
Дискурсқа тəн мəн мəтін ішіндегі байланыс, өзара тұтастық (Леонтьев), текстің бөлшектенуі 
(Жинкин) мағыналық толықтық (автосемантизм) (Леонтьев), интеграция жəне аяқталғандық 
(Гальперин) біртұтасқұрылымдық (Звигенцев) белгілерімен айқындалады. Бұл ұғымдардың барлығы 
бір-бірімен тығыз байланысты болып, дискурс жағдаятқа жəне оған қатысушыларға байланысты 
экстралингвистикалық, этномəдени факторлар, сондай-ақ коммуниканттардың мақсат-міндеттері 
басшылыққа алынады. Осы аталған тұжырымдардың барлығы да А.Байтұрсынұлының мысалдарында 
анық көрініс тапқан. 
А.Байтұрсынұлының сөздерді топтастыруын саралайтын болсақ, қазіргі функционалдық тіл білімі 
қағидаларына негізделгенін байқауға болады. Ғалым сөздерді атауыш сөздер жəне шылау сөздер 
түрінде екі топқа бөледі. Атауыш сөздердің қатарына зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік – 
бесеуін жатқызады. Зат есімді «нəрсенің өзін атайды», сын есімді «нəрсенің сынын атайды», сан 
есімді «нəрсенің санын атайды», етістікті «нəрсенің істейтін ісін атайды» деп көрсетеді. Ғалымның 
жасаған тұжырымынан атауыш сөздердің бойындағы функционалдық ерекшеліктерді дөп баса 
білгенін көруге болады: біріншіден, атауыш сөздерді «белгілі бір нəрсеге қатысты сөздер» ретінде 
таныған; екіншіден, сөздерді білдіретін ұғымына қарай сөз таптарына жіктеген; үшіншіден, атаулық 
қызмет атқаратынын көрсеткен. 
«Атауыш сөздер» деген терминнің өзі сөздердің семантикалық ерекшелігіне байланысты қойылған 
деуге болады. Ғалым атауыш сөздерді анықтағанда лексикалық мағынаның түрлеріне қарай емес, 
керісінше, сөздерді ұғымдық жақтан яғни, семантикалық ерекшеліктеріне қарай топтастырған. 
Оларды белгілі бір нəрсенің өзіне қатысты ұғымды білдіретін сөздер ретінде бөліп алған. Нəрсенің 
өзіне қатысты заттық ұғымды білдіретін сөздерді зат есім, нəрсенің өзіне қатысты сындық ұғымды 
білдіретін сөздерді сын есім, нəрсенің өзіне қатысты сандық ұғымды білдіретін сөздерді сан есім, 
нəрсенің өзіне қатысты қимылдық ұғымды білдіретін сөздерді етістік деп тануы да сондықтан.
А.Байтұрсынұлы шылау сөздерді үстеу, демеу, жалғаулық, одағай түрінде топтастырады. Үстеуге 
«басқа сөздердің мағынасын толтыру үшін үстеу болатын сөздер», демеулерге «екі сөздің, яки, екі 
сөйлемнің арасын жалғастыруға демеу болатын сөздер», жалғаулықтарға «басқа сөздердің 
шылауында тұрмаса, өз алдына мағына шығармайтын сөздер», одағайларға «басқа сөздерден оңаша, 
одағай айтылатын сөздер» деп сипаттама береді. Оларды атауыш сөздермен салыстырсақ, мынадай 
айырмашылықтарға ие екенін көруге болады: атауыш сөздер белгілі бір нəрсеге қатысты сөздер 
болса, шылаулар нəрсеге қатысты емес, олар айтылатын ойды толықтыру мақсатында жұмсалады; 
екіншіден, атауыш сөздер дербес қолданылуға қабілетті болса, шылау сөздер дербес қолданылмайды, 
олар ойға қатысты айтылатын сөздердің мағынасына қосымша мəн үстеу мақсатында қолданылады; 
үшіншіден, атауыш сөздер атаулық қызмет атқарса, шылау сөздер жұмсалымдық қызмет атқарады. 
Сөзіміз дəлелді болу үшін А.Байтұрсынұлы көрсеткен мысалдарға сүйене отырып талдап көрейік. 
Ғалым былай дейді: « «əрең келдім» дегенде «əрең» демесем де келгенім көрініп тұр, бірақ «əрең»-ді 
қосқанда келгендік үстіне қалай келгендік көрініп тұр» [1, 194]. Расында, «əрең» сөзі «келдім» деген 
етістіктің шылауында тұрып, сөйлемнің мағынасын толықтыру қызметін атқарады. Бұл сөзді атауыш 
сөздер сияқты белгілі бір ұғымды білдіретін сөздердің қатарына да жатқыза алмаймыз. Себебі ол – 
нəрсенің өзіне қатысты емес, нəрсенің істейтін ісіне қатысты сөз. Ол істің қалай болған амалын 
білдіру мақсатында айтылатын ойға қосымша мағына үстейді. Үстеу нəрсенің өзіне қатысты ұғымды 
білдіру қызметін атқара алмайды, ол істің амалын, мезгілін, мекенін т.б. білдіретін мағынада 
105

жұмсалады. Осы жерде мағына мен ұғымның арасындағы айырмашылыққа да мəн бергеніміз жөн 
сияқты. Ұғым лексикалық мағынаның жалпылануынан туындайды. Мəселен, «кел (келу)» сөзінің 
лексикалық мағынасы – «көздеген жерге жету, бару» болса, білдіретін ұғымы – қимыл-əрекет, іс. 
«Кер (керу)» сөзінің лексикалық мағынасы – «затты жазу, тарту, созу»: білдіретін ұғымы – қимыл-
əрекет, іс. Сондықтан да бір ұғымды білдіретін сөздердің жиынтығы бір сөз табы ретінде 
қарастырылған. Етістікке жататын сөздердің барлығы – қимыл, іс-əрекетті білдіру ұғымында 
жұмсалады. Бірақ олардың əрқайсысының мағынасы əртүрлі. Мағына сөйлемдегі айтылатын ойды, 
ақпаратты беруге қызмет атқарады. А.Байтұрсынұлының үстеуді нəрсенің өзіне қатысты ұғымды 
білдіретін сөздердің қатарына қоспай, шылау сөздердің қатарына қосуы да осыған байланысты. 
Үстеуде нəрсенің өзіне қатысты ұғым жоқ, бірақ мағына бар. Үстеудің мағынасы сөйлемдегі 
айтылатын ойдың мағынасын толықтыруға қызмет атқарады. Сондықтан дербес тұрып, атауыш 
сөздер сияқты қолданылмайды. Мəселен, кітап, дəптер десек, олар жеке тұрғанда да белгілі бір затқа 
қатысты атау ретінде дербес ақпараттық мəнді білдіре алады. Ал, əрең, кеше, əбден, бұрын десек, 
олар жеке тұрғанда дербес ақпараттық мəнді білдіре алмайды екінші бір сөздің қатысын талап етіп 
тұрады. Кеше келді, əрең айтты, əбден шаршады, бұрын келді түрінде қолданғанда ғана екі сөздің 
мағынасы бірін-бірі толықтырып, қатыстық ақпараттық мəнді білдіруге қызмет атқарады. 
А.Байтұрсынұлы шылау сөздердің қатарына да, де, не, немесе, əлде, əйтпесе деген сөздерді 
жатқызуы, «Демеу дегеніміз – екі сөз, яки, екі сөйлемнің арасын жалғастыруға демеу болатын 
сөздер» [1, 195] деп көрсетуі тектен-тек емес. «Екі сөз, яки, екі сөйлемнің арасын жалғастыруға бұл 
сөздер қай жағынан демеу болып тұр?» деген сұрақ туындайды. Əрине, мағына жағынан. Бұл сөздер 
сөйлемге демеулік мағына үстейді. Ғалымның берген мысалдарына назар аударайық: «Мен де, сен де 
сонда болдық», « ол оқиды да, жазады да». Мұнда «да, де»-ні алып тастасақ, сөйлемнің мағынасы 
солғындайды. Дəл осы күйінде тұрғанда, яғни, «да, де»-ні қосып айтқанда сөйлемдегі айтылған ой 
(ақпараттың мазмұны) нақты, дəл, бұлтартпастай мағынаны білдіреді. «Не ол тұрар, не мен 
тұрармын», «Бұл жұмыс не бітер, не бітпес немесе осы күйінде қалар» деген сөйлемдегі не, немесе 
деген сөздер сөйлемдегі айтылатын ойға (ақпараттың мазмұнына) екіұштылық мағына үстеп тұр. 
«Мен саған ұрыстым ба? Əйтбесе, сөктім бе? немесе соқтым ба?»; «Балаң қазақша оқи ма? 
Орысша оқи ма? Əлде, тіпті, босқа жүр ме?» деген сөйлемдегі «ма, ме» сөйлемдегі айтылатын ойға 
(сөйлемнің ақпараттық мазмұнына) сенімділік мағына үстеп тұр. Сонымен, А.Байтұрсынұлы 
тіліміздегі сөздерді топтастырғанда олардың функционалдық ерекшеліктерін басшылыққа алғанын 
көреміз. 
Қорыта келгенде, А.Байтұрсынұлы əлемдік лингвистикадағы əдеби тіл, дискурс, функционалды 
тіл білімі теориясына тəн ұстанымдарды «коммуникативті-прагматикалық», «семантикалық», 
«куммулятивтік» деп атамаса да, теориялық тұжырымдары осы мақсатта уəжделіп, ХХ ғасырдың 
бірінші жартысында, 1914 жылғы «Тіл – құрал» атты еңбегінде практикалық тұрғыдан дəлелдеп 
кеткен деуге толық негіз бар. 
Əдебиет: 
1.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992. - 
448 б. 
2. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Сөздік-словарь, 2005. - 440 б. 
3. Бенвенист Э. Общая лингвистика. - М.: Прогресс, 1974. - 444 с. 
4. Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы, 1998. - 509 б. 
Шарапатұлы Ш. 
филол.ғ.д., ҚР ІІМ Б.Бейсенов атындағы
Қарағанды академиясының профессоры
Ахмет Байтұрсынұлының көсемсөздеріндегі тіл мəселесі 
Ғасырлар тоғысындағы қазақ тілінің тағдыры жайындағы толғаныстарды «Айқап» журналы, 
«Қазақ» газетіндегі мақалалардың, Алаш партиясы, Алашорда документтерінің алаш көсемі – 
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатовтардың еңбектерінің тарихи шешуші мұраттар атқарғаны аян болып 
отыр. Ал арнайы жинақ болып басылған еңбектегі [1] Клапрот, А.Құрманбаев, Д.Сұлтанғазиндердің 
мақаларларынан байқалары – үстіміздегі ғасырдың нəтижелері. Ендеше, «А.Байтұрсынұлы бастаған 
қазақ зиялылары тіл тазалығын сақтау, əдеби тілді қалыптастыру жəне ұлттық тілдің көркемдік 
деңгейін, қоғамдық өмірдегі рөлін көтеру жолында жанашыр ғана емес, жасаушысы да болды» деуге 
толық негіз бар.
А.Байтұрсынұлы «Қазақ» газетін ұйымдастырғанға дейін «Айқап», «Шора» журналдарында 
жарияланған еңбектерінде Ы.Гаспринскийдің 1884 жылы ұсынған «усул жадидін» қолданғанымен, 
106

оның көзсіз еліктеушісі болмай, араб əліппесі негізіндегі қазақ жазуы қазақ тілінің төл дыбыстық 
жүйесіне сүйенетіндігін, тіліміздегі арабизм, парсизм, татаризмдерге қарсы шықты [2, 387-395, 432-
434; 3: 223-326]. 
С.Мұқановтың 1932 жылдың өзінде: «Қазақ» газеті «Айқап» шала пісірген нəрселерді дұрыс 
пісірді, көмескі пікірлерді айқындап, сонымен қатар «Қазақпен» қазақтың тілі туды, таза қазақ тілінде 
шыққан баспасөз «Қазақ» газеті ғана болды… Көпшіліктің пікір көші «Айқаптан» «Қазаққа» ауды» 
[4, 52] деуінен газеттің қазақ тілі мəселелерін сөз етіп қана қоймай, өзі үлгі бола білгендігін 
бағамдаймыз. 
А.Байтұрсынұлы 1912-1926 жылдар аралығында қазақ тілінің келелі мақсат-міндеттер жайында 
«Жазу тəртібі», «Шаһзаман мырзаға», «Жазу мəселесі», «Қазақша сөз жазушыларға», «Қазақша оқу 
жайынан», «Оқыту жайынан», «Бастауыш мектеп», «Шекіспей, бекіспейді» атты мақалаларын 
жарияланды. Араб əліппесін қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне қарап түзу мəселесін 1912 жылы 
«Айқап» журналында жарияланған «Жазу тəртібі» атты мақаласында [2, 380-385] алғаш көтеріп, 
тұңғыш қадам жасады. Қазақ тілінің 43 дыбысын 28 таңбадан тұратын араб əліппесі негізіндегі қазақ 
жазуын ұсынды. Ахаң жасаған əліппенің Енисей, Орхон, Талас (бұдан былай – ЕОТ) жазулары мен 
М.Қашқаридың еңбектерімен үндес сабақтастықта, салаластықта бағамдауға болады: 
1) ЕОТ жазуларында дара дыбыстар саны – 12 [5, 5;16] (А мен Е, Ы мен І, Ө мен Ү əріптері 4-ақ 
таңбамен белгіленген). М.Қашқари ұйғырлар туралы айта келіп: «Олар 24 дыбыстан туратын түркі 
жазуын пайдаланады» [6, 13], – дейді. Əріптердің ЕОТ жазуында 22, М.Қашқари заманында 24, 
А.Байтұрсыновта 28 болуы – Ү-ҮІІІ, ХІ жəне ХІХ ғасыр соңы, ХХ ғасыр басында түбі бір түркі 
тілдерінің дыбыстық құрамы өзгергенімен, көп алшақтай қоймағандығы, түркі тілдік артикуляциялық 
базаның берік болғандығының айғағы. 
2) ЕОТ жазуы негізінен силлабикалық (буындық) жəне фонетикалық (дыбыстық) жазу түрлеріне 
негізделгендіктен, сөздердің дыбыстық құрамының жуан не жіңішке екендігі қатар келген дауыссыз 
дыбыстардың жуан не жіңішкелігіне қарай ажыратылады, себебі сөз мағыналарын ажыратуда 
дауыссыз дыбыстар шешуші рөл атқарған [5, 20]. Байтұрсыновтың əліппелік реформасында 
керісінше: «Дауысты дыбыстарға дауыссыз дыбыстар бағынбақшы. Яғни, дауысты дыбыстар жуан 
айтылса, олардың қатарындағы дауыссыз дыбыстар да жуан айтылмақшы; дауысты дыбыстар 
жіңішке айтылса, дауыссыз дыбыстар да жіңішке айтылмақшы» [2, 381]. Себебі Ахаң тек қана 
фонетикалық жазуды басшылыққа алған. ЕОТ жазуы, М.Қашқари пайымдауы мен 
А.Байтұрсыновтың қазақ əліппесін негіздеуіндегі ең басты ортақтық – сингорманизм, ассимиляция 
заңдылықтары түркі тілдерінің айнымас ережесі болғандығын дəлелдеулері.
3) М.Қашқари араб əліппесі түркі тілдерінің дыбыстық құрамын толық қамтамасыз ете 
алмайтындығын ХІ ғасырда-ақ атап көрсетсе [6, 15], А.Байтұрсынов осы мəселенің шешімін қазақ 
тілінің негізінде канондық қасиетте деп саналып келген араб əліппесіне 938 жылдан соң өзгеріс 
енгізуі – ерлікке пара-пар іс. 
«Шаһзаман мырзаға», «Жазу мəселесі» атты «Айқап» журналында жарияланған мақалалары – 
Ш.Жияшев пен Ғ.Мусилердің қазақ əліппесіне қатысты қарсы да қияпастау пиғылдағы 
жарияланымдарына жазған жауаптары. Ш.Жияшев өз мақаласында Ахаңның араб əліппесіне қазақ 
тілінің дыбыстық жүйесіне сəйкес келмейтін дыбыстарына графикалық өзгеріс енгізу арқылы жаңа 
əліппе түзуін «бірге қозғалмаудың», «бұра тартудың белгісі» деп түсінеді. «Белгілі бір тілге əліппе 
құрастыру – жеке адамдардың еркі емес, «тіл болса, оның законы боларға керек. Менің … жазған 
сөздерім фонетикаға тиісті сөздер» [2, 391-392], – деп, тілдік фактілерден пайымдалған теориялық 
тұжырымдар екенін баяндайды. «Сізден білімі кем емес» «Бөкейханов й жəне у дыбыстарына 
«Англия тілінде» де өз алдына əріптер алынбайтынын, себебі олар дауысты дыбыстардан кейін 
келгенде жарты дауысты болатынын [2, 393] сіз секілді күлкіге көтермей кеңес етіп айтты» деп 
салиқалы пікір алысу мен əдептен озбауға шақырады. Екінші мақалада [2, 385-387] Ғ.Мусиге у, о, ы, 
е дыбыстарын жазуда графикалық таңбаларды белгілеуде қазақ тілінің табиғатын ескергенін 
түсіндірді.
1926 жылы «Жаңа мектеп» журналында жарияланған мақаласында Ахаңның өзі де профессор 
Яковлевке жақсы əліппе 2 талапқа: 1) тіл дыбысына əріптер түгел жетуі керек, 2) əріп белгісі аз 
болуы керек. Бұл қасиеттер қазақ əліппесінде бар екендігін айтқанын баяндайды [2, 413]. 
А.Байтұрсынов жасаған əліппе ғылыми жəне практикалық жағынан негізделген іс екендігін өз 
заманында, кейінгі кезеңдерде небір білімпаздар ерекше бағалап жүр. Оған дəлел: 
А.В.Луначарскийдің жауапты редакторлығымен 1929-1931 жылдары шыққан «Əдебиет 
энциклопедиясының» І жəне V томдарында «Казахский алфавит» деген кесте беріліп, 
«Байтурсыновский алфавит» деп көрсетеді. Орыс лингвисі Н.Ф.Яковлев 1928 жылы «Математическая 
формула построения алфавита (Опыт практического применения лингвистической теории)» атты 
мақаласында Ахаң еңбегін «лингвистикалық тапқыр жаңалық» («лингвистическое изобретение») деп, 
Е.Д.Поливанов: «Эту последную форму, которую приняла казак-киргизская графика в 1924 году я во 
107

всяком случае считаю уже не нуждающейся, в поправлениях и представляющей последний шаг в 
историческом формировании национальной графики, которым с полным могут гордиться киргизские 
деятели просвещения – создатели реформы, как крупным культурным завоеваниям» [7, 36], – деп 
бағалаған. Байтұрсынұлы əліппесін А.А.Реформатский, А.М.Барулин [8, 7], А.Н.Кононовтар [9,115], 
Германия, АҚШ ғалымдары жоғары бағалап, оның өміршеңдігі сондай Қытай, Түркия, Монғолия, 
Иран 
қазақтары 
əлі 
күнге 
дейін 
қолданады. 
А.А.Реформатский 
Байтұрсынұлының 
сингармоорфография принципі орыс жəне АҚШ лингвисі, əдебиеттанушы Р.О.Якобсонның дыбысты 
графика арқылы беру методынан көп бұрын жасалғанын ескертеді. Өзбекстандағы қазақ профессор – 
Махамбет Жүсіпов Ахаң жайындағы тұңғыш монография жазып, А.Байтұрсынов əлемдік 
лингвистика тарихында алғашқы соны жаңалық – сингармоалфавит пен сингармоорфографияның 
негізін қалап, сингармониялық тілдердің əліппелерін əуелде латын, содан кейін кириллица негізінде 
құрауға түпқазық болды [8, 5] деген батыл да байсалды пікір айтады. 
«Шора» журналындағы (1913) «Қазақша сөз жазушыларға» атты мақаласының мазмұны «түркі 
тілдеріндегі емле де түрік-татар тілдерінің жөнімен жүруі керек» деген ойға жауап іспетті. Онда 
«емле – жазу үшін шығарған нəрсе. Олай болса, тілді … емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау 
керек» [2, 395], «Гаспринскийдің сөзін тірілтеміз» десек, ұлығ іс үшін ұсақ намысты қойып, түріктің 
тұнық тілін, түзу емлесін алу керек» [2, 399], – дейді. 
«Қазақша оқу жайынан» деген мақаласында «мұғалімдердің көбі қазақ тілінде қанша һəм қандай 
дыбыстар бар екенін жақсы білмейді, көбі қазақ тіліндегі дыбысты араб харыфына қарап есептейді. 
Араб харфы дұрыс келмейтін дыбыс қазақ тілінде де бар болса да, жоққа санайды» [2, 434], – деп, 
дыбыс пен əріпті, оның ішінде араб жəне қазақ тілдерінің дыбыстық жүйесін айыра білмегендерді 
сынға алады. Екінші кемшілігі ретінде оқуды, сауаттандыруды дыбыспен жаттықтырудан 
бастамайтындығын айтып, «Оқыту жайынан» деген мақаласында у с у л - ж а д и т (төте оқу) 
жүйесімен сауаттандырудың 2 түрлі əдіске: у с у л м ə д и е – əріп таныту арқылы сауаттандыру, у с у 
л с о т и е – дыбыс таныту арқылы сауаттандыру болып бөлінетінін, оның ішінде графикалық əдіспен 
(усул мəдие) емес, фонологиялық əдіспен (усул сотие) үйретудің тиімді екенін ескертеді [10, 77]. 
Ахаңның 1912 жылдан бастап бірнеше рет қайта басылған оқу құралдары усул сотие əдісімен 
жазылғаны белгілі.
«Бастауыш мектеп» атты мақаласында [2, 435-438] патша үкіметінің бодан елдер мен отар 
халықтардың ана тілдеріне деген қитұрқы саясатын сынап, бастауыш мектептің оқу тілінің қандай 
болуы керек екенін мəселе етіп қояды. Мəселен, Россиядағы орыстан басқа елдерде «бастапқы білім, 
алғашқы екі жыл ана тілінде болуға тиіс» деген ереже мен жарлықтың екі рет (1906 жыл 31 наурыз; 
1913 жыл 14 маусым) шыққанына қарамастан, оқу министрінің «бірден орыс тілімен оқытуды 
ұнатуы», «хүкіметке керегі – мемлекеттегі жұрттың бəрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болғанын» 
ұнату саясатын жүргізіп отырғандығына, ал «əр халыққа керегі – өз діні, тілі, жазуы сақталу» деген 
мұратты қарсы қояды. «Араб əрпі дінмен бірге келіп, қазаққа арналған. Дінмен байланысқан жазу дін 
жоғалмай, жоғалмайды. Қазаққа газет, журнал, кітаптар жоқ кезінде жоғалмаған тіл газет, журналы 
шығып, кітаптары басылып … жатқанда, қазақ тілі жоғалмас», – дейді. Алдымен, араб əліппесінен, 
содан соң дінінен айыру Кеңес өкіметінің отаршыл патшалық Ресейден алған авантюристік 
шовинизм мұрасы болғандай. Дінмен байланысқан жазу жоғалғандықтан, дін жоғалды, екеуі 
жоғалғандықтан, тіл жоғалуға бет алды… 11 жылдың ішінде (1929-1940 жылдар аралығында) бір 
халықты үш рет сауатсыздандыру, яғни 3,5 жыл сайын əліппе ауыстыру, халық зердесін 
жадыбастандырудың «жетілген» түрі болды. Осы тұста «Ұлы Октябрь революциясына дейін 
қазақтың 2%-і ғана сауатты болды» деген жала фактіні Ахаңның 1914 жылы жазған мақаласындағы 
«қазақша хат білушілердің проценті мұжықтардан жоғары» [2, 435] деген пікірімен салыстырсақ, 
«арабша хат танығандар сауатсыздарға жатқызылған ба?» деген ой туындайды. А.Байтұрсынұлы 
мақаласын түйіндей келіп: «Бастауыш мектеп екі жаққа да зиянсыз, пайдалы болуы үшін бастауыш 
мектептер оқуы қазақ үшін 5 жылдық боларға тиіс. Əуелгі үш жылда балалар кілең қазақша оқу 
керек. Соңғы екі жылда кілең орысша оқу керек», – дейді. «Қазақ тілінде үйретілетін пəндер оқу, 
жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, жағрафия, шаруа-кəсіп, жаратылыс жайы» деген нақты 
ұсыныстар жасайды. 
Осы кезеңдегі (1914-1916) тілге қатысты түйткілдердің бірі – татар зиялыларының 1914 жылы 
Петербургтегі мұсылмандар съезінде «рухани мекеме қағазы (баспасөз ісі – Ш.Ж.) татар тілінде 
болсын» деп ұсыныс жасап, ақыры «татар-түрік тілімен» жазылатын болып қабылдануы. Бұл жөнінде 
Ə.Бөкейханов 1914 жылы «Қазақ» газетінің бірнеше санында жазып [10, 156-157], жақтасы – 
Жаһанша Досмұхамедов, қарсыласы – Бақытжан Қаратаев болғандығына налып жазды. Келесі бір 
«мүйіздеудің» сорақысы – тағы да осы татарлардан 1916 жылы шықты. Қазақ тіліндегі «рухани 
мекеме қағаздарының» татар баспаханаларына кіріптарлығын пайдаланып, басына түскісі келіп, олар 
мұсылмандар съезінің шешімін қазақ тіліндегі баспа өнімдерінен талап етті. Алаштың 
ардақтыларының бірі, орыстарға қазақ тілін үйретудің негізін салушы Телжан Шонановтың 1923 
108

жылы жазғанындай: «Ол кезде мəдени жағынан жоғары тұрмыз» деп есептеген татар 
интеллигенциясы өзге түркі халықтарын татарландыру, ішінде қазақ та бар, басқа да ұсақ түркі 
тайпаларын да «ешқандай себеп-салдарсыз татар тектес жұртшылық татар тілін қабылдасын» 
дегеннен басталған еді. Кезек қазақ тіліне де таянған еді» [11, 126]. А.Байтұрсынұлы өзінің 
«Шекіспей, бекіспейді» атты мақаласында [10, 157-158] мұндай пиғылдардың «сыбағасын» берді. 
Байтұрсынов 1926 жылы Түркологтардың І съезінде 1905 жылғы революцияға дейін қазақ тілінде 
баспасөздің болуына рұқсат етілмегендігін өкінішпен еске алады [2, 422]. Қазақ баспасөзінің 
кенжелеп қалыптасуы, Ахаңның алғашқы оқу құралының 1912 жылдан бастап қана жарық көруі – 
осы зұлмат фактінің кесапаты. 
Алаштың айбынды ардагерлерінің бірегейі – Міржақып Дулатов 1912-1926 жылдар аралығында 
қазақ тілінің түрлі мəселелерін қозғаған «Жазу тəртібі» (1912), «Мұғалімдерге», «Манап» драмасы 
(1914), «Тіл – құрал» (1915), «А.Байтұрсынов» (1922), «Қазақ-қырғыз білімпаздарының І съезінде 
сөйлеген сөзі» (1924), «Қазақ тілін жүргізетін комиссияның құлағына алтын сырға» (1925), «Қазақ 
тілінің мұңы» (1926) деген мақалалары жарық көріп, оларда істің, сөздің бəрі А.Байтұрсынұлымен 
байланыстырыла баяндалған. 
«Жазу тəртібі» [3, 223-226] – Ш.Жияшевтің «Бірге қозғалайық!» атты мақаласына қарсы жазылған 
мақала. Мұнда М.Дулатов А.Байтұрсынұлына жақтастықтың жөнімен емес, өзіндік пікірлерімен ой 
тастайды. А.Байтұрсыновтың қазақ тілінде неше дыбыс болса, сонша əріп белгілегенін, сөйтіп, артық 
əріптерді кемітіп, қазақша оқуды оңайлатқаны; не айтылса, соның жазылуы керек екенін ұстанғанын 
айта келіп, «қазақ əліппесіне ф жəне х əріптері де кірсе екен» деген ұсыныс білдіреді. Ш.Жияшевқа 
«кемшілігімізді көрмей, қатемізді түземей, құр «біз де түркі баласымыз» деп атаның аруағына 
сүйенумен қазіргі өнер-білімнің қызу заманында бəйгеге қосыла аламыз ба?» [3, 222-225] деген 
сауал-жауап береді. 
«Тіл – құрал» атты мақаласында А.Байтұрсынұлының «Тіл – құрал» оқулығы қазақ тілінің жалпы 
қағидаларына сүйеніп, жүйелі тəртіппен баяндалғанын, Ш.Жияшевтің Ахаң дауысты, дауыссыз деп 
бөлген дыбыстарын оның барлығы жарты дауысты деп «еш уақытта естілмеген жаңа хабар» 
жеткізіп отырғанын айта келіп, Бұқара, Мекке, Мəдине, Стамбулда оқып қайтқандардың арабшылап, 
сартшылап, ноғайшылап қайтып жүргенін, олардың шəкірт тіліне кері əсер етіп жүргенін; тіпті өзінің 
«Оян, қазақты» жазып жүргенде əлгі «əдеби тілдерді» көбірек кіргізгенін, Абайды, Ахметтің «Қырық 
мысалын» оқып, өзінен-өзі ұялғанын, адасып жүргенін; сол кезеңдегі шын қазақша жазып, «тіл 
мəселесін қолына ала туған» «Қазақ» газеті екенін сөз етеді.
М.Дулатовтың Е.Омаровпен бірігіп жазған «А.Б.Байтұрсынов» атты орысша мақаласы – ұлы 
ғалым жөніндегі ең алғашқы биографиялық очерк. Очеркте Ахаңның өмірлік кредосы «Қазақ» 
газетінің алғашқы санындағы бағдарламалық мақаласында өз тəуелсіздігімізді сақтау үшін бар 
күшімізді біріктіріп, білім мен мəдениетке жетуге ұмтылуымыз керек; бұл үшін алдымен ана 
тіліміздегі əдебиетті дамытуымыз қажет болғанын ерекше атап өтеді. 
Қазақ тілінің қадір-қасиетін арттыруда «Алашорда» мен «Алаш» партиясы орасан еңбек етті. 
Алаш қозғалысы, «Алашорда» үкіметі, «Алаш» партиясы жəне Алаш автономиясының құрылуы – 
тарихи қажеттілік болды. Тілдің жалпы мəселелері тілдің əлеуметтік-қызметтік (функционалдық) 
рөлін айқындаудан, яғни тіл мен оның иесі болып табылатын халықтың қарым-қатынасы мен 
қоғамдық өмірдегі қызметтерін айқындаудан басталады. Осы тұрғыдан алғанда, А.Байтұрсынов бас 
болып бағдарламалы түрде қолға алған қазақ тілінің мəселелерін оның ұлттық əдеби тіл болуын, 
əдеби тіл болудың басты шарттарының бірі – жазбаша түрде дамуын, жазу мəдениеті даму үшін 
жетілген əліппенің болуы керек екенін; ұлттық əдеби тіл қалыптасып даму үшін қоғам өміріне 
белсене қызмет етуі қажет екенін, ұлттық мемлекетке қызмет ету үшін көркем əдебиет, ғылыми-
педагогикалық еңбектер (мектептен бастап жоғары оқу орындарының оқулығына дейін жəне 
ғылыми-көпшілік кітаптардың жазылуы) мемлекеттік құрылымның іс қағаздарының тіліне айналуы 
керек екенін, демек, тілдің қоғамдық-əлеуметтік жəне тарихи функциясын жете түсініп, жетілдіре 
түсуге бүкіл ғұмырын сарп еткендігіне жоғарыда баян еткен еңбектерінің мазмұнынан-ақ зерделеуге 
болады. 
Əдебиет:
1. Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1993. - 232б. 
2. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. - 488 б.
3. Дулатов М., Омаров Е. А.Байтурсынов (библиографический очерк) // Дулатов М. Шығармалары. – 
Алматы, 1991. - 295-302-б. 
4. Мұқанұлы С. ХХ ғасырдағы қазақ əдебиеті. - Қызылорда, 1932. - 180 б. 
5. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. –Алматы: Мектеп, 1986. - 182б. 
6. Кононов А.Н. М.Кашгарский и его «Дивани луғат ит-турк» // Советская тюркология. – 1972. - №1. - С. 3-
17. 
109

7. Поливанов Е.Д. Новая казак-киргизская (Байтурсыновская) орфография // Бюллетень Средеазиатский гос. 
университет. - Вып. УІІІ. -Ташкент, 1924. 
8. Джусупов М. Фонемография А.Байтурсынова и фонология сингармонизма. - Ташкент: 1995. 
9. Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. До октябрьский период. Подготовил Кононов 
А.Н. - Москва: Наука, 1974.-300 с. 
10. Əбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993. - 168 б.
11. Шонанов Т. А.Байтұрсынұлы халық ағарту жəне əдебиет саласында // Жұлдыз. -1992. - №2. - 123-128-б. 
Күдеринова Қ. 
филол.ғ.д.,Сүлеймен Демирел атындағы
университеттің қауымдастырылған профессоры 
А.Байтұрсынұлының емле ұстанымы, орфограммалау тəсілдері 
А.Байтұрсынұлының тіл біліміндегі алатын орнын ғалым Н.Уəлиев бір сөзбен былай деп түйген 
еді: «Жалпы тіл білімінде «тұңғыш фонолог» деп əдетте əліпби түзушілерді атайды (олардың 
фонологиялық зерттеу жазуы – шарт емес). Олай болса, қазақ тіл біліміндегі алғаш фонолог – 
А.Байтұрсынұлы» [1, 38]. А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің өзге салаларындағы еңбегі бір төбе 
болса, əліпби, жазу теориясы, емле жайындағы еңбегі – бір төбе. А.Байтұрсынов əліпбиінің 
фонологиялық негіздері, ондағы «инвариант-вариант» қисыны бойынша «əріптердің фонемалық 
мəнді бере отырып, дыбыстық мəнді де (жуан-жіңішке əуезін) білдіріп, біте қайнасып тұрған ішкі 
құрылымдық ерекшелігі туралы да бірегей зерттеу Н.Уəлиевтің «Қазақ графикасы мен 
орфографиясының фонологиялық негіздері» атты еңбегінен табылады [1, 43]. Онда Бодуэн де 
Куртенэ, Л.В.Щерба салған жалпы жазу теориясының фонологиялық негіздері А.Байтұрсынұлының 
«бес дауыстыға» құрылған жазуындағы əріптердің белгілі бір фонеманы таңбалай отырып, оның 
жуан-жіңішке екі тембрін қоса бейнелейтін сингарможазуында көрініс тапқаны толыққанды 
дəлелденгендіктен, біз А.Байтұрсынұлының жазу теориясына қатысты өзге де пікірлері мен 
ұсыныстары туралы сөз қозғағанды жөн көреміз. 
Ең бірінші, А.Байтұрсынұлы жазудың негізі екеу (таңба негізді жəне əріп негізді), ал жүйесі 
төртеу (таңбаша, дағдыша, туысша, дыбысша) деп көрсетуі [2, 361] жалпы жазу теориясының ортақ 
қағидаттарымен сəйкес келетінін айтқан жөн. Мысалы, Л.В.Зиндер жазудың тегі семасиографиялық 
немесе идеографиялық жəне фонографиялық болып бөлінетінін ескертеді [3, 52].
Ал таңба жүйелі емле, тарих жүйелі емле, туыс жүйелі емле, дыбыс жүйелі емле– 
орфографиядағы тарихи принцип, этимологиялық принцип, морфологиялық, фонетикалық 
принциптерді атағаны. Бүгінгі ағылшын жазуын «дəстүрлі немесе тарихи принциппен жазылады» 
дегеннен гөрі, əр сөздің жазылуын жаттауға тура келетін идеографиялық принципке жақындайды» 
деген пікірлер [4] де ғалымның осы көзқарасын растайды [3, 100]. Л.В.Щерба «этимологиялық 
принцип» деген морфеманы сақтап жазу, яғни, морфологиялық принцип, бір жағынан, тарихи 
принципке жақын деген [5, 104]. Сонда таңба жүйелі емле (Байтұрсынұлы) – тарихи принцип 
(Л.В.Зиндер), тарих жүйелі (Байтұрсынұлы) – этимологиялық принцип (Л.В.Зиндер), туыс жүйелі 
(Байтұрсынұлы) – морфологиялық (Л.В.Зиндер) принцип болып сəйкеседі. 
«Қазақ жазуының алғашқы кезеңі емле принципін айқындап алу қиындылығымен өлшенді» десек, 
бұл шешуші міндетті ғалым «туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне қиналмай 
өтетін, екеуінің арасынан жол тауып беретін» төмендегі ұсыныстар арқылы шешкен: 
«1. Əрбір өз алдына түбірі бар сөз оңаша айтылғандағы естілуінше жазылу. 
2. Азған сөз азған күйіндегі естілуінше жазылу. 
3. Үйлестікпен дүдəмəл естілетін болған дыбыстар айқын орындардағы естілуінше жазылу. 
4. Қосымшалар қосылатын сөздермен бірге жазылу. 
5. Қосалқы сөз, қос сөз, қосар сөз, қосынды сөз – бəрі де қосарлық белгімен жазылу. 
6. Жалғаулықтар бөлек жазылу орындарынан басқа жағы жалғау ережесінше болады. 
7. Үйір айтылатын сын есім мен зат есім бөлек жазылу. 
8. Көсемше, көмекші етістіктер бөлек жазылу» [6]. 
Бұл – «полагаю, что практически для тюркских народов самое правильное было бы комбинация 
фонетического и этимологического принципов, комбинация в каждом отдельном случае своеобразная 
и разная, ибо правил общих тут никак нельзя дать» деген Л.В.Щербаның сөзімен үндеседі [7, 50]. 
Жəне бүгінгі емлемізді айқындаған фонематикалық принциппен сай келеді.
110

Жалпы, бəрімізгебелгілі, 70-80-жылдары фонетика, орфографияға қатысты оқулық, емле 
сөздіктерінде «Қазақ орфографиясының негізгі ұстанымым орфологиялық, өйткені сөзді естілуінше 
емес, түбір тұлғасын сақтап жазамыз» деген көзқарас орныққан болатын. Бұл – Бодуэнде Куртенэнің 
фонема туралы ұғымын басқа бағытта қарастырып кеткен беделді ғалымдардың (Л.Л.Щерба, 
Л.В.Зиндер) еңбегіне де байланысты. Алайда бұл жайында кейінгі зерттеулермен пайымдаулар 
арасында қайшылық көріне бастайды. Соңғы уақытта «Фонематический принцип предполагает 
мотивированность написания звуковым обликом обозначаемого слова или морфемы без учета их 
словообразовательных связей. Действие фонематического принципа проявляется там, где в разных 
словоформах одна и та же морфема пишется по разному, если в ней происходит живое позиционное 
чередование: игра – розыгрыш, безделье – беспокойствие» [3, 82] деген жəне «Фонематический 
принцип имеет большую объяснительную силу, чем морфологический: понятие фонематический 
принцип полностью покрывает понятие морфологический принцип и, сверх того, объясняет те факты, 
которые не могла быть объяснены в терминах морфологического принципа, а именно, неизбежные 
отступления от единообразной передачи морфем в случае морфологических чередований» [8, 10] 
деген тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, қазақ орфографиясының негізгі принципі 
фонематикалық екенін алғаш дəйектеген Н.Уəлиев қазақ емлесінің негізгі ұстанымын белгілі бір 
фонеманың дыбыс түрленімдері ішінен фонетикалық ортаға неғұрлым тəуелсіз түрін жазу болып 
табылады деп анықтады [1, 72]. 
Əлді позициядағы дыбыс тіркесімдері жазуға біршама сəйкесекендігі, əлсіз позиция əлді 
позициядағы тұрпатымен тексеріліп, негізгі реңкі айқындалатыны қазіргі емленің басты əдіс-
тəсілдеріне жатады. Бұл əдісті кезінде А.Байтұрсынұлы: «Сөздің ауыздан шығуының өзі екі түрлі 
болады. Сөйлегенде сөздер бір-біріне жалғаса айтылғанда бір түрлі, əр сөзді оңаша жеке алып 
айтқанда ауыздан екінші түрлі болып шығады. ...Жеке айтқандағы ауыздан шығуынша жазу түрін 
біздің қазақ қолданып келеді», – деген екен: «Сондықтан емлемізді туыс жүйесіне қатысқан 
жүйелеріне қарамай, көпшілігіне қарап, «дыбыс жүйелі» деп атап келдік. Дыбыстар үйлес 
болғандықтан, бірінің орнына бірі алмасып айтылатын дыбыстардың тегі тексерілмей, ауыздан 
шығуынша жазылсын » деген ұсыныстар барын айтады ғалым [6]. 
«Туыс жүйені де, дыбыс жүйені де «аралас тұтыну керек деушілер: керегіне қарап, екеуін де 
тұтыну керек дейді... Сөйтіп, сөз басына ереже жасайды... Ондай емле оңай болып табылар ма?» – 
дейді А.Байтұрсынұлы. [6,6]. 
А.Байтұрсынұлының орфограммасын шешіп алуды алдына мақсат еткен əріп қатары «үйлестік 
пен дүдəмал естілетін» б-п, т-д, ж-ш, з-с, ш-з фонемалары болды [6, 7]. Бұлардың ішінде б-п 
гиперфонемаларын ғана морфонологиялық негізге сүйеніп, қалай естілсе, солай жазатын принципті 
ұстанамыз: сап – сабы, сап – сапы; қақ – қағы, қақ – қақы. Ал қалған гиперфонемалар 
фонематикалық принцип бойынша қалай естілсе де, инвариант нұсқасы сақталып жазылады.
Бүгінгі емлемізде қосымшалардың түбірдің соңғы дыбысына немесе түбірдегі дауыстыға үйлесіп 
жазылуы проблема тудырмайды. Аффикстік морфемалар болсын, сөз тудырушы, түрлендіруші 
жұрнақтар болсын, бірнеше (əдетте жазуда 6-ға дейін, сөйлеуде 9-ға дейін) нұсқада жүреді. 
Ал А.Байтұрсынұлы, мысалы, жедел өткен шақ жалғауын ұяң вариантымен ғана жазуды дұрыс 
көрген. «Сондай орындарда күңгейленбейтін айқын жерге келтіріп айтып, сондағы естілуінше жазу. 
Мəселен: «Қасекең сау күндегі əнге басты» дегенде «басты» деген жіктік жалғауында «т» естіле ме, 
«д» естіле ме» – дүдəмал, ашық емес. Қасындағы «с» дыбысының əсерімен күңгейленіп, анық 
естілмей тұр. Күңгейленіп тұрған дыбыстан аулақ, басқа жерге қойып айтып көру керек. Мəселен, 
«Қасекең сау күндегі əнге салды» десек, қай дыбыс екені анық естіледі. Сол сияқты септік 
жалғаулары да көмескі естіліп, дүдəмалдік танытатын жерлерде, аяғында əсер етпейтін дыбыс бар 
сөздерге жалғап қарау керек дейді [6, 7]. Позициялық əсері болмайтын дыбыстарға л, р, з 
фонемаларын жатқызады. Мысалы: балдың, қардың, қозда. Бұл дыбыстардың неге позициялық əсері 
болмайтынынан бұрын, алдымен, ғалымның осы жазу арқылы қазақ тілінің типологиялық сипатын 
айқындап алғысы келгенін байқайтын сияқтымыз. Яғни, тілдің қатаң дыбысталуынан гөрі жұмсақ, 
үнді болып естілуін қалаған сыңайлы. Осы дəйексөз алған мақаланы жазған жылы А.Байтұрсынұлы 
Алма-Ата қаласының атын Алматы етіп жөндеуді ұсынған Т.Шонанов екеуінің хатында «-ты вместо 
современной -лы, -ды свойственно тюркским языкам в частности казахскому … -ты, в казахском 
языке является более древним чем другие формы этого рода», – деп, қазақ даласында Шідерті, 
Қалдығайты, Бұлдырты, Мойынты деген жер атаулары ұяңдамай сақталып отырғанын айтады. 
Бұларада мəселе ғалымның бір мəселеге екі түрлі көзқарасы болғанын көрсету үшін емес, болмаса 
жазу нормасын негіздеуде «дүдəмал» жерге иек артқанын қателікке шығару үшін емес, жалпы қазақ 
111

жазуында қосымшалардың немесе шылаулардың позицияға тəуелді реңктері таңбаланғандарын, 
морфонологиялық құбылыстар ғана емес, фонетикалық құбылыстар да таңбалағанын айтқымыз келді. 
Ғалымның шартты рай жұрнағы -са/-се ме, əлде -ша/-ше ме дегенді анықтау үшін неғұрлым 
тəуелсіз позиция ретінде қонса, сепсе, келсе, қуса, қанса тұлғаларын таңдап алуы – кешше (кешсе), 
пішше (пішсе) сөздерінде бұлар əлсіз позицияда алдыңғысында əлді позицияда тұрғанын анықтағаны 
[6, 7]. Сондай-ақ ғалым Қорғамбай – Қорғанбай, Арғымбай – Арғынбай, Тасқымбай – Тасқынбай, 
қоңған – қонған, жоңған – жонған, жаңған – жанған, көңген –көнген, өңген – өнген, сеңген – сенген, 
күңге – күнге тұлғаларының соңғылары дұрыс, өйткені сөздің түбірі «қорғам», «арғым» «тасқым» 
емес қорған, арғын, тасқын болады деп анықтайды. Сондай-ақ [н] дыбысын қ, ғ, г дыбыстарының 
əсерінен айырсақ, дүдəмалдық жоғалады, «қоныс», «қондық», «жону», «жондым», «жанып», 
«жанды», «көніп», «көнді», «өніс», «өнім», «мініп», «мініс», «сеніп», «сенім», «күнде», «күндік» 
дегенде, «ң» емес, «н» екені айқындалады [6, 7], – дейді ғалым. А.Байтұрсынұлының бұл ойлары 
емлені əлді позицияға қойып тексеру əдістері арқылы негіздейтін бүгінгі орыс жазу нормасында енді 
айтылып жүр [8, 16]. 
Ғалымның келесі негіздеген мəселесі – жалғаулықтардың сөздің аяққы дыбысына қарап айнып 
келуі жайында [6, 8]. Автор мұнда мен, менен, бен, бенен, пен, пенен шылауларының ұяң, үнді 
варианттарына артықшылық беріп, «қатаң вариант позициялық өзгерістің əсері» дегенді айтқан. 
Қайталап айтсақ, ғалымның қазақ сөздерін жұмсартып айту жағын қатты назарға алғанын байқаймыз. 
Оған дəлел: «Аспанба?», «асбанба?» – дүдəмал екен, жоғарыдағы айтылған жолмен айқынға 
шығарып алу болмайды екен. Сол сияқты сөздер өте көп болмағанмен, қазақ тілінде ұшырайды: 
дұспан – дұсбан, оқпан – оқбан, кетпен – кетбен, шекпен – шекбен тағысын тағылар. Бұлардың «п» 
мен «б» дүдəмал болған орындағы ашылуы ылғи «б» жағына болғандықтан, «б»-мен жазу. Түбін 
қарап тексергенде де, солардың көбі «б»-мен жазылуға тиіс болып шығады. Мəселен: «асбан», 
«дұсбан», «данышбан», «кетбен» дегенсөздер «асман», «дұшман», «данышман», «кетмен» деген 
сөздерден шыққан: «м» дыбысы «б» дыбысымен алмасып отырады. «Қақбан», «қақба», «қақбақ», 
«өкбе», «оқыбан» секілді сөздерде «қақбан», «қақба», «қақбақ», «екбе», «оқбан» дегеннен дыбыстары 
алмасумен «б» дыбысты сөз екені көрініп тұр» [6, 9] деген жолдар. Жалпы мұнда жазу тарихы, 
жазудың өзіндік ерекшелігі тұрғысынан келсек, А.Байтұрсынұлының араб жазу дəстүрін үзбеу, жазу 
дəстүрін сақтау жағына көбірек көңіл бөлгенін байқаймыз.
Қазіргі қазақ жазуының бір проблемасы ы, і əріптерінің емлесі болса, бұл жайында Ахаңның мына 
көзқарасы жазу тарихы үшін маңызды: «Оны қалдырмастан жазамыз сөздің аяғында. Ортасында я 
басында ашық естілетін орында һəм жазбасақ кемшілік болып жоқтығы еленетін орында. Мысалы: 
жаны – жанына», – дейді ғалым [2, 327]. Ал түбір ішінде, сөз басында ы-ны жазса да, жазбаса да 
солай оқитын орындарда, жазбағанда оқуымызға кемшілігі болмаса, оны жазуға да қажеті жоқ деп 
табады [2, 327]. Мысалы: қн (қын), қр (қыр), жлм (жылым), жлтр (жылтыр), мсқ (мысық), бірақ 
мсығы, қры, жлымы, жлтры. Бұл қазақ əліпбиіндегі əріптердің атауы туралы айтқан Н.Уəлиұлының 
мына пікірлерінде жалғасын тауып жатады: «Қазақ дауыссыздары əдетте жалаң түрде 
дыбысталмайды.., біздің аңғаруымызша, сол тоғыз түрленудің ішінен фонетикалық жағдайға 
неғұрлым тəуелсізі -бы» [1, 50]. Қазақ тіліндегі əрбір дауыссыз дыбысты жеке дыбыстағанда қасына 
ы, і (к, г əріптерін атағанда) қосып айтамыз. Олай болса, Қ.Жұбанов айтқандай, «бұл дауысты 
дыбыстарды буын не тасымал үшін жазамыз» деген дұрыс емес, «əр ережеге өзінің əдісін шығарып 
алуға болады». 
Бірақ ғалым ы əрпінің бітеу буындардан қалмай жазылатынын ескертеді: қарт– қарыт, арт – 
арыт, жұрт – жұрыт. «Бітеу буынға ы жазсақ, «бірдей естіледі» деген болып шығады» [6, 9]. 
Тегінде,А.Байтұрсынұлы жазу нормаларын тиянақтағанда ауызша тілге табан тіреп отырған:«Емле 
– жазу үшін шығарған нəрсе, жазу – тіл үшін шығарған нəрсе [2, 395]. Олай болса, тілді бұзып, емлеге 
ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек» [2, 328]. «Негізгі жол: айтылуы басқа сөздерді (мағнасы 
басқа болсын, бір болсын) басқа жазу, айтылуы бірдей сөздерді (мағнасы басқа болсын, бір болсын) 
бірдей жазу» [2, 329],– деп, ауызша тілмен жазуды мейлінше жақындатуға тырысқан. Ендеше, 
жоғарыдағы сөздердің қазақ тілінің бұрынғы сөз сазында солай айтылуы ғажап емес. 
Енді лабиалды сингармонизмнің таңбалануы туралы А.Байтұрсынұлының көзқарасына қысқаша 
тоқтала өтсек, ғалымның қазақ тілі үндестігі тек екі түрлі: бірі жуан, екінші түрі жіңішке [2, 390], – 
деп, тек лингвалды сингармонизмді қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі екенін айқындағанын көреміз. 
Ғалым: «о – дыбысы сөздің бас буынында ғана естіледі. Басқа буындарында һəм дауысты 
дыбыстардан соң қазақ өзгеше у əрпі ыу, іу дыбыстарының тіркесінен тұрады», – дейді. «Алып демей 
сөзінде һеш орында естілмейді, сондықтан бас буыннан басқа орында, яки, дауысты дыбыстан соң (о) 
жазылса, (ұ) қылып оқу тиіс» [2, 150],– дейді.
112

Қазақ жазуының кезеңдерінен <ұ>, <ү>, <у> дыбыстарының фонемалық мəртебесін анықтау 
қиынға соққаны белгілі. Бұған араб графикасындағы ұ, ү, у, о, ө дыбыстарына бір таңба арналуы 
себеп болды. Дыбыстардың еріндік, қысаң интегралауыш белгілерінен бөтен, өзара жуан-жіңішкелік 
(ұ-ү, о-ө) дифференциалды белгісі жəне еріндік реңкі күшті, əлсіз, орта, орталау белгілері бар. 
Сондықтан олар сөзайырымдық, сөзтанымдық қасиетке ие фонема деңгейінде қарала алатынын 
айқындаған А.Байтұрсынұлы бұл бес фонемаға үш таңба арнайды. Олар жуан-жіңішке белгісі 
арқылы ажырайды:
<ү><ө> 
/ұ/ /о/ жəне /у/ графемасы
<ұ><о> 
Ғалым: «о мен ұ екеуіне зор ілтипат керек. Бұлардың жазылуы ұқсас болғанмен, айтылуы ұқсас 
емес. Қой (мал) деген сөзбен құй (шай құй) деген сөздердің мағыналары қандай басқа болса, айтылуы 
һəм сондай басқа. Ұ көмескі айтылса да, қалдырмай жазу керек. Ұтұр, жұрт, құм деген сөздерде т-
ның ж-ның қ-ның соңынан қандай дыбыс естіледі, сол – дыбыстың белгісі. Бұл дыбыстың қарпін о-
дан айыру үшін, үстіне ( ) қоямыз. Ұ-ны оқығанда һəм оқытқанда сол естілген қалыпта айтарға тиіс» 
[2, 326], – деген. Бірақ сонда да <ұ> мен <у>-дың арасын айыру қиындығы болғанға ұқсайды: «у – 
азу, қару, жабу деген сөздерде з-ның р-дың, б-ның соңында естілетін дыбыстың белгісі. У, ү сөздің 
бас буынында қысқа һəм көмескі естіледі. Құрау, құлақ, құрғақ деген сөздер ішіндегідей. Сөздің 
басқа жерінде ұзын һəм анық айтылады. У-дан ұ-ны айыру керек. Қысқасы, сөздің басқы буынында у 
ұзын һəм анық естілсе, екі əріппен жазарға тұура, тұумас, буұн, бұуаз дегендей. У-ды ұ-дан айыру 
үшін үстіне ( ) қоямыз. Себебі у менен ұ-ның жазылуы ұқсас болғанмен, айтылуы ұқсас емес» [2, 
383]. Профессор М.Жүсіпов «А.Байтұрсынұлы ілімінде қысаң езуліктің төрт түрі (ы, і, ы
й
, і
й
) қысаң 
еріндіктің төрт түрлі (ұ, ү, ұ
у
, ү
у
) варианты бар» [10] деген. Оған А.Байтұрсынұлының «Сіздер у бар 
дерсіз, жоқ. Ол уауға сакін болады» [11, 125] дегені дəлел. «Ал сөз ортасында я басында анық һəм 
ұзын естілетін жерлерде екі /ұ/ жазуға тиіс. Мысалы, тура, туыс деген сөздерде. Басқа түркі тілінде 
екінші ұ орнына ғ келеді. Мысалы, туғра, туғыш» [2, 325] деп, «ұу, үу тіркесін ұұ, үү арқылы беру 
керек» деп топшылайды. Сөз басында айтылса, екі таңба сөз аяғында қалай естілсе де, жалғыз у 
əрпімен беруді ұсынады [2, 383]. Мысалы, ашу, ашулану, тату, татулық, татуласу. Бұдан 
А.Байтұрсынұлының объектіні бір деңгейде, объективті түрде сипаттайтынын көреміз. Мысалы, 
ашулану деген сөздегі бірінші у əрпі ортаңғы буын болғанмен, ол ашу сөзінде соңғы буында тұр 
деген сияқты.
У əрпі туралы қазіргі тұжырымдардан, алуб десек, келіб демей, келүб десек, онда алұу, барұу деуге 
болады. Оның үстіне алыуды – алыс, барыуды – барыс, келіуді – келіс деген сөздермен алмастыруға 
болады. Ендеше, у-дың алдына ұ, ү əріптерін салудың еш қисыны жоқ» [6, 10]. Сонда ғалымның 
ойынша, дүдəмалдық ы жағына қарай шешіліп отырады. Алайда ғалым уақыт сөзін ұуақыт, уақ 
сөзін ұуақ деп айтылатынын ескертіп, өз пікіріне қарсы шығады. 
Сөз басындағы үнділердің алдынан келетін қысаңдар туралы ғалым былай дейді: р, л, у, и 
əріптерінің алдында «ы» əрпі жазылу-жазылмауы естілуінше: естілсе – жазылады, естілмесе – 
жазылмайды. Мəселен: лыпа, леп, лепес, лапқойды, лаулапжанды, лоқы, лықылдап, Ленін, Лепсі деген 
сөздердің алдында келген «л» тап-таза «ы»-сыз естіліп тұр. Оған «ы» жазудың керегі жоқ. «Ылай, 
ылайық, ылаж, ылау, ілім, ілік, ылғи» деген сөздерде «л» алдында «ы» анық естіліп тұр [6, 10]. «Ал 
күмəнданатын жердің тексеру əдісі өлең өлшеуі болады», – деген. 
Ғалым «һ əрпін қазақ тілінде бар дыбыстың таңбасы», – деген. «Шаршағанда– уһ, жақтырмағанда 
түһ, өкінгенде – аһ жəне əһ, үһлеу, үһлеген, аһламақ дейміз», – деген. 
«Қолданылатын реті аз болса да, тілде бар дыбыс болған соң, жоқтығы сезіледі», – дейді. Ал х 
дыбысын қ-ның реңкі деп табады. Өйткені ғалым х-ның мағына айыратын қызметі шамалы дегенге 
саяды. Мысалы: халық – қалық, құрметті – хұрметті, хажы – қажы деген сөздердің қайсысын 
қолдансақ та түсінікті дейді [2, 88]. Автор көрсеткен бұл сөздердің ішінде тек халық сөзі ғана бүгінде 
х əрпімен таңбаланады. Ал құрметті, қажы сөздері негізгі реңкке көшкен. Бұл қатарды дастархан– 
дастарқан, дихан – диқан, рахмет – рақмет деген сияқты, екінші сыңары жазуда кодификацияланып 
кеткен сөздермен толықтыра беруге болады. Ендеше, əліпби құрамын өзгертудің қазіргі қарсаңында 
һ əрпін алып тастау туралы ойлану керек. Қақарман, жиқаз, гауқар сөздерін алдын ала дайындалған 
артикуляциямен айтсақ [9], қазақ тіліндегі басқа дауыссыздары сияқты төрт əуезбен тоғыз түрлі реңк 
те түрлене алмаса [1, 29], оны к – фонема-инвариантының варианты деп тану, əрі к, г-ні инвариант-
фонеманың варианттары деп тану бірауызды бола қоймай отырғанда ертелеу сияқты. Қ.Жұбанов: 
«Одағайларды айтқанда небір дыбыс құбылыстары шығып отырады, оның бəрін таңбалай беру 
мүмкін емес», – деген. Болса да тілдік қызметі бар құбылыстардың жазуда таңбалану мүмкіндігі 
113

табылып отырса, «ол – графикамыздың жетістігі» деп ойлаймыз. Аһ, үһ, түһ, аһылау, үһілеу сөздерін 
ақ, үқ, түқ, ақылау, үқілеу деп жазып, һ-мен айтамыз десек, онда жазба тіл мен ауызша тілдің 
айырмашылығын көрсететін басқа да көптеген құбылыстарды көрсетуге болады деген сөз. Мысалы, 
мсқ деп жазып, мысық деп айтамыз деген сияқты, болмаса кол, гана деп жазып қол, ғана деп айтамыз 
дегендей (яғни, қ, ғ-ны əліпбиден алып тастау). 
Ал жарты дауысты <й> фонемасы туралы, зерттеуші «жарты дауысты тек дауыстылардың 
жанында ғана айтылады. Қай жерде й тұрса, оның алдында [ы], [і]-нің біреуі болады» деді. Сондай-ақ 
й-дің алды, артынан да ы естілсе, алдыңғысы жазылмайды да соңғысы жазылатынын көрсетті, 
мысалы: қиын, тиын, киім, киік [2, 327]. 
А.Байтұрсынұлы «е жазылады сөздің бас буынында. Мысалы ер, ерік, еркін, мен, менің, 
менікі,ерке, серке, келеке. Қосылмайтын харіфтердің соңынан () орнына () жазылады. Мысалы, кіре, 
тізе, керек, кедей сияқты жазылған сөздердің алдына дəйекше () қойылмайды. Себебі бұл дыбыс – ол 
болмаса да жіңішке айтылатын дыбыс», – деді [2, 328].
Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы əліпбиінде /е/ графемасының үш мəні бар болып шығады:
<
й
е>
й
ер, 
й
ерік, 
й
еркін. 
е 
<э>есэк, шелэк, кемэ, төбэ, келэке. 
<е>кіре, кедей, керек.
Жалпы, ғалым дауыстылар жүйесінің таңбалануын былай бөлген. Бірінші, <ы> дыбысына 
қатысты жазу үнемділігін жасаған. Екінші, <е> дыбысының таңбасын үнемі бейнелеп отыру керек, 
өйткені сөз мағынасына əсер етеді. <о>, <ө> қысаң еріндіктердің таңбасы сөз аяғында ресми түрі е-
мен ауыстыру [11, 125]. Үшінші, и дыбысына екі таңба алу.
А.Байтұрсынұлы əліпбиінде <қ>, <ғ>,<к>,<г> фонемаларының арнайы таңбалары бар. Ғалым 
оның себебін «қ, ғ əрдайым жуан айтылады, жіңішке айтуға көнбейді. <к> һəм <г> дəйім жіңішке 
айтылады, жуан айтуға келмейді. қ мен ғ жазылған сөздердің алдында дəйекше қойылмайды, оны 
қойғанмен, бұл хəріптер жіңішке айтылмайды. к мен г алдында дəйекше қойылмайды, оны қоймаса 
да айтылатын болған соң» [2, 329], – деп анықтайды.
Төте жазу орфографиясының бір өзгешелігі – <ш> орнына ч əрпінің қолданылуы. Оның себебін 
А.Байтұрсынұлы былай ашады: «ш дыбысы c-дан гөрі ж-ға жақын, олай болғанда ш əріпінің түрі де 
(ж-ға) жақын болғаны ұнамдырақ көрінеді. Осы айтылған оймен қазақ тілінде ш харпі алынбай, ч 
харпі алынды. Мұны алғаннан кемшілік аз, ұнамы көп. Мысалы, екінші, үшінші, бесінші һəм басқа 
сондай ш келетін сөздерді екінчі, үшінчі, бесінчі деп жазсақ, бастапқылары ұнамдырақ көрінеді. 
Себебі, менің ойымша, мынау боларға: ш араб тілінде с-ға жақын дыбыс боларға керек, сондықтан 
басқа түркі тілінде біздің с орнына жұмсалады. Мысалы, бас – баш, тас – таш, қас – қаш деген 
сөздерде» [2, 329]. Сонда ғалымның ойынша, араб тілі мен қазақ тіліндегі ш~с сəйкестігінен, ш 
дыбысын ч əрпімен таңбалап айыруға болады. «Əлбетте, харіп – тіл үшін шығарған нəрсе. Олай 
болса, харпі жоқ деп, тілдегі дыбысты жоғалту емес, ол дыбысқа жоқ харіпті іздеп табарға керек. Ол 
жалғыз бізде емес, өзге жұртта да болған, харіпке бола тілді бұзбайды, тілге бола харіпті бұзып 
өзгертеді» [2, 388]. Бұл – «Һ дыбысы одағайларда ғана естілетін дыбыс болса да, əріп арналу керек» 
деген пікіріне келеді.
ХХ ғасырдың басында қазақ тіл дыбыстарының инвентарін анықтау қиындығы 
А.Байтұрсынұлының фонема-əріп теориясы арқылы шешімін тапқаны ақиқат. Өзге графиканың (араб 
графикасы) əліпбиін (араб əліпбиін) өз тілінің дыбыстарына арнау керісінше əрекеттің, төл 
дыбыстарды өзге тіл əліпбиінің құрсауына байлап беру қаупін төндіретін еді. Бірақ А.Байтұрсынұлы 
араб əліпбиі қазақ тілі үшін шығарылған жоқ, араб тіліне арналған əліппе, сондықтан «араб 
графикасына негізделген əліпби қазақ тілі фонемаларын ғана беруі керек» деп топшылады. Кейбір 
оқымыстылардың о, а, ұ фонемаларын жарты дауысты, ал ы фонемасын мүлде жоқ деген 
көзқарастарына пайымды қарсылығын білдірді [2, 388].
Ғалым дəстүрлі жазуда қолданылған туыс жүйелі емледен гөрі «табиғат қалауынша» жазу, яғни, 
атасыға, атыға, қолыға орнына атасына, атына, қолына деп жазуды дұрыс [12, 98] көрді. «Хасыл 
кəлəм менің ойым: сөз жазылу керек айтылатұғын түрінше, яғни, сөз ішінде қай дыбыс естілсе, сол 
дыбыстың əрпін жазу, естілген дыбыстың əріпі жазылмай басқа əріп жазу керек болса, не үшін ол 
керекті ғылым наху я ғылым сарф жолыменен ыспат етілсін» [2, 382], – дейді. Сондықтан ғалым 
бірінші əліпбиді жөндеу керек, əліпби жөнделмесе, емледе ала-құлалық басталады. Ал «əліпби деген 
– асылына адам ақылы жетпейтін нəрсе емес. Əліпбиде бірден мəдениет түрінің төбе басына 
шығарып жіберетін адам білместей айрықша қасиет те, жасырын сыр да болмасқа тиіс» [2, 400], – деп 
санады.
114

Бұрынғы араб графикасынан қалған жазу емлесі қосымшалардың барлық түркі халықтарына ортақ 
бір ғана вариантын (инвариантын) жазып, əр халық өз тілінің ауызша жүйесімен əрқалай оқып жүрсе, 
ол жергілікті ерекшелігі көп бір тіл ішіндегі əдеби норманың жазылуы сияқты болды. Ендігі жерде əр 
ұлттың дербес жазу-сызуы болған күнде «туысша» жазу принципін сақтаудың қажеті жоқ екенін 
сезген А.Байтұрсынұлы: «Түркі халықтары сөз төркінімен емес, халықтың сөйлеу тілімен санасуы 
керек « [2, 418], – деді. Сондықтан «Көптік -лар-ды қалған варианттарының орнына жазу қараймын, 
сөйлеймін деген соң бараймын болмаса, малдай, малда деген соң малындай, малында деп, болмаса 
маллар, нанлар, атлар деп неге жазбаймыз дегенмен бірдей» [2, 396], – деп, тіл қатынастарын бір 
деңгейде қарастыру керектігін айтады. Ал ғалымның «Сауаты ашылған адам жазылған я басылған 
сөзді əрпіне қарап оқымайды, бүтін тұрған сүгіретін танып оқиды. Таныс адамды көргенде «мынау – 
пəленше, анау – түгенше» деген сияқты əр сөзді тұрпатына қарап танып айтады» [2, 412] дегенін 
тілдің таңбалық сипатын жазуға да қолдану керек, ауызша тілдің өзгерістеріне сай жазу емлесін 
өзгертудің перспективасы жоқ деп түсінеміз.
Жалпы, А.Байтұрсынұлы əліпбиі туралы Н.Уəлиевтің: «Таңба теориясы тұрғысынан алғанда, бұл 
жазу жүйесі тұрпат межесі тұрғысынан жалпыхалықтық тілдің бір формасы болып табылатын 
ауызша əдеби тілдің дыбыс бірліктерін, ал мазмұн межесі тұрғысынан тілдің мағыналық бірліктерін 
белгіледі» деген сөзінің маңызы бар [7, 269].
Сонымен, А.Байтұрсынұлы – қазақграмматикасыменəліпбиін, емле ұстанымымен орфограммала 
уəдістерін саралаған алғашқы лингвистердің бірі. 
Əдебиет:
1.
УəлиевН. Қазақ графикасы мен орфографиясының фонологиялық негiздерi: фил. ғыл. канд. ... автореф. - 
Алматы, 1993. – 162 б. 
2.
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. – 414 б. 
3.
Зиндер Л.В. Очерк общей теории письма. Л.: Наука, 1987. –111 с. 
4.
Амирова Т.А. К истории и теории графемики. – М.:Наука, 1977. – 190 с. 
5.
Щерба Л.В. Теория русского письма. – Л.: Наука, 1983. – 134 с. 
6.
БайтұрсынұлыА. Емлетуралы // ҚРБҒМҒАХабарлары. – 2000.– №3. 
7.
Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. - М., 1957. – 189 с. 
8.
Кузьмина С.М. Теория русской орфографии. – М.: Наука, 1981. – 264 с. 
9.
Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодики и сингармонизм казахского слова:дисс... 
докт.фил.наук. – Алма-Ата, 1988. – 328 с. 
10.
Джусупов М. Фонемография А.Байтурсынова и фонология сингорманизма. – Ташкент, 1995. – 176 с. 
11.
Байтұрсынұлы А. Жазу мəселесі // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. – Алматы: 
Ғылым, 1993. – 232 б. 
12.
Байтұрсынұлы А. Қазақша сөз жазушылар диққатына сөз жазушыға // Қазақ тілі туралы революциядан 
бұрынғы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1993. – 232 б. 
Жолшаева М. 
филол.ғ.д., СДУ профессоры 
А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі «тіл – сөйлеу – оқыту» мəселелерінің сабақтастығы 
Ахмет Байтұрсынұлының баға жетпес құнды еңбектері сан қырлы саланы қамтиды. Ғалымның қай 
сала бойынша айтқан ой-тұжырымдары болмасын, қанша уақыт өтсе де құндылығын жоймай, уақыт 
өткен сайын бағасы арта түсіп, жаңа бағыт жəне ғылым мен тəжірибедегі соны саналатын 
пайымдауларға негіз-бастау болу арқылы өз өміршеңдігін əлденеше рет мойындатты.
А.Байтұрсынұлы – қазақ тілінің құрылымдық жүйесін зерттеуші ғалым.Оныңбұл бағыттағы 
зерттеулері қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен бастап, сөз, сөздің құрамы, сөйлем жүйелерін қамтиды. 
Бұл саладағы зерттеулері оның «Тіл – құрал» атты үш бөлімнен тұратын еңбегінде көрініс тапты. 
Сəйкесінше, кітаптың бірінші бөлімі қазақ тілінің дыбыстық жүйесін қамтыса, екінші бөлімі қазақ 
тілінің морфологиялық құрылымына арналған. Ал үшінші бөлімде синтаксис мəселелері, сөйлем мен 
сөйлем жүйесі нысанға алынған. Бұл аталған еңбек қазақ тілін пəн ретінде оқытатын оқулық болып 
табылады жəне əр бөлімі алғашқы жарық көрген кезеңінен бастап, фонетикаға арналған бірінші 
бөлімі 1915 жылы шыққан, бірнеше рет қайта басылған.
А.Байтұрсынұлының «Тіл – құралда» көрініс тапқан қазақ тілінің грамматикалық құрылымын 
талдау, сөздерді топқа біріктіру, сөздердің тұлғаларын ажырату, сөздердің септелуі мен көптелуі, 
тəуелденуі, жіктелуіне қатысты тұжырымдары қазақ тілінің құрылымдық жүйесін тұлғаға 
бағытталған ұстаным негізінде саралап береді. Сонымен қатар «Тіл – құралда» қазақ тілінің 
грамматикалық құрылымын саралап көрсетуде А.Байтұрсынұлы тұлғаны ғана емес, сол тұлғаның 
115

функционалды-семантикалық ерекшеліктерін де негізге алады. Бұл ғалымның еңбектерінен бірнеше 
тұстарда анық көрініс тапқан.
Біріншіден, кейбір грамматикалық тұлғаның аталымы, термині сол тұлғаның қолданыста беретін 
мағынасымен байланыстырыла алынуынан көрінеді. Мысалы: А.Байтұрсынұлы көсемше түрлерін 
ажыратуда да олардың мағыналық қырын негіз етіп алған. Ғалым көсемшені былайша анықтайды: 
«Көсемшедейміз екі етіс қосарынан сөйлегенде, алдында айтылатын етістіктің қысқа түрін» [1, 245]. 
Бұл анықтамада көсемшенің жеке қолданылмайтындығы (қосарлы етістіктің алдында келуі), 
тиянақсыздығы (алдында айтылған етістіктің қысқа түрі) сияқты басты ерекшеліктері қамтылған. 
Ғалым көрсеткен көсемшенің түрлері: 1) үнемді көсемше; 2) үнемсіз көсемше; 3) ниетті көсемше: 
«Үнемді көсемше созымды істі көрсету үшін айтылады. Мəселен, айта берді. Үнемсіз көсемше 
созымсыз бірден бітетін істі көрсету үшін айтылады. Мəселен, айтып берді. Ниетті көсемше – істеуге 
ниеттеніп тұрғанды білдіретін сөз түрі. Мəселен, барғалы тұрмын « [1, 245].
Екіншіден, А. Байтұрсынұлы 1915 жылы жарық көрген «Тіл – құрал» еңбегінің екінші бөлімінде 
етістік категорияларына (етіс, рай, көсемше, есімше) тоқталып, оларға сипаттама беруде тілдік 
таңбаның мағыналық жағын негізге алған. Олай дейтін себебіміз «тұлғадан мағынаға қарай» 
ұстанымын басшылыққа алатын дəстүрлі грамматикада етіс категориясының төрт түрі көрсетіледі: 
өзгелік етіс, өздік етіс, ырықсыз етіс, ортақ етіс [2, 507]. А.Байтұрсынұлы еңбегінде етіс 
категориясына анықтама бермегенімен, оның келтірген мысалдарынан жəне етіс түрлерін санамалап 
жіктемесін жасай отырып, оны дəйектеуге берген тілдік деректерінен «етіс» деп «іс-əрекетті жүзеге 
асырушы субъект пен жүзеге асатын іс-əрекеттің өзі, яғни, нысан арасындағы қатынасты түсінген» 
деп топшылауға болады. Сөйтіп, етістің төмендегідей сабақты етіс; салт етіс, ортақ етіс, өздік 
етіс, өзгелік етіс, беделді етіс, ырықсыз етіс, шығыс етіс, дүркінді етіс, өсіңкі етіс он түрін 
көрсетеді.
Қазіргі қазақ тілі морфологиясына қатысты еңбектерде А.Байтұрсынұлы салт етіс жəне сабақты 
етіс деп көрсеткен етістің түрлері етістік сөз табының шеңберінде өз алдына салт етістіктер жəне 
сабақты етістіктер деген атпен жеке категория ретінде бөліп қарастырылса, дүркінді етіс жəне 
өсіңкі етіс түрлері мазмұн межесі жағынан етістіктің қимылдың өту сипаты категориясына сай 
келеді. Автор тарапынан етістердің қатарында қаралатын дүркінді етіс пен өсіңкі етіске берілген 
анықтамалар мынадай: «Дүркінді етіс дейміз қайта-қайта істелетін істі, мəселен, хат жазғыладым, 
мылтық атқыладым, қолынан жұлқыладым. «Жазғыладым», «атқыладым», «жұлқыладым» деген 
сөздер істің бір рет емес, бірнеше рет істелгенін көрсетеді», – десе, «Өсіңкі етіс дейміз күшейген істі. 
Мəселен, ат жүріңкіреді, су тасыңқырады, бала ұйықтаңқырады. «Жүріңкіреді» дегенде жүру 
күшейгені көрінеді, «тасыңқырады» дегенде тасқын күшейгені көрінеді, «ұйықтаңқырады» дегенде 
ұйқы күшейгені көрінеді» [1, 233-234]. Бұл анықтамалардан айқын көрініп тұрғандай, дүркінді 
етістегі амалдың бірнеше рет жасалуы, өсіңкі етістегі əрекеттің үдемелік сипаты – бəрі де қимылдың 
жасалу тəсілдеріне қатысты мағыналар болып табылады.
Ал етістің басқа түрлеріне талдау жасар болсақ, мəселен, істі біреу арқылы істеуді «беделді етіс» 
деп атайды да оған мынадай мысал береді: хат жаздырды, өлең айттырды, үй салдырды, кітап 
алдырды [1, 233]. Осындағы тілдік форманың ішкі мазмұнына үңілер болсақ, субъект пен оның іске 
асырылуы арасындағы қатынас үшінші адамның ықпалымен жүзеге асып отыр. Ал ғалым өзгелік етіс 
деп көрсеткен етістік келесі бір түріне берілген анықтама мен дəйектеу мысалдарына назар 
аударатын болсақ, сөзге қосылған қосымшаның тұрпаты (формасы) бірдей болғанмен, екі етіс түрінің 
(беделді етіс жəне өзгелік етіс) мағыналарының мүлде екі басқа екендігін аңғару қиынға соқпайды. 
«Өзгелік етіс» дейміз біреудің ісіне себепкер болуды, мəселен, атты жүргізді, қойды өргізді, түйені 
тұрғызды дегенде аттың жүруіне, қойдың өруіне, түйенің тұруына себептер болғанды көрсетеді» [1, 
232], – деп жазады. Яғни, екі етіс түрінің арасында мағыналық жақтан, субъект əрекетіне жəне 
нысанға қатысты ерекшеліктердің бар екендігі анық байқалады. Сондықтан да ғалым бір тұлғада 
тұратын сөзді, ішкі мағыналық ерекшелігіне қарай етістің екі түрі ретінде алып қараған. Бұл – 
грамматикалық тұлғаның өзі қосылатын сөздің мағыналық ерекшелігіне қарай атқаратын қызметінің 
тағы бір қыры, яғни, зерттеу нысаны грамматикалық форма жəне оның тілдік қызметтері болып 
табылатын функционалды морфологияның мəселелері. Ал қазіргі қазақ грамматикасында А. 
Байтұрсынұлы өзіндік мағыналық ерекшеліктерге ие болып келетін екі тілдік мəселе ретінде алып 
қарастырылған жайт бір ғана өзгелік етістік аясында қаралады.
Ғалым-ағартушы Ахмет Байтұрсынұлы тілді құрал ретінде ғана емес, осы құралды қалай 
қолдануға қатысты да еңбек жазған функционалист ғалым. А.Байтұрсынұлының өз сөзімен айтар 
болсақ, автор: «Біз қазақ тіліндегі сөздің бəрін білгеніміз қазақ тілін қолдану болып табылмайды. 
«Тілді қолдана білу» деп айтатын ойға сəйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді айтамыз», –деп 
түйіндейді. Бұл тұстағы ғалымның тұжырымы бүгінгі таңда прагматика термині аясына енетін 
түсінік, сондай-ақ коммуникативтік талап мəселесі турасында болып отыр. Адам тілдік құралдарды 
116

пайдасына жаратпас бұрын мақсатын айқындап, соған сəйкес келетін тіл бірліктерін өзара 
ұйымдастыра отырып, сөйлеу бірлігін тудырады.
Ғалым «Тіл жұмсар» еңбегінің дəйектемесінде тілді құрал ретінде танығанда, оның толып жатқан 
есепсіз бөлшектері бар жəне ол бөлшектері түрлі жағымен қиысатын сан қырлы тетіктері көп үлкен 
мəшинеге теңейді. Яғни, тіл мəшине секілді құрал болса, оны пайдаланудың екі жолы немесе 
жұмсаушысы екі түрлі болатындығын айтады. Осы тұстағы ғалымның тұжырымын өз сөзімен берсек: 
«Қандай құрал болса да, оны жұмсаушысы екі түрлі болмақ. Біреуі – құралдың ішкі-тысқы 
бөлшектерінің бəрін біліп, олар қалай бір-біріне үйлесіп, үйлескенінен шығатын тетіктер бір-біріне 
қалай жалғасып, қалай қызмет ететіндігін біліп отырып жұмсаушы. Екіншісі – олардың бəрін білмей-
ақ құралдың жұмсауға керегі бар тысқы бөлшектері мен тетіктерін көріп, жұмсау əдісін үйреніп алып 
жұмсаушы. Ішкі бөлшектері мен тетіктерін бұл таныс құралды жұмсап жүріп, онымен көп істес 
болып барып, тəжірибе арқылы таниды» [3, 294]. Ғалым тіл жұмсаушының екеуінің де, бір қарағанда, 
тілді құрал ретінде тануы мен жұмсауы бірдей болып көрінгенімен, шын мəнісінде, олай еместігін 
салыстырмалы түрде былайша түсіндіреді: «Мəшине жүрісінде кемшілік біліне бастаса, оның неден 
екенін анау бірден білсе, мынау тіпті білмеуі мүмкін». Осылайша, ғалым кез келген нəрсенің терең 
мəнін түсіне игерудің көп тəжірибе арқылы келетіндігін айтады. Бұл тұста А.Байтұрсынұлы қазақ 
тілінің құрылымдық грамматикасын ғана емес, оның қолданылуы, яғни, жұмсалымдық сипатын 
түсіндіріп, функционалды грамматика мəселесіне де қарастырушы ғалым болып табылады.
Тілдің жұмсалымдық қырларын түсіндіру лингводидактика мəселесімен де тікелей сабақтасып 
жатыр. Бұл орайда тілші-ағартушы А.Байтұрсынұлы –осы тілді үйретуге қатысты лингводидактика 
мəселелерімен де айналысып, қазақ тілін оқыту əдістемесі саласының да іргетасын қалаушы ғалым. 
Ғалымның жалпы оқыту, білім беру саласына қатысты «Жаңа мектеп» журналына 1927-1928 
жылдары «Қай əдіс жақсы?», «Жалқылау (айырыңқы) əдіс», «Жалқылаулы-жалпылау əдіс» атты 
əдістеме саласына тікелей қатысты мақалалар мен «Тіл жұмсар», «Баяншы» атты еңбектер жазған [3, 
279-344]. А.Байтұрсынұлы 1920 жылы Казан қаласында шыққан «Баяншы» еңбегінде бұл құралды он 
төрт жыл бойы бала оқытқан тəжірибесіне сүйеніп шығарып жазғандығын айтады.
А.Байтұрсынұлы əдістемеге қатысты «Тіл жұмсар» еңбегінде баланы оқытудың немесе үйретудің 
табиғи жолы тəжірибе арқылы білім алатын жол екендігіне баса назар аударады. Ғалым былай деп 
жазады: «Бала білімді тəжірибе арқылы өздігінен алу керек. Мұғалімнің қызметі оның білімінің, 
шеберлігінің керек орны өздігінен алатын тəжірибелі білімінің ұзақ жолы қысқару үшін, ол жолдан 
балалар қиналмай оңай өту үшін керек білімін кешікпей керек кезінде алып отыру үшін балаға 
жұмысты əліне шағындап беру мен бетін белгілеген мақсатқа қарай түзеп жүру» [4, 496]. Өткен 
ғасырдың басында айтып кеткен А.Байтұрсынұлының бұл тұжырымы қазіргі кездегі білім беру 
саласында өзгерістердің бірі болып табылатын оқытудың бағалай жүйесіне қатысты болып келеді.
Білім беру жүйесімен сабақтасып бірге жүретін мəселе – бағалау. Оқыту нəтижесінің жоғары 
болуын қамтамасыз ететін бағалаудың түрі – формативті бағалау. Бағалаудың бұл түріне қатысты 
басқа да бірнеше термин қолданылады: қалыптастырушы бағалау, оқыту үшін бағалау.
Мұғалімнің міндеті – оқушыға білім беру ғана емес, жоғарыда А.Байтұрсынұлы атап көрсеткендей 
ең бастысы оқушыны мақсатына қарай бағдарлау, оқушының оқу деңгейінің шамасын анықтау, 
мақсатқа жету жолында оның атқаратын іс-əрекеттерін үйлестіру болып табылады. Яғни, ғалымның 
сөзімен айтқанда, «балаға жұмысты шағындап беру, тəжірибе арқылы білімді игерту». Бұл – бүгінгі 
білім беру жүйесіндегі жаңа сапа мен жаңа сипаттағы бағалау əрекетінің басты түрі, білім алушының 
өзінің оқудың қай деңгейінде тұрғандығын анықтау жəне сол деңгейден жоғары көтерілудің 
жолдарын айқындаумен байланысты мұғалімдер тарапынан қолданылатын үдерістер түрінде 
анықталатын формативті бағалаудың мақсаттарымен қабысады. Яғни, формативті бағалау оқушының 
оқуын дамыту үшін пайдаланылатын бағалау болып табылады. Сонымен қатар А.Байтұрсыновтың 
əдістеме туралы жазған мақала-еңбектерінде берілген мысалдардың біріне назар аударалық. Мəселен, 
«Шəкірт əңгімесінен» дегенде мұғалім мен оқушының арасындағы диалог былайша өрбиді: 
«Мұғалім сабақ сұрағанда, Мұрат білмеді. 
–
Сабақты неге білмейсің? Оқымадың ба? 
–
Қолым тимеді, ағатай! 
–
Не істедің? 
–
Үй шаруасына айналыстым. 
–
Сенен басқа үй шаруасын істейтін адам болмады ма? 
–
Əкем үйде жоқ. Жолаушы кеткен. Апам ауырып жатыр.
–
Отыра ғой, шырағым» [4, 518].
Бұл шағын диалог арқылы біз қазіргі кезде формативті бағалау үдерісінде түрлі сипатта көрініс 
табатын мұғалім əрекетінің бір қырын көреміз. Оқу үдерісіндегі формативті бағалаудағы мұғалімнің 
рөлі мен əрекеттеріне төмендегілер жатқызылып жүр: оқушының жетістігін айтып отыру; 
117

қателескен жерде демеп жіберу; оқшау қалған баланы оқу үдерісіне тарту; сыныпта жағымды 
ахуал қалыптастыру; оқу үдерісіне деген қызығушылықты тудыру жəне оны арттыру т.б. [5].
Міне, бүгінгі білім беру жүйесінің ерекшелігі болып табылатын білім алушының түрлі 
құзіреттіліктерін дамыту, қалыптастыруға бағытталған бағалаудың қалыптастырушы деп аталатын 
түрінің бірқатар мақсат-міндеттері «Ұлт ұстазы» атанған А.Байтұрсынұлының еңбектерінде өткен 
ғасырдың басында-ақ көрініс тапқан. 
Əдебиет:
1.
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1992. - 448 б. 
2.
Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. -784 б. 
3.
Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. – 3-том. - Алматы: Ел-шежіре, 2013. - 384 б. 
4.
Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімі мəселелері. - Алматы: Абзал-Ай, 2013. - 640 б.
5.
Жақсылықова К.З., Тайтанова Н.К., Кемешова А.М. Қалыптастырушы бағалауды қолдану бойынша пəн 
мұғалімдерінің кəсіби құзіреттілігін арттыру. Əдістемелік құрал. - Алматы, 2016. - 64 б.
Имаханбет Р.
филол.ғ.к., Əл-Фараби атындағы
ҚазҰУ доценті 
Ахмет Байтұрсынұлы мұрасының зерттелуі: дерек пен дəйек 
Бұл күні тəуелсіз мемлекет болып танылған Қазақстанның өткені, бүгіні, келешегі туралы Елбасы 
Нұрсұлтан Назарбаевтың айтқан айшықтары аясында халқымыздың іргелі ел болып қалыптасуында 
ерен еңбек еткен тұлғалардың аяулы есімдері алтын əріптермен жазылып, Отан тарихынан өздерінің 
тиісілі орнын алуда. Жүзжылдықтар тоғысында тəуелсіз елінің тарапынан қазақ тіл білімі мен 
əдебиеттану ғылымының негізін қалаушы, реформатор-ғалым, қоғам жəне мемлекет қайраткері 
Ахмет Байтұрсынұлы «Ана тілдің айбары» омырау медалі жəне «Ғасыр саңлағы» алқа белгісімен 
марапатталды. Ғалым есімі оралған 1988 жылдан бастап шығармалары қайта басылып, тəуелсіздік 
кезеңнің ғалымдары танымдық алғысөздер жазып келеді. Сондай-ақ филолог, əдебиетші, тарихшы, 
заңгер, журналист, философ, педагог т.б. мамандықтары бойынша шығармашылығы, ағартушылық, 
қоғамдық жəне мемлекеттік қайраткерлігіне қатысты 50-ге жуық кандидаттық, 20-дан аса докторлық 
диссертация қорғалды. Əлбетте, бұл жазылған ғылыми зерттеулер біліктілігі жағынан өз салалары 
бойынша толық меңгерілген тақырыптар екені даусыз.
Тарихи тұлғаның шығармашылық мұрасын тікелей зерттеп, кемеңгердің кемел білім-ілімін 
келешек ұрпаққа таныту мақсатында жасалған жұмыстар легі өсуде. Ғалым мұрасы мен ғұмырына 
арналған бірнеше кітап жарық көрді. Атап айтсақ, тілші-ғалым Р.Сыздықова (Ахмет Байтұрсынов. 
1990. - 52 б.), Ахаңның немере інісі С.Кəкішев (Ахаң туралы ақиқат. 1992. - 112 б.), Өзбекстан елінің 
ғалымы М.Джусупов (Фонемография Ахмета Байтурсынова и фонология сингормонизма. 1995. - 176 
б.), физик-ғалым М.-Х.Сулейманов (Яркий носитель духа человечности. 1997. - 18 с.), филолог-ғалым 
Байтелесова Ж. (Негасимая звезда в плеяде казахской интеллигенции. 1998.-78 с., Публицистика 
Ахмет Байтурсынова. 1998. - 78 с.), тілші, əдіскер-ғалым А.Қыдыршаев (Ахмет Байтұрсынұлының 
əдістемелік мұрасы. 1998. - 132 б.), жазушы Б.Ілияс (Алтын бесік. 1998. - 260 б.), ақын-журналист 
Н.Бектемісұлы (Ахмет ұшқан ұя. 2001. - 128 б.), əдебиеттанушы-ғалым А.Ісімақова (Возвращение 
плеяды. 2002. - 294 с.), түркітанушы ғалымдар Ф.Ашнин, В.Алпатов, Д.Насилов (Репрессированная 
тюркология. 2002), жазушы Қ.Сəрсекеев (Ұлт ұстазы немесе алаштың Ахметі жайлы ой-түйін. 2003. - 
80 б.), журналист-ғалым С.Оспанұлы (Ахмет өскен ақындық орта. 2004. - 204 б.), əдебиеттанушы-
ғалым Ө.Əбдиманұлы («Қазақ» газеті. 1993. – 168 б., Ахмет Байтұрсынұлы: зерттеу-эссе. 2007. - 296 
б.), əдебиеттанушы Ұ.Еркінбаев («Əдебиет танытқыштың» теориялық негізі. 2008. - 136 б.), 
Р.Имаханбетова (Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны. 2010. - 304 
б.), А.Ойсылбай (Ахмет Байтұрсынұлының «Əдебиет танытқышындағы» сөз өнері мен поэтика 
мəселелері. 2015. - 164 б.) т.б. тарихшы ғалымдардың көлемді тақырыпта қарастырған ғылыми 
зерттеулері – бір төбе. Бұдан бөлек академик-ғалымдар: М.Қозыбаев, К.Нұрпейіс, З.Ахметов, 
З.Қабдолов, Р.Нұрғали, С.Қирабаев, Т.Кəкішев, К.Сағадиев, М.Жұрынов т.б. талдаған ғылыми-
зерттеу мақалалары бар.
Мұрағат деректер бойынша қарастырсақ, ахметтанудың ғылыми тұжырымдалуы 1919 жылдан 
басталады. Мəселен, өзге ұлт өкілдерінен 1919 жылы А.Н.Самойлович «Байтұрсынов Ахмет 
Байтұрсынұлы» деген ғылыми мақала жазса, кейін бұл үрдіс жалғасын табады [1]. Самойловичтің 
осы мақаласы кейін 1930 жылы А.Байтұрсынұлы түрмеде отырған тұста Мəскеудің «Литературная 
энциклопедия» атты жинағының 1-томына кіреді [1, 305-306]. Бір ғажабы – орыс ғалымдарының 
арасында жеке адам баласының басында болып жататын түрлі қайшылыққа қарамастан, ғылымдағы 
118

жетістіктері жоғары бағаланған. Өз Отанымызда А.Байтұрсынұлының қазақ жұрты үшін жасаған 
жұмыстары қасақана «халық жауы» деп қараланып жатқанда, орыс ғалымдары аталған жинақтың 
1931 жылы жарық көрген 5-томына Қазақ əліпбиін «Байтурсуновский алфавит» деп енгізеді [2, 23]. 
Міне, нағыз ғылымдағы адалдық, ғылыми жетістіктің бағалануы!
1924 жылы Е.Д.Поливанов «Қазақ-қырғыздыңжаңа(Байтұрсынов) орфографиясы» [3], 1928 жылы 
Н.Ф.Яковлев «Əліпби құрылымының математикалық жүйесі» туралы ғылыми мақалалар жазды [4]. 
1974 жылы А.Н.Кононов «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы» атты ғылыми анықтамалық-
мəліметтер бергені тарихтан мəлім [5, 115]. А.Самойлович мақаласында Ахметтің ғалымдық 
қайраткерлігін биографиялық анықтамалық шолуға сыйғызған, қазақ ғалымын: «...қазақ тілі 
орфографиясының реформаторы, қазақ грамматикасы жəне қазақ əдебиеті теориясының негізін 
қалаушы», – деп жазды [1]. Осы ғылыми тұжырымды негізге алып, ахметтануды 1922 жылғы 
М.Дулатұлы мен Е.Омаровтың мақалаларынан да ертерек, 1919 жылдан бастаған дұрыс. Себебі 
жоғарыда аталған А.Самойлович мақаласында Ахметтей қоғам қайраткерінің 1919 жылға дейін 
жасаған сан алуан жұмыстарын ғылыми анықтамалыққа сыйғызған. Зерттеуші мəліметіндегі: 
«көрнекті қазақ ақыны», «жорналшы», «педагог» деген танымдық сипаттаулар дəл сол уақытта қазақ 
ағартушысының атқарған негізгі жұмыстары болатын. Ал қазақ зиялылары тарапынан 1922 жылдан 
бастап зерттеліп, бағаланып жүрген «Қазақ» газеті туралы А.Самойлович «…қазақ халқының қоғами-
мəдени санасын оятушы басылым» деп айрықша атап айтты. Бұл күні əдебиеттану ғылымында 
«төлтума» деп тануды ұсынған «Қырық мысалдағы» қазақы сипат пен өрнекті тілі: «Байтұрсыновтың 
тілі лирикалық шығармаларында қарапайым, өзінің бай, көркем, поэтикалық мəнерімен 
ерекшеленеді», – дейді. Міне, өзге ұлт өкілі орыс ғалымы берген нақты əрі құнды ғылыми 
тұжырымдаманың қазақ зиялыларынан 3 жыл бұрын айтылғанын мойындауға міндеттіміз[1].
Қорыта айтқанда, А.Самойловичтің сипаттамасы – алғашқы танымдық ғылыми бағалау. Бұл – 
А.Байтұрсынұлының ғылымдағы қайраткерлігіне айтылған тұңғыш анықтама. Зерттеуші Ахаң 
туралы айшығын «қазақтың бірінші көрнекті лингвист-ғалымы» деп түйіндеген [1, 305-306]. 
1924 жылы Қазақ əліпби жөнінде профессор Е.Д.Поливанов Орта Азия мемлекеттік 
университетінің бюллетінде жариялаған мақаласында: «Енді түзетуді қажет етпейтін, тарихи 
тұрғыдан алғанда кемелденген, жетілген ұлттық графика», – деп бағалайды [3, 35-43]. Ғалымға 
берілген осы бағаны отандастары қалай қабылдады? Бұл жөнінде бір жыл бұрын, 1923 жылы 
тұлғаның рухани шəкірттері (М.Əуезов, Т.Шонанов, Е.Омаров) мақалаларында: «Ақаң түрлеген ана 
тілі», «Жаңа алфавит тіліміздің таза сақталуына, ...əлемдік мəдениетпен араласуға, ...халық 
мектептерінің өркендеу жолына алып адым жасағаны анық», «Қазақ əліпбиі» мен «Қазақ тілінің 
дыбыс жəне сөз жүйесі атты оқулықтарының өн бойына сыйғызған өзекті өзгерістерінің өзі қазақ 
грамматикасына бөлекше реңк əкелді», – деп, өз тұсында қазақ жұртшылығы тарапынан зор 
қошеметтелгенін айтады. 
1928 жылы Н.Ф.Яковлевтің «Математическая формула построения алфавита» атты мақаласының 
мəн-маңызын ашып, ғылыми айналымға түсіру – бүгінгі қазақ тілі ғылымындағы лингвист-
ғалымдардың еншісіндегі міндет. Осы мақаланың Байтұрсынұлы əліпбиіне қатысты тұстарына 
тоқталсақ, мұнда зерттеуші Ахметтің əліпби түрлеу, түзу барысында үндестік заңын толық 
сақтағанын, дыбыстарды жүйелеуде өте икемді қалып тапқанын айтады [4]. Жалпы, қоғам 
қайраткерінің өмiрi мен қызметiне қатысты мақалалар өз елімізде негізінен, оның 50 жасқа толу 
мерейтойы қарсаңында жазылып, мерзiмдi баспасөзде жарияланды. Мəселен, тұлғаға деген ең 
алғашқы құрмет 1922 жылы 2 тамызда Ташкенттегі Қырғыз-қазақ институтында алты алаштың 
баласы бас қосқан салтанатты жиында тұңғыш рет көрсетiлген. Деректерге сүйенсек, 
А.Байтұрсынұлының Ташкентке сапарының басты мақсаты – Түркiстандағы екi облыс – Жетiсу мен 
Сырдарияны Қазақстанға қосу болған. Бiрақ сол жылғы Ташкент қаласында шыққан «Ақ жол» газетi 
бетiндегi «Лайықты қошемет» атты мақалада Ахмет Байтұрсынұлының iссапарынан гөрi оның жеке 
басына көрсетiлген ықылас, игі тілек туралы жазылған [6]. Мақаланы 10 қыргүйекте Алматыда 
шығатын «Тiлшi» газетi қайта көшiрiп басады. Аталған мақалаларды журналист-ғалым Т.Қожакеев 
пен əдебиеттанушы Д.Қамзабекұлы 1991 жылы орыс жазуына түсiрiп, ғылыми ортаға тың дерек 
əкелді. Əрине, iзденiс барысында бiрлi-жарым кемшiлiктер жiберiліп жатады. Мысалы, Т.Қожакеев 
«Тарихи деректер бұрмаланбасын» атты мақаласында Д.Қамзабекұлының «Социалистiк Қазақстан» 
газетiнiң 12 қаңтардағы «Лайықты қошемет» атты мақаласының қайта жарияланымдағы кеткен 
қателiктерге ескерту (материалдың орынсыз қысқартылуы, мақала соңындағы «А.Ж.» белгiсiнiң 
автор ретiнде дұрыс көрсетiлмеуi) жасады. Жасалған ескерту еленіп, Д.Қамзабекұлы «Қазақ 
əдебиетi» апталығына «Ақаңның алдында», «А.Байтұрсынұлының Ташкентке сапары» атты 
мақалаларын жазды. Соңғы мақаласы жан-жақты талданып, 1997 жылы жарық көрген «Руханият» 
деген ғылыми зерттеуіне енді.
Асылы, мұрағаттағы деректерді сұрыптауда аса сақтық пен табанды ыждаһаттылықты басты 
нысанада ұстаған жөн. Мəселен, осы «Лайықты қошемет» атты мақаланы ғалым еңбектерiне 
119

жатқызып жүр. Нақтырақ, 2001 жылы «Ұлттың ұлы ұстазы» библиографиялық анықтамалықтың 250-
бетiнде: «96-реттiк нөмiрде, яғни, «Лайықты қошемет //Тiлшi. – 1922, 10 қыргүйек. Ташкенттегi 
қазақтарды көшiрiп əкелу» деген көрсеткiшпен А.Байтұрсынұлының еңбектерi тiзiмiне енген. Бұл – 
жаңсақ пайым. Өйткенi кiтаптың 190-бетiнде: «А.Байтұрсынұлының өмiрi мен еңбектерi туралы 
əдебиеттер» қосымшасының 362-реттiк нөмiрінде: «Лайықты қошемет //Социалистiк Қазақстан. - 
1991. 12 қаңтар. Бұдан 68 жыл бұрын. Материалды газетке əзiрлеген – Д.Қамзабекұлы» деген мəлiмет 
бередi. Демек, қос материалдың аты айтып тұрғандай əрі басылым көру мерзiмiнiң бiркелкілiгi, оның 
түрлi авторға тəн еместiгiн айғақтайды.
Т.Қожакеевтiң «Халқымен қайта қауышты қайран ерлер» мақаласында осы аталған материалдың, 
яғни, ғалымға көрсетiлген құрметтiң зерттелуiне сүйенсек, мақала авторы – А.Байтұрсынұлы емес, 
тұлғаға жасаған зор iлтипатты «Лайықты қошаметке» сыйғызған өзге қаламгер. Атын көрсетпеген. 
Мақалаға «Ш-н» деп қол қойған [6, 191-205]. Мақаланың авторы əлi күнге ашылмағанын əдебиетші 
Д.Қамзабекұлы: «Мақала соңындағы «Ш-н» қаламгердiң кiм екендiгiн бiле алмадық», – дей келе, өз 
ой-тұжырымын: «1922 жылдың тамыз айында ташкенттiктер А.Байтұрсынұлын саясат адамы емес, 
ғалым ретiнде қарсы алды. Бұл – қазақ ғылымының абыройының артқандығын көрсетедi. 
...сапарында А.Байтұрсынұлы Түркiстандағы екi облысты Қазақстанға қарату мəселесiн тиiстi 
орындарда сөз еткен де болуы керек. Бұл қосылудың қажеттi екенiн зиялыларға дəлелдеген де шығар. 
Бiрақ ол жағы «Ақ жол» газетiнде жазылмапты. Қалай дегенде де газет А.Байтұрсынұлын ғалым 
есебiнде жəне бiр мəшһүр етудi көздеген тəрiздi», – деп қорытады [7]. Зерттеушінің айтуынша, 
Мəскеудің «Əдебиет энциклопедиясы» басылымына «Абай мен Ахмет» туралы деректi Смағұл 
жiберген. Əдебиетшінің пайымына сүйенсек,«...С.Сəдуақасұлы А.Байтұрсынұлының тұлғасын «ұлт 
руханиятына сапалы өзгерiс əкелiп отырған жаңа кезең, тарихи асу» деп санаған», – дейдi. Баяндама 
туралы танымын «ғылыми айналымға түспеген (түсу бұйырмаған), жұқанасы жазушы, 
санаткерлердің естелігінде қалған А.Байтұрсынұлының елу жылдық мерейтойында жасаған 
С.Сəдуақасұлының «Ақаңның алдында» атты баяндамасы – Кеңес тұсындағы «инерциялы 
ағартушылықтың» бағдарламасы (Ахмет проғрамды – «жосық» депті) сынды еңбек болған» деп 
жазады. Баяндаманың түпнұсқасы əлі күнге табылмады [7, 99-107].
Тарихи баяндама хақында қазақ əдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – С.Мұқанұлының 
«...Сəдуақасұлы Байтұрсынұлын мақтай жөнелмей, сатылап жетті. Оның баяндауынша қазақ 
халқының бес көсемі бар, олар: Кенесары, Шоқан, Ыбырай, Абай, Ахмет. Смағұлдың «сатылауына» 
негіз бар болатын. Хан Кене – тəуелсіздік үшін күресте мойымаған, рухы жеңілмеген қайраткердің, 
Шоқан, Ыбырай, Абай – күрескер рухты қағазға түсіре алған, дара шапса да, жалғыздығын 
білдірмеген, халқының намысы болып жанған ағартушылардың, Ахмет қателіктен сабақ алған 
толқынның, білім мен бірлікті, білік пен байыпты қатар ұстаған зиялылардың рəмізі еді. Сондықтан 
С.Сəдуақасұлы «сатысын» – жүйелеу деп қараған орынды»,– деген пікір айтқанын жазады 
Д.Қамзабекұлы талдау мақаласында [7].
Қазақ зиялыларының көзін көріп, сөзін естіген Ғ.Ахмедов: «Осы баяндамада С.Сəдуақасұлы 
Ахаңның өмірі мен ғылыми, əдеби еңбектері жайында өте мазмұнды пікірлер айтты», – дейді [8, 23-
37]. Сол 1923 жылғы Ахаңа арналған жиынның бас-аяғына дейін түгел қатысқан зерттеуші: «жиында 
кейбіреулердің аузынан айтылып жүрген өрескел жағдайдың» болмағанын, өзінен басқа 
Қ.Бадыровтың қатысқанын, əрі оның сөзін растайтынын айтады. «С.Сəдуақасұлы Ахаңды 
замандасымыз ғой» деп өз қатарымызға қойып, өзімізбен теңестіріп қарауға болмайды. Бұл кісі – 
«қазақ халқының алғашқы алфавитін жасап берген, бұрын əркім қалай болса, солай жасап жүрген 
емлемізді түзеп, бүкіл халқымызға ұстаз болған адам. Сондықтан бұл кісіні «ұстазымыз» деп қарап, 
өзімізден əлдеқайда жоғары ұстап, қадірлей білуіміз керек деп қорытындылады сөзін», – дейді 
əдебиетші-ғалым Ғ.Ахмедов [9, 32-33].
Ахмет Байтұрсынұлы мен оның серiктерiне Ташкенттегі зиялылар тарапынан қонақасы берiлгенi, 
бұл рəсiмнiң тойдан гөрi, ойдың мерекесi болғаны жөнiнде «Ақ жол» газетiнiң тілшісі:«Банкетте жетi 
түрлi халықтың адамы болды: қазақ, қырғыз, өзбек, тəжiк, ноғай, орыс. Қонақта болғандар – əр елдiң 
... өкiлеттi елшiлерi хүкiмет мүшелерi, профессорлар, бiлiм комиссиясы һəм газет басқармасы 
сықылды мекемелердiң адамдары», – деп жазады [9, 193-196]. Түркiстандық И.Табынбаев 
қайраткердің өмiр жолы, ортасы, шығармашылығы жөнiндегi баяндамасын газет уəкілі түгелдей 
хатқа түсiрген. И.Табынбаевтың лебізіндегі «…Ахмет ағай – қазақ халқының бiрiншi мұғалiмi, 
ұстазы. Бiрiншi рет басталған, бұрын ешкiм ескермеген жұмыстың (...) ауыртпалығы Ахаңның басына 
түстi. Бiрақ Ахаңның қайраты таспаса, қайтпады, ақылы аспаса, саспады. ...тiзесiн түрменiң 
терезесiне үстел қып, Ахаң қаламын тартпай жазумен болды» деген жүрекжарды ілтипаттарынан 
замандастарының А.Байтұрсынұлын зор құрмет тұтқанын көреміз. Қоғам қайраткерінің ерекше 
қасиеттерiн даралай көрсетiп, жеке-жеке атап көрсетеді: «1) қазақтың əдеби тiлiнiң негiзiн салушы. 
Қазақты «А» деп бастап оқытып, надандықпен күресушi бiрiншi ұстазымыз; 2) оқу iсiне, жазуға 
жаңалық кiргiзген данамыз; 3) патша үкiметiнiң зұлым саясатымен күресiп, қарсы пiкiрiн таратқан 
120

қаһарманымыз; 4) қазақ халқының қай жағынан болса да көсемi» деп, танымдарын «Ақ жол» 
үнқағазында паш ете отырып, Ахметті Темiрқазыққа теңеген [9, 103]. 
1922 жылы Орынборда шыққан «Қазақ өлкесiн зерттеу қоғамы еңбектерi» басылымында 
М.Дулатұлының «Ахмет Байтұрсынұлы Байтұрсынов», Е.Омаровтың «А.Байтұрсынұлының 
ғалымдық қайраткерлігі» мақалалары жарияланған. Бұл материалдардың 1922 жылы жариялануы 
кездейсоқтық 
емес 
еді. 
Қос 
мақаланың 
кейiн 
А.Байтұрсынұлының 
өмірі 
мен 
шығармашылығынақатысты жазылған зерттеулерге негіз болғанын айту лəзiм. Шындығында, 
ахметтану мəселесінде – М.Дулатұлы мен Е.Омаровтың мақалалары дереккөзі болған. Мəскеулік 
басылымдар: «Əдеби энциклопедия» мен А.Кононовтың түркітанушылар сөздігіндегі сiлтемелік 
көрсеткiш – соның айғағы. Е.Поливанов, Н.Яковлевтердің зерттеулеріне де осы материалдар негiзгi 
болғаны дəлелдеуді қажет етпейді. Бұл деректер отандық ғалымдардың да еңбектерiнде кеңiнен 
пайдаланып жүргендiгi баршаға аян. 
Əдебиетші академик Р.Нұрғали:«Алаштың екі алып азаматы – Ахмет Байтұрсынұлы мен 
Міржақып Дулатұлы ауылдас, аталас, ең бастысы бұлардың ұлы күрес жолындағы рухани туыстығы 
– қазақ тарихындағы қымбат та қастерлі беттердің бірі», – деп бағалайды [10, 12-35]. Ол: 
«М.Дулатұлы – ахметтанудың негізін салушы», «Міржақып – алғашқы ахметтанушы», – деген 
тұжырым жасады. Əлбетте, М.Дулатұлы қазақ ортасынан шыққан бірінші ахметтанудың негізін 
салушы екені даусыз. Ал Міржақыптың алдына одан бұрын Ахмет туралы жазған А.Самойловичті 
шығарсақ, мұнан Міржақыптың ахметтанушылығы төмендемейді. М.Дулатұлының очеркімен қатар 
Е.Омаровтың мақала жазғаны аталғаны болмаса, ғылыми ортада қажетті дəрежеде талданып, 
таратылмай келеді.
Е.Омаров «Ахмет Байтұрсынұлының ғалымдық қайраткерлігі» деген мақаласында қайраткер 
туралы: «...күллі қазақ даласы біледі, оның талантын жоғары бағалап құрмет тұтқанымен, бəрібір оны 
дұрыс түйсініп, бағалай білмейді»деп жазады [11, 26-38]. Елдес Ахметтің қазақ грамматикасына 
ерекше өзгерістер кіргізіп, баға жетпес жаңалық əкелгенін қазақ жұртының санасы əлі түсініп те, 
түйсініп те болмағанын ескертеді. А.Байтұрсынұлының қаламынан ертеден келе жатқан қазақ тілінің 
ережелері қамтылған қағидалар мен көп томдықтар жазылмаса да, оның «Қазақ əліпбиі» мен «Қазақ 
тілінің дыбыс жəне сөз жүйесі» оқулықтарының өн бойына сыйғызған өзекті өзгерістерінің өзі қазақ 
грамматикасына бөлекше реңк əкелгенін тілші-мамандарға ғылыми жүйеде талдап, түсіндіреді. Қазақ 
грамматикасында ертеде қаншама оқулықтар жазылса да, олардағы өзгерістердің аңғарылмайтынын, 
ислам дінімен кірген араб жазуының қадимшеленген нұсқасының да қазақ дыбыстарының 
ерекшеліктерін қамти алмағанын айтады. Ал Ахметтің көлемі шағын ғана оқулықтарына аз сөзбен, 
саз жүйені сыйғызған жаңалығы, реформатор тарапынан түрленген қосар дыбыстардың қазақ тіліне 
тəн түрлі дыбыстарды дəл бере алатынын нақты деректермен көрсетеді. 
Ғалымның үзеңгiлiс замандасы – Т.Шонанұлы да 1923 жылы тұлғаның ғылыми қайраткерлігі 
туралы «Ахмет Байтурсунович Байтурсынов в области народного просвещения и литературы» деген 
ғылыми мақала жазған. Мақала жарияланбаған. Т.Шонанұлының қолжазбасын мемлекеттік 
мұрағаттың қорынан алып, жұртшылыққа ұсынған – мұрағат қызметкерi, филолог ғалым 
Б.Байғалиев. Ол материал 1992 жылы жарық көрдi. Деректi мақаланы «Əдеби мұра» ретiнде ұсынған 
«Жұлдыз» журналының редакциясы: «Оқырман назарына ұсынылып отырған мақала 1923 жылы 
Ахмет Байтұрсыновтың 50 жасқа толған мүшелтойына арнап жеке кiтап ретiнде шығару мақсатымен 
орыс тiлiнде жазылған. Бiрақ жарық көрмеген. Мақала қолжазбадан аударылып берiлiп отыр. 
Қолжазбаны Қазақ ССР Мемлекеттiк Орталық архивiнiң №544 қорынан алып жариялауға дайындаған 
– Бейсенбай Байғалиев»дегенмəлімет береді [12, 123].Осы ақпараттық мəлімдемеде бiрiншiден, 50 
жасты «мүшелтой»деп жаңылысады, бұл – негізінен мерейтой. Мұсылмандардың жыл қайыруына 
сүйенсек, алғашқы мүшел – «13 жас», осыған 12-ні қосып отырасыз. Сонда келесі мүшел – «25, 37, 
49» болып жалғаса береді. Мақаланың қолжазбадан дайындалғаны айтылғанымен, түпнұсқаның 
тағдыры туралы ақпарат бермеген...«Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту жəне əдебиет саласында» 
деп аталатын бұл мақаланың ғылыми ортаға беретiн жаңалықтары аса құнды. Лингвист 
Т.Шонанұлының мақаласындағы ерекшелiк – А.Байтұрсынұлының өлеңдерiнен алынған үзінділердің 
орыс тiлiне аударылуы мен олардың шығу тарихына түсiнiк талдау беруi. Сондай-ақ тұлғаның қазақ 
халқына жасаған қызметi туралы: «Қиын кезеңде Ахмет алғашқы болып дауыс көтерiп, қазақ 
мектебiн, бiр жағынан, дүмше молдалардан, екiншi жағынан, патша миссионерлерi ықпалынан 
құтқару үшiн қызмет еттi», – деп жазады [12, 125]. Оның тiл саясатында кемеңгер күрескер екенi 
жəне қазақ үшiн жаңа əлiпбидi тұңғыш рет түзудегi ірі құбылыстың тiзгiнiн ұстағанынғылыми 
тұрғыдандəлелдейдi. Т.Шонанұлы жаңа əлiпбидiң ерекшеліктерін былайша жіктейді: «Бiрiншiден, 
А.Байтұрсынұлы əлiпбиi тiлiмiздiң таза сақталуына, екiншiден, əлемдiк мəдениетпен араласу жолын 
жеңiлдетуi, үшiншiден, халық мектептерiнiң өркендеуiне алып қадам жасағаны анық», – деп жазады. 
1915-1916 жылдары түркi халқының тiлi таласқа түскенде Ахметтің ана тiлiмiздi қорғап, «Шекiспей, 
121

бекiспейдi» деген мақаласы мен «Туған тiлiм» деген өлең жазғанын айтады. Ғылыми талдауында 
мақала мен өлеңнен үзiндiлер келтiрген. 
1998 жылғы «Қазақ» газетi басылымында «Шекiспей, бекiспейдi» деген мақала мен «Туған тiлiм» 
атты өлеңнiң 1916 жылы «Қазақ» газетiнiң 167-санында жарық көргенiн, мақаланың авторсыз 
жарияланғанын, өлеңнiң «Байқаушы» деген бүркеншек есiммен берiлгенi туралы қысқаша 
ақпараттық мағлұмат берілген [13, 505-524]. Мақала жинақтың 265-267-беттерінде берiледi, өлең 
мəтіні қарастырылмаған. Ғылыми зерттеулердi сараптау барысында «Туған тiлiм», «Дағдарыс» атты 
өлеңдері жөнiнде əдебиетші Б.Байғалиевтiң 1989 жылы «Жетiсу», «Коммунизм таңы» облыстық 
газеттерде танымдық мақалаларын кездестірдік [13]. Өлеңдер Ахметтің аты ақталғаннан кейiн 
жарияланғанына қарамастан, алғашқы қайта жарық көрген 1989, 1991 жылдардағы əдеби шығармалар 
жинағына енбеді.
Т.Шонанұлының мақаласы «Ұлттық рухтың ұлы тiнi» атты ғылыми жинақта: «Мақала əуелгi, 
орыс тiлiндегi нұсқасында тұңғыш жарияланып отыр. Қолжазба Қазақ КСР Мемлекеттiк Орталық 
архивiнен алынды: №544 қор, 1-тiзбе, 104-б.» деген ерекше ескертумен жарияланды [13, 39]. Осы 
жерде назар аударатын жайт: осындай сiлтеменi Б.Байғалиев 1995 жылы тарих ғылымының докторы, 
профессор Қ.Тəкеновпен бiрге дайындап шығарған Т.Шонанұлының «Жер тағдыры – ел тағдыры» 
атты қайта басылған кітабының 216-бетiнде: «Т.Шонанұлының мақалалары» атты хронологиялық 
тiзiмде де 6-реттiк кезекте айрықша атап өтеді. Мұнда «104-б» дегеннiң орнына «iс» деп көрсеткен. 
Көрсетілген сiлтемелер бойынша қолжазбаның түпнұсқасымен танысу үшiн ҚРОММ «544-қор, 1-
тізбе, 104-б.»-ке сұраныс жасағанымызда, папкiнiң бос екендігі анықталды. Құнды дерек қолды 
болған. Өкініштісі, тарихи деректі құжаттармен танысуда мұндай суыққолдылық жиі кездеседі. 
Мұндай келеңсіздіктің белең алуы ұлттық мəдени болмыстың төмендігінен. Болмаса «менде ғана 
болсын» деген мешеулiктен туған пендешілік. Басқаша теңеу жоқ. Осыған ұқсас ахуалдар 
Республикалық ұлттық кiтапханада да орын алған. Мəселен, «Байтұрсынов Ахмет түрмеде жатқанда 
чекиспен əңгiме» атты мақаламен танысу үшiн «Торғай таңы» газетiнiң 6 маусымдағы 85-нөмiрiн, 
1991 жылғы тiкпенi көтерткенiмiзде «сұраныс жасаған нөмір» орнында жоқ болды. 
Н.Машақанованың «Байтұрсын мен Ақтас» деген мұрағат құжаттарын сөйлеткен деректi мақаласын 
мемлекеттік мұрағаттағы тарихи деректермен салыстыра оқу үшiн «Жұлдыз» журналының 1990 
жылғы 10-нөмiрiнің 200-203-беттерiнiң қырқылғанын көрiп, қатты қынжылдық. Мұндай дөрекі 
өрескелдiк – адамдардың адалдығының кемдiгi, мəдениетінің жадаулығы.
Мəселен, «Туған тiлiм» атты өлеңнiң Т.Шонанұлы мақаласында берiлетiн алты жолды, яғни, 
«Кенің бай, келімің мол туған тілім, Дыбыстың сөз теріп буған гүлін. Қайырған қайдағыны жүйрік ең 
сен. Мен ... құтыла алмас қусам білім. Мен болман болдырамын татар десең, Мен жатпан босағаңда 
жатар десең»деген үзiндi 1916 жылғы нұсқамен салыстырғанда өлеңнiң бiрiншi шумағы мен соңғы 
шумағының екі жолы қамтылғаны анықталып, бұл өлеңнің авторы бір адам екені белгілі болды. 
Өлеңді 1989 жылы Б.Байғалиев бірнеше рет БАҚ-та жариялады. 
Орыстілді ортаға (аудиторияға) ұғынықты болсын деген ниетпен осы өлеңді Т.Шонанұлы былай 
аударған: «...Богат и гибок мой родной язык, Звуки образуют чудный букет слов. Ты быстр, 
обгоняешь бегунов, Ты несешь нам культуру. Тебя ничем не заставить отатариться, Тебя не заставить 
валяться в передней».Салыстырып-сараптауда бiрiншi шумақтың 4-тармағындағы оқылмай көп нүкте 
қойылған екiншi сөздiң «тосып» деген сөз екенiн, жетiншi шумақтың 2-тармағындағы «босағаңда» 
деген сөздiң «бiрбөлмеңде» деп жазылғанын анықтадық. Дегенмен бұл болмашы өзгерiстер өлеңнiң 
мазмұнына нұқсан келтiрмейтінiн, қайта «босағаңда» деген сөздiң мəндiрек, тiптi ұйқас буын болып, 
жатық оқылатынын аңғардық. Т.Шонанұлы бұл сөзді «жуан буын» жасау үшін əдейі өзгертсе керек. 
«Алмастың ажарын алмас ашады» деген ғұлама Гейненiң ғибратына жүгiнсек, Телжанның Ахметтi, 
Ахметтiң Телжанды «түзетулерi» жарасымды емес пе?! Телжанның осы арнау мақаласы – бүгінгі 
тəуелсіздік кезеңнің əдебиеттану ғылымындағы қалыптаса бастаған ахметтанудың бағыт-
бағдарларын анықтауда нағыз көмекші. Сондықтан Т.Шонанұлын «ахметтанушылардың бірегей 
білгірі» деп тануымыз орынды.
1923 жылы тұлғаның 50 жасқа толу мерейтойына орай, С.Сейфуллин, М.Əуезовтер мен «Ақ жол» 
газетінің басқармасы тарапынан танымы терең құттықтау мақалалар жазғаны, бұл мақалалардың 
ахметтану мəселесінде үлкен рөл атқарғанын бүгiнгi ғалымдар зерттеу еңбектерінде таратып талдап, 
жазып жүр. Мақалалардың құндылығы соншалық, бiрнеше рет басылым көргенiн атасақ та 
жеткiлiктi. Осы материалдардағы мəлiметтердi негiзге алушылар А.Байтұрсынұлының туған жылын 
«1873» деп жүр. Естелiк-мақалалардың берерi мол, тағылымы терең екенiн терiске шығармаймыз. 
Бiрақ онда келтiрiлген датаны «қатып қалған қағида» көзiне айналдыру, оны кейінгі жинақтарда 
үнемі негiз етiп алу – бүгiнгi жетiлген ғылымдағы жетiстiктерге мiн болып тиетiнiн аңғару, оны 
ғылыми ортаға аңғарту, тіпті «терісті терістеу» заңына сүйеніп, ақиқатын айту – зерттеудің міндеті. 
Өйткенi тəуелсiздiктiң арқасында «көмбеде» жатқан мұрағаттармен танысу мүмкiндiгi туды. Ал 
тарихи деректердегі құнды құжаттар мен соны айғақтарды сөйлету – ең өзектi мəселе.
122

Жоғарыда аталған ғылыми зерттеулер мен мақалалар – «қазақ тілі» деген үлкен ұғымды, бір 
ұлттың ықылым заманнан келе жатқан атауын қасақана ысырған «саясаттан» тайсалмаған тұлғаның 
туындыларын қамтыған теңдесі жоқ материалдар. Бұл мақалалардың мəтініне қайта үңіліп, 
мазмұнына тереңдер болсақ, ахметтану мəселесіндегі тұлға келбетін байыта түсері сөзсіз.
Сонымен, ахметтанудағы негізгі бағытты бірнеше салаға бөлуге болады: қазақ тіл білімі, 
əдебиеттану, педагогика, тарих, заң, философия, экономика, экология, көсемсөз т.б. Осылардың 
ішінде қазақ филологиясының əдебиет кафедраларында ғана ахметтану ілімі факультатив ретінде 
оқытылып жүр. Аталған салалар бойынша жазылған еңбектер жеткілікті. Ахметтану курсын ЖОО-да 
міндетті пəн ретінде оқытатындай зерттеу жұмыстарының қоры жинақталды. 
Алаш арыстары ақталғаннан кейін шығармалары қайта басылып, əдебиеттану ғылымына «Алаш 
əдебиеті» деген үлкен арна қосылды. Осыдан бастап А.Байтұрсынұлының ғұмырбаяны, 
шығармашылығы зерттеліп келеді, оны келер ұрпаққа танытуаясында тілші, əдебиетші, тарихшы, 
педагогика т.б. мамандар ғылыми-зерттеу жұмысын қорғап, монографиялық еңбектер жарық көруде. 
Əлбетте, олардың зерттеу нысандары – ғалым замандастарының мақалалары. М.Дулатұлы, 
Т.Шонанұлы, Е.Омаров, С.Сейфуллин, М.Əуезовтей əдебиет алыптарының мақалалары – бүгінгі 
ұрпаққа ғалымның өмірнамасын, шығармаларын жан-жақты танытуда негізгі дерек көзі. Демек, 
ахметтану, ғалымның əдеби, ғылыми шығармашылық мұрасын таныту – өзі өмір сүрген кезеңнен 
бастау алатыны басы ашық нəрсе.
Əдебиет: 
1. Самойлович А. Литература турецких народов // Литературы Востока. Вып. І. - Петербург, 1919.; 
А.Б.Байтурсынов. Краткая биографическая справка. Подпись: А.С. // Литературная энциклопедия. – Москва, 
1930. - Том 1. - С. 305-306. 
2. Казакский (Байтурсуновский) алфавит //Литературная энциклопедия. - Т. 5. - Москва, 1931. - С. 23. 
3. Поливанов Е. Новая казак-киргизская (Байтурсыновская) орфография // Бюллетень Среднеазиатского 
государственного университета. - Вып. 7. – Ташкент, 1924. - С. 35-43. 
4. Яковлев Ф. Математическая формула построения алфавита // Культура и письменность Востока. - Книга І. 
- Москва, 1928. - С. 41-64. 
5. Кононов А. Байтурсунов Ахмед Байтурсунович //Биобиблиографический словарь отечественных 
тюркологов (дооктябрьский период). – Москва: Наука, 1974. - С. 115. 
6. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. - Алматы: Санат, 1999. 328-330-б.
7. Лайықты қошемет (Ахаңа жасалған құрмет жайында. Мақаланы дайындаған: Қамзабекұлы Д.) 
//Социалистік Қазақстан. – 1991, 12 қаңтар 
8. Қамзабекұлы Д Ақаңның алдында // Қазақ əдебиеті. – 1996, 12 наурыз; Қамзабекұлы Д. Руханият. - 
Алматы: Білім, 1997. - 272 б.
9. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. - Алматы: Жалын, 1996. - 224 б. 
10. Нұрғали Р. Қазақ əдебиетінің алтын ғасыры. – Астана: Күлтегін, 2002. - 528 б.
11. Омаров И. Ученая деятельность А.Байтурсунова //Труды Общества изучения Киргизского края. - Выпуск 
3. - Оренбург, 1922. 
12. Шонанұлы Т. Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту жəне əдебиет саласында. 1923, наурыз. Дайындаған: 
Байғалиев Б. // Жұлдыз. – 1992. №2. 123-128-б.
13. Байғалиев Б. Ахметтің кейбір өлеңдері мен аудармалары // Жетісу. 1989, 13 қаңтар; Коммунизм таңы. – 
1989, 21 қаңтар 
Шаяхмет А.
филол.ғ.к., Ахмет Байтұрсынұлы
атындағы Қостанай мемлекеттік
университетінің доценті 
Араб таңбасы – Ақаң «Əліпбиінің» негізі 
Ахмет Байтұрсынов еңбектерін оқып жатқан бүгінгі ұрпақ, сөз жоқ, бақытты. Мен Ахметтің есімін 
ең алғаш бұдан қырық жыл бұрын əкемнің аузынан естіген едім. Сол кезде мұғалім болып қызмет 
атқарған əкеміз: «Біз балаларға бас қатыратын шана, щаңғы деген сөздерді жаттатып, үйретіп жүрсек, 
Ахмет мектепте сабақ бергенде тақтаға «ш» əрпінің араб таңбасын салып, оның жанына шал мен 
шабақтың жəне қасқырдың суретін бейнелеп: 
«Балалар, қараңдар! 
Бұл – аш шал!
Бойынаназар сал!
Сақал-шашы ақ,
Қайраты қайтқан шақ.
123

Ауқаты – шабақ,
Сусыны – шалап,
Қатқан аш, арық,
Бұл – сондай шатақ шал!» – дейтін.
Содан кейін бұл əріпті ешбір шəкірт өмірі ұмытпайтын», – дейтін. Бұл шумақта ұстаз ақынның 
тапқырлығымен бірге ұрпаққа айтқан тағылымы да жатыр. «Шал неге шабақ жейді? Неге аш? 
Қазақтың төрт түлік малы тұрғанда, шабақты қайтеді?» – деген сауал туады. Сол тұстағы аштықты, 
қазаққа деген қастықты Ахмет Байтұрсынов емеурінмен білдіріп тұр ғой», – деуші еді. Ауыз біреу, 
қол екеу, Ол неліктен бұлай?! Көп істеуші, аз жеуші, жаратқаны ол солай», – деген жолдар да балалар 
əдебиетінің озық үлгісі емес пе?! 
«Ахмет Байтұрсынов өз «Əліппесін» неге араб жазуы негізінде жасады?» деген сауалға жауап 
іздесек, бұл жазудың, біріншіден, төл тарихымызбен, ислам мəдениетімен тығыз байланысты екенін, 
екіншіден, оның қазақ балаларының хат тануына өте жеңіл екенін аңғарамыз. 
«Латын жүйелі əріппен жазғанда қол қимылдау бағдары сағат тілінің жүретін бағдарына қарсы 
келіп отырады», – дейді Ақаң. Сол ыңғайына қарай жазу жолы да солдан оңға қарай жүреді. Ал араб 
əрпімен жазғанда қол қимылдау бағдары сағат тілінің бағдарымен бірыңғай келіп отырады. Сол 
ыңғайыңа қарай жазу оңнан солға қарай жүреді. Мəшине айналдырған жұмыскерге, қол мəшинемен 
тіккен елдерге қарап тұрсақ, бəрі сағат тілінің бағдарымен айналдырады. Қалай да, қолмен айналдыра 
– үйірілдіре қайта-қайта істелетін жұмыстардың бəрі де, мəселен, инемен тігу, арқан есу сағат тілінің 
бағдарымен істеледі, оңнан солға қарай жүреді. Оның бұлай істелетіні қол талмау үшін. Қайта-қайта 
көп рет қимылдағанда ыңғайсыз жағына қимылдаса, қол тез талады. Мəселен, орысша жазғанда 
қолдың талғаны білінеді, қазақша жазғанда білінбейді. Ойлап қараңдаршы, қарды жаюдан жыю 
жеңілірек» [1]. 
Ақаң екі əріптің қайсысы баспа ісіне қолайлы, кайсысын үйрету оңай, барлығына жан-жақты 
тоқталып: «Латын əрпінен енетін үлкен пайда түгіл кішкене де пайда жоқ, ендеше, бұл сияқты 
мəселені көтеріп, уақытын шығын қылып жүргендер болса, оны еріккен адамдардың ермегі 
есебіндегі құр қиял деп білемін», – деп өз шешімін кесіп айтады. 
Ақанның жан серігі болған алаш ардақтысы – Елдес Омарұлы «Араб таңбасы» туралы еңбегінде 
«ескішілдік деген не?» деген сауал қойып алып, іле-шала: «Ескішілдік деген – бұрыннан үйреншікті 
болып, бойына сіңіп қалған əдет. Үйренген əдеттен бұрылып шығуға болмайды. Бұрын орысша оқып, 
үйреніп қалған қазақ жігіттері қазақша жаза алмайды. Пішіндемеде кездесетін түрлі атауларды қазақ 
əрпімен белгілесек, олар бұрын түйе көрмеген жылқының түйеден үріккеніндей осқырынып 
қарайды... Міне, ескішілдік деген – осы. Өзінің үйреніп қалғанынан басқаға осқыра қарайтындық» 
[2], – дейді. Осынау сөздер күні бүгін де мағынасын жоймаған, біздің қазақ қауымына арнап 
айтылған сөз секілді əсер етеді. Кезінде қазақ зиялылары осындай сөздерге құлақ қоймағаны 
өкінішті, əрине! 
Қазақша жазу туралы жаңа ережелерді де Елдес Омарұлы дайындап, оған Қазақстан 
Республикасының сол тұстағы оқу комиссары – Нұғыман Балаұлы, қазақ комиссиясының бастығы – 
Ахмет Байтұрсынұлы жəне қазақ комиссиясының жаршысы (секретарь) – Елдес Омарұлы қолдарын 
қойған. 1926 жылы Баку шаһарында өткен түркішілердің бірінші құрылтайына қазақ елінен Ахмет 
Байтұрсынұлы, Əзиз Байсейітұлы, Білəл Сүлейұлы жəне Елдестің өзі, сонымен бірге Мəскеуден 
Нəзір Төреқұлұлы арнайы шақырылып, əлемге əйгілі академиктер – Бартольд, Ольденбург, Малов, 
Яковлев, Ашмарин, Ибрагимов тағы басқа білгір мамандардың алдында Ахмет пен Елдес те мінбеге 
бірнеше рет шығып, қазақ тілінің ғылыми зерттелуі, түркі халықтары тілдері арасында алатын орны 
туралы өз қисынын баяндаған.
«Латын əрпін аламыз» деу – тек сыртына қызыққандық. Біз латынның əрпін аламыз дегенше 
«Йауропаның мəдениетін қалай аламыз?» деп кеңесуіміз керек. Мəдениетсіз біреудің іші қуыс тонын 
киюден пайда шамалы. Біз не нəрсенің де сəніне қызықпай, дəніне қызығуымыз керек. Латын əрпіне 
ентелегенше, біз қазіргі қолданып келе жатқан əріптерімізді түзетіп, баспахана қызметкерлеріміз – 
əріп түзеушілерді даярлап, баспа істерімізді жөндеуге кірісуіміз керек. Нəзір айтқандай, басқа 
түріктер 25 жылдан бері жазу мəшинесін дұрыстай алмай жүрген болса, біз қазір оны жасап, жазып та 
отырмыз. Əлде де болса орынсыз латыншаны ортаға салғанша өз əріптеріміздің кемшілігін 
толықтыралық, соны қолданалық. Бізді мəдениетке жеткізбей, бөгеп жүрген – түрік əліпбиі емес, 
сондықтан оны жазықсыз құрбан қылудың орны жоқ» [3], – деген Елдестің уəжі саналы адамдар 
санасына сəуле түсіргендей еді.
«Ақаң əрпін түзетуге көп ақша шықты» деу дұрыс емес. Шығын болмай іс бола ма? Ақаң əрпін 
түзетуге көп пұл шықса, бүгін соның арқасында əрпіміз түзеліп отыр. Енді түзелген əріпті тастай 
беріп, «əзірбайжан алды, пəлен алды, түген алды» деп латын əрпіне көшсе, тағы шығын шықпай ма? 
Əлде латын əрпі тегін келіп, біздің латын əрпімен қайта басылатын толып жатқан кітаптарымыз тегін 
басыла ма? Мұны да ойлау керек қой. Əзірбайжанда «оқығандар табы» деген тап бар. Олар – 
124

ақсүйектер, бұқарадан артық болғысы келетіндер. Латын əрпін алып отырған, алдырып отырған – сол 
елден жырылып кеткен оқығандар. Оларға біз еліктемеуіміз керек. Латын əрпі қазақ əрпінен артық 
емес. Сондықтан қазақ еліне оның керегі жоқ!» [4]. 
Елдес Омарұлы «қазақтар араб жазуын қолданғаны дұрыс па əлде латын əрпіне көшуі қажет пе?» 
деген пікірталаста сөйлеген сөзінде араб таңбасының артықшылығын ғылыми тұрғыда дəлелдейді: 
«Тағы да жазуға келгенде, біздің оңнан солға жазуымыз əбден дұрыс, – деп жазады ғалым, – өйткені 
адамның табиғаты жаратылысында солай. Мəселен, жіп иіргенде қазақтың əйелдері оңнан солға 
қарай иіреді. Солдан оңға қарай иіруге олардың табиғаттары көнбейді, ыңғайлары келмейді. Жазу да 
осы сияқты. Тек біздің орысша жазып үйреніп қалғандарымыз ғана оңнан жаза алмайды. Сонан соң 
солдан жазуды мақтап, жорта «жылдам жазылады» деп, тəжірибесіз демагогтікке салынады». 
Елдес Омарұлы: «Мəскеуге барған қазақтың жігіттері мен əйелдерінен: «Қай ұлттан боласың?» – 
деп сұрасаң, «қазақпын» деуге арланып, «жапонмын» дейді», – дей келіп: «Бұл – не?! Қазақтан 
жиренгендік. Ақылы соған өлшенгендік. «Латын əрпін аламыз» деушілер де қазақтың қазіргі əрпінен 
жиренеді. Ол – олардың орысша үйреніп қалған əдеттерінен шыға алмай, сырты сұлуға еліктегенінен 
шыққан əдет» [5], – деген қорытынды жасайды. 
«Латын əрпін алғаш шығарған латын елі осы күні мүлде жоқ. Латын – бұл кезде жоғалған ел. Осы 
күнгі Еуропа елі əуелде өзі бастап өздерінің надан кезінде əріпті арабтан үйренген. Олар қазіргі 
қолданып отырған əріптерінің негізін арабтан алып, бертін келе, мəдениеті өсе келе, араб əрпін 
өзгертіп алған. Мəдениетті ел өнерді, табиғатты өздеріне икемдеп, сыртқы түрлерін өз ыңғайларына 
қарап өзгертіп алады. Біз сияқты мəдениетсіз бейшара елдер оны білмейді. Өнерді, мəдениетті, 
техниканы өз тұрмысына ыңғайлаңдырып өзгертіп алудың орнына «өнерге, табиғатқа өлшеп, өздерін 
өзгертеміз» деп əуреленеді. Егер бұлай болса, бара-бара «қазақтың тілін де өзгертеміз» дер. Еңді 
сөзімді басқа ойға бытыратуды осымен тоқтатып, Əбдірахманның баяндамасына келейін. 
Əбдірахман: «Басқа күншығыс елдерінің бəрі де латын əрпіне көшті. Біздің олардан қалып 
қоюымызға болмайды», – дейді. Басқа: əзірбайжан, қырғыз, өзбек сияқты елдердің «латын əрпіне 
көшеміз» деп дайындалып жатқаны рас. Бірақ «олар көшті» деп, біздің ойламай, ауыр мен жеңілді 
салыстырмай көшуіміздің керегі жоқ. Əуелі сол латын əрпін алған елдер неге алып отыр? Алуларына 
қандай себептер болды? Олардағы себеп бізде бар ма? Міне, осы мəселелерді шешуіміз керек» [7], – 
деген Елдес сөзі Ақаң ойымен сабақтас, өзектес. 
Бейсенбай Кенжебаев «Қазақ əдебиеті тарихының мəселелері» деп аталатын кітабында «Айқап» 
журналының алғашқы шығарушысы – Мұхаметжан Серəлиннің рөлін ерекше бағалайды. «Журнал 
шығарудағы мақсатымыз – тек қана жұрттың көзі, құлағы болмақ еді» [8], – деген Серəлин сөзін 
кейін Ахмет Байтұрсынов іліп алып кеткенін білеміз. 
Қазақ басылымдары арасында ұлт ұйтқысы болуға талпыныс жасаған жəне діттеген мақсатына 
жеткен басылым «Қазақ» газеті болатын. Орынбордағы қазақ шəкірттерінің ынтасымен, қолдауымен 
жарық көрген газеттің ыстығына күйіп, суығына тонған Ақаң болған. «Қазақ» газеті жабылып қалар 
қысылтаяң сəт туғанда айыбын төлеп, Ақаңды абақтыдан құтқарып қалған қазақ оқығандарының іс-
əрекеті олардың Ахмет Байтұрсыновтың жеке тұлғасына деген құрметін ғана емес, сонымен бірге 
газетке деген сүйіспеншілігін де көрсетсе керек. 
«Біздің газетіміздің таңбасы – «Қазақ», яғни, қазақтығымызды сақтау. Қазақтық, əрине, аты мен 
тілі жоғалмаса – сақталады. Бұл айтқанымыз – «русша (орысша) я басқаша оқымасын» деген емес, 
русша тілін де білу керек. Бірақ өз тілінен жиренбеске керек» деген сөз. Тұтынбаған нəрсе жоғалады. 
Он жыл, он бес жыл еңбек етіп, қиналып, рус, яки, əдеби тілдерді үйренгендерге «өз тілімен жазуды 
үйрену қиын» деп ешкім айта алмас» деген Ақан сөзі тағы ойға оралады. Қостанайлық Уəлиолла 
Халили «Айқап» журналында жарық көрген «Тіл сақтаушылық» деген мақаласында: « Бізге бұл 
күнде басшы болған, халыққа үлгі көргізген жігіттеріміз жоқ емес қой. Мынау «Маса» мен «Қырық 
мысалды» жазушы Ахмет Байтұрсынов секілді ерлерді халық қызметшісі деуге болады», – деп 
жазады.
«Еңбекші қазақ» газетінің 1931 жылғы 24 шілдедегі санында Бахтияр деген ақын «Жаңа əліп 
жолында» деген өлеңінде: «Арабшы, жаңа əліпші Екі жақ боп тартысты. Ахмет, Елдес, 
МұхтарларАрабқа жұмсап бар күшті», – деп жазғанында да сол кездегі саясат пен уақыттың табы бар. 
Білəл Асфандияров өзінің естелігінде ағарту мекемелерінің ашылуы туралы айта келіп: «Бəрінен 
де қазақ мектептері көп қиындық көрді. Ол баяу қалыптасып, қателер де жіберіп отырды. Қазақ 
мектептерінің көптеген мұғалімдері тек ескі араб жазуын ғана білетін. Қазақ тілінде реформа 
жасалып, ескі араб жазуының жаңа араб таңбасымен, одан кейін латын таңбасымен ауыстырылуы 
мектептерді жұмысты басынан бастауға, ал мұғалімдерді əліппені оқытудың методикасын іздеуге 
мəжбүр етті. Оқулық пен көрнекі құралдар шығарып үлгіру қиын болды. Оның үстіне көптеген 
мектеп жабдықтары мен оқу құралдары жетіспеді. Бұл кезде политехникалық білім беруді ойлаудың 
өзіне мүмкіндік жоқ-ты» [9],– деп жазған болатын.
125

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келсек, араб таңбасы – Ақаң «Əліпбиінің» негізі, төте жазу 
сол кездегі қазақ баласының сауатын ашуда тура жол болды. Бұл жазуды келешекте пайдалана білу 
еш уақыт маңызын жоймақ емес. 
Əдебиет: 
1.
Ахмет Байтұрсынов Ақжол. - Алматы: Жалын, 1991. 
2.
Ахмет Байтұрсынов Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. 
3.
Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ тіл білімінің мəселелері. - Алматы: Абзал-ай, 2013. 
4.
Ахмет Байтұрсынұлы Бес томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Алаш, 2006. – 4-том. 
5.
Қазақ білімпаздарының түңғыш сьезі. Бірінші қырғыз ғылыми сьезінің еңбектері. - Орынбор, 1925. 
6.
Кенжебаев Б. Қазақ əдебиеті тарихының мəселелері. – Алматы, 1985.
7.
Алаш көсемсөзі: тіл мəселесі. - Алматы, 2014. – 2-том. 
8.
Елдес Омарұлы Шығармалар. - Қостанай, 2015. 
9.
Асфандияров Б. Образование Букеевской орды и ее ликвидация. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007. 
10.
ХХ ғасыр басындағы қазақ тіліне қатысты зерттеулер. - Алматы: Қазығұрт, 2010. 
11.
Шаяхмет А. Тайбағар. - Астана: Фолиант, 2011. 
Жұбаева О. 
филол.ғ.д., А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі 
институты грамматика бөлімінің меңгерушісі 
Қазіргі қазақ тіл біліміндегі инновациялық бағыттардың
А.Байтұрсынұлы еңбектерімен сабақтастығы 
А.Байтұрсынұлы еңбектері мен кейінгі оқулықтарды өзара салыстыра отырып, ғалымның көптеген 
категориялардың еңбектерінде басқаша сипатталғанын, бірқатар өзгешеліктер барын байқаймыз. 
Қазақ тіліндегі жақ категориясының анайы/сыпайы түрге жіктелуі ментальділіктің (ұлттық діл) 
көрсеткіші бола алады. Бұл туралы А.Байтұрсынұлы былай дейді: «Сыпайылап сөйлегенде, сөйлеуші 
өзін мен деудің орнына біз дейді, тыңдаушыға сен деудің орнына сіз дейді, бөгде кісіні ол деудің 
орнына ол кісі дейді. Сондықтан біз – І жақ, сіз – ІІ жақ, ол кісі – ІІІ жақ болады» [1, 226]. 
А.Байтұрсынұлы еңбектерін зерделей отырып, ғалымның тəуелдеу мен жіктеуді, ең алдымен, анайы 
жəне сыпайы түрге бөліп алғанын көреміз. Анайы түрін іштей І жақ (мендік), ІІ жақ (сендік), ІІІ жақ 
(бөгделік), сыпайы түрін І жақ (біздік), ІІ жақ (сіздік), ІІІ жақ (оларлық) түрінде бөліп алған.
ІІІ жақ адамға қатысына қарай І, ІІ жаққа қарсы қойылады. Ол көбінесе нөлдік тұлғада келеді: Мен 
студентпін, сен студентсің, ол – студент. А.Байтұрсынұлы адамға қатысты қолданылатын ІІІ 
жақты ол кісі түрінде даралаған. Жақ категориясы өз ішінен оппозиция құрап, адамға қатысты 
қолданылуына қарай І, ІІ жақ ІІІ жаққа қарсы қойылады. ІІІ жақ өз ішінен адамға да, затқа да қатысты 
қолданылуы бойынша жіктеледі. Сонымен қатар қазақ тіліндегі ол есімдігі жіктеу есімдігі ретінде де‚ 
сілтеу есімдігі ретінде де қолданыла береді. Мысалы: Ол бүгін келеді деген сөйлемде ол – жіктеу 
есімдігі ретінде қолданылса‚ Ол ағашқа тиіспе деген сөйлемде ол – сілтеу есімдігі ретінде 
қолданылып тұр. Жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігінің арасында тұлғалық айырмашылық жоқ. Ол 
есімдігі бұл‚ сол‚ анау‚ мынау т.б. есімдіктермен қатар сілтеу есімдігі ретінде қолданыла береді. Бұл 
басқа түркі тілдеріне де тəн.
А.Байтұрсынұлы еңбектерінде анайы жіктеудің І жақ көпше түрі жоқ екені айтылады. Қазақ 
тіліндегі жіктеу есімдіктерінің өзіндік ерекшелігіне сəйкес, сен есімдігінің көпше түрі сендер 
болғанмен, мен есімдігінің көпше түрі мендер бола алмайды. Ал кейінгі грамматикаларда көрсетіліп 
жүргендей, біз, біздер есімдігіне ауысса, ол сыпайы жіктеуге айналып кетеді. Анайы жіктеудің І жақ 
көпше түрінің біз-ге ауыса алмайтыны тəуелдеудің анайы-сыпайы түрін салыстырғанда‚ ерекше көзге 
түседі. 
Анайы түрі:
Сыпайы түрі: 
І жақ анам аналарым
І жақ анамыз аналарымыз 
ІІ жақ анаң аналарың
ІІ жақ анаңыз аналарыңыз 
ІІІ жақ анасы аналары
ІІІ жақ анасы аналары 
А.Байтұрсынұлы анайылық түр – оңаша тəуелдеу, сыпайылық түр – ортақ тəуелдеу болатынын 
айтады. Сондай-ақ ғалым жіктік жалғаулары І, ІІ жақта өзара ымыраласып, ІІІ жақтың көпше түрінде 
ымырадан шығып кететінін ескертеді. Тəуелдеудің анайы түрі жекеше менің атам болса, көпшесі 
126

менің аталарым түрінде болады; соған сəйкес сыпайы түрі жекеше біздің атамыз болса, көпшесі 
біздердің аталарымыз түрінде болады. Осыдан-ақ айқын көрініп тұрғандай, анайы жіктеудің көпше 
түрі қазақ тілінің заңдылығы бойынша біз, біздер түріне ауысып кете алмайды, ауысқан жағдайда 
бүкіл жүйе бұзылады. Ендеше, А.Байтұрсынұлының «анайы жіктеудің І жақ көпше түрі жоқ» деген 
тұжырымымен толық келісуге болады. 
Қазақ тіліндегі анайы жəне сыпайы түрдегі жіктеу үлгісі:
13
Анайы жіктеу 
жекеше: 
көпше: 
І жақ
мен келдім 
— 
ІІ жақ
сен келдің 
сендер келдіңдер
ІІІ жақ
ол келді 
олар келді 
Сыпайы жіктеу 
жекеше: 
көпше: 
І жақ
біз келдік 
біздер келдік 
ІІ жақ
сіз келдіңіз 
сіздер келдіңіздер 
ІІІ жақ
ол кісі келді 
ол кісілер келді 
Мен есімдігінің (І жақ) ерекшелігі түркі тілдерінде‚ оның ішінде қазақ тілінің материалдары 
негізінде өте айқын көрінеді. Сөйлеуші (І жақ) əрдайым жекеше түрде қолданылады. І жақтың көпше 
түрі біз-ге ауысатын болса‚ оның құрамы мен+мен+... + мен емес‚ мен+сен немесе мен‚ ол т.б. 
түрінде келеді. І (сөйлеуші) жақ пен ІІ (тыңдаушы) жақ ерекше референтті білдіріп‚ өзара қарсы 
қойылады. І‚ ІІ жақтың көпше түрі бірдей адамдардың көптігін емес‚ əртекті референттердің 
жиынтығын білдіреді. Ендеше‚ сендер əртекті референттен құралуы мүмкін болғанмен‚ мен (І жақ) 
əртектілік құрай алмайды. Соған сəйкес сен есімдігінің көпше түрі сендер болғанмен‚ мен есімдігінің 
көпше түрі мендер бола алмайды. Бұдан І‚ ІІ жақ «бірегейлік/жиынтық» корреляты бойынша қарсы 
қойылғанда‚ олар өзара тең түсе алмайтынын көреміз, яғни, сөйлеуші əрдайым біреу ғана 
болғандықтан‚ ол көптік тұлғада қолданыла алмайды. Осы жағынан келгенде‚ І жақ (мен) 
референтінің өзіндік ерекшелігі байқалады. Сондықтан қазақ тіліндегі І жақ көптік формасы 
инклюзив/эксклюзив коррелятында қолданыла алмайды.
Үндіеуропа тілдерінде‚ оның ішінде орыс тілінде І жақ көпше түрі (мы) я+не я түрінде жалпылық 
мəнге ие болғанмен‚ бұл заңдылық қазақ тіліне сəйкес келмейді. Қазақ тілінде мен+мен емес мəні 
мендер тұлғасында емес‚ біздер тұлғасында қолданыс табады. Сонымен қатар орыс тілінде вы 
есімдігі қазақ тіліндегі сендер‚ сіз‚ сіздер тұлғаларында бірдей қолданылады, яғни,‚ екінші сөзбен 
айтқанда‚ қазақ тіліндегі анайы көпше (сендер)‚ сыпайы жекеше (сіз) жəне көпше (сіздер) 
тұлғаларының орнына орыс тілінде бір ғана форма (вы) қолданылады. Қазақ тілін зерттеген орыс 
тілді ғалымдар көбінесе осы тұста орыс тілінің заңдылықтарына түсіп кетіп отырған. Қазақтар 
арасында болып‚ олардың сөйлеу мəдениетімен жақын танысқан Н.Ильминский:«Жасы үлкен адам 
мен жасы кіші адам сөйлескен кезде мен, сен есімдіктері қолданылмайды. Қазақтар сыпайылық 
сақтап, тыңдаушысын сыйлап мен, сен есімдіктерінің орнына біз, сіз есімдіктерін қолданады. Қазақ 
тіліндегі бұл екі сөзді жекеше, сыпайы түрге жатқызу керек», – дегенмен [2]‚ қазақ тіліндегі жіктелу 
үлгісін беруде орыс тілінің заңдылығына түсіп кеткен. М.Терентьев‚ П.Мелиоранский‚ И.Лаптьев т.б. 
зерттеушілердің еңбектеріндегі жіктеу үлгісі де осы сипатта, яғни, оларда анайы-сыпайы‚ жекеше-
көпше жіктеу үлгілері өзара шатастырылып‚ вы есімдігінің қазақ тілінде үш түрлі тұлғада көрініс 
табатыны ескерілмеген. Келтірілген деректер қазақ тілінің өзіндік ерекшелігін‚, яғни, орыс тіліндегі 
мы‚ вы тұлғалары қазақ тілінде де сол үлгіде қолданыла алмайтынын көрсетеді.
Осыған байланысты қазақ тіліндегі жіктелу жүйесін дұрыс түсіну үшін‚ ең алдымен‚ анайы жіктеу 
мен сыпайы жіктеуді өзара ажыратып алу керектігі көрінеді. Сонда ғана жіктеу жүйесінің табиғаты 
толық ашылады. Орыс тілінде бірегейлік/жинақтылық корреляты бойынша я‚ ты есімдіктері 
бірегейлік қатарында танылса‚ қазақ тілінде бірегейлік қатарында мен‚ сен (анайы жіктеудің І‚ ІІ 
жағының жекеше түрі)‚ біз‚ сіз (сыпайы жіктеудің І‚ ІІ жағының жекеше түрі) есімдіктері 
қолданылады. Біз‚ сіз есімдіктері – Н.Ильминский дұрыс көрсеткендей‚ көптік ұғымда емес‚ жекелік 
ұғымда қолданылады‚, яғни, сыпайы жіктеудің жекеше түрлері. Сол себепті де біз құрамына мен‚ сен 
13
Бұл жерде А.Байтұрсынұлының жіктеу парадигмасын негізге алып отырмыз. 
127