Іле алатау тау алды шөл аймағындағы күрделі гүлділер тұҚымдасы түрлерінің биоэкологиялық ерекшеліктері

Қазақстанның жазық жерінің басым көпшілігін және Жоңғар Алатауы мен Тянь-шанның тау алды өңірін алып жатқан шөлді аймақ сораң жусанды далаға айналған солтүстік және эфемерлі оңтүстік аймақ аралық тармаққа ажырайды.

Сортаң шөл өсімдіктері негізінен оңтүстіктің жетекші типтері-суккулент сораңдарынан тұрады. Суккулент сораңдардан шала бұталар- сарсазан, қарабарақ, төбе сораң және қара сексеуіл, (кейде ет-жеңді сораңдар), ақсексеуіл, сораңшөп түрлері өседі. Бұлармен бірге кермек, сортаң тартары, ебелек қаңбақ кездеседі. Жер бетінде грунт суының жақын жатқан жерінде және дренаж жеткілікті жағдайда галофитті астық тұқымдас өсімдіктер –ажырық, қара тамыр, жаушалғын, ақмамық өседі және сортаң шалғындықтары қалыптасады. Жыңғыл (тармақ жыңғыл, борық жыңғыл, тікен түкті жыңғыл) қопалары жиі кездеседі. Ылғалдылық шалғындарда ажырықты бидайық және бидайық шөптер, ал құмды топырақты жерлерде айрауықтар (жатаған және ақөлең айрауық) аралас өседі. Грунт сулары жақын жерлерде қамыс қопалары кездеседі. Өзен жағасындағы шалғындар арасында шырмауық аралас өскен тал, тораңғы, жиде тоғайлары алмасып отырады. Бидайық шалғындарынан 20-25 ц/га пішен шабуға болады, ал қамысы бар жерде пішен сапасы төмендегенмен, оның өнімі 100 ц/га-ға дейін артады.

Эфемерлер шөл аймағы, аймақ аралықтары солтүстік Тянь-Шанның жоталарының лесс топырақты тау етегі жазықтарын алып жатыр, қоңыр сүр топырақтарда эфемерлі және жусан эфемерлі топтар дамыған. Көктемде бұл топтар вегетациялық кезеңі қысқа бір жылдық арпабас, мортық, бірқатар крестгүлділер, сарғалдақтар, көкнарлардан және вегетациясы қысқа көпжылдық эфемероидтардан (қаз жуа, қызғалдақ, шырыш, көбенқұйрық) тұрады. Шалғындық қоңырбас, жуансабақ қияқша басым өседі. Эфемерлі шөлден ц/га, ал ылғалды жылдары 7-8 ц/га шөп жинауға болады. Бұл шөлде қыста дейін тамырлы шөп түрлері сақталады, сондықтан күзде, қыста бұл өңірлер 20-30 % пайдаланылады.

Шөл аймағының табиғи қоры негізгі мал жайылымы болып саналады, мұның 0,5 %-ы шалғындық, ал қалғаны жайылым. Жайылымның біраз бөлігін жыл бойы пайдалануға болады.

Сондықтан шөлде әсіресекең таралған күрделігүлділер тұқымдасы түрлерінің биологиялық, экологиялық ерекшеліктерін зерттеу өзекті мәселе болып табылады.

Бұл аймақта гүлді өсімдіктердің ең көп тараған тобы күрделігүлділер тұқымдасының түрлері. Қазақстанда күрделігүлділер тұқымдасының 700-ге жуық түрі кездеседі. Бұлар негізінен алғанда шөптекті, сүтті, шырынды болатын өсімдіктер. Олардың бұталы, шала бұталы шөптесін түрлері бар. Күрделігүлділер негізінен көпжылдық өсімдіктер, кейде бір жылдық түрлері кездеседі. Гүл шоғыры бір гүлден мың гүлге дейін жинақталған себеттен тұрады. Себетгүлдегі гүлдерінің құрылысы әртүрлі. Пішіні құрылысына байланысты себетгүлде тілше, түтікшелі, қосерінді, жалған тілшелі, воронка тәрізді гүлдер орналасады. Сондықтан бұл топқа жататын өсімдіктер күрделігүлділер тұқымдасы деп аталады.

Шөлді аймақты басып өтетін Іле өзенінің орта ағысы аумағын зерттеп еңбектер жазған ғалымдар Инелова З.А., Мухитдинов Н.М., Мамурова А.Т., Дүйсенов К.И., Тілеукенова С.У. [2-5]. Бұл жұмыстарда Күрделігүлділер тұқымдасы түрлері де қамтылған. 2012-2013 жж тау алды шөл аймағынан жиналған Күрделігүлділер тұқым-дасының түрлік құрамы (Флора Казахстана [6]) анықталды. Шаруашылықтағы маңызы көрсетіліп, кездескен 4 бірлестіктердің флоралық құрамы талданды. (І - кесте)

Әртүрлі шөпті-шалғындық қоңырбасты – тамыр жусанды (Artemisia terrae-albae - Poa pratensis - Descurainia Sophia - Festuca pratensis) бірлестігі Қапшағай су қоймасының оң жағасындағы 102-км демалыс аймағындағы бұрынғы демалыс зоналарының орнында өсуге бейімделген, шөп биіктігінің жалпы жобалау жабыны 50-60%. Бірлестіктің доминанты Artemisia terrae-albae, содоминанттары Poa pratensis, Descurainia Sophia, Festuca pratensis. Өсімдіктер аспектісі шұбарлы жасыл. Ярустылығы топырақтың өсімдіктермен жабылуының төмен дәрежеде болуына байланысты айқындалмаған.

Әртүрлі шөпті-шалғындық қоңырбасты - бетегелі – сарысояулы (Poa pratensis, Festuca pratensis, Xanthium strumarium) бірлестігі демалыс аймағының солтүстігіндегі трассаның екі жағалауында құрғақ құмшауытты топырақта өсуге бейімделген, шөп биіктігінің жалпы жобалау жабыны 20-30% шамасында. Өсімдіктердің аспектісі ашық жасыл. Бірлестікте доминант Xanthium strumarium, содоминанттар Artemisia terrae-albae, Poa pratensis,

Әртүрлі шөпті- арпаған арпабасты - цикорилі (Cichorium intybus- Bromus tectorum- Descurainia Sophia) бірлестігі демалыс аймағының солтүстік шығысындағы бұрынғы суармалы егістіктің орнында өсуге бейімделген (1997 жылдан бастап егін егілмейді). Шөп биіктігінің жалпы жобалау жабыны 55-65 % шамасында. Өсімдіктер аспектісі шұбарлы жасыл. Бірлестікте доминант Cichorium intybus, содоминанттар Bromus tectorum, Descurainia sophia. Ярустылығы анықталмаған.

Әртүрлі шөпті-ақмиялы-арпағанды арпабасты-жатаған бидайықты-тарбиған гүл кекірелі (Centaurea squarrosa- Agropyron repens- Bromus tectorum- Goebelia alopecuroides) бірлестігі демалыс аймағының батысында су қоймасы жағасын алып келесі демалыс аймағына дейін созылып жатқан территорияда өсугебейімделген. Шөп биіктігінің жалпы жобалау жабыны 30-40 %шамасында. Өсімдіктер аспектісі шұбарлы жасыл. Өсімдіктер жабынында доминант Centaurea squarrosa, содоминанаттар Agropyron repens, Calligonum sp., Goebelia alopecuroides, Dendrostellera stachyoides). Бірлестіктің доминанты Centaurea squarrosa, содоминанттары Calligonum sp., Agropyron repens, Goebelia alopecuroides. Бірлестікте 2 ярус анық байқалады. 1-яруста Elaeagnus oxycarpa , 2-яруста Tamarix hispida , Eurotia ceratoides, Calligonum sp., Atraphaxis muschketovii, Dendrostellera stachyoides,;1-3 яруста Goebelia alopecuroides, Heliotropium arguzioides; 1-2 - Tunica paniculatum, Agropyron pectiniforme, Scaligeria setacea, Cichorium intybus; 3-1 - Amaranthus blitoides, Ceratocarpus arenarius т.б. Жаздың басынан бастап Dendrostellera stachyoides, Acanthophyllum pungens, Goebelia alopecuroides гүлде шөлге көрік береді.

Сонымен бірге зерттеу жүргізген ауданда төмендегідей Күрделігүлділер тұқымдасының түрлері бар түпкілікті шағын бірлестіктер кездеседі.

1. Утешов А.С. Климат Казахстана // Очерки по физической географии Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1952. - С. 155-197.

2. Мухитдинов Н.М., Инелева З.А. Систематический анализ флоры долины средного и нижнего течения р. Иле Известия НАН РК. Серия биологическая и медицинская. -2008. 33-35 с.

3. Мамурова А.Т. Андыз (Inula) туысының дәрілік түрлерін құрылымдық және фитохимиялық зерттеу. Канд.... дисс. ... автореф.... Алматы. 2009. -23б.

4. Дүйсенова К.И. Asteraceae тұқымдысының кейбір түрлерінің морфологиялық –анатомиялық құрлысы мен фитохимиясы. Канд... дисс. ... автореф.... Алматы. 2010. -21б.

5. Тілеукенова С.У. Биологические особенности и испытание в культуре ромашки аптечной сорта «Карагандинская» в условиях центрального Казахстана. Автореф. дисс. ... канд. биол. Алматы., 2010. -23 с.

6. Флора Казахстан. 8-9 том. Алматы, 1966 б.12-2-157.
РЕЗЮМЕ

В статье обсуждены биоэкологические особенности видов семейство Asteraceae произрастающих в пустынной зоне Заилийского Алатау.