Қимылдың Өту сипаты категориясының Қазақ тіл білімінде зерттелуі
жүктеу/скачать 35.83 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кілт сөздер
|
ҚИМЫЛДЫҢ ӨТУ СИПАТЫ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ Оразова Г.А Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы Аңдатпа Бұл мақалада қимылдың өту сипаты категориясынзерттеудегі негізгі бағыттары анықталып, қазақ тіл білімінде қимылдың жасалуының түрлі ерекшеліктері нақты мысалдар арқылы талданды. Аннотация В данной статье определены основные направления в изучений видов категорий, и проанализированы особенности протекания действий в казахском языкознаний с помощью конкретных примеров. Abstract Іn this article the main directions in the study of types of categories, and analyzed the features of the course of action in the Kazakh linguistics through specific examples. Кілт сөздер: қимылдың (амалдың) өту сипаты категориясы, қимылдың (амалдың) өту фазасы, созылыңқы сыпат. Етістік – заттың амалын, қимыл-әрекетін білдіріп, түбір етістіктер қимылдың атын ғана атағанымен , қимылдың қалай, қандай тәсілдер арқылы жүзеге асатындығын ашып көрсете алмайды. Сөйлемде етістікті қолданғанда, тек қана қимыл атауын беру жеткіліксіз. Себебі күнделікті өмірде қимылдың жасалуы әр алуан. Мысалы, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында кездесетін етістіктердің жасалу жолдарын зерделейік. Екі бай осы сөзбен тарқап кетті Олжасыз тарқамайды құрған кепті. Қызылдай құда болып жүргенінде, Арада бір, екі, үш ай өтіпкетті, – деген жыр жолдарында қимылдың аяқталғандығын, тез жасалғандығын білдіріп тұр. Күлгенсіп оған Баян жауап берер, «Батырым, ер екенсің көңіл бөлер. Он жылдай сабыр қылсаң уағда бұзбай, Қарағың ғашық болып бір-ақ көнер»... –бұл жолдарда қимыл-іс әрекеттің әлі орындалмағанын, енді орындалатындығын көрсетіп тұр. Осы мысалдардағы етістіктердегі қимылдардың жасалуы бір-біріне ұқсамайды, әрқайсысы әртүрлі жасалған. Қимылдың жасалуындағы ерекшеліктерді, оның өту шегін білдіретін қазақ тілінің грамматикалық құрылысындағы арнайы категориясы бар. Ол – қимылдың өту сипаты категориясы. Бұл категория орыс тіл білімінде «способ протекания действия» терминімен берілсе, түркологияда «категория протекания действия» деген термин қолданылады. Қимылдың өту сипаты етістіктің дербес грамматикалық категориясы ретінде түркітануда және қазақ тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана танылса да, қимылдың жасалуындағы түрлі ерекшеліктер түркі тілдерін зерттеушілердің назарына ертеден-ақ ілінген. Оны А.Н.Кононовтың «Грамматика языка тюркских рунических памятников YІІ-ІХ вв.», (Л., 1980, 255с.), И.Гигановтың «Грамматика татарского языка» (Санкт-Петербург, 1801. – 188с.), В.А.Гордлевскийдің «Грамматика турецкого языка» (Избранные сочинения. – М. , 1961., – 358с.), А.Н.Кононовтың «Грамматика современного узбекского литературного языка» (М. –Л., 1960. – 449с.) атты еңбектерінен байқауға болады [1; 171]. Қимылдың өту сипатына қатысты пікірлер тіл білімінде «аспектология» болып танылған термин мазмұнында қарастырылады. Қимылдың өту сипаты категориясын түркітануда В.М.Насилов «Проблемы тюркской аспектологии (Акциональность)» атты монографиясында қолданымдық (функциональная) грамматика тұрғысынан зерттейді. Ғалым түркі тілдеріндегі қимылдың өту сипатының (аспектуальность) функционалды-семантикалық өрісін анықтайды. Қимылдың жасалуының түрлі ерекшеліктерін білдіретін арнайы көрсеткіштерге синтетикалық және аналитикалық тұлғаларды жатқызады. Қимылдың өту сипатына қатысты лексикалық көрсеткіштерді «глагольная лексическая аспектуальность» және «неглагольная лексическая аспектуальность» деп бөледі. Негізінен қимылдың аяқталуын білдіретін грамматикалық көрсеткіштерге, оның ішінде аналитикалық форманттарға тоқталады [2;4]. Орыс және қазақ тілдеріндегі бірнеше категорияның функционалды-семантикалық өрісін салғастырмалы-типологиялық тұрғыдан зерттеген профессор З.К.Ахметжанованың докторлық диссертациясында, «Функционально-семантические поля русского и казахского языков» атты монографиясында “аспектуальность” категориясы жан-жақты қарастырылған. Ғалым тілдік көрсеткіштердің қолданыстағы қызметін функционалды грамматиканың негізгі межесі «қызметтен тұлғаға (от функцией к формам)» тұрғысынан зерттейді. Қазақ және орыс тілдеріндегі қимылдың өту сипаты (аспектуальность) функционалды-семантикалық өрістерінің өзіндік ерекшеліктерін салыстыра отырып көрсеткен. Қазақ тіліндегі қимылдың өту сипаты категориясының лексика-грамматикалық көрсеткіштерімен бірге лексикалық құралдарының бар екенін айтады. Қимылдың өту сипаты категориясы көне түркі ескерткіштерінде де көптеп кездеседі. Бұдан біз бұл категорияның тіл жүйесінде көнеден келе жатқан құбылыс екендігіне көз жеткіземіз. Профессор А. Н. Кононов «Грамматика языка тюркских рунических памятников ҮІІ – ІХ вв» атты еңбегінде көне түркі тілінде қимылдың өту сипаты (способ действия) категориясының бар екендігін анықтаған [3;197-200]. Қимылдың жасалуындағы түрлі ерекшеліктерді білдіретін басқа да көрсеткіштермен бірге қимылдың аяқталуын білдіретін көрсеткіштердің көне түркі жазба ескерткіштерінде ұшырасатынын көрсеткен. Мысалы, ғалым көне түркі тіліндегі қал етістігінің көмекшілік қызметіне тоқтала келіп, оның көсемше тұлғалы негізі етістіктен кейін келгенде қимылдың аяқталғанын, біткенін білдіретінін көрсеткен: Тірігі күң болташы ерті өлүгі йұртта, йолта йатұ қал тачы ертігіз (Кт) Тірісі құл болатын еді, өлісі жұртта, жолда жайрап қалатын едіңдер [3;199]. «Грамматика алтайского языка» атты (Қазан, 1869) кітапта алтай тіліндегі қимылдың жасалуындағы ерекшеліктерді көрсету «Способ выражения по алтайски русских видов и глаголов сложных с предлогами» тақырыбында қарастырылады. Грамматиканың авторлары алтай тіліндегі етістіктердің көсемше арқылы тіркесуі орыс тіліндегі етістіктің көріністері мен предлогтар беретін ұғымды білдіретінін айтады [4;184]. Сондай-ақ алтай тіліндегі етістіктер жеке тұрып өздігінен қимылдың басталуы мен аяқталуы сияқты т.б. жай-күйді білдірмейтіндігін айтып өтеді. «Язык сибирских татар» еңбегінде Д. Г. Тумашева қимылдың өту сипатын "Вспомогательные глаголы" тақырыбының ішінде қарастырған. Көмекші етістіктердің көпшілігі - п көсемше тұлғасына, кейде - а, -й көсемшесіне тіркесіп қимылдың өту сипатын немесе оның модальдық реңктерін білдіретін тұлғалар құрады деген пікір айтады. - п көсемше тұлғалы негізгі етістікке тіркескенде қой-, ал-, қал-, сал- көмекші етістіктерінің сібір татарларының тілінде қимылдың аяқталуын білдіретінін айтады [5;90]. Х.Х. Махмудов қазақ тілінде көрініс категориясы емес, қимылды суреттеу категориясы бар дейді: "Есть видовое значение в русском языке, а в казахском – выражение способа характера протекания действия" [6;64].Махмудовтың бұл пікірімен келісуге болады, себебі белгілі бір іс-әрекетті, қимылды көрсетіп қоймай, суреттеп, сипаттап беруге болады. Қимылды суреттеу барысында қимылдың даму сатысын, өту қарқынын байқауға болады. Қазақ ғалымдарының ішінде қимылдың жасалуындағы түрлі ерекшеліктерді білдіретін кейбір тұлғалардың қызметіне алғаш көңіл аударған А. Байтұрсынұлы болды. «Тіл құрал» атты еңбегінеде қазіргі кезде қимыл тәсілін білдіретін көрсеткіш ретінде танылған –ғыла жұрнағының қызметін дүркінді етіс, -ыңқыра жұрнағының қызметін өсіңкі етіс деп атаған. Аталған тұлғаларға берген анықтамасынан ғалымның олардың қызметін дұрыс ажырата алғандығын байқаймыз. Мысалы, «Дүркінді етіс дейміз - қайта-қайта істелетін істі: хат жазғыладым, мылтық атқыладым [7;233]. Яғни, ғалымның дүркінді етіс деп отырғаны қимылдың қайталануы болды. Қазақ тіліндегі қимылдың жасалуындағы түрлі ерекшеліктерді білдіру жайлы профессор Қ. Жұбанов айтқан пікірлер де әлі күнге өз құндылығын жойған жоқ. Ғалым «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» атты еңбегінде келе жатыр – күрделі көмекші етістігінің қимылдың басталуын көрсету үшін, ал бара жатыр – күрделі көмекші етістігі жалғасуын, үдеуін білдіру үшін қолданылатынын көрсетеді [8;89]. Сондай-ақ ғалым қимылдың өту барысына қатысты тұлға, тәсілдер туралы 1936 жылы жеті жылдық мектептің 6-сыныбына арнап жасалған «Қазақ тілінің программасы» жобасында: «Іс жайынан берілген хабарға түрлі өң берілетіндігі (тілек, күмән, тездік, шұбалаңдық, менсінбеу, куәлік т.б.) істің өңін кейде етістіктің түрлері қоса білдіретіні, бірақ о да жетпесе, көмекші етістік қосып барып білдіретіні. Көмекші етістігі бар етістік қосынды деп аталатыны [8;387], – дейді. Қ.Жұбанов осы шақты төрт түрге бөледі: 1. Жалпы осы шақ; 2. Кәдімгі осы шақ; 3. Қазіргі осы шақ; 4. Әзіргі осы шақ. Көсемшелі негізге тіркескен төрт етістік дәл осы шақтың төрт түрінде келеді делінген. Мысалы, жалпы осы шақтың жасалуы үшін көсемшенің өткен шақ түрінің соңынан «жатыр» көмекші етістігі келу қажет. Мысалы, Бейімбет кітап жазып жатыр. Сол сияқты кәдімгі осы шақ жасалу үшін көсемшенің өткен шақ түрінің соңынан «жүр» көмекшісі келу керек дейді. Мысалы, Бейімбет кітап жазып жүр. Алғашқы сөйлемде Бейімбеттің іс-әрекеті нақ осы кезде немесе көптен созылып үздік-создық болып жатуы да ықтимал, сондықтан жалпы осы шақ делінеді. Ал кәдімгі осы шақта (екінші сөйлем) істің жайының үздік-создық істеліп жатқаны білінеді. Қазіргі осы шақта істеушінің дәл осы кезде іс үстінде екендігін көрсетеді (Бейімбет кітап жазып отыр). Әзіргі осы шақ іс-әрекеттің дәл осы кезде болып жатқан және сол қалпын жоймаған істі көрсететінін айтады (Күн жауып тұр. Сағат жүріп тұр). Сөйтіп Қ.Жұбанов қалып етістіктерінің әрқайсысының беретін лексикалық, семантикалық мағыналарына қарай оларды дәл осы шақтың төрт түріне бөліп қарастырады [9;389]. Ғалымның қимыл атауларына берген тұжырымдары қазіргі біз зерттеу жұмысының негізі етіп алған қимылдың өту сипаты категориясының түрлеріне сай келеді. Егер байыптап қарасақ, бұл қалып етістіктерінің көмекшілік қызметте істің өту процесінің түрлі қалпын білдіретінін байқаймыз. Мысалы, айтып жүрмін (көріп жүрмін), айтып жатырмын (көріп жатырмын), айтып отырмын (көріп отырмын), айтып тұрмын (көріп тұрмын) дегендердегі істің өту барысы әртүрлі екені ондағы көмекші етістіктердің мағынасынан танылады (айтып, көріп жүрмін – процестің үздіксіз қайталануы; айтып, көріп жатырмын – іс-әрекеттің дүркін-дүркін қайталануы; айтып, көріп отырмын – таяу арадағы болған, болып жатқан іс-әрекет; айтып, көріп тұрмын – дәл осы кезде болып жатқан іс-әрекет). Яғни ғалым көмекші етістіктердің қимылдың өту процесіне қатысты түрлі мағынаны білдіретінін көрсеткен: 1. Қимылдың созылыңқы жасалуы; 2) Қимылдың үзіліспен жасалуы, 3) Қимылдың жасалу процесінің үдеуі, күшеюі; 4) Қимылдың жасала бастауы; 5) Қимылдың қайталануы; 6) Қимылдың бірнеше субьекті арқылы жасалуы, т.б. [9;61]. Ғалым сыпат категориясына нақты тоқталмағанымен, істің жүру процесін білдірудегі осы төрт етістіктің көмекшілік қызметін аңғара білген деп есептейміз. Бұдан Қ. Жұбанов қимылдың өту сипаты категориясын атап айтпаса да, «етістіктің өңі» деген терминнің астарында мазмұнын ашуға тырысқанын аңғаруға болады. Профессор А. Ысқақов 1974 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» атты оқулыққа етістіктің аналитикалық форманттарын кіргізген болатын. Онда амалдың өту сипаты категориясы да енгізілген. А. Ысқақов: «Тіліміздің етістік формалары жүйесіндегі өзіне лайық ерекше мазмұны мен арнаулы морфемалары (көрсеткіштері) бар грамматикалық құбылыс амалдың өту сипаты категориясы деп аталады» [10;289], – деп анықтама бере келіп, бұл категорияның көрсеткіштері екі тәсіл арқылы жасалады дейді. Олар: синтетикалық тәсіл арқылы және аналитикалық форманттар. Алғашқы тәсіл арқылы жасалатын көрсеткіштерге мынадай жұрнақтарды жатқызады: « 1) –ла (-ле, -да, -де, -та, -те ) жұрнағы өзі жалғанған түбір етістіктің лексикалық мағынасына амалдың үсті-үстіне еселеніп, жиі орындалуын білдіретін реңк қосады». Мысалы, «Қыз Жібек» жырынан үзінді: жүктеу/скачать 35.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|