Й5км9тке8е Инеш 872 Проблема 56т5нд9 эшл97 этаптары

1. 
   Инеш 872
   
2. 
   Проблема 56т5нд9 эшл97 этаптары.
   
   1. 
      I.%йр9не7 тема8ын 8айлап алыу.
      
   2. 
      II.%йр9не7 объекты
      
   3. 
      III.%йр9не7 предметы
      
   4. 
      IV.%йр9те7 ма3саты
      
   5. 
      V.%йр9не7 гипотеза8ы
      
   6. 
      VI.%йр9не7 ва3ытында1ы методтар
      
3. 
   %йр9не7 процессы
   

1. 
   Ф9нни я4ылы3
   
2. 
   Практик 989ми9те
   

4. 
   #ушымта №1
   

5. 
   #ушымта №2
   

1. 
   У3ыусылар2ы4 ижади эшт9ре
   
2. 
   Тарихи документтар э2ен9н
   
3. 
   У3ыусылар2ы4 7229ре т525г9н ш9ж9р9л9ре
   
4. 
   Эш 8525мт98ене4 фото- презентация8ы
   

Ш9ж9р9 тура8ында 872 башла1анда, баш3орт хал3ыны4 ар2а3лы улы, М91риф9тсе М5х9м9тс9лим %м5тбаевты4 87229рен и6к9 алма7 м5мкин т7гелдер. Ул 72ене4 « Баш3орттар» тиг9н хе2м9тенд9 баш3ортмон тиг9н баш3орт 5с н9м9не и6т9н сы1арма63а тейеш ти:

1. 
   &2е4де4 килеп сы1ышы4ды;
   
2. 
   Йондо22ар2ы танып атай беле7е4де;
   
3. 
   Халы3 тормошона б9йле легендалар 89м ри79й9тт9р2е 5йр9неп беле7е4де 89м онотмауы4ды.
   

Борон заманда бе22е4 олатай2арыбы2 ырыу- 39бил9не, н96ел- н9с9пте, ата- бабалар2ы4 исемд9рен а1ас р97ешенд9 тарма3ландырып я2а бар1ан. «Ни эшл9п а1ас 8ыма3 т5ш5рг9нд9р ик9н?» тиг9н 8орау тыуа 9лбитт9. А1ас борон1о баш3орттар2а 8ауаны, ер2е, ер а6тын берл9штере7се билд9 бул1ан. Шул у3 ва3ытта халы3ты4 тормошон да са1ылдыр1ан. Тамыры- 7тк9небе2, олоно- б5г5нг5б52, тарма3- бота3тары кил9с9гебе2.*9р а1ас ф939т 72 тамыры аша 1ына 8ут ала. А1ас ни тиклем ны1ыра3 89м т9р9нер9к тамырлана- шул тиклем мулыра3 8ут ала, ны1ыра3, сы2амлыра3 була, 3уйыра3 тарма3лана. Бота3тары ла 3е79тлер9к, 76ентел9ре л9 к5сл5р9к була. Кешелек донъя8ы ла, айырым халы3тар2а, ырыу- 39бил9л9р 29 шулай у3. Бына ни 5с5н хал3ыбы2 ш9ж9р9не а1ас р97ешенд9 я2ып 3алдыр1ан.

Борон- борондан баш3орт хал3ы 72ене4 ете быуынын 89м унан да к7бер9ген 5йр9неп, кил9с9к быуын1а тапшырып бар1ан. &2ене4 атай- олатай2арын белм9г9н кешег9 был оят 8анал1ан.Ш9ж9р9л9р ауылды4 бик абруйлы кеше8енд9, й9 булма8а 39бил9не4 а38а3алында, билд9ле бер урында 1ына 8а3лан1ан. Ш9ж9р9л9 тик кеше исемд9ре ген9 урын алма1ан, бик к7пт9ре улар2ы4 халы3, ил тарихын, халы3 ижадын 72 эсен9 тула1ан бай материалдар2ан тор1ан.

(йт9йек, 3ыпса3 ырыуы ш9ж9р98е тулы8ынса тий9рлек ике ырыу тормошон са1ылдыр1ан «Бабса3бей 89м К769кбей»эпик хик9й9тен9н тор8а,769рг9нд9р ш9ж9р98е и89 ши1ри юлдан т525лг9н.

Баш3орт хал3ыны4 рус д97л9тен9 3ушыл1ан тарихи ва3ыттар2ы 72 эсен9 тупла1ан ш9ж9р9л9р б5г5нг5 к5нд5 р9сми документ ролен 7т9й29р.

Ш9ж9р9 тура8ында к7ренекле рус я2ыусы8ы Александр Сергеевич Пушкин былай тип я2ып 3алдыра: «Гордиться славою своих предков не только можно, но и должно; не уважать оной есть постыдное малодушие». Шулай бул1ас, бе229 72 ш9ж9р9бе22е белерг9, 5йр9нерг9, уны4 мен9н 3ы2ы38ыныр1а 89м 1орурланыр1а тейешбе2.

У3ыусыларыма мин:«Ш9ж9р9не нисек к72 алдына килтер98еге2? К7рг9неге2 бармы? Уны ни 5с5н 5йр9нерг9 к9р9к?»- тиг9н 8орау 3уй2ым.

У3ыт3ан у3ыусыларымды4 к7бе8е 72 ш9ж9р98ен белм9й сы3ты. Был теманы4 х92ерге к5нд9 актуаль булыуы к5н ке7ек асы3 ине. Бе2 б9л9к9й класта булыуыбы21а 3арама6тан, 72ебе22е4 генеологик а1асыбы22ы 5йр9н9 башланы3. Бала к74еленд9 «1аил9», «быуындар б9йл9неше», «ата- бабалар» тиг9н т5ш5нс9 ны3лап ны1ынма1анлы1ы асы3ланды.

I. %йр9не7 тема8ын 8айлап алыу.

Ошонан сы1ып мин у3ыусылар мен9н 5йр9не7 тема8ын « Мине4 ш9ж9р9м» тип атаным.

Д7ртенсе класс у3ыусылары 89м улар2ы4 1аил98е.

*9р айырым у3ыусыны4 генеологик а1асын т5257.

&2 1аил94де4 ш9ж9р98ен т5257.

1. 
   Билд9ле булма1ан терминдар2ы 5йр9не7;
   
2. 
   *9р бер 1аил9не4 тарихын 5йр9не7;
   
3. 
   У3ыусыны4 76ешенд9 ш9ж9р9не4 йо1онто8о.
   

Генеологик а1асын т525г9нд9, ата- 9с9л9р, олатай- 5л9с9й29р мен9н балалар ара8ында1ы м5н9с9б9тте4 ны1ыныуы.

1. 
   Теоретик метод- ( тикшерене7 эшенд9ге т5рл5 7тк9н этаптар2ы4 эш 8525мт9л9рен анализлау);
   
2. 
   *орау- диагностик метод- (анкета, 9419м9 7тк9ре7, к729те729р2е, ижади эшт9р2е анализлау);
   
3. 
   Статистик-(гипотезаны4 статик 989ми9те).
   

1. 
   У3ыу йылы башында «!аил9 м5х9бб9те д9рест9ре» тип атал1ан ата- 9с9л9р йыйылышы 7тк9релде. Йыйылыш3а м9кт9пте4 психологы ла са3ырылды. Ул ата- 9с9л9р ара8ында 1аил9л9 бул1ан т5рл5 моменттар2ы са1ылдыр1ан к7ренешт9р2е баш3арып 3арар1а са3ыр2ы.Ата- 9с9л9р2е4 бер 5л5ш5 балалар булып, икенсе8е 5лк9нд9р булып сы1ыш я8анылар. Был уйын ниге2енд9 «1аил9» 89м «1аил9 традициялары» тиг9н т5ш5нс9л9рг9 асы3лы3 индерелде. Ошо саралар мен9н параллель р97ешт9 «Мине4 1аил9м», «Мине4 1аил9мде4 йолалары», «Был исемд9р мен9н 1орурланам» тиг9н темалар1а иншалар я2ыр1а т93дим ителде.
   
2. 
   У3ыусылар ата- 9с9л9ре мен9н берлект9 72 1аил98ене4 ш9ж9р98ен т525н5л9р 89м а2а1ында «Мин кем? Мин 3ай2ан?»тип атал1ан к7рг92м9л9 3атнаштылар. Балалар бер ай эсенд9 атай- олатай2ары тура8ында м91л7м9т йый2ылар 89м ололар яр2амы мен9н 7229рене4 1аил98ене4 генеологик а1асын т525п ижади эшт9р баш3ар2ылар.
   
3. 
   «Мине4 ш9ж9р9м байрамы»7тк9ре7.(Байрамды4 сенарийы 3ушымтала бирел9).
   

Тыуған ерем, ғәзиз ерем

Тәү аяҡ баҫҡан ерем.

Намыҫыңа тап төшөрмәй

Йәшә тип әйткән ерем.

2-се алып барыусы (Г.Гүзәл)

Бала саҡтың хәтирәһен

Һаҡлаусы – һин, Тыуған ерем.

Бар белгәнең тик – изгелек.

Рәхмәт һиңә , Тыуған ерем.

1-се алып барыусы:

- Һаумыһығыҙ, хәйерле көн ,хөрмәтле атай- 9с9й29р, олатай2ар- 5л9с9й29р килгән ҡунаҡтар.

-Бөгөн беҙҙә ҙур байрам. Шәжәрә байрамы, һеҙҙе ошо байрам менән ҡайнар ҡотлайбыҙ.

-Әйҙәгеҙ әле, тәү башлап тарихы33а туҡталып уҙайыҡ.

-Нуриман районы тарихы һәм башҡорт ауылдарының тарихын һөйләү өсөн һүҙ башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Бикташова Э.Р. ҡыҙына бирелә. Шәжәрә тураһында ла һөйләп үтә.Татар һәм урыҫ ауылдарының тарихы менән татар теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Ғилванова Р.Р. таныштырып үтә.

Хәҙер нәҫел ебен барлау өсөн Һүҙ ғаилә ағзаларына бирелә.(Вәлиев С. сығышы).

Дәртле бейеү.(10 синыф ҡыҙҙары башҡарыуында «Баш3орт ҡыҙ2ары»бейеүе. )

Диалог ҡыҙ менән малай араһында.(Регина, Рамазан).

-Тыуған ерең ни?

-Башҡортостан!

-Милләтең кем?

-Башҡорт!

-Телең ниндәй?

-Башҡорт теле!

-Ырыуың ниндәй?

-Күҙәй!

-Ҡошоң нимә?

-Ағасың нимә?

-Ҡарағас!

-Ораның ниндәй?

-Салауат!-Тамғаң ниндәй?-Һәнәк, тырма, өҙәңге! (күрһәтә, бер бит ҡағыҙға эшләнгән).Бикташова Э.Р. үҙенең шәжәрәһе менән таныштырып үтә.(Медиопроектор менән ҡуллана).

М5х9м9тй9нова !9ли9 (4а синыфы уҡыусыһы) үҙенең нәҫел шәжәрәһе менән таныштырып үтә.

1-се алып барыусы.

Эйе, ауылымдың ғорурлығы булған һоҡланғыс кешеләре ифрат күп. Тәү тапҡыр ошо ерҙә ауаз һалған, тәпәй баҫҡан һәм яҙмышын туған тупрағы менән бәйләгән яҡташтарыбыҙ тураһында күп һөйләргә булыр ине. Атайҙар! Беҙ һеҙҙең менән ғорурланабыҙ һәм һәр ваҡыт иҫтә тотабыҙ.

Хәтер йомғаҡтарын һүтә-һүтә,

үттек бөгөн таныш юлдарҙан.

Башҡортостан тигән еребеҙҙә,

Ҡалайыҡ бер күс булып,

Шат йәшәйек түш киреп

Бер-беребеҙгә көс биреп.

1-се алып барыусы.

Ш2ж2р2 - ул байрам 4ына т1гел,

Ул 7урай6ай рухты8 19еше,

Ме8 4азаптар аша 7ан тартыуы,

Уттар аша 41мер ки9еше.

Ш2ж2р2 - ул й2ш21 тантана3ы,

№улар 3ауа, тупра7, 42зиз ер,

Ул тамырым буйлап а77ан ал 7ан,

Бор84о ла, й2ш т2, х26ерге.

Ш2ж2р2 - ул мо8ло «Буранбай»6ай,

Ил21е8де 3а7лар 7оралдай,

Буш торма4ан бала бишегенд2й,

Ар7а тер2р м24р1р Уралдай.

Ш2ж2р2 - ул б0й0к, изге йорто8.

У4а тейеш 3ин бер 7айтыр4а.

Унда 3ине8 ту4аны8а

Ер 62, й2н д2, 7ан да тейеш тартыр4а!

Ырыу а4асым 3ин, эй ш2ж2р2м!

№ин 19к2нд2 донъя й2ш2р2.

К1кр2к киреп олон тарбайтканда,

К1кте тер2п 3ин тор4анда

Й2ш2рг2 л2 2ле й2ш2рг2!( ?26им Аралбай) .Байрам йыр менән тамамлана.

&тк9нд9р2е белм9й тороп, кил9с9кте булмай т525п, ти29р халы3та. Был ысынлап та шулай2ыр. Кил9с9кт9 мине4 тормошом я3шы бул8ын 5с5н, 7тк9н быуындан ф98ем, 7рн9к алып й9ш9рг9 к9р9ктер тип уйлайым. Мин д9 72емде4 1аил9мде4 7тк9не мен9н 3ы2ы38ынам. Бе22е4 1аил9 тари8ында илд9 бул1ан бик к7п тарихи ва3и1алар са1ылдырыл1ан. М969л9н, Усман олатайымды4 72ене4 ата8ы, олата8ы, бабалары тура8ында 85йл9г9н 3ы21аныс х9тир9л9ре мине тетр9ндер2е.

Фазлетдин олатайым б9л9к9й са3тан бик зир9к, 7тккер, сос бала бул1ан. Заманына к7р9 м92р9с9 л9 арыу 1ына белем ал1ан. 1930 йыл1а тиклем Архангель районы За8ит ауылында м9зин бул1ан. А2а3 #ырмы63алы районы *а3ай ауылына мулла итеп т919йенл9н9. 1937 йыл я3ынлаша. Был осор тарихта 72ене4 3ара 89м 3анлы алымдары мен9н билд9ле. Урта х9лле байыра3 кешел9р2е, дин хе2м9тк9р29рен « халы3 дошманы» тип купл9п, наха33а 19йепл9п 3ул1а алыу2ар башлана. Тарихты4 з989рле елд9ре бе22е4 1аил9не л9 урап 7тм9й. Дин хе2м9тк9ре булара3, Фазлетдин олатайымды 3ул1а алалар 89м %ф5л9 «Тройка» 3арары буйынса наха33а 19йепл9п аталар. ( бер нис9 к5нд9н 8у4 1ына олатайымды а3лау тура8ында 3а1ы2 кил9. Л9кин 8у4, бик 8у4 була инде…

Уты2ынсы йылдар а2а1ында донъялар тыныс булмай. К5нбайышта гитлер Германия8ы икенсе Б5т9 донъя 8у1ышыны4 утын яндыра. Был 8у1ыш уты бе22е4 илебе2 сикт9рен9 л9 я3ынлаша.

1941 йыл. Алкино вокзалы. *алдаттар2ы эшелонга тей9й29р. Ы1ы-зы1ы, илаш, 3ай1ылы о2атыу2ар. Гизетдин олатайым 3усты8ы мен9н ауылдан алып килг9н гармунды уйнап, йырлашып хушлашалар.

%л9с9йемде4 85йл97е буйынса, Гизетдин олатайым гармунды 3усты8ына бирерг9 уйлай. Тик ни49лер 3усты8ы гармунды4 а1а8ында 3алыуын тел9й. Шул ва3ыт: «Эшелон1а!»- тиг9н бойоро3 ишетел9. Хушлашыу2ы4 8у41ы минуттары, й7гереш, илаш. Олатайым гармунды 3усты8ына алыр1а к7ндер9 89м ошо минута улар м94гелекк9 айырылыша.

Ябай совет 8алдаты !изетдин олатай илебе22е4 азатлы1ы 5с5н к5р9шт9 алы6 Ленинград 5лк98енд9 1942 йылды4 15 апеленд9 м94гелекк9 72ене4 к7229рен йома.

( Нуретдин бабайымды4 я2мышы 3атмарлыра3 89м ф9жи19ле була. *у1ышты4 беренсе к5нд9ренд9 7к улар2ы4 8алдаттары 3амау1а эл9г9 89м тере 3ал1андар2ы4 к7пт9ре яралы р97ешт9 9сирлекк9 алына.

Улар2ы4 ара8ында Нуретдин бабайымда була. К7п ауыр 8ынау2ар2ы 7терг9 тура кил9 у1а. Ту3му2ар, ар3а8ына 3ы2ыл йондо2 ба6тырыу, аслы3…

Бабайымды немец офицерына 3ол итеп еб9р9л9р. Офицер 1аил98енд9 гармун мо4она битараф булма1андар, йыш 3ына баш3орт к5й29рен уйнат3андар. Бабайым мо4ло к5й29р уйна1ан, 9 офицер2ы4 к7229рен9н м5лд5р9п й9шт9р там1ан. Б9лки уны4 бала са1ы, ту1андары и6к9 т5шк9ндер, б9лки уны4 кемелер 5225р5п гармун уйна1андыр, б9лки ул совет власы тарафынан разведка1а еб9релг9н офицер2ыр?

*у1ыш б5тк9с совет 8алдаттарын 9сирлект9н азат ит9л9р. Бабайыма совет фильтрацион лагерын 7терг9 л9 тура кил9 . Бында у1а та1ы 19йеп та1ыла 89м егерме биш йыл шахтала эшл9рг9 тиг9н 3арар сы1арыла. Я2мыш елд9ре уны Тула 5лк98ен9 Узловая станция8ына ташлай, 17мерене4 8у41ы к5нд9рен9 тиклем шунда й9ш9й, эшл9й. &2 илене4 азатлы1ы 5с5н к5р9шк9н ябай 8алдат, тыу1ан т5й9ген9, Баш3ортостан1а 3айта алмайынса, йыра3та г7р эй98е була.

Мине4 Усман олатайым изге к74елле кеше. Бе22е, ей9н- ей9нс9р29рен бик ны3 ярата. Ял итерг9 3айт3ан арала 1ына бе22е урман1а, йыл1а буйына с9й9х9тк9 алып бара. ( 3ыш к5нд9рен атта санала й5р5т9.

Олатайым шулай у3 йыр- мо41а ла 89л9тле. Ул я3шы итеп гармунда уйнай. Мо4ло итеп йырай 2а. мине4 5л9с9йем д9 шундай 89л9тт9рг9 эй9.

Мин улар2ы айырылыш3ан ва3ыттар2а бик 8а1ынам. Усман олатайым 72ене4 олата8ы ке7ек халы33а хе2м9т ит9.Ул- ауыл мулла8ы.

Ф9ри29 5л9с9йем 89м Усман олатайым биш бала т9рби9л9п 76терг9нд9р. Б5т98ен9 л9 ю1ары белем алыр1а яр2ам итк9нд9р.Балалары ла ата- 9с98ен9н 5лг5 алып, х92ерге заман ауырлы3тарына бирешм9й, г5рл9теп эшл9й29р, к74елле ял да ит9 бел9л9р.

Мине4 1аил9м татыу, ду6 89м б9хетле! Мине4 72емде4 1аил9мде эшс9н бал 3орттарыны4 к7се 8ыма3 тоям. Бе22е4 1аил9л9 биш кеше: атайым- Р9фис, 9с9йем- Ризеда, а1айым- Р9зил, мин - !9ли9, 8е4лем- (мил9. Атайым Р9фис- бал 3орттарыны4 ата8ы. Ул бе22е4 1аил9не4 хужа8ы, бе22е я3лаусы, 3араусы ла. (с9йе Ризеда- бал 3орттарыны4 ин98е. ул бе22е 89йб9т, ит919тле бала итеп т9рби9л9й. Бе2г9 яр2ам ит9, т9мле аштары мен9 бе22е 3ыуандыра. А1айым Р9зил, мин !9ли9, 8е4лем (мил9- бала бал 3орттары. Бе2 72ебе22е4 1аил9 исемен9 тап т5ш5рм96к9 тырышабы2. М9кт9пт9 тырышып у3ыйбы2, т5рл5 м9кт9п, район к7л9менд9ге саралар2а 972ем 3атнашабы2. Р9зил а1айым «*аумы, 8аумы 9ки9т» б9йге8енд9 икенсе урын яуланы. ( мин ши1ыр 85йл9п беренсе урын алдым. *е4лем (мил9 л9 бе229н артта 3алма63а тырыша. Балалар ба3са8ында !аил9 йылына арнал1ан б9йгел9р29 9с9йем мен9н е4е7се булды.Бе22е4 1ал9не талантлы 1аил9 тип й5р5т9л9р.С5нки бе2 ауыл, район ким9ленд9 7тк9н саралар2а ихлас 3атнашабы2, е4е729р яулайбы2. 2007 йылда «Й9ш 1аил9» б9йге8енд9 беренсе урын яуланы3. 2012 йылда Имен бала са3 89м 1аил9 3имм9тт9рен ны1ытыу йылына арнал1ан сарала «Айырылма6 ду6тар» номинация8ында е4е7се булды3.

Ете быуынын белм9г9н- етем, ти халы3 м939ле. Шу1а к7р9 бе2 1аил9 ш9ж9р98ен 5йр9н9бе2. Ш9ж9р9 байрамдарында 972ем 3атнашабы2. &2 1аил9бе22е4 гербын, девизын 8айланы3.

Бе2, кил9с9к быуын балалары, 72ебе22е4 1ал9 тарихын белерг9 тейешбе2. С5нки 89р 1аил9 тарихында ил я2мышы са1ылдырыла. Бе2 72ебе22е4 илд9, 1аил9л9 ф9жи19ле, 3ы21аныс ва3и1алар булмауын тел9йбе2. Бе2, балалар, изге эшт9ребе2 мен9н, я3шы у3ыу2арыбы2 мен9н 1аил9 тарихын артабан да тулыландырабы2. Кил9с9кт9 я4ы быуын балаларына белг9нд9р2е еткерерг9 бурыслыбы2 тип уйлайым!

Ш9ж9р9не, рухты, халы3ты, телде, 15р5ф 1929тте а4лап, уны дауам итерг9, ата- олатай2ар2ы онотмай, улар2ы4 тарихы мен9н 3ы2ы38ыныр1а к9р9клекте т5ш5нд5л9р. Шул са3та 1ына тамыр 8а3ланыр,9 тамырлы кеше ер29 ышаныслы ба6ып тороп, ышаныслы й9ш9рен9 инандылар.

1. 
   Баш3орт халы3 ижады. 1-18 том. %ф5, 1972-1985;
   
2. 
   Баш3орт телене4 872леге. М9ск97, 1993;
   
3. 
   !9л97етдинов И.!.8.б. Балалар фольклоры. %ф5, 1991;
   
4. 
   Кузеев Р.Г.Баш3орт ш9ж9р98е. %ф5, 1960;
   
5. 
   Ура3син З.Г. 8.б. Баш3ортостан энциклопедия8ы. %ф5, 1996;
   
6. 
   Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкирской АССР. Книга 1-6.- Уфа, 1990-1995;
   
7. 
   Би33ужина Т.(. Баш3орт телен9н синыфтан тыш эшт9р.-%ф5, 1991;
   
8. 
   Бура3аев И.Д., Бура3аева М.С. 8.б., Тормош 8аба3тары.- %ф5, 1994;
   
9. 
   Буран1олов. М., С9с9н аманаты.- %ф5, 1995;
   
10. 
    !9лин С.(., Тел ас3ысы халы3та.- %ф5, 1993;
    
11. 
    Баш3ортостан у3ытыусы8ы.- №6, 2010;
    
12. 
    Ш9к7р. Р., Ар2а3лы баш3орттар.- %ф5, 1998;