жаһандану жағдайында қазақстандық ҚОҒамдағЫ

Жамбыл гуманитарлық техникалық университеті, «Болашақ жастар қолында» 17 – 19 сәуір, 2012 жыл.

Бұл жаһандық үрдістен біздің еліміз де тыс қалған жоқ. Елбасының көрегенді саясатына орай Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы басым бағыттардың бірі - қазақстандықтардың кемінде үш тілді меңгеруі. «Үш тұғырлы тіл» тілдік стратегиясын Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2004 жылы жария еткен еді. Ал 2008 жылы Президент Халыққа Жолдауында Қазақстанды әлем тұрғындары үш тілді қолданатын жоғары білімді ел ретінде тануы тиіс деп айрықша атап өткен. Осылайша, қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһанды экономикаға табысты интеграциялаудың тілі деп көрсетті.

Сонымен бірге, Елбасы өзінің 2011-ші жылғы «Болашақтың іргесін бірігіп қалаймыз!» атты Қазақстан халықына Жолдауында: «Мен қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу – әркімнің дербес табыстылығының міндетті шарты екендігін әрдайым айтып келемін. Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақ­стандық­тар санын 80 пайызға дейін жеткізу. 2020 жылға қарай ағыл­шын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиіс деп есеп­теймін» деген болатын [1].

2011 жылғы 29 маусымда №110 Жарлығымен  Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан Республикасында тілдерді дамтыу мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарламада үш тiлдi (мемлекеттiк, орыс және ағылшын) меңгерген тұрғындардың үлесiн (2014 жылға қарай - 10%, 2017 жылға қарай - 12%, 2020 жылға қарай - 15 %-ға дейiн) ұлғайту көзделген [2].

Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Ата Заңында мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп, сонымен қатар орыс тілін ресми тіл ретінде бекітті. Оның негізгі мақсаты ретінде ұлтаралық тұтастықты сақтау, қоғамның тілдік ортасын дисфункцияға ұшыратпау болған еді. Сондықтан да орыс тілі достық пен бейбітшіліктің, этносаралық қарым-қатынас тілі мәртебесіне ие болды.

Жалпы Қазақстандағы тілдік жағдайды түсіну үшін Кеңес Одағы кезіндегі жағдайды түсіну керек. Бұл уақытта Қазақстанда орыс тілін білу деңгейі өте жоғары болды. Және ол тек басқа ұлт өкілдері арасында емес, сонымен бірге қазақтар арасында жоғары болған. 1989 жылғы санақ нәтижесі бойынша орыс тілін білу деңгейі 65-67% құрады. 1990 жылдардың ортасында мемлекеттік тілді тұрғындардың 71% жетік меңгерді және қазақтардың 95,5% сөйлей алатын болса, орыстар арасында 8,5% білген, ал мүлдем білмегендер саны - 51%. Түркі тілдес этнос өкілдері (өзбек, татар, ұйғыр және т.б.) арасында бұл көрсеткіш - 30% құрайды. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді білу деңгейі 64,4 %-ды көрсеткен. 2009 жылғы санақ нәтижесі көрсеткендей, ол шамамен 10%-ға көтерілді, яғни бұл көрсеткіш - 74%-ға жетті [3].

Ендігі кезекте жаһандану жағдайында тілдік кеңістікте тұрғындар арасында ағылшын тіліне деген сұраныс орын алары сөзсіз. Қазіргі таңда мектеп алды дайындық білім беру орталықтарынан бастап ағылшын тіліне үйретеді, ал үздіксіз білім беру сатыларында ағылшын тілін білу маңызды. Замана талаптарына сай елімізді болашаққа жетелейтін өсіп келе жатқан жас буын екені белгілі. Олардың бәсекеге қабілетті тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ететін негізгі әлеуметтік институт білім беру жүйесі. Сондықтанда «Үш тұғырлы» тіл саясатын сандық және сапалық тұрғыда жүзеге асыратын орган білім беру мекемелері.

«Қазақстан Республикасын 2020-шы жылға дейінгі стратегиялық дамыту туралы» 2010 жылғы 1 ақпанда №922 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығын жүзеге асыру мақсатында қабылданған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020-шы жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында 2011 жылдан бастап көп тілді білімі бар педагогикалық кадрларды даярлау іске асырылады делінген. Оны жүзеге асыру мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында базалық пәндер циклында шетел тілінен кредиттер көлемін арттыру және оқудың типтік бағдарламаларында өзгерістер енгізу арқылы жүргізіледі, әсіресе, пәнді үш тілде оқытатын педагогикалық кадрларды дайындауға байланысты бөлімінде. Болашақта жаратылыстану-математика циклі пәндерден ағылшын тілінде беретін педагогтардың санын біртіндеп арттырып, 2020-шы жылы олардың жалпы үлесін 15% дейін жеткізу көзделген. Дарынды балаларға арналған үш тілде білім беруге мамандандырылған мектептер желісі құрылған. Қазірдің өзінде республикада оқытуды үш тілде жүргізетін 33 мектеп қызмет етеді [4].

2011 жылдың төртінші тоқсанында САР зерттеу орталығымен 14-29 жас аралығындағы Қазақстан Республикасы тұрғындары арасында жастардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерделеуге байланысты әлеуметтанулық зерттеу жүргізді. Іріктеу көлемі – 1897 респондентті құрады.

Зерттеу барысында жастардан қандай бір шет тілін білетіндігі туралы сұрақ қойылды. Сұрауға қатысқан әр бір он респонденттің үшеуі шет тілін білемін деп жауап берді (диаграмма 1).

Зерттеу барысында жастарға «Егер Сізде өзіңізді дамытуға мүмкіндік болса, Сіз нені қалар едіңіз?» деген сұрақ қойылды. Респонденттердің берген жауаптарының нәтижесінде жастардың – 36,4 пайызы қосымша білім алуды көздейді. Ал 27,5 пайызы өзінің кәсіби дағдыларын одан әрі жетілдіруді қаласа, 25,6 пайызы шет тілдерін меңгергім келеді деп жауап берген. Бұл жастардың заман талабына мүдделерінің сай екендігін көрсетеді. Табысты тұлға болу үшін бәсекеге қабілетті, нарықтық жағдайда білім капиталының орны орасан екендігін қазақстандық жастар мойындайды. (2-ші диаграмма).

Зерттеу нәтижесі бойынша көптеген елдерде «екі тілді» тұрғындар (күнделікті тұрмыста орыс және ана тілдерін бірдей деңгейді қолданатындар) үлесі артқан. 2005-2010 ж.ж. Белорусия, Қазақстан билингвисттердің саны өсу бағытына қарай (12-17 пайыздық пунктке) ауысқан. 18-24 жас аралығындағы жастар арасында да Қазақстан Республикасы бойынша 2008-2010 ж.ж. өсу тенденциясы (6 пайыздық пунктке) тіркелді [5]. Бұл елімізде билингвизмнің тұрақты тенденциясының қалыптасқандығын көрсетеді.

Қазақстандағы тілдік жағдайды зерделеу мақсатында әлеуметтік-саяси зерттеулер институты 2011 жылдың қазан-желтоқсан айларында сапалық зерттеу жүргізді. Нарративті биографиялық сұрауға Қазақстан Республикасының түрлі аумақтарында қоныс тепкен қазақ этносынан басқа этностық топтар қатысты. Негізгі мақсат қазақ ұлтынан басқа этностық топтардағы тілдік ахуалды зерделеу. Нарративті зерттеуге барлығы 50 респондент қатысты. Зерттеу территориясы Қазақстанның оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыс және орталық аймақтарын қамтыды. Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер жүргізу барысында қазіргі қазақстандық қоғамда қандай да бір тілдерді үйренуге деген сұраныстың сипаты анықталды. Бұл қазіргі қоршаған әлеуметтік болмыста қандайда бір тілдердің салыстырмалы түрдегі әлеуметтік беделі мен бәсекелестігін анықтауға мүмкіндік берді. Нарративті сұхбат нәтижесінде информанттардың арасында ана тілін және қазақ тілін қоспағанда ағылшын, француз, неміс тілдерін оқып-үйренуге деген сұраныс басым. Сұхбат кезінде «Сіз тағыда қандай тілді меңгергіңіз келеді?» деген сұраққа, информанттар қандай жас санатында болмасын ағылшын тілінің қажеттілігін атап өткен.

Информанттар арасындағы жастарды алатын болсақ, олар ана тілі, орыс тілі және қазақ тілімен қатар ағылшын тілін де жетік меңгерген, және ол тілде еркін сөйлеп, жаза алады. «Мен ағылшын тілін де жақсы білемін. Өйткені оған арнаған менің білімім де бар. Мен колледжде оқығанда ағылшын тілі мамандығын да оқыдым. Ағылшынша күнделікті өмірде сөйлей аламын, жаза аламын, достарым көп, ағылшынша сөйлейміз»¹ (Ю., 25 жаста).

Ағылшын тілін білуге индивидтерді мақсатқа бағытталған рационалды әрекеттері итермелейді. «Оқығаннан кейін и өзі Президентіміз айтып кетті ғой, үш тұғырлы саясатты қолдау керек. Ол үш тілді қазақ, орыс және ағылшын тілі. Осы үш тіл өте қажет бізге. Сондықтан да осы ағылшын тілін оқыдым. Болашақта бәрібір керек болады» (М., 19 жаста).

Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан үш тілдік саясат қоғамда кеңінен қолдау тапқан. Біздің мемлекетіміздің бәсекеге қабілеттілігі үшін, болашақта әрбір азамат үш тілді; қазақ (мемлекеттік), орыс және ағылшын (халықаралық) тілдерін білетін болады. Информанттар бұл саясаттың іске асатындығына толықтай сенімді. Оны іске асыру жастардың қолында деп есептейді және де қазіргі жастардың осы бағытта нық қадам басып жатқандығын басып айтады.

«Асады. Мен ойымша, іске асат. Себебі қазір өз ортамда да бар. Курстас жолдастарым, достарым бар. Олар осы саясатты қолдайт. Америкаға барады. Осы тілді үйрену үшін. Жалпы кең қолданады ағылшын тілін қазір» (М., 19 жаста)

Сұхбатқа қатысушылардың көпшілігі дерлік орыс, қазақ және ана тілінде таза сөйлейді. Ал болашақта басқа да шет тілдерін меңгеруге ниет білдіреді. Солардың ішінде: ағылшын, француз, кәріс, түрік, қытай, неміс тілдері. Шет тілдері арасында жоғары сұранысқа ие ағылшын тілі болып табылады. Бұл әлеуметтік-лигвистикалық кеңістікте мемлекеттің бәсекеге қабілетті елдер қатарына ену саясатын көпшілігінің қолдайтындығын көрсетеді.

1. 
   «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
   
2. 
   Қазақстан Республикасында тілдерді дамтыу мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
   
3. 
   Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги. Статистический сборник/ Под ред. А.А. Смаилова/Астана, 2010 .112с.
   
4. 
   Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020-шы жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. http://www.edu.gov.kz
   
5. 
   «Еуразиялық монитор» халықаралық зерттеу агенттігінің әлеуметтанулық зерттеу мәліметтері, http://www.eurasiamonitor.org/rus/research/event-201.html