Жұмыс бағдарламасы Дәрістер конспектісі Практикалық және семинарлық сабақтар Зертханалық практикум
жүктеу/скачать 0.84 Mb.
|
Уату-алдарқату жырлары(потешки). Уату-алдарқату жырларының әрқайсысының(«Қуырмаш», «Бөпем менің қайда екен?», «Бір дегенім білеу…» т.б.) мазмұнынан халық тұрмысының өзіндік ерекшеліктері танылады. Уату жырларының міндеті – тынышсызданған баланы алдандырып, сергітіп, көңілін басқа жаққа аудару. Уату-алдарқату жырлары – бала көңілін аулайтын ермек қана емес, үлкен тәрбие құралы. Сондай-ақ, саусақтарды ретімен жұмып, ретімен ашу да бала ұғымын жүйелілікке тәрбиелейді. Жеткіншектер поэзиясы. Маусымдық жырлар. Қазақ балаларының маусымдық жырларын көктем мен жаз, күз бен қыс өлеңдері деп екіге бөлген жөн. Алғаш күн күркірегенде, алғаш жыл құсы келгенде, алғаш бие байлап, қымыз ашытқанда түрлі ырымдар жасалады. Міне, осындай көктем, жаз, күз, қыс құбылыстары балалар өлеңдерінен өз орнын тапқан. Көктем мен жазға арналған өлеңдер(«Жыл құсын көргенде», «Самалық, самалық», «Жазда» т.б.)қуанышты көңіл-күй әуендерімен ерекшеленсе, күз бен қыс туралы өлеңдерде(«Күзде», «Қыста» т.б.) сүреңсіз суық күндер, ауылдың сұрқай тіршілігі басым бейнеленеді. Арнау-тілек өлеңдері(заклички, приговорки). Арнау-тілек өлеңдерінің ішкі мазмұнына үңілсек, күнге, айға, табиғат құбылыстарына арналған жырлардан(«Айға»,«Күн шыққанда», «Жаңбыр жауғанда» т.б.) жалбарынудың, өтіне сұранудың нышанын байқаймыз. Ал жан-жануарларға арналған жырларда(«Балыққа», «Құртқа» т.б.) өтініштен гөрі бұйыра айту сарыны басымдау. Балалар өлеңдері(тақпақ, сұрамақ). Жеткіншектердің күнделікті тіршілігінде жиі айтылып, кең таралған өлеңдер тобын шартты түрде балалар өлеңдері деп жеке топтауға болады. Тақпақ(«Торғай», «Қарға», «Сауысқан» т.б) – шағын көлемді шығарма. Тақпақта дыбыстық үйлесімдер жарасымы анық байқалады. Мазмұны балалардың таным-түсінігіне, күнделікті тірлігіне етене жақын болып келеді. Сұрамақ(«Қарға, қарға, қарғалар», «Ауылың қайда?», «Бақа» т.б.) диалогқа құрылып, екі баланың кезектесіп айтуына ыңғайлы болып келеді. Өлең құрылысы да ойнақы, жеңіл, шымыр ұйқасқа құрылады. Айтыс түрінде келетін өзгеше қызық формасы да(«Қой мен ешкінің айтысы») бар. Қызықтама(прибаутки). Қызықтамалардың(«Түлкі, түлкі, түлкішек», «Түйе, түйе, түйелер» т.б.) ең басты ерекшелігі, өлеңдік баяндауға құрылатындығы. Олардың сюжеті үнемі тізбекті болып келеді. Бұл өлеңдерді балалар ынталана тыңдап, тамашалап қана қоймай, оның астарындағы юморды да түсіне білуі шарт. Мазақтама(дразнилки). 6-12 жас аралығындағы балалар бір-біріне ат қойып, айдар тағуға, кез-келген жағдайда бір-бірін келемеждеуге ыңғай тұрады. Және ол келемеждерін көбінесе өлең жолдары арқылы білдіреді. Балалар мазақтамаларын мазмұны, тақырып объектісі жағынан балалар атына ұйқастырылған(рифмованные прозвища) мазақтамалар және бала бойындағы, мінезі мен әрекетіндегі түрлі кемшіліктерді күлкі етуге арналған сайқымазақ мазақтамалар деп екі жікке бөлуге болады. Мазақтаманың негізгі мақсаты – баланың мінін көрсетіп, сынау, оны тәрбиелеу. Ал балалардың бірін-бірі мазақтауы кезінде орынсыз пайдаланып, бір-бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда оларға үлкендік, салиқалық кеңес керек. Ойынға байланысты жырлар. Балалар ойынының поэзиялық өрнегіне, фольклорлық мән-мағынасына тоқталатын болсақ, екі үлкен жікке бөліп саралауға болатын тәрізді. Оның алғашқы тобына балалардың қимыл-қозғалыс ойындарына, ойынның басталуына, жүргізілуіне, аяқталуына байланысты айтылатын, яғни, ойынға байланысты өлеңдер, екінші жікке өлең-ойындар жатады. Екінші жағдайда балалар өлең сөзін ойынға айналдырады, сол арқылы тапқырлық, ұтқырлық сияқты ой жарысына түседі. Әрекетке құрылған рольді ойындардың(ролевые игры) құрылысында өлең сөз ерекше белсенді қызмет атқарады. Ойынға байланысты келетін өлеңдердің әрқайсысының өзіне тәуелді функциясы, соған орай мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осы сипаттарына қарай бұл өлеңдерді фольклоршылар мынадай ішкі жанрлық түрлерге жіктеп жүр: Ойынға шақыру өлеңдері. Қаламақ. Санамақ. Драмалық ойындар. Ойынға шақыру(голосянки). Ойынқұмар ауыл балалары өз серіктерін іздеп бірін-бірі ойынға шақырады. Балалар көп жағдайда бір-бірін өлеңмен де шақырады. Ол өлеңдерді балалар жеке-жеке де, хормен де дауыстап айта береді. Өлеңнің мазмұны көбіне баланы ызаландырып, шамына тиіп қалайда ойынға шығаруды көздейді(«Айдағаным торпақ, ала тайым жортақ. Кім ойынға шықпаса, қоян жүрек қорқақ», «Әуеде ұшқан алты қаз, атайын десем оғым аз. Егер ойынға келмесе, пәленшенің басы таз», «Сәуле бізбен дос, қолы күнде бос. Добын ала шығады, дарбазасын жаба шығады»). Қаламақ(жеребьевки). Балалар ойынының басталуында да өлеңнің атқарар рөлі зор. Көпшілік ойындардың ойнау шарты бойынша балаларға екі топқа бөлінуге тура келеді. Мұндай жағдайда балалар әр түрлі тәсілдер қолданады. Осындай тәсілдің бірі – қаламақ арқылы жіктелу. Ойын алдында балалар екі жетекші сайлайды, содан соң екі-екіден жұптасып, өздеріне жасырын ат қояды. Сол жасырын ат бойынша екі жетекшіден кезек-кезек қалауын сұрайды. Мысалы, «аспандағы жұлдыз керек пе, судағы құндыз керек пе?» деп сұрайды. Жетекшінің бір «судағы құндыз» немесе «аспандағы жұлдыз» дейді. «Құндыз бала» немесе «жұлдыз бала» сол жаққа шығады. Осылайша олар екі топқа бөлінеді. Санамақтар(считалки). Санамақтар балалар ойындарын бастауда басты рөл атқарады. Бұл жанрдың тәлімдік мәні өте зор. Ең алдымен ұйқасты өлеңдер баланың поэзияға құмарлығын арттырып, әдемі сөйлеуге дағдыландырады. Жаттау қабілеттерін, танымдық ой-өрісін дамытады. Санамақ тәртібін бұзбай айту баланы сергектікке, байқампаздыққа, турашылдыққа баулиды. Санамақтар көп жағдайда «сен тұр, сен шық», «сен кір, сен шық» деген тәрізді белгілі тіркестермен аяқталады. Драмалық (рольді) ойындар. Ойын(«Айгөлек», «Ақсүйек», «Ақ серек, көк серек», «Үй артында қол ағаш», «Соқыр теке», «Асау мәстек» т.б. ) өлеңдерінің шартты белгісі – олардың орындалуының ойындық шартты әрекеттермен міндетті түрде қабысып келуінде. Өлең ойындар(песни-игры). Бұл топтағы жырлардың қимыл-қозғалыс ойындарымен байланысы жоқ. Ойын сөзге, өлеңге негізделіп құрылады. Балалар диалог арқылы сөз қақтығысына, ой жарысына түседі. Сөзбен ойнай жүріп тілдерін сындырып, қиялдарын ұштайды, білім-біліктерін байытады, түрлі дағдылар қалыптастырылады. Өлеңді сөз бен ойды ермек етуге негізделген бұл өлең-ойындардың құрамына мынадай жанрлық түрлерді топтастыруға болады: тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбақтар, балалар айтысы. Тәжікелесу(поддевки). Тәжікелесу – балалардың күнделікті тірлігінде кең тараған ермек өлеңдердің бір түрі. Олардың көлемі әр түрлі, көбінесе, ұйқастырылған тақпақ түрінде келеді. Мазмұнында балалардың бір-бірін келекелеп, қағытқан әзілі жатады. Тәжікелесулердің жасанды диалогқа негізделген тәжікелесулер(«-қасық деші – қасық – аузың сасық, -жәшік деші –жәшік –сенің әкең піркәшік» т.б. ), табиғи диалогқа негізделген тәжікелесулер («-немене – тегене -төмен қарай дөңгеле», «-мынау қандай ағаш? –қайың –сыбағаң дайын» т.б.), тәжіке-жұмбақтар(«-белі бүкір алысқа түкір –мылтық –аузыңа жүн тық, -даусы тырау-тырау, денесі қырау-сұрау – тырна –бас салып тырна»), тәжіке-сауалдар(-ақ па, қара ма? -ақ –бетіңе батпақ жақ –қара-басыңа шықсын жара –ат па, айғыр ма? Ат – арам қат – айғыр – міне алмай қайғыр), алдамшы тәжікелесулер(-ананы қарашы –қараттым, қараттым, қарғаның саңғырығын жалаттым, -алдадым, алдадым, қара суды жалдадым) деген түрлері бар. Тәжікелесудің сөздің мағынасын бұра сөйлеуге құрылған дәстүрлі формалары да бар. &&& $$$002-002-100$ Бекіту сұрақтары: 1.Балаларға арналған халық өлеңдері. 2.Балалар фольклорының үлкендер фольклорынан айырмашылығы.
«Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен(көбінесе екі тармақтан) құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (Еңбек етсе, емесің). Тура мағынада (Еңбек етсең, ерінбей, тояды қарның тіленбей), ауыспалы мағынада (От жақпаған үй – қорамен тең, адам кірмеген үй моламен тең) қолданылатын мақалдарды, көбінесе, халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар, зиялы адамдар шығарған(авторы белгілі) мақалдар мен мәтелдер де өте көп. Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады. «Өлең – сөздің патшасы», «Қызым, сған айтам, келінім, сен тыңда» т.б. Мәтелдер де тура мағынада «Қадіріңді білгенге жұмса» деп және ауыспалы мағынада «Тікен гүлін қорғайды» деп айтылады.» (Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы. А.Санат. 2001.17-б). Сонымен мақал - тура, нақтылы іске жасалған сөз түйіні(«Өнер алды – қызыл тіл», «Еңбек түбі – мереке», «Еңбегіне қарай өнбегі», «Ат- ер қанаты» т.б.) Ал мәтел көбіне ойды тұспалдап ишарлай, топшылау арқылы жеткізеді(«Соқыр тауыққа бәрі бидай», «Қызым саған айтам, келінім сен тыңда», «Шабан үйрек бірінші ұшар»,т.б.). Мақал-мәтелдің тақырыптары. Мақал-мәтелдер мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, есте сақтауға жеңіл болатындықтан бала тәрбиелеу ісінде үлкен орын алады. Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық ойларын балаларға да арнады. Өз өмірінің ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал-мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына, немересіне қалдырып отырған. Мақал-мәтелдер балаларға терең ой салумен қатар оларды бейнелі сөйлеуге жаттықтырады, сөз байлығын дамытады. «Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбірек қамтитын тақырыптары: елдік, ынтымақ, бірлік туралы мақал-мәтелдер. Елдік туралы мақал-мәтелдер: Туған жерге туыңды тік. Ит ттойған жеріне, ер туған жеріне. Өз елім - өлең төсегім. Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол. Отан – оттан да ыстық. Батырлық, ерлік туралы мақал-мәтелдер: Өжет адам өлімді жеңеді. Ер бір өледі, қорқақ мың өледі. Қару күшті емес, қару ұстаған күшті. Белдескеннің белін сындыр, тірескеннің тізесін бүктір. Қара бет болып қашқаннан қайрат көрсетіп өлген артық. Өнер-білім турлы мақал-мәтелдер: Өнерлі өрге жүзеді. Өнерді үйрен де, жирен. Ата көрген оқ жонар, Ана көрген тон пішер. Өнерліге өлім жоқ. Білекті бірді жығар, Білімді мыңды жығар. Төрт түлікке байланысты мақал-мәтелдер: Қойдың сүті – қоғасын, Қойды соққан оңбасын. Мал өсірсең қой өсір, Өнімі оның көл-гөсір. Есі кеткен ешкі жияр, Ешкісімен есін жияр. Нар жолында жүк қалмас. Екі аяқтыда бажа тату, Төрт аяқтыда бота тату. Ат ерінді келер, Ер мұрынды келер. Айғырды неден салсаң, Атты содан мінерсің. Сиыр сипағанды білмейді, жаман сылағанды білмейді. Егіншілікке байланысты мақал-мәтелдер: Жері байдың – елі бай. Арпа, бидай ас екен, алтын, күміс тас екен. Екпей егін шықпас, үйренбей білім жұқпас. Егін ексең тыңға, шықтым дей бер шыңға. Адамгершілікке байланысты мақал-мәтелдер: Жақсының жаттығы жоқ. Жақсыда кек жоқ, кектіде тек жоқ. Жаман болса туысың туыспай-ақ құрысын. Төсектің тарлығы – тарлық, көңілдің тарлығы – қорлық. Әлсіз ат сүріншек, ақылсыз адам еріншек. Тәні сұлу – сұлу емес, жаны сұлу – сұлу. Адам болар баланың кісіменен ісі бар, Адам болмас баланың кісіменен несі бар.» (Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы. А.Санат. 2001.18-19-б) Өнер-білім, оқу, ғылым жайын сөз қылғанда халық бұлардың адам баласына тигізетін пайдасы көп екендігін көрсетуден бастайды. «Оқыған озады, оқымаған тозады», «Білек сүріндіре алмағанды білім сүріндіреді», «Өнерліге өлім жоқ», «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады», «Өнерлінің өрісі ұзақ» деп халық өнер-білімді, оқу-ғылымды аса жоғары бағалайды. Білім алу жолының оңай еместігін «Оқу- инемен құдық қазғандай» деп түсіндіреді. Тәрбие жайында. «Отбасында ата-аналар бала тәрбиесіне лайықтап іс-әрекет, пікірлесу, пікірсайыс кезінде өнеге көрсетіп, өсиет айтып: ана тілін алмасаң, арың кетеді; әке – тірегің, ана – жүрегің; бірінші байлық – денсаулық; сабыр түбі – сары алтын; еріншектің ертеңі таусылмайды; көзің ауырса, қолыңды тый, ішің ауырса, асыңды тый; іс істесең, ретін тап; ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар; бір үйдегі бәрің де бір-біріңе меймансың; ас ішсең аяғыңды жина; ашу – дұшпан, ақыл – дос; ерте тұрған әйелдің бір ісі бар, ерте тұрған еркектің ырысы бар; әке тұрғана бала сөйлегеннен без; әдептілік - әдемілік; қыз қылығымен жағады; бала - жақсы болса, бала, жаман болса – пәле т.б. мақалдарды жиі айтады. Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат, өнеге-өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер – мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. «Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны ілерсің» дегендей баланы ана тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор. Мақалдың да мақалы бар, кейбір ескірген, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тәрбиелейтін мақал-мәтелдерді пайдаланудан сақ болу керек. Ұлы Абай «жиырма тоғызыншы» сөзінде «Жарлы болсаң арлы болма», «Атың шықпаса, жер өрте, «Ата-анадан мал тәтті» т.б. зиянды мақал-мәтелдердің «құдайшылыққа, не адамшылыққа» жарамайтынын айтады»(Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы. А.Санат. 2001.20-б). «Жорғаның тері кетпес, еркенің көз жасы кеппес», «Есер баладан ерке бала жаман» деп баланы жас кезінен ерке, шолжың етпей өсіруді жақтайды. Балаға баласынып қарамау керектігін де әрқашан еске салады. «Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай сөйлеген көп ішінде өлер» деп баланың қалай өсуі алдымен ата-анаға байланысты екенін құптайды. Жолдастық жайында. Жас жеткіншектерді мейірімді, кішіпейіл болуға, берілген уәде, айтқан серттен айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйретеді. «Ат жаманы жолда қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар» деп жаман адамның соншалық опасыз болатынын білдіреді. Еңбек туралы. Халық баланы еңбек процесімен таныстыруды көздейді. «Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай мұратқа жетпес» деп қай нәрсені болса да еңбексіз қолға түспейтінін сендіре айтады. «Еңбегі бардың өнбегі бар», «Еңбек түбі - мереке» деп халық адал еңбекті ардақтайды. «Еңбек түбі - зейнет» деп оның арты бақытқа, дәулетке, абырой-атаққа жетуге бастайтынын көрсетеді. «Еңбек етсең, емерсің», «Әлің бар да, еңбек ет, еңкейгенде - емерсің» деп оның қызығы мен рахаты алда екенін де ескертеді. Мақал-мәтелдер ақындардың өлең жолдары арқылы да таралуда. Қазақ мақал-мәтелдерінің пайда болуын түсіндіретін ертегі, аңыз, әңгімелер де(«Күшік пен мысық», «Аяз би», «Жан-жануарлардың жылға таласуы» т.б) бар. Бұлар «Сөздің – көркі мақал» екендігін айғақтайды. 2. Жұмбақтар. Қазақ фольклорының бір саласын – жұмбақтар құрайды. Оның көне жазба үлгілерін қыпшақ тілінің ескерткіші(ХІҮ) «Кодекс куманикус», М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ат түрк» сияқты кітаптарынан кездестіреміз. ХІХ ғасырдың екінші жартысында П.М.Мелиоранский, Ә.Диваев, М.Иванов, А.Алекторов, М.Иванов, А.Лютш қазақ жұмбақтары мен жұмбақ айтыстарын сол кездегі газет-журналдар бетіне шығарып отырған. Жұмбақтардың қыр-сыры М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин еңбектерінде кеңінен сөз болады. Қазақ жұмбақтарының толық жинағы 1959 жылы ғана жарық көрді. Қазақ жұмбақтарын мазмұны жағынан бірнеше үлкен тақырыптарға бөлуге болады: жаратылыс(Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды «күн»), адам(күндіз шайқасады, түнде айқасады «кірпік»), жасанды зат(шыркөбелек айналар, беліне жіп байланар «ұршық»), білім жайында(ұзын, ұзын, ұзын жол, ұшына жеткен бар ма екен, түбі терең қара су, түбіне жеткен бар ма екен, түбіне жетіп бұл судың, қанып ішкен бар ма екен? «оқу») және т.б. Бұл жұмбақтардың бәрі бір затты бір затқа ұйқастырып көркем сурет береді. Жұмбақ мереке, сауық үстінде айтылып қана қоймай, ой шығармасы түрінде де айтылады. Айталық, бір кезде даналықты, кемеңгерлікті жұмбақпен сынау әр жұрттың салтында болған. Оның ішінде шешен, дана болатын жігітті сынау - елдің ескі әдеттерінің бірі. Күйеу таңдаған ару қыздар да жігіттерді жұмбақ арқылы сынаған. «Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады» деп жазады М.Әуезов. «Оларды(жұмбақтарды) адам баласының ой-өрісі, дүниетанымы, білім көлемі ұлғая беруіне көмектесетін, тапқырлыққа, білмегенді білуге, ізденуге ой салатын, соған ұмтылдыратын білімдік, тәрбиелік мәні бар халық шығармасы деп қараймыз» - деп түйеді ойын М.Ғабдуллин. Жұмбақ – ойын өлеңдердің ерекше формасы. Қай елдің халық шығармашылығында болмасын жұмбақ негізінен балалар еншісіндегі ең сүйікті жанр болып саналады. Жұмбақтың балаларды қызықтырғыш қызметі – ең алдымен олардың білуге, үйренуге деген ынтасын қанағаттандыруында. Ол баланы байқағыштыққа, көңіл зеректігіне, көп қасиеттердің ішінен ең мәндісін ажырата білерлік талғампаздыққа да үйретеді. Жұмбақ өз ойын жинақтап, аз сөзбен жеткізе білуге де тәрбиелейді. Жұмбақ жанрының ішінде философиялық дүниетанымды жұмбақтаған бала түсінігіне өте ауыр күрделілері де бар. Балалардың жұмбақты қарапайымнан, жеңіл-желпіден бастап, күрделіге қарай бірте-бірте игеретіні анық. Бала есейген сайын оның айналаны тануы мен өмірлік көзқарасының да жетіліп отыратыны сияқты олар жаттайтын жұмбақтардың ішкі құрылымы мен шешімі де күрделене береді. Жұмбақтың өлең оралымдары мен айшықты сөз қолданыстары арқылы балаларға берер эстетикалық нәрі аз емес. «Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін шығарған. Ертедегі жұмбақтар Апаң, апаң – Ескі шапан, Иір қобыз, Жарық жұлдыз(Түйе) сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байланысты және Сүмбіл теректі, Жасыл желекті, Ерден қалмайды, Жауға керекті(Найза) сияқты қару-жарақ, құрал-саймандар туралы болған.» (Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.(Оқу құралы) А.Санат. 2001.14-б) Дегенмен, «ат басты, арқар мүйізді, бөрі кеуделі, бөкен санды(шегіртке)» тәрізді кілең бейнелі өлеңге негізделіп құрылған тамаша жұмбақты бүгінгі балалар ұғына бермейді. Өйткені олар көз алдына арқардың мүйізін, бөрінің кеудесін де, бөкеннің санын да елестете алмайды. Оның есесіне балалар репертуарында «шыр-шыр етеді, құлағыңнан өтеді, ұстай алсаң, сөйлеп кетеді(телефон)» деген сияқты жаңа жұмбақтар көп. «Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен толыса берді. 19-20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио, телеграф, самолет, ракета, космос кмелері т.б. техникалық, мәдени прогрестерге байланысты жұмбақтар туды. Жолы темір, Жалы темір Шымыр атты Зымыраттым.(Трамвай) Көкшіл айна үйдегі Көрсетеді киноны(Теледидар)»(Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы.А.Санат. 2001.14-15б). Балалар өздері де жұмбақ құрастырады. «Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік мәні де ерекше. Өйткені жұмбақ айтысу, жұмбақтарды жаттау кезінде тәрбиеленуші өзінің білім дәрежесін байқап, көп білуге талпынады, ынта-жігері артады, жауапкершілікке бейімділіп, өнерге талпынушылығы артады» (Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы. А.Санат. 2001.17-б). 3. Жаңылтпаш. Жаңылтпаш – балалардың тез де, жаңылыссыз сөйлеуіне, дыбыстарды анық айтуына дағдыландыратын өлең-ойын. Оның ойындық сипаты балалардың бір-бірімен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр. Жаңылтпаштың бала тілін жаттықтыруға байланысты қызметі – оның басты қызметі. Бұл орайда, жаңылтпаштың тілге ауыр оралатын дыбыстардан құрылатынын ескерген жөн. Әсіресе«Ара, ара, аралар, орманның бойын аралар, гүлдерден сорып бал алар, алысқа ұшып бара алар, бал тәтті ғой, балалар» деп келетін «Р» дыбысына жаттығуға арналған жаңылтпаштар өте көп. Жаңылтпаш бойында сөз ойнатып, балаларды қызықтыра тартатын эмоциялық реңк, қисынды ұйқас бар(«Шілікті шаптым, жілікті астым, шілікті жақтым, жілікті шақтым»). Бала сөзді тез айтуды ғана емес, логикалық қисынды бұзып алмауды да жадында сақтайды. «Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың бір ерекшеліктері, ол жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүние таныту, әрі білім беру, тәрбиелеу. Мысалы: Тілалғыш Бек – Тіл алғыш, - деп Мақтасақ біз Біл алғыс деп, - білімділікке тәрбиелеп, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе, Бөдене бедеде көбелек көдеде Бедені – беде де, Көдені – көде де деген жаңылтпаш арқылы әрі «б», «к», «д» дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырса, әрі «бөдене», «беде», «көбелек», «көде» деген сөздердің мағынасын жақсы ұғындыруды мақсат тұтады. Кеспе, өссін ал, Өссе өсімтал, Өссе өссін тал Кеспе, өссін тал, - деген жаңылтпаш баланы табиғатты қорғуға тәрбиелейді, әрі с, т дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырып, баланың тілін ширатады. (Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.(Оқу құралы) А.Санат. 2001.10-11-б.) Жаңылтпаштың ең басты қызметі - тіл үйрету. Жаңылтпаштың айтылуындағы тағы бір ерекшелік, дыбыс қайталаулар. Өтірік өлең жаңылтпаштарын мысалға келтірейік: Қарға қанша екен, қанша екен? Қанша екен? Құзғын - қыры тиын! Қырық тиын! Қырық тиын! Саусқан - шық қымбат екен!... Шық қымбат екен!...
Алты ана қасқыр, Алты бала қасқыр. Он кісі жиналып бір тырнаны жеген екен. Ол тырнадан бір жілік қалған екен. Ол жілікті кшкене дейін десе, Алты қанат ақ ордаға тіреу екен. Ол ақ орданы кішкене дейін десем, Алты ақ нарға, алты қара нарға жүк екен. Демек, жаңылтпаш жанрын айрқша байытқан өтірік өлеңдер болып табылады.
І.Жансүгіров былай деген болатын: «Ел өтірігі - үлкендерден гөрібалалардікі, балалар әдебиетіне жатады». Көлемі шағын өтірік өлеңдер ең алдымен ойын балалары арасында туған. Өтірік өлеңдердің құрылысы қарапайым келеді, ұзын сонар сюжет болмайды. Көбінесе қара өлең үлгісіндегі қысқа шумақтардан тұрады. Мысалы: Мініп алып құртқа, Өрмеледім бұлтқа. Алып келдім Айды, Көрсеттім көп жұртқа. Өтірік өлең бала қиялын ұштайды, ұтқырлыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді. Өтірік өлеңнің көлемінің үлкен-кішілігіне қарамастан олардың негізінде іс-әрекет, белгілі сюжет болады. Сюжеттік желіге арқау болған күлкілі әрекеттер бала жанын баурап отырады. Және ол іс-әрекеттер шектен тыс әсірелене(гипербола) немес шектен тыс кемітілген(литота) көркемдік тәсілдермен шендестіріле сипатталады. «Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар қиыннан қиыстырып, қиялмен әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған. Өзгеше әсерлік өтірік өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізді.Авторы белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің көркемдігі биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу-бейнелеу, шендестіру, салыстыру тәсілдері арқылы көркем бейнелер жасалынады, өлеңнің желісі күлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға(қиял-ғажайыптарға) құрылады. Мысалы: Жасадым жұмыртқадан алтын табақ, Сүңгі мұздыборшалап еттім тамақ. Шегірткенің сирағынан қасық жасап, Ертеден кешке дейін іштім шалап, Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі әсерленіп, шебер суреттеледі. Кейінгі өтірік өлеңдер ғылым мен техникалық прогреске лайықталып, жаңаша ой-қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер оқушылар мен тыңдаушылардың ой-қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген ықыласын, қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын молайтады. «Әрине, балалар репертуарындағы өтірік өлеңдердң ересетер жырынан айырмашылығы бар. Ең алдымен үлендер өтірік өлеңдеріндегі салмақты әлеуметтік жүк балалар өлеңдерінде байқала бермейді. Олардың құрылысы қарапайым, ұзын онар сюжет жоқ. Көбінесе төрт жолдан тұратын қара өлең үлгісіндегі қысқа шумақтардан келеді. Өлеңдерде шендестірілетін заттар, жан-жануарлар да балаларға күнделікті өмірден таныс болп келеді»(К.Ісләмжанұлы. 82-бет).Балалар өтірік өлеңдеріндегі бір ерекшелік, кішкене жәндіктер өлеңге қосылады. Мысалы. Айттым да өтірік өлең жұртқа жақтым, Қой қылып құмырсқаны жаздай бақтым. Айғырын шегірткенің ұстап алып, Қой тастан адыр-адыр түлкі қақтым. Өтірік өлеңдерде бейнелеу құралдарына жататын дыбыстық қайталаулардың екі түрлі тәсілі(аллитерация, ассонанс) және эпитет, теңеулер де ұшырасады. Ажарладың екі түрлі дыбыс қайталаы арқылы берілуі өтірік өлеңнің кез келгенінен кездеседі:
Бозторғай шылбыр қылдым шудасынан. Бір өзіме арайтын мың торғай бар, Ешкім менің бай емес, бір басымнан. Өтірік өлеңнің бір ерекшелігі –ұлғайту мен кішірейту. Баласы қасқа айғырдың бөлтірік-ті, Айтпамын өлтірсең де өтірікті. Мың кісі бір тышқанға мінгескенде, Япырмай бәрін тулап өлтіріпті. Сонымен, өтірік өлеңнің ең басты белгісі- өлеңге бір ауыз шындық қоспай, ақиқат шындықты негізге ала отырып, болмысты керісінше түсіндіру арқылы жаман әдеттен жиренту. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін өтірікші үнемі өлеңде шендестіру, теңеу, көрітеу, әсірелеу арқылы елді күлкіге кенелтеді. 5. Балалар айтысы. Айтыстың ерекше дамыған жерлері - үнді елі, Арабтардың бәдәулиелер арасы, қарақалпақ, башқұрт, алтай елдері т.б. жерлер. Қазақ айтысы - суырыпсалмалық өнер бәсекесі. Қалыптасу жағынан айтыс негізінен әдет-ғұрыптарға қатысты туған айтыстар және ақындар айтысы болып бөлінеді. Айтыстың ең көркемі және әлеуметтік мәселелер көтеретіні ақындар айтысы болып табылады. Айтыс көркем бейнелі сөздерді талғампаздықпен қолдануды қажет етеді. Айтыс өнеріне деген алғашқы ықылас бала кезден басталады. Ең алдымен айтыстағы ұтқыр сөз тауып, қисынды ой айтуға негізделген диалогтық форма баланы ерекше қызықтырады. Айтыста бала өз ойын ең жоқ дегенде бір шумақ өлеңмен бере білу керек. Сондықтан да, әдетте, балалар айтысқа есейе бастаған шақта ден қоя бастайды. Балалар арасында ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан жаттанды жауаптасулар көп кездеседі(Ұл: домбырам басы ырғай-ды, қыздар қолын бұлғайды. Бұлғаса да бармаймын, әлдене деп қарғайды. Қыз: домбырам басы ырғай-ды, қыздар қолын бұлғайды. Шақырғанда бармасаң, «көк шешек» деп қарғайды т.с.с.). Балалар арасындағы сөз қақтығысының көбінесе, қыздар мен ұлдар арасында болып келетіндігі, олардың психологиялық ерекшеліктерінен болса керек. Балалар репертуарында үлкендер шығарып берген айтыс өлеңдері де бар(Бала мен шілдің айтысы). Мысалы: Бала:
Шілмісің, кекілікпісің, неменесің? Беткейге тұзақ құрсам кез келесің. Қаңғырып қайдан келдің сорлы байғұс, Шілім-ау, шыныңды айтшы, енді өлесің Шіл: Екеуі. Шіл, кекілік ағайынды, Жаныңа өлең айтып жағайынды. Аға-екеш, мені өлтірмей қоя берші Жақсылық еттіп баян бағайынды. Бұнда балалар өмірі мен шіл тірлігінің біраз танымдық қырлары ашылады. «Қонады біздің ауыл қиыр шетке, сені мен өлтірмеймін біттей етке» деп баланың шілді босатып қоя беруінде де үлкен ғибрат жатыр. «Кісі мен қиқар бала», «Суайт бала мен қарт», «Бала мен шілдің айтысы», «Ағаш пен шөптің ажырасқаны» атты айтыс үлгілері өтірік пен шындықтың тайталасына құрылған. Өтірік айтыс мысал үлгісінде қалыптасқан. Алғашқыда сөз жарысы арқылы пайда болған өтірік өлең кейін әңгімеге, өлең-жырға айналып кеткен. Мысалы, «Кісі мен қиқар бала» өтірік өлең атысы: Кісі: Кімнің баласысың? Бала:Әкемнің баласымын Кісі. Әкеңнің аты кім? Бала: Әкемнің аты жылқыда. Құла ат. Кісі: Ауылыңның үлкені кім? Бала:Түйе. Кісі: сақалдысы? Бала: Теке. Немесе, «Суайт бала мен қарт» жауаптасуына назар адарайық: Суайт бала: Ассалаумағалейкум, шал еке» Қарт: Уағалайкумассалам, балеке! Ал, әңгіме айт! Бала: Көргенімді айтайын ба, естігенімді айтайын ба? Қарт: Естігенің жаңсақ болар, көргеніңі айт. Бала: Ендеше ана қырдың астында, алпыс ала қасқыр, жетпіс бала қасқыр, бір сонаны тауыса алмай жатыр. Қарт:Әй, шырағым-ай, сона дегенің сонашық-тағы! Бала: Сонашық екенін содан біліңіз, ортан жілігі отау үйге тіре болады. Айтыстың түп-тамыры мен шығу тегі мысал айтыстарында жатыр деуге болады. «М.Қашқаридың «Қыс пен жаздың айтысы» атты туындысы өзінің мазмұны жағынан дәстүрлі айтыс іспеттес болып келсе де, құрылысы мен түрі тұрғысыннан мысал айтысқа өп ұқсас. Бұған қарағанда, айтыс сол кездің өзінде-ақ халықтың тұрмыс-тіршілігі мен кәсібіне орай біршама өркен жайып кң қолданыста болғанғаұқсайды»(М.Жармұхамедұлы.19-бет).Осының бірі дәлелі - өтірік өлең айтысы. Балалар айтысының бүлдіршіндерді айтыс өнеріне баулып, тәрбиелеудегі рөлі өте жоғары. Айтыс ақындарының барлығы да халықтың дәстүрлі тәрбиесіндегі осындай мектептен өсіп жетілген.
1.Қазақ мақал-мәтелдерің қалыптасуы. 2.Мақалдың мәтелден айырмашылығы. 3.Қазақ фольклорының бір саласын – жұмбақтар. Негізгі әдебиеттер.
Қосымша әдебиеттер.
5. Әбжанов М. Қазақ халқының жұмбақтары.-Алматы,2000ж. 6.Қазақтың мақалдары мен мәтелдері.-Алматы,1959. 7.Қазақтың мақал-мәтелі.-Алматы,1980. 8.Адамбаев Б. Халық даналығы.-Алматы, 1976. &&& $$$002-004-000$3.2.4 Ертегілер және аңыз әңгімелер &&& $$$002-004-001$3.2.4.1 Ертегілер &&& $$$002-004-002$3.2.4.2 Аңыз әңгімелер 1.Ертегілер. Қазақ фольклорындағы қарасөзбен баяндалатын шығармаларды халық прозасы құрамына енгіземіз. Бұның басы ертегілер болып табылады. Ертегілер халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, нанымын, дүниетанушылық көзқарастарын білдіреді. Алдағы көп нәрселерді болжаған халық кейінгі ұрпақтарының тұрмыс-тіршілігін жеңілдетуді, табиғаттың мылқау күштерін өзіне бағындыруды, соны жеңуді ерте заманның өзінде-ақ арман етіп, қиял дүниесін кезеді. Қазіргі техника табыстары мен ертегі оқиғаларын салыстырсақ, халықтың бір кездегі аңсаған арманы біздің дәуірімізде шындық болып іске асқандығына және сондай болатындығына халықтың кәміл сенгендігін көреміз. Қазақ халқы кейінгі ұрпаққа жақсы тәрбие беруді, оларды зұлымдық әрекеттерден сақтандырып, адамгершілікке үндеу мәселелерін ерте кезден-ақ қолға алғаны байқалады. Көп ертегілерде суреттелетін әділдік пен жауыздық арасындағы күрес осы тілектен туған. Ертегілерде зұлымдық, жауыздықтың символы ретінде мыстан, жалмауыз, дәу, алып тағы басқалар суреттелсе, әділдіктің жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленеді.Әділдікті жақтаушылар күрес жолында үлкен қиыншылықтарға кездесіп, кейде уақытша жеңіліс тапса да, ақыр аяғында мерейі үстем болумен тынады. Қазақ ертегілерін М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасев т.б. ғалымдар арнайы зерттеді. М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдебиет тарихынан алатын орнын анықтады. «Ертегілер» атты ғылыми еңбегінде қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексереді, мазмұнына қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды кезінде бірқатар ғалымдар хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты еретігілер, шыншыл ертегілер деп бірнеше топқа бөлген болатын. Қазақ балалар фольклорының ішінде кейбір жанрлық түрлер үлкендерге де, балаларға да ортақ болып келеді. Олар: фольклорлық балалар поэзиясының үлкен жанрына жататын батырлар жыры және ертегілер, аңыз әңгімелер. «Ауыз әдебиетінің кез келген жанрларынан балаларға үлгі боларлықтай, тәрбиелік маңызы зор шығармаларды көптеп кездестіреміз. Бірақ олар балалардың өзіне ғана арналған, болмаса балалардың өз творчествосының нәтижесінде пайда болған ауызша сөз өнерінің белгілерін сипаттай алмайды»(2;5). Демек, ертегілердің ішінен балалардың өзіне ғана арналған түрлерін анықтау оңай шаруа емес. Халық ертегілерін уақытында М.Әуезов қиял-ғажайып ертегілері, хайуанаттар жайындағы ертегілер және шыншыл ертегілер деп қарастырған болатын. Шыншыл ертегілерді салт ертегілер, күлдіргі ертегілер, аңыз ертегілер және күй аңызы деп жіктеді(3;5). Кейіннен «Ертегілер» еңбегінде хайуанаттар жайындағы ертегілер мен қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында салт ертегілерін атайды да, салт ертегілерін тұрмыс-салт ертегілері, күлдіргі ертегілер, аңыз ертегілер деп бөледі(6;189). Сонымен, қазіргі ғылыми ұстаным бойынша қазақ халық ертегілері хайуанаттар жайындағы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілері, новеллалық ертегілер, батырлық ертегілер және сатиралық ертегілер түрінде қарастырылады. Қазақ балалар фольклорында жасы кіші балаларға арналған арнаулы ертегілер бар. Олар: «Мақта қыз бен мысық», «Күшік пен мысық», «Қотыр торғай», «Шудалы торғай», «Құйыршық» және т.б. «Хайуанат жайындағы осы алуандас ертегілердің көбі балаларға арналған күлкі, жеңіл болып та кетеді»(3;214). Қиял ғажайып ертегілерінде(«Ұшқыш кілем», «Ұр тоқпақ», «Жеті өнерпаз», «Жалмауыз кемпір», «Ер төстік», «Адам білмес тас», «Күн астындағы күнкей қыз» т.б.) қиял мен миф сабақтас келеді. Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер – қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде «Ұшқыш кілем» ойлап шығарған халық енді «Зымыранның» өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Мұндай ертегілердің көпшілігі ғылым болжамдарына сәйкестендіріліп шығарылады. Сондықтан оларды ғылыми-фантастикалық ертегілер деп жүрміз. Хайуанаттар жайындағы ертегілер(«Арыстан, қасқыр, түлкі», «Арыстан мен түлкі», «Батыл есек», «Айлакер тышқан», «Қарға мен лашын» т.б.) астарлай, кейіптей айтылады. Оның әр жағында миф пен тотемистік түсініктер жатыр. Адамдар арасындағы қарым-қатынастар сатира және юмор арқылы астарлай беріліп отыратындығы сюжеттік ерекшеліктердің бірі болып табылады. «Хайуанаттар туралы ертегілер көне заманда елдің және аңдардың, малдың киесі бар деген сенім қалыптасқан кезде пайда болған(ақ қасқыр, шопан ата, Шек-шек ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Қамбар ат т.б.) ол дами келе тыңдаушыны қуантатын, көңілдендіретін ертегілермен толысты. Қазіргі хайуанаттар туралы ертегілерде космосқа ұшып жүрген(«Бәтіңке, шұжық, балқаймақ») хайуанаттар мен төрт түлікті көреміз. Батырлық ертегі тақырыбы(«Керқұла атты Кендебай», «Құла мерген», «Жоя мерген», «Жерден шыққан Желім батыр» т.б.) – ерлікпен үйлену және неше түрлі құбыжық-жалмауыз күштермен соғысу болып отырады. «Батырлық ертегілерде елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің таңғажайып іс-әрекеттері баяндалады(«Күн астындағы Күнікей қыз», «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай» т.б.) олардың ерліктері мен еңбектері, адамгершілік іс-әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады. Көбінісе, қиял-ғажайып ертегілер мен батырлық ертегілер бір-бірімен сабақтас, өзектес келеді. Сондықтан көп батырлық ертегілерді әрі қиял-ғажайып ертегілер деуге болады. Новеллалық ертегі(«Уәзірдің қызы», «Әке өсиеті», «Әділ патша туралы ертегі», «Аяз би» т.б.) - шытырман оқиғаларға құрылып, үй-іші, ерлі-зайыптылардың адалдығын дәріптейді. Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына байланысты туған. Онда бай баласы мн жарлы баласының таптық айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз саудагер, ақымақ хан мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары суреттелінеді. Сатиралық ертегілер(Тазша туралы, Қожанасыр жайлы т.б.) қоғамдық әлеуметтік қатынастар мен теңсіздікті, тұрмыс-тіршілікті сатира мен юмор арқылы береді. «Аңыз ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің, Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым хан, қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер-азмат болып келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады. Балаларға арналған халық ертегілері. Жазба әдебиет сияқты, ауыз әдебиетінің де өз тыңдаушысы, оқушысы бар. Ертегі шығарушылар оларды да ескереді. Ертегіні кімге айтады, не үшін айтады, ертегінің мақсаты не? Ертегі шығарушылар мұны да аңғарған. Мысалы, «Қотыр торғай», «Өзі бір қарыс, сақалы қырық қарыс», «Құйыршық» ертегілері құрылысы, сюжеті, тілі жағынан басқа ертегілерден мүлде ерекше. Бұлар балалардың ой-санасы, дүниетану дәрежесіне лайықталып шығарылған ертегілер. Халық ертегілеріндегі фантастика балалардың ойына қозғау салады, ақыл-ой қызметінің дамуына жәрдемдеседі. Халық ертегісін балалардың сүйіп оқитыны, ықыласпен тыңдайтыны оның көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде. Қазақ балалар фольклорындағы «Тазша баланың өтірігі», «Айлакер тазшаның өтірігі», «Тоқсанбай мен тоғыз жасар бала», «Екі суайт» және т.б. ертегілердің қай-қайсысы болсын балаларды тапқырлыққа, алғырлыққа баулиды. Қиыннан қиыстыра айта білетін шешендік өнерге жетілдіреді. Аталған ертегілер балалардағы логикалық ойдың даму процесін жеделдетуге көмектеседі. Қазақ ертегілеріндегі тазшалар сырт-пішіні жағынан елеусіз болып көрінсе де, ақыл-айласы бәрінен де асып түседі. Алдынан ажал тосып тұрса да, сабыр сақтайтыны, жол тауып құтылып кете беретіні балаларды сүйсіндіреді, ойға қалдырады. Халық ертегісіндегі өтірік өлеңдер балаларды неше алуан жәндіктердің атымен, олардың тіршілігімен таныстырады. Сирек қолданылатын көне атауларды еске түсіреді. Күлдіргі ертегілер(«Ши бұт, қағанақ бас, қыл тамақ», «Қаңбақ шал», «Байбай шал», «Айлалы шал», «Ұр, тоқпақ», «Тазшаның қырық ертегісі» т.б.) көбінесе ықшам да қысқа келеді. Сол себепті ертегі баланың есінде сақталуына, жатталуына икемделіп тұрады. Хайуанаттар жайындағы ертегілерге құрылысының қарапайымдылығы, шағын көлемділігі және диалогқа құрылуы жағынан новеллалық(салт) ертегілер(«Ши бұт, қағанақ бас, қыл тамақ», «Ұр, тоқпақ», «Қаңбақ шал», «Байбай шал», «Айлалы тазша», «Қу тазша», «Тазшаның қырық өтірігі», «Қу бала», «Екі еріншек», «Үш жалқау», «Олақ қыз» т.б.) ұқсас келеді. «Алдымен бұндай ертегілердің оқиға ортасында жүретін бас геройының өзі ерекше. Оның бар іс-мінезінен бұрын аты-қалпы, кескін-ұсқыны да күлкі, оқыс келеді»(6;225). «Ши бұт, қағанақ бас, қыл тамақ» ертегісіндегі кейіпкерлердің оқшау тұрпаты әңгіме басында-ақ күлкі туғызады. Олардың өрескел әрекеті мен өлімі де күлкі туғызбай қоймайды. «Ұр, тоқпақ» ертегісі сиқырлы заттардың әрекетіне құрылған. Бұлар шалды ойда жоқта оқыс күлкі туғызатын жағдайларға душар етеді. «Қаңбақ шал», «Байбай шал» ертегілерінде әлсіздік пен тапқырлық, айлакерліктің қатар жүріп, иесін жеңіске жеткізетіндігі әңгімеленеді. Тазша бала жайындағы ертегілерді М.Әуезов күлдіргі ертегілердің ең шебер үлгісіне жатқызады. «Күлдіргі әңгіме, тегінде, анық шебер құрылса, осындайлық көпке мәлім, көпке қанық жайдан алыну керек. Ол үшін күлкілі хал барлық жұрт білетін, көптің көз алдындағы табиғат ішінен алынатыны – халық күлкісінің бір ерекшелігі, даналығы»(6;226). Бірқатар ертегілер жалқаулықты, еріншектікті, олақтықты әшкерелейді. Балаларға бұндай ертегілердегі тұрмыс, кәсіп белгілері мен сипаттары қызықты болмақ. Аталған ертегілердегі юмор мен тапқыр сөз - әрқашан бала тілегін қанағаттандыратын нәрлі дүние. Қиял-ғажайып ертегілерінде қиял тудырған неше алуан жан иелері көрінеді. Жалмауыз кемпір, мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дәу, алып қара құс, тұлпар ат, алтын шашты қыз т.б. қатысады. Қиял-ғажайып ертегілерінің тіл кестесі, сөздік құрамы, жалпы әңгімелену ерекшеліктері өзгеше. Ертегі «баяғы өткен заманда», «ерте, ерте ерте екен, ешкі жүні бөрте екен, қырғауылы қызыл екен, құйрық жүні ұзын екен», «есте жоқ ерте заманда» деп басталады да, «барша мұратына жетіпті», «барша мұрат басына жетіпті», «бақытты ұзақ өмір сүріп, мұраттарына жеткен екен» деп аяқталады. Қиял-ғажайып ертегісінде басты кейіпкер аса қатерлі жаумен(жалмауыз кемпір, мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дәу т.б.) алысады. Ертегіде қажыр-қайрат, қимыл-әрекет адамының қуатына сену бар. Олар - Ер Төстік, Кер құла атты Кендебай сияқты өз ақыл-ой, қажыр-қайратына сүйенген жандар. Бас қаһарманға көмек көрсететіндер - ай десе аузы бар, күн десе көзі бар ару қыздар(Күн астындағы Күнікей қыз, Ай астындағы Айбарша т.б.), таусоғар, көлжұтар, желаяқ, саққұлақ сияқты ғажайып жан иелері, алып қара құс, тұлпар ат т.б. Сиқырлы қазан, алтын сақина, айна, дастарқан, кездік, тоқпақ, семсер сияқты заттар да қаһарман керегіне әрекет етеді. Қиял–ғажайып ертегілерінде тұрақты сөз тіркестері мен қолданыстары жиі кездеседі. Қимыл-әрекетті жылдамдату, тездету мақсатында «заманды күндер болғанда», «күндердің күнінде», «қотыр тай ұстағанда құнан, жүгендегенде дөнен, ерттеп мінгенде бесті ат болады», қиын-қыстау күн туғанда «маңдайы тасқа тиіп, табаны жерге тиіп», «ұшқан құстың қанаты күйеді, жүрген аңның тұяғы күйеді», «қара құсқа қоң етін кесіп береді» т.с.с. тіркес сөздер молынан ұшырасады. Қиял-ғажайып ертегілері фольклордың басқа жанрларының көптеген стилистикалық әдіс-тәсілдерін өз бойына жинақтаған. Қиял-ғажайып ертегісіндегі айрықша сөздік үлгілер оны өзге ертегілер қатарынан бөлекше етіп көрсетеді. Хайуанаттар жайындағы ертегілердің сипаты. Үй хайуандары жайындағыертегілердің кейбіреулері жеңіл, күлкілі әңгіме түрінде балаларға арналған. Мұндай ертегілердің оқиға желісі балалардың өздері күн сайын көріп жүрген нәрселерді суреттейді. Олардың оқиға-әңгімесі айтушыға да, тыңдаушыға да жеңіл, ыңғайлы, ықшам келеді. Бұған мысал етіп «Қотыр торғай», «Мақта қыз бен мысық», «Күшік пен мысық», «Құйршық», «Түлкі мен бөдене», «Түлкі мен тауық» т.б. ертегілерін алуға болады. «Қотыр торғай» ертегісінде қотыр торғай «қотырымды ауырттың деп шеңгелге ашуланады да, оның үстінен ешкіге шағым етеді. «Шеңгелді жеп қойшы» - дейді. Бірақ ешкі оның тілін алмайды. Сонан кейін қотыр торғай ешкіні қасқырға айтады, қасқырды жылқышыға, жылқышыны байға, байды шешесіне, шешесін желге айтады. Ақырынды ертегінің кейіпкерлері бір-бірін қуыса бастайды, ешкі келіп шеңгелді жейді. Қотыр торғайдың кегі қайтады. Осы секілді күлдіргі жай «Мақта қыз бен мысық» ертегісінде де бар. Үй хайуандары жайындағы ертегілердің балаларға арналған әңгімелері оқиғаны көбінесе тізбектеп айтуға құрылады. Бір оқиғаның кілтін екіншісінен іздеу, осы ретпен барлық әңгімені қысқа түрде тізбектеп айту әдісін қолданады. «Оны балаларға арналған ертегілердің өзіндік құрылысы, ерекшелігі деуге болады» - дейді М.Әуезов. Мұның мәнісі оқиғаны аурлатпай, балаларға жеңіл, әрі күлкілі, әрі түсінікті етіп әңгімелеуді ойлағандықтан туған секілді. Ертегідегі біркелкі эпизодтар осылайша қайталанып келіп, соңында бас кейіпкер белгілі бір нәтижеге жетеді. Орыс халқының «Ешкі мен жаңғақ» ертегісі де осындай тізбекке құрылған. Сондай-ақ, балаларға арналған ертегілердің көлемі шағын келеді, кейде диалог түрінде де айтылып отырады. Қайталанатын эпизодтардағы диалогтардың көбінесе ұйқасқа құрылуы, яғни өлең түрінде келуі де кездеседі. Өлең араласқан ертегі театрландырылған көрініске сұранып-ақ тұрады. «Бес ешкі» ертегісінде ат теуіп , шықшыты сынған қасқыр былай деп ұлиды: Қара тоқтыны жемеген Қабылан басым-ау, у...у... Бес ешкіні жемеген Бегпен басым-ау, у...у... Құла атты құдықтан суырып алған Балуан басым-ау, у...у... Артына шығып, құран оқып, Көз жұмар молда ма едім? Ау...у... . Баланың жасы кіші болған сайын ертегі қаһармандары мен ондағы оқиғаларды шын өмірдегідей қабылдайды. Лақ, қозы, бұзау, күшік, мысық тәрізді ертегі кейіпкерлері баланы баурайды. Олардың тірлігі адам өміріне ұқсас. Адам харакетін қайталайды. Уақыт өте келе хайуанаттар әлемі өкілдері белгілі бір сипатқа ие бола бастайды. «Әрбір аң айнымас мінез иесі болады. Арыстан - әр зорлықтың, асқақ күштің иесі; қасқыр – тойымсыз қомағайлық, жеміттк мінез иесі; түлкі – пәле басы және жаурыны жерге тимес, аяр алдамшы, өзінен өзгенің бәріне іші қас, сырты дос болып жүреді.[...] Өзінше, біралуан келесіз, ақылсыз қара күштің иесі болып аю жүреді.[...]Момын, жазықсыздан, кең тазалықтан осы хайуандар арасында жүріп жем болатын түйе бар»(6;213). Хайуанаттар жайындағы еретегілерде балаларды қызықтырарлық және ой саларлық екі түрлі сипат бар. Бірінші жағы, балалар бұлардың бәрінен хайуанаттардың мінез өзгешеліктерін, сырт көрінісі мен тіршілігін байқайды.Бұл ретте қазақ ертегілеріне жыртқыш аңдардан молырақ енгені арыстан, қасқыр, түлкі, аю болады. Халық ертегісі бұлардың әрқайсысына лайықты мінездеме береді. Арыстан – асқан күштің, зорлықтың, қасқыр – қомағайлық пен қорқаулықтың иесі болып кейіптеледі. Түлкі - айла мен аярлықтың иесі. Бұлармен қатар, қазақ ертегілерінде ожарлық, аңқаулық кескінімен аю жүреді. Жұрттың бәріне мазақ, күлкі ретінде маймыл қатысады. Ертегімен танысқаннан кейін оларды енді өздері тікелей білуге, көруге, зерттеуге құштарлықтары арта түседі. Екінші жағы, хайуанаттар жайындағы ертегілер адамдар арасында болатын тартыстардың сыр-сипатын байқатады. Түлкі ел арасын бүлдіруші, жұртты алдаушы, өсекшіл, күншіл адамның бейнесін елестетеді. Арыстан бейнесінен талайды қан қақсатқан, жұртты жәбірлеуші адамдарды көреміз. Бұл айтылғандарға «Қасқырдың қойдан қорыққаны», «Үш жігіт», «Түлкі мен арыстан», «Түйе неге артына қарайды?» ертегілерін мысал етуге болады. Халық ертегілері сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын қолдану жөнінде жазба әдебиетінің алғашқы үлгілеріне көп әсе етті. Жазба әдебиетінің шеберлері осы күнде де халық әдебиетінен тіл байлығын үйренетіні, кейде оның сюжетін пайдаланғандығы белгілі. 2. Аңыз әңгімелер. Қазақ халық прозасының бір саласы «Ертегілерден тыс прозалық жанрлар» болып табылады. Бұны фольклоршылар «Аңыздық проза» деп атайды. Бұлар өзінің мазмұн-мағынасына қарай төмендегідей түрлерге бөлінеді: миф, әпсана, хикая, аңыз әңгімелер. Аңыз әңгімелер -өмірде болған оқиғаларға қатысты туған шығармалар. Аңыз дегеніміз –бір мекеннің, жергілікті жердің, я болмаса бір елдің, тайпаның, рудың ауызекі шежіресі (устная хроника), бір аймақта болған оқиғаның әңгімесі. «Онда, көбінесе, өмірде болған нақты оқиғалар алынады да, оған қызық-ғажайып сюжеттер қосылып, тыңдаушыны баурап алатындай әңгіме жүйесі ерекше әсерлі құрылады. Аңыз әңгімелер: 1. Аспан әлемі, жан-жануар, ер, су, мекен аттары туралы. Жетіқарақшы, Үркер жұлдыздары, Самұрық, Бозінген туралы аңыз әңгімелерде жұлдыздар мен құстар адамша сөйлеп, ғажап тірлік пен ғажайып оқиғаларды басынан кешеді. 2.Ру, тайпалардың шығу тегіне байланысты. Үш жүз, Алты арыс Алаш, Домалақ ене т.б. аңыз әңгімелерінде ру, тайпалардың шығу тегі туралы өсиетті-өнегелі ойлар айтылады. 3. Діни мистикаға(дәріптеу – қиял-ғажайып). Лұқман Хакім, Қағбаның қара тасы т.б. аңыз әңгімелерде діни сенімдер уағыздалып, мистикалық(діни сенім ғажайыптары) нанымдар дәріптеледі. 4. Әлеуметтік утопияға(үміт, қиял). Жерұйық атты аңыз әңгімеде әлеуметтік арман-талап, мұң-мұқтаждың қиялдағы ғажап жақсылықтары орындалып, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» бейбітшілік заман суреттеліп, молшылық тұрмыс-ахуалдың дәуірлеген кезеңі баяндалады. 5. Тарихи қаһармандық туралы құрылады. Тарихи қаһармандықты насихаттап, данышпандар мен шешендерді, батырларды үлгі-өнеге етіп көрсететін аңыз әңгімелер өте көп. Асан қайғы қазақ еліне жақсы жай іздейді. Қорқыт ата халыққа өлмейтін өмір, өшпейтін өнер іздейді. Төле би қазақ халқының бірлігін көксеп, басын біріктіреді. Кейкі мен Аманкелді жаңаша жақсы заман орнатпақ болады. Қажымұқан дүние жүзіндегі ең күшті палуан – қазақ деген мақтаныш туғызады. Төлеген Тоқтаров ерліктің ерлігін көрсетеді, Мәншүк пен Әлия – ержүрек қазақ қызының бейнесін көрсетеді. Сонымен аңыз әңгімелер жанрлық жағынан үшке бөлінеді:топонимикалық аңыз әңгімелер, күй аңыздары, тарихи аңыздар. Топонимикалық аңыздар жер-су, елді мекен, тау-тас, өзен-көл туралы айтылатын әңгімелер. Күй аңыздары –халық күйлерінің шығуы жөніндегі әңгімелер( «Ақсақ құлан», «Бозайғыр», «Нар идірген», «Дүние қалды» т.б.). Тарихи аңыздар тарихта болған ірі тұлғалар жөніндегі әңгімелер екені мәлім. Тарихи аңыз сюжеті шағын, басты қаһармандары тарихи адамдар болып келеді. Асан қайғы, Алдаркөсе, Жиренше, Абылай, Жошы, Қасымхан, Есім хан т.б. Тарихи аңыздар. Асан қайғы жайындағы аңыздың ең мағыналысы – оның қазақ жайлаған өрістің бәрін шарлап, шарқ ұрып кезетіндігі жайында. Көрген қоныс, мекеннің бәріне қанағат қылмайды. Ол «суы – сүт, жағасы - балқаймақ» өзенді аңсайды, шаруаға жай, жанға рақат жерді іздейді. Осындай жерді ол өзінің қиялымен ғана тапқан болады. Оның аты – «Жерұйық». Асанның қиялынан туған «Жерұйық» - шаруа үшін аса қадірлі қоныс, көкорай шалғынды өріс, мыңға мекен болатын жер деп танылады. Ол осындай жерді қиялы арқылы таба тұрса да, оның шындығында болмағанына өкінеді. «Жерұйықтай» жер болса, шаруаға ырыс бітер еді деп арман етеді. Бұл арманына ол кезде жете алмайтындығына қайғыланады, қапалнады. Осыдан барып, оның Асан атын «қайғы» деген сөз жалғанады да, «Асан қайғы» атанады. Халықтық оратада туған аңыздарда Асан жайы осылай баяндалады. «Жерұйық» жерді елі, жұрты үшін іздеген Асанды ел қамқоры деп ардақтайды. Алдар көсе жайындағы аңыздардың бәрінде ол халықтың ақылды, айлалы ұлы, тапқыр, өжет жігіт болып суреттеледі. Алдар Көсеге байланысты аңыз-әңгімелер тек қазақта емес, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен елдерінде де бар. Алдар көсе топас ханды(Алдар көсе мен Алаша хан), сараң байды(Алдар көсе мен шық бермес Шығайбай) күлкі етеді. Күлкілі сюжетке құрылған «Алдар Көсе мен Алаша хан» дейтін аңызда ел билеген хандардың топастығы мен қомағайлығы мысқылға алынады. Бұл аңызда Алаша хан қатты алданып қалумен қатар жұрт алдында әжуа, мазақ болады. Алдар Көсе жайында қазақ арасында шығарылып, көпке тараған аңыздың күрделісі – «Алдар Көсе мен Шық бермес Шығайбай». Бұл аңыз сараң да қалтырауық, пейілі тар байлар жөнінде халықтың сыны, көзқарасы қандай екендігін айқындайды. Алдардан қулығын асырмақ болаған Шығайбай әр түрлі әрекеттер жасайды. Шығабайға келген Алдар көсе жабықтан қараса, бай қазы тіліп, бәйбішесі нан илеп, қызы тырнаның жүнін жұлып, тоқалы бас үйтіп отырады. Алдарр үйге кіріп келгенде, үй иелері қолдарындағы нәрселерін тыға қояды. Бай әңгімеге кіріседі. Алдапдан «не білдің, не көрдің?» - деп сұрады. «Естіген - өтірік,көрген - шындық» дейді. Жолда үлкен сары жыланмен соғысқанн айтады. «Осы айтқандарым өтірік болса, байдың атындағы қазыдай тілініп, бәйбішенің нанындай иленейін, тырнадай жұлынайын баста үйітілейін» дейді. Шығабай ет орнына сірі жейді, атынан және қойнына тыққан наны мен айранынан, қызынан айрылады. Алдар Көсе дүниеқоңыз байды осылай алдап соғады. Халықтың тарихында бұқара ортасынан шығып, адал ниет, шын көңілімен халқына қызмет еткен талай е азаматтар, қол бастаған батырлар, сөз бастаған шешендер өткен. Соның бірі – Жиренше шешен. Жиреншенің қай кезде өмір сүрген адам екендігін айту қиын. Оның аты, ісі тек халықтың аңыздарында ғана сақталған. Жиренше шешен жайындағы аңыз-әңгімелер оның ақылын, тапқырлығын, шешендігін, тоқсан ауыз сөзден тобықтай түйін жасайтын адам екендігін көрсетуге құрылады. Сондықтан да оны халық аңыздары ел басқарған ханмен қатар қояды. Халық аңызы Жиреншені ханның залымдық, жауыздық істерін, ақымақтығын, елге қиянатын әшкерелеу үшін оған жолдас етеді.Ол жұрт алдында ханның сорақы қылықтарын көрсетеді, ханды ақымақ етіп шығарады. Мұның өзі кейіннен үлкен тартысқа айналады. Хан мен Жиреншенің арасындағы тартыс ел аңыздарының айтуынша «Ханның Қарашаш сұлуға үйленбек болуы» деген аңыздан басталады. Аңыздардың айтуынша Қарашаштың асқан ақылы, білгір қыз екенін байқаған халық өз теңі деп Жиреншеге қосады. Халық аңыздарында Жиренше мен Қарашаш ақылы, білгірлігі, адамгершілігі жағынан бір-біріне тең, айнымас дос, сенімді серік ретінде бейнеленеді. Жиреншеге өшіккен хан қайтсе де оны құрту, ең болмағанда абыройын түсіріп масқаралау ниетінен танбайды. Ханның аспазшылары пісірілген қаз етін хан алдына қояды. «Қазды өзіме, ханымға, екі балама және өзіңе бөл, біреуге артық жібермей, біреуге кем жібермей тең бөліп бер. Егер бірімізге бір мысқал артық, не кем бөлсең, өзіңді қатты жазаламын»дейдіхан Жиреншеге. «Тақсыр, сіз біздіңбасымыз едіңіз» - деп қаздың басын ханға тартады. «Хан ханымсыз болмас, қс мойынсыз болмас»- деп қаздың мойнын ханымға береді.»Екі балаңызсздің екі қанатыңыз» - деп екі қанатын оларға бөліп береді. «Мен өзім бас та, аяқ та емес, орташа ғана адаммын, мына қаздыңорта денесі маған лайық» - дейді. Сөйтіп, шиеленіске, көпке созылған айқасуларда Жиренше жеңіп жүреді. Оған бұл жорлда жәрдем беретін, көмек көрсететін, тіпті көптеген қауіп-қатерден құтқарып алатын Қарашаш болады. Кей кезде Қарашаштың білгірлігі Жиреншеден асып та түседі. Сондықтан да халық аңыздары Қарашашты да ардақтайды, оның ақылы мен білгірлігін сүйсіне әңгіме етеді. Бұдан әйелдер жайындағы халықтың турашыл, әділ көзқарасы да көрінеді. Жиренше мен Қарашашқа арналған аңыздардың қайсысы болса да мағынасы терең, мәні зор қысқа сюжеттерге құрылады. Әңгімені әріден бастамай, нақтылы тартысқа, тапқырлыққа құрады. Дәлелін келтіріп, қорытындысын бірден шығарады және оқиғаны ұзақ сонарға салып баяндамай, барар жерін нақ айтады. Бұл оның өзіне тән ерекшелігі болып табылады. &&& $$$002-004-100$Бекіту сұрақтары: 1.Балалар әдебиетіндегі ертегілердің зерттелуі 2.Ертегілердің түрлері
жүктеу/скачать 0.84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|