Жоспар. Кіріспе І тарау

1.1. 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс революциясындағы Түркістан

1.2. 1916 жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық көтерілістер.
ІІ тарау. Қазан, ақпан төңкерісінен кейінгі Түркістандағы жалпы ахуал.

2.1. Түркістан автономиясының құрылуы.

2.2. Алашорды автономиясы және қазақ автономиялық республикаының құрылуы.
Қорытынды.

Сілтемелер.

Әдебиеттер тізімі.

Кіріспе

I. Тақырыптың өзектілігі

Қазақстанның тәуелсіз дамуы уақыты өткен сайын қарқын алып, ұлттық, жалпы адамзаттық және демократиялық құндылықтар мен ұстанымдар негізінде биік мұраттарға бағыт түзеп келеді.

Тәуелсіздік жолы қиын – қыстау кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық күрестерден тұрды. Сондықтан да, отан тарихындағы ұлт – азаттық қозғалыс пен ұлт зиялыларының азаттық жолында жүргізген қажымас күресін өз дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу – тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған күнмен бастап, коммунистік идеялар мен бүркенген отаршыл ұлы державалық орыс шовимизмінің біздің ұлтымызға «құрастырып» берген, саясаттандырған «ұлттық тарихымызды» - ұлттық көзқарас тұрғысынан жаңаша объективті зерделеу процесі басталып, әлемдік ортақ өркениет пен адамзаттық игілік құндылықтарын басшылыққа алған отандық тарих ғылымы ізденіс үстінде дамып келеді.

Отан тарихының ең күрделі де түйінді нысаны болған Түркістан тарихы, әсіресе оның ұлттық – мемлекеттік межеулерге дейінгі кезеңі белгілі деңгейде зерттелгенімен бұл тақырып комцептуалды тұрғыда терең қарастыруды қажет етеді. Осыедай ерекшеліктерге байланысты тақырыптың мынадай өзектілігі айқындалады:

- Патшалы Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияны отарлауы нәтижесінде құрылған әкімшілік – мемлекеттік бірлік ретінде Түркістан генерал – губернаторлығы мен кеңестік негіздегі Түркістан автономиялы республикасының тарихы отандық тарихтың ажырамас құрамды бөлігі ретінде үнемі назар аударуды қажат етеді. Тарихи жағдайлармен Түрістанға қосылған қазақ елі мен жерінің ұлттық мемлекеттілігімізде қалыптастырудағы маңызды өте зор. Жарты ғасыр әкімшілік – территориялық оқшаулық жағдайында бұл өлкеде патшалық, кеңестік биліктер отарлық тәртіпке тән озбырлық пен еркін ой - сананы бұғаулап, ұлттық рухани болмыста деформациялық саясатын жүргізді ХХ ғ басындағы дүниежүзілік ұлт – азаттық қозғалыстың Ресей отарындағы аймақтық көріністері түрінде пайда болып, даму барысында дербес саяси құбылыстарға айналған Түркістандағы ұлт – азаттық қозғалстар қазіргі кезде тарихи ойдың қызығушылығын оятып отыр. Қазақстан мен Орта Азия республикалары тәуелсіздігінің бастауында тұрған бұл қозғалыстарды бірін-бірі толықтыратын біртұтас ортақ құндылықтарымен және бірін-бірі қайталамайтын ерекшеліктерімен дара құбылыстар ретінде қарастыру қажеттілігі айқын сезіліп отыр. Тәуелсіздігімізді алғаннан соң көмескі тарта бастаған тарихи санамызды жаңғырту - өзімізден басталады. Бүгінгі таңа Еуразияның элицентрінде тұрған Қазақстан Республикасының XX ғ-I жартысында Батыс Түріктерінің құрамына кірген бөліктерінің саяси жайдайын ашып көрсету жұмыстың өзекті мәселелерінің бірінен саналады.
Жұмыстың тарихнамасы.

ХХ ғ. басындағы Түркістан территориясындағы ұлт-азаттық қозғалыстар өзінің бағдарламалық мақсаттары, қызмет аясы, әлеуметтік-саяси негізі, тіпті ұйымдық құрылымы бойынша әлемде теңдесі жоқ қайталанбас ерекшеліктері мол таризи құбылыс болатын.

ХХ ғ. басындағы Түркістан ұлт-азаттық қозғалыстарының тарихнамасы аса қомақты, мазмұны жағынан өте күрделі болды. Тақырып тарихнамасының күрделі сипат алуының бірнеше себебі бар:

Біріншіден, Түкістандағы ұлт-азаттық қозғалыстарының бағдарламалық мақсаттары, қызмет аясы, әлеуметтік саяси негізі, тіпті ұйымдық құрылымы бойынша әлемде теңдесі жоқ қайталанбас ерекшеліктері мол тарихи құбылыс болатын. Сондықтан ол құбылыс аймақтық оқшалауда көнбейтін, әлемдік ұлт-азаттық қозғалыспен саяси-идеялық тұрғыда сабақтасып жатты. Тақырыптың зерттелуіне күрделі сипат берген екінші себеп қоғамдық саяси көзқарастар жүйесінің өзгешелегінен туындайды.

Әр кезеннің, әр ұғыменың тақырыпқа қатысты зерттеулерінің деректік, әдістемелік негізі әр түрлі болғандықтан олардың арасында бір-біріне қарама-қарсы бағалар кездеседі. Бұндай жағдайда мәселені кешенді түрде қарастырып, тарихи тұрғыда салыстыра бағалау қажеттігі туындайды.

Осыған байланысты жұмыстың деректемелік негіздері бірнеше бағытқа топтастырылады. Атап айтқанда:

• 
  Түркістан өлкесіне қатысты құжаттар;
  
• 
  Кеңес үкіметінің Түркістан республикасына қатысты шешімдері мен қаулы-қаралады;
  
• 
  Түркістан өлкесі мен қазақ облыстарында жарық көрген мерзімдік басылымдар.
  

Керейхан Аманжоловтың «Түркі халықтарының тарихы» Жақып Мырзантайдың «Түркістан өлкесі баспасөзінде патшалық Ресейдің қазақ даласын отарлау саясатының жазылуы», Асанованың «Қаһарлы 1916 жыл», Тұрсынбаевтың «Казахстан в революций 1905-1907 годов», «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс», «Из истории южных областей Казахстана», «Страницы русских исследований в Казахстане XIX-XX в в», «Восстание киргизов», «Казахов в 1916 году», «Туркестан», «Турар Рыскулов», «Қазақстан тарихы», «Қазақ ССР тарихы 3 том», «Тұрар Рысқұлов 1916 ж. көтеріліс», «Қазақстан тарихы хрестоматиясы».

ХХ ғ. I-ші ширегіндегі Батыс Түркістанның саяси жағдайынынң мәні мен мазмұнын айқындау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Сол тарихи дәуірде қалыптасқан тарихи, саяси, әлеуметтік, мәдени және ғылыми өзгерістермен байланыстыра отырып, зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады.

• 
  Түркістан ұғымына, мәні мен мазмұнына түсінік беру.
  
• 
  Түркістандағы қозғалыстың даму алғышарттарына тоқталып, ондағы саяси жайттарға сипаттама жасау.
  
• 
  1-ші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Түркістандағы саяси жағдайға баға беру.
  
• 
  Түркістандағы 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысына сипаттама беру.
  
• 
  Түркістан (қазан) автономиясының құрылу тарихы мен оның тарихи маңызына талдау жасау.
  
• 
  Коммунистік тұғырнамадағы саяси қайраткерлердің Түркістан мемлекетін құру жолындағы күресін баяндау.
  
• 
  Түркістандағы 1900ж-1925ж аралығындағы қозғалыстарға сипаттама беру.
  

Алғаш рет бұл атауды VII-IX ғасырларда араб-парсы тарихшылары қолданады да, оған барлық түркі тілдес тайпалардың мекендеген жерін жатқызады. IX ғасырдағы араб географы Ибн Хордадбек «Китаб ал-масалик уа-машлик» атты еңбегінде: «Мервтен екі жол шығады, бірі – Шагиқа және түркі еліне, келесісі – Балх пен Тохаристанға апарады» - деп жазса, оның замандасы, тарихшы әрі географ ал – Якуби бұл ұғымды нақтылап көрсетеді. Ол өзінің «Китаб ал - булдан» атты шығармасының бір тарауын «Түркістан» деп атап: «Барлық түркі елдері Хорасан мен Седжестанмен шектеседі. Ал Түркістанда түркілер бірнеше елге, тайпаға бөлінеді», дей келе, түркі атауларын жазады. Осылайша, Түркістан атауы IX-X ғасырлардан бастап этно-географиялық мәнге ие болады да, кең түрде қолданыла бастайды.

Міне, Түркістан деген атаудың қысқа ғана шығу тарихы осындай. Ал, енді бірінші тараудың тақырыбына оралар болсам, ХХ ғасырдың басында бүткіл қазақ және де басқа түркі жерлері Патшалы Ресейдің қол астында болатын. Ресей Орта Азиядағы шағын мемлекеттерді бағындарғаннан кейін, бүкіл аймақ бөлініп, негізінен екі губернияға біріктірілді: 1867 жылы Түркістан генерал губернаторлығы құрылды, ал 1882 жылы Дала генерал-губернаторлығы құрылды. Түркістан губерниясына - қазіргі Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-батысының біршама бөлігін қамтитын Сырдария мен Каспий сырты (Закаспийская) облыстары, ал Дала губерниясына Ақмола, Семей және Жетісу облыстары кірді. 1899 жылы (батыс мәліметтері бойынша - 1898) Жетісу облысы Түркістан губерниясының қарамағына өтті. Сонымен. Түркістан генерел-губерниторлығының немесе Түркістан өлкесінің құрамына Семиреченская облысы, сонымен қатар оның уездері. Яғни верненске уезі; жаркент уезі , пржевальскии уезі, қаралы уезі, лепсі уезі (лепсинск), Пішкек. кірді және де сырдария обылысы және оның уездері, яғни, әулиеата уезі, Қазалы уезі, Перовск уезі, Ташкент уезі, Черняев уезі (шымкент) және Түркістан уезі кірді. Бұдан біз Түркістан генерал-губернаторнығынды 2 обылыс болғанын айта аламыз¹. Осы Түркістан генерал-губернаторнығының территориясының көлемі 1млн. кв. км. Ал Түркістанның орталығы Ташкент қаласы болды². Түркістанның территориясы солтүстік және солтүстік-батыста-Оренбург және дала өлкесіне дейінгі, шығыста-қытайға және монғолияға дейінгі жерді, оңтүстік және оңтүстік батысында-Ауғаныстанмен, Бұхарамен, Қоқан және Хивин патшалықтарымен, батысында Каспий теңізі және Кавказға дейінгі жерлерді алып жатты. Ресей патшалығы осылай қазақ елін губернаторлыққа, облыстарға, уездерге бөліп тастады да өз билігін, отарлық саясатын күшиітіп жіберді. Сонымен бірге патшалы Ресей әр губернаторлыққа өз адамдарын губернатор етіп қойды.

1867-1917 жылдар аралығындағы Түркістан генерал-губернаторлығының генералдарын атап өтсем. Түркістан генерал-губернаторлығының алғашқы генералы К.П: Кауфман (1867-1882 ж.ж.) болды, М.Г.Черняов (1882-1884 ж.ж.), Н.О.Розенбах (1884-1888 ж.ж.), барон А.Б.Вребский, (1889-1898 ж.ж.), С.М.Духовский (1898-1901 ж.ж.), «Генерел Духовский, 1898 жылғы әндіжан көтерілсінен кейін бұкіл Әндіжандағы ғұлама, дін басыларды мегштке жинап, өзінің аяғына жығып, тағзым етуге мәжбүрлеген. Аса қадірменді ғұламалардың біразының сәждеге қойған басын желкесінен басып өткен де осы Духовский. Бұл қорлықта түркістандықтан ұшыта қосылмаған шығар»³, Н.А.Иванов (1901-1904ж.ж). Генерел Иванов, Ташкентті орыстар басып алғанда қатысқан жас басқыншы офицерлердің бірі. Ол қарашағындағы әкімдерге «жергілікті халықтарды аяудың қажеті жоқ, қайта оларға ұдайы орыс жұдырығының құдыретін танытып қою керек», деді, Н.А.Тебянов (1904-1905), Д.И.Суботич (1905-1906), Н.И.Продеков (1907-01908), П.И.Мищенко (1909), А.В.Самсонов (1909-1913ж.ж.). Орыстың залым әкімдерінің ішіндегі ең қатыгез де қаныпезері генерал Самсонов «Орыс мұжықтарының ұрысы да кез келген түркістандықтан, оның әулиесінен артық» деген еді⁴. А.Н.Куропаткин (1916-31.03.1917) Сол кезендегі сорақылықты бәрінен де асырған генерал-губернатор Курапаткин еді. Сырттай қарағанда, ол сарайында Түркістан тұрғындарының өкілдерін «өз бауырларым» деп қабылдаған болып көрінгенімен, шындығында Жетісудан бүкіл қазақ, қырғызды қуып шығып, жерлерін орыс қоныстарушыларына бөліп беруге өмір ететін. Талқандалған Жұдақ қаласы мен көп қыстақтардағы Фольбаум, Иванов, Красильников және басқалардың басқаруымен ауыр жазадан қырылған он мыңдаған жазықсыз халықтың қаны да, обалы да, осы генерал Курапаткиннің мойнында. Осы генерал-губернатор сарайының қасынан түркістандықтар қол қусырып, бас иіп, жалбарына тағзым етіп өтуге тиіс еді....

Ал 1914-1916 ж.ж. өлкенің уақытша үш губернатор Фиуг, Мартсон және Ерофеев болды. Бұл аталған үш генерал-губернаторды патша арнайы жарлықпен бекітпеді. Бұл генерал-губернаторлардың барлығы дерлік дворяндар сословкесінен шыққандар еді. Жоғарыда аталған 12 генерал-губернаторлар Оңтүстік Қазақстан генерал-губернаторлары еді. Түркістан өлкесіндегі билеп-төстеген әскери-губернаторларда өз қызметінде ұзақ тұрмай жиі алмастырылып отырды. Бір ғана Сырдария облысында 7 әскери-губернаторларда алмастырылды: 1867-1877ж.ж. Генерал-лейтенант Н.Н.Головачев, 1877-1893 ж.ж. генерал-лейтенант Н. И. Гродиков; 1893 – 1905 жж генерал – лейтенант Н. И. Короьков; 1905 - 1906 жж генерал – майор И. И. Федотов; 1906 – 1911 жж генерал – лейтенант А. С. Палкин. Бұл тізімдерден біздің байқайтынымыз барлық әскери губернаторлар орташа және жоғарға әскери білімі бар, двориян отбасынан шыққан.

Заңдық құжаттарды қабылдаумен бірге жаппай қоныс аударуды қамтамасыз ете алатын әкімшілік жүйесін құру ісі де қолға алынды. 1896 ж. ішкі істер Министрлігі жанынан құрылған Қоныс аудару басқармасы 1905 жылы мамыр айында Егіншілік және мемлекеттер меншік министрлігі қарамағына өтті. Аталмыш министрлік Қазақстан аумағын қоныс аударатын 5 ауданға бөлді.

Олардың құрамында сырдария және Жетісу аудандарыда болды. Жетісу мен Сырдария облыстарынан алынған жерлер Түркістан өлкесіндегі басқа облыстарынан алынған жерлер Түркістан өлкесіндегі басқа облыстарынан әлдеқайда көп болды. Патша өкіметі бірінші кезекте қазақ-қырғыздар қоныстанған жерлерді тонады. Бұл туралы М.Есболұлы былай дейді: «Түркістанды патша өкіметі отар қылып, жергілікті халықтардың жер-суын алды, келімсектерді әкеліп орнатты дегенде, бұл жалпы Түркістанда емес, абзалы Түркістандағы қазақ – қырғыздардың басындағы мәселе. Түркістандағы жер мәселесі дегенде оны қазақ – қырғыз жері турасындағы мәселе деп қарау керек. Қоныс аудару саясатының сол тарихи кезіңдегі зардаптары жайлы зерттеуші В. А. Васильев былайша нақтылы көрсетіп бергенді: «Өмір сүруге қолайлы жерлер су бастауларымен және қазақтар қоныстанып отырған жерлерімен қоса алынды. Қазақ халқының мүдделерін толық шешу жер мәселесі төңірегенде шиеліністер туғызды және көшіп – қону процесінің ежелден қалыптасқан дәстүрін бұзды. Ертеден өмір сүріп келе жатқан территорияларынан бүтіндей бір ауылдар көшірілді, дайының жүйелердің қыстауларға құбылыстар бұзылды. өз еркімен келген қоныс аударушылардаға жер бөліп беру жұмыстарында жерге орналастырудағы техникалық тәртіптер сақталмады. Нәтижесінде қазақтарға берілген жерлер орыс поселкелерімен араласып кетті де, бұл орыс деревнялары мен қазақ ауылдары арасында ұлттық шиеліністі туғызды». Әсергілікте тұрғындар мен қоныс аударышылар арасындағы қақтығыстар су мәселесі төңірегінде туындап отырды. Су мәселесіне келгенде қазақтардың, ашылған дауысы ерекше шықты. Себебі: көп жағдайда су бастауларында орналасқан орыс поселкелері суды қалай болса солай, жанашырлықсыз пайдаланды да, ал су жүйелерінің етегінде қоныстанған қазақ ауылдары су тапшылығын тартты. Бұл жөнінде «Туркестанские Ведомояти газаті: «Егер өкімет чиновниктері елді мекендерді аралып шыға қалса, олар барлық жерде дерлік, әсіресе орыс шаруаларының суды пайдалану тәртібін бұзып отырғандағы туралы қырғыздар ашына шағымданғада. Су мәселесі бойынша қоныс аударушылар мен бұратаналар арасында қақтығыстар көптеп болып отыр» - деп жазды.

Патша өкіметінің «Түркістан өлкесін басқару жөніндегі Ережесі» жергілікті халықты рухани жағынан құлдыратуға да бағытталғанды. Осы ережеге сүйсіне отырып отарлаушылар жергілікті халықтың мемлекеттік рухын қалайды жою, ниетінде, ұлттық санасын тұмшалап, тілінен, дінінен, дәстүр – салтын айыру бағатындағы ұйымдастырылған шараларды іске асыруға ұмтылды.

Билік орындары мен қоғам арасындағы тартыс бірінші дүние жүзілік соғыс уақытында одан әрі шиелінісіп кетті. Соғыс жағдайын пайдаланып, отаршыл билік өкілдері жергілікті халыққа салық салуды күшейте түсті. Атап айртқанда 1 қаңтардан тікелей салықтың 21 процентін құраған соғыс салығы салынды. 1914 – 1917 жылдары «өз еркімен» халық тарапынан соғыс мұқтажына деп 3,2 млн аса ақша жиналды, оның 2,8 млн сомдай мөлшерін Оңтүстіктің жергілікті тұрғандарынан жиналды.

1915 жылдың көктемінен бастап майданның қара жұмысшыларына яғни тылда бекіністер салу, көпірлер салу, каналдар қазу, отын даярлап, армия қажетіне арналған шалдарды күтіп бағып теміржолдарды күзету, тузету т.б. істерге шығыстағы отар елдерден тегін адам күшін жолдау кең қанат жая бастады.

Зерттеуші Е.Ыбырай берген мәліметке сүйенсек, 1916 жылдың 18 қыркүйегінен 1917 жылдың 1 наурызына дейін Түркістан өлкесінен тылдағы жұмысқа 125 эшелон жөнелтіліп, онға 123305 жұмысшы болған.

Жетісу және Сырдариы облыстарында көтерілістің өршеленіп, ұят-аралық қатынастардың шиелнісп кетуіне қазақтар емес, тікелей орыс бүлігі мен шенеуніктері айыпты деп көрсетті М.Тынышбаев Түркістан генерал-губернаторына берген түсініктемесінде.

Алайда патша өкіметі бүкіл Түркістан шарпылған 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті аяусыз басып жаншыды. Оның қатал көрінісін Жетісу халық басына түскен ауыртпалық жайлы төмендегі деректер байқатады. 1916 жылғы көтеріліс барысында Жетісудағы 94 қазақ-қырғыз ауылы бүліншілікке ұшырап, 50373 үй өртке оранды, 1905 адам қаза болды, 684 кісі ауыр жарақат алды, 1105 адам тұтқынға түсті, Жетісудың 300000-дай тұрғыны Қытайға ауып, босқынға айналды.

Жетісудағы көтерілістің басшылары да аяусыз жазаға ұшырады: Б.Б.Әшекеевті дарға асты, Ж.Мәмбетовты тұрмеде у беріп өлтірді.

1916 жылғы көтерілістің бір себебі ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасыр басында Түркістан өлкесіне негізілген реформалардың зардаптарынан да туындарды деуге негіз бар. Өйткені жер мәселесінің, рұхани езгінің ресми бастау олар тұсы осы заңдылық құжаттар негізінде жасалғаны білгілі.

Отарлық езгіде көп жыл еңсесі түсіп, саяси құқығы шектеліп келген Ресей шипериясының ұлттық аймақта өзге де жұрты секілді Түркістан өлкесіне кірген Сырдария және Жетісу. Облыстарындағы бүкіл мұсылман халықтары үшін патша өкіметінің құлап, Ақпан төңкерісінің жеңіске жетуі ерекше оқиға болды. Бірақ мұндағы саяси ахуал жағдайында уақытша өкіметтің жергілікті органдарының құрылуына тән өзіндік ерекшеліктер де көрініс бергенін айта кеткен жөн. Ақпан революциясы жеңіп патша өкіметі құлағаннан кейінгі бір ай бойында Түркістанда патшалық генералдар мен офицериері басқарған ескі билік аптараты өз қызыметін жалғастырды.

Уақытша өкіметтің Түркістан секілді өңдірді басқарған белді билік орны Түркістан Комитеті Жетісу және Сырдария облыстарындағы қазақ халқы мәселесін ешқандай шараларды іске асыра алмады. Ай ұлттық ұйымдар әлі де әлсіз, әрі тәжірибесіз болды.

Сонымен Түркістан жерін ХІХ соңы-ХХ ғасыр басында Ресей Империясы шеншігіне айналдыру мақсатында патша өкіметі әр қадамын заңмен негіздеп отырды. Түркістандық жүргізілген саяси әкімшілік реформалар отаршылдық билік жүйесі жергілікті халықты ұлттық мемлекеттіліктен айырды Сөйтіп жалпы өркениеттік даму үрдісіне қатысу жолын бөгеп тастады.

Александр Бенингин «Түркістанға большевиктерге келместен бұрын, халық арасындағы көшбасшылықты интеллигенция, жер иелері, бай саудагерлер мен ғұламалар құрастырды. Бірақ олардың арасынан халықты біріктіріп, соларға басшылық жасайтын тиянақты көшбасшы шықпады. Түркістан халқы бөлек – бөлек топтасын қана күрес жүргізіді. 1905 – 1917 жылдар аралығында Түркістан мұсылмандары аяқ астынан саяси күреске аттанды. Оның екі негізі болды: біріншісі – тәуелсіздікті алу, екіншісі – исламды қорғау. Осы екі негіз халықтың болмысын орыстардан сақтап қалды. Бірақ, Кеңес өкіметі жылдарында орыстандыру саясаты «екіжүзділік» сипатқа ие болды»⁵ - деп, сол кездегі Түркістан өлкесіндегі саяси жағдайды сипаттауда объективті баға береді.

XIX ғасырдың ортасында Батыс Түркістанда Бұхара, Хиуа (Хорезм), Қоқан хандық мемлекеттері, ал Шығыс Түркістандағы Жақыпбектің мемлекеті өмір сүріп тұрды. Бұхара, Хиуа және Қоқан мемлекеттері ХҮІ ғасырдың басында Темір әулеті мемлекетін жойған өзбек түрік Шейбани хан әулеті мемлекетінің ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда бөлшектенуінің нәтижесінде пайда болған еді. Шығыс Түркістан 1877 жылы мемлекеттік мәртебесін жоғалтуға мәжбүр болды. 1933 жылы 12 қарашада өмірге келген Шығыс Түркістан Республикасы Қытай мен Ресейдің бірлескен қимылдарының нәтижесінде 1934 жылы 16 сәуірде жойылды. Батыс Түркістандағы мемлекеттер ішінде Бұхара хандығы кезінде қазіргі Түркістанның үштен екі бөлігін қамтыған күшті мемлекет болатьн. Ресей Түркістан далаларын (Ұлы, Орта, Кіші жүздері) ХҮІІІ ғасырдың ортасьнан XIX ғасырдың басына дейін түгел жаулап алғаннан кейін Қоқан мемлекетін де өзіне бағындыру қимылдарьн бастады. Ресей армиясы 1852 жылы Коқан хандығының Арал

көлі маңындағы Ақмешіт бағытында шабуылға шығып, оны басып алған соң Қоқан хандығьның арасьнда 1852-1876 жылдарындағы 24 жылдық соғыстың қорытындысында Ресей ақыры Қоқан мемлекетін жойды. Бұл хандықтың бөлшегі болып табылған Алай бассейнінің әміршісі Құрбанжан датқа Ресей үстемдігін таныған, бірақ ішкі мәселелерде толық тәуелсіз кішкене Алай мемлекетін құрған еді. 1907 жылы Құрбанжан датқа қайтыс болған соң Ресей бұл мемлекеттің ішкі істеріне де араласа бастады. Ал 1922 жылы Қызыл армия Алай өңірін біржола басып алды. Ресей 1865 жылы тәуелсіз Бұхара мемлекетнің жерлерн басып ала бастады. 1865-1868 жылдар аралығьндағы Ресей-Бұхара соғысында Бұхара жеңіліске ұшырады. 1868 жылы 23 маусымдағы Ресей мен Бұхараның арасындағы бейбіт бітім жөніндегі келісімге сәйкес Бұхара мемлекеті өзінің, Оратөбе және Жизақ сияқты қалалары мен облыстарын Ресейге беруге мәжбүр болды. 1873 жылы 28 қыркүйекте Ресей мен Бұхара арасьнда 18 баптан тұратын жаңа келісімге қол қойылды.

Бұхара әмірлігі Хиуа хандығының жеңілісінен кейін сыртқы саясаттан бас тартуға мәжбүр етілді және Ресейдің бақылауындағы мемлекет мәртебесін алды. Бұхара мемлекеті территориясының бір бөлігі Ресей қарамағына өткеннен кейінгі оның жер көлемі 245000 шаршы километр болатын. Әмірліктің құрамында 1920 жылға дейін 28 бектік (княздік) бартын. Әмір мемлекеттің бірден-бір билеушісі болды. Диуанбегі немесе құсбегі (бас министр) үкімет істерін басқарды. Мемлекет өмірі мен құқық шариғатқа негізделді. Ықпалды дін қайраткерлері мемлекеттік өмірді діни өмірдің бір сапасы деп қарады.

Олар мектептерде биологиялық ғылымдарды оқытуға рұқсат етпеді. Бұхара әмірі армияға маңыз бермеді. Оның пікірінше, армияны жетілдіріп отырудың қажеті жоқ болатын, өйткені Ресей Бұхараны қорғау жөнінде кепілдік бергенді.

XX ғасырдың басьнда Бұхара әмірлгінде жаңару (жедитшілік) процесі басталды. Жаңару идеяларьн жақтаушылар халықтық білім беру мен мемлекетті басқару ісін уақыт талаптарына сәйкес ұйымдастыру қажет деп есептеді. Бұхара мемлекеті 1920 жылға дейін әмірлік жүйесімен ұлттық және діни негіздерге сүйеніп өмір сүрді. Кеңестік Ресей 1919 жылдан бастап Бұхара әмірлігінде кеңес үстемдігін орнатуға тырысты. Бұл үшн кеңестер тіпті Бұхара әмірлігнен қашьп, Самарқанд, Шаржоу және Ташкент қалаларында тұрып жатқан Бұхара жадит-шілерінің бір тобымен ынтымақтастық жасады.

Түркістанның және бір бөлшегі болып табылатын Хиуа (Хорезм) хандық мемлекеті де Коқан және Бұхара мемлекеттері сияқты Ресей шабуылына ұшырады. Хиуа мемлекетін өзіне бағьндыру үшн Ресей 156 жыл әрекеттенді. Ақыры 1872 жылы 3 желтоқсанда Ресей Хиуа хандығын басып алу жөнінде шешім қабылдады. 1873 жылы ақпан айында Ресейдің 12300-ден астам әскері 56 зеңбірекпен хандыстың жерлерін жаулап алуға кірісті. 1873 жылы 29 мамырда Түркістанның генерал-губернаторы фон Кауфманның басқаруындағы 6965 орыс солдаты хандықтьн астанасы Хиуа қаласын алды. фон Кауфман Хиуа ханын 1873 жылы 12 тамызда 18 баптан тұратын келісімге қол қоюға мәжбүр етті. Басып алынған 76000 - шаршы километрлік жер Ресейдің меншігі деп жарияланды. Ішкі істерде Хиуа хандығы тәуелсіз мемлекет ретінде Ресейдің бақылауы астында өмір сүруге рұқсат беретін жарғыны қабылдауға мәжбүр етілді. Бұл жағдай 1920 жылға дейін созылды. Ресейдегі 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Хиуа хандығындағы кейбір ұлттық күштер Ресейдің Хиуадағы үстемдігін танымайтындай қимылдар көрсетті. Олардың ішінде әсіресе жәуміт түрікмендерінің жетекшісі Жүнейіт хан маңызды рөл атқарды. Хиуадағы ұлттық күштер 1917 жылғы қазандағы коммунистік теңкерістерден кейін де Ресей үстемдігнен құтылуға тырысты. Хиуа қаласындағы казармада орналасқан 300-ге жуық, орыс солдаты «солдаттар кеңесін» ұйымдастырды және Ресей үстемдігн қамтамасыз етуді ұйғарды. 1918 жылдың соңы мен 1919 жылдың басында Жүнейіт ханның әскері мен қызыл армия бөлімшелері арасьнда күшті шайқастар болды. 1919 жылы 9 көкекте Түркістан автономиялық республикасының және Ресей мен Жүнейіт ханның өкілдерінің арасында бейбіт бітім туралы келісімге қол қойылды. Кеңес Ресей мемлекеті бұл келісімнің екінші бабында Хиуа хандығы халқына өз тағдырын өзінің айқындауы құқығьн берді. Кеңестік Ресей бұл келісімге болашақта Хиуа хандығын бағындьру жолындағы алдын-ала жасалған келісім ретінде қарайтын.

1919 жылы 22 желтоқсанда Кеңестік Ресейдің Түркістан майданының революциялық және әскери кеңесі мен Түркістан комиссиясы «Хиуа хандығындағы еңбекшілерді құтқару» жөнінде шешім қабылдады. Қызыл армияның бөлімшелері 1919 жылы 25 желтоқсанда Хиуа хандығын жаулауға кірісті және бірінші етіп Хиуа қаласьн басып алды. Бірақ Қызыл армияның бұл жеңісі «Хиуа халқының революциялық кеңесі» деп көрсетілді. (1920 ж. 25 қаңтар). 1920 жылы ақланда хандық жүйе жойылды және Хорезм халық республикасы жарияланды.Үкіметті 1918 жылғы маусымнан бері Үргеніш қаласында кеңестік Ресеймен ынтымақтастық жасап келген «жас хиуалықтардың» революциялық, комитетін құрды. 1920 жылғы 13 қьркүйекте РСФСР мен Хорезм республикасы арасында 24 баптық келісімге қол қойылды. Бірінші бапқа сәйкес Кеңестік Ресей Хорезм республикасының тәуелсіздігін таныды, патшалық Ресейдің ондағы объектілерінен және өзіне деген артықшылықтарынан бас тартты. Хорезмнің тәуелсіздігін тану бұл өңірде кеңестік ықпалдың тоқтатылуы деген сөз емес-ті. Кеңестік Ресейдің Хорезмдегі өкілдігі бәрінен бұрын Хорезм республикасында коммунистк партия ұйымдастыру ісін қолға алды. Хорезмді Қызыл армия басып алғанға дейін бұл уәлаятта бір де бір жергілікті коммунист болған жоқ. «Жас хиуалықтар» ішінен коммунизм идеяларына жақын жүрген кейбір кісілер іріктеліп, 28 мамырда коммунистік партияның құрылғаны хабарланды және осылайша Хорезмді кеңестендіру процесі басталды. Хорезм коммунистік партиясы мемлекетті ұлттық мүдделер тұрғысынан басқарғысы келгендерге қарсы әрекетке көшті. Хорезм республикасының үкіметі мен кеңестік Ресейдің осы республикадағы өкілдері арасында ешқашан достық рухы орнаған емес. 1921 жылы Хорезм үкіметі тұңғыш рет коммунистерді тұтқыңдады. Хорезм мемлекетінің үкіметі мемлекетті ұлттық мүдделер бағытында басқаруды қалайтын. Кеңестік Ресей болса, Хорезмде кеңестік коммунистк тәртіптің талаптарын жүзеге асыру жолындағы жұмыстарын жалғастыруда болатьн.

Ұлт-азаттық күрестің табысты бір мысалы ретінде Түркістан ұлтшылдары тарапынан 1922 жылы 15-20 сәуірде Самарқанд қаласында өткізілген құрылтайды айтуға болады. Құрылтай 1922 жылы 20 сәуірде тәуелсіз Түркістан түрік ислам республикасын жариялады. 36 баптан тұратын мемлекет жарғысы республиканың, уақытша конституциясы іспетті болатын. Өкінішке қарай, бұл мемлекет үш ай ғана өмір сүре алған еді.

Кеңестік Ресей және оның Түркістандағы, әсіресе, Ташкенттегі өкілдері 1917 жылдан бері Түркістанда кеңестік сипаттағы мемлекеттің құрылуына мән беріп келді. Орыс социал-демократтар және социалреволюционерлер партияларының мүшелері 1917 жылы 19 қарашада бұрынғы Түркістан генерал-губернаторлығьн кеңестік тәртіп негізінде басқаратын 36 комиссар тағайындаған болатын (орыстардан). Өз билгін бүкіл Түркістанға таратуға тырысқан орыс комиссарлар 1918 жылы сәуірде кеңестер съезінде Түркістанның мемлекеттік жүйесі туралы мәселе талқыланды. 1918 жылы сәуірде Түркістан АКСР-ның құрылғаны жариялады. Ресей кеңестік федеративтік республикасына бағынышты болған бұл кеңестік автономиялық республика, әлбетте, Түркістанның ұлттық мүдделеріне үйлесімді мемлекет формасы емес-ті. Бұған дәлелдер көп. Мысалы, 1918 жылы сәуірде кеңестер съезінде Түркістанға арналып ұлттар комиссарлығы ұйымдастырылған болатын. Түркістанның тарихи қожайыны болып табылатын түрік-мұсылмандар үшін бөлек комиссарлықтың ұйымдастырылуы кеңес мемлекетінің шын мәнінде халықтық сипатта болмағанын көрсетеді. Мәскеуден Ташкентке бас комиссар ретінде жіберілген А.П.Кобозев республиканың, президенті және 1917 жылғы қарашадан бері Ташкентте кеңес комиссарлары кеңесінің төрағасы болған Колесов бас министр (премьер-министр) больп «сайланған» еді. Бұл кеңестік автономияльқ, республиканың басшылары әлеуметтік мәселелерде түркістандықар мен орыстардың құқықтарын бірдей санамаған. Өйткені 1919 жылы Қоқандағы қолдаушы дүкендерде нан жұмыссыз орыстарға 80 тиынға, ал жұмыссыз түркістандықтарға 1 рубль 70 тиынға сатылатьн.

Кеңестік Ресей мемлекеті 1920 жылдың ортасына дейін Түркістан автономиялық кеңестік социалистік республикасының басқару формалары мен құқықтары жайында нақты шешім қабылдаған жоқ. Ресей атқару комитеті 1920 жылы 27 тамызда Түркістан республикасы жайындағы қаулы ретнде Түркістан кеңес социалистік республикасының РСФСР-дің автономиялық бөлгі екенін хабарлады. 1920 жылы қыркүйекте бұл кеңес республикасының жаңа конституциясы қабылданды. 1921 жылы сәуірде кеңес мемлекеті Мәскеуде бұл конституцияны бекітті. Ташкентте жұмыс істеген бұл кеңес автономиялық республиканың үкіметі мен әскернің Түркістаңдағы кеңес билігіне тосқауыл боларлық жағдайы жоқ-тын. Ал Түркістандағы ұлт-азаттық күрес (басмашыльк, қозғалысы) Түркістандағы кеңес билігін жоятын дәрежеге жеткен еді. Кеңестк Ресей жетекшілері Түркістанда кеңес билігін сақтап қалу үшін көптеген шаралар қабылдады. Солардың екеуі аса елеулі болды. Бұлардың біріншісі —1919 жылы 11 тамызда Ресейдің Түркістан (соғыс) майданының, екіншісі — 1919 жылы қазан айьнда Ресей мемлекеті мен коммунистік партиясының Түркістан комиссиясының құрылуы. Бұл комиссияға Түркістанда диктаторлық сипатта жұмыс жүргізуге рұқсат етілді. Комиссия 1925 жылы 2 ақпаңда таратылды. Түркістан майданының қолбасшысы Фрунзе 1919 жылы 14 тамызда берген бұйрығында «Армияның, негізгі мақсаты — бүкіл Түркістаңды басьп алу», — деп көрсеткен болатьн. Бұл майданның Түркістанды қайтадан жаулап алуда, Бұхара мен Хиуа мемлекеттерін кеңестендіруде үлкен «еңбегі» болғанын әркім біледі. Түркістан майданы 1926 жыль 4 мамырда таратылды, ал оның міндеттері Орта Азия әскери округі жалғастьрды.

Түркістан АКСР-і РСФСР-дің бөлшегі ретінде 1924 жылдың соңьна дейін өмір сүрді. 1924 жылдан бастап Кеңес Одағьның Түркістан саясатында және Түркістан тарихында тұңғыш рет туыс қауымдарды бір-бірінен ажыратып, кеңестік республикалар құруға маңыз берілді. Кеңестік Ресей 1920 жылдан бері Түркістанда жаңа мемлекеттер әкімшіліктерін құру жоспарларын алға

тартып келген еді. Кеңестерде қызмет атқарып жүрген түркістандықтар бұл жоспарларды Түркістанды бөлшектеу саясаты деп түсінді. Қыыл армия 1923 жылдың соңына дейін Түркістан жерлерінде нақты жеңіске жете алмай, тек 1924 жылы Бұхара және Хорезм ұлттық мемлекеттерін жоя білді. Түркістан автономиялық кеңестік республикасында кеңестік тәртіптің ықпальн күшейту шараларын бір пәрменімен жүргізді. Кеңес өкіметі өзінің Түркістанды қалағанынша билей алатынына көзі жеткен соң ғана Түркістанды қауымдарға бөлшектеуге батылы барды. Түркістан кеңестік республикасының Рудзутак басқарған үкіметі 1920 жылы 27 қыркүйекте Түркістанды қауымдарға бөлу жөнінде шешім қабылдады. Кеңестік тәртіп Түркістанда біртұтас түрік ұлтының барын мойындамады. Түркістандық,

коммунистер тараптарлары 1920 жылы Түркістан Түрік Республикасын құруды ұйғарған болатьн. Ал кеңестік Ресейдің Түркістан комиссиясының төрағасы Ян Эрнестович Рудзутак Түркістан коммунистік партиясы орталық комитетінің отырысында 1920 жылы мынадай нұсқау берген еді: «Мен Түрк Республикасының ұйымдастырылуына қарсымын. Шындығында, біртұтас түрік ұлты жоқ. Түрікмендер, қазақтар, қырғыздар, өзбектер ғана бар».

1924 жылы қазан айында Түркістан автономиялық кеңес республикасы, Бұхара және Хорезм республикалары таратылды. Олардың жерлері мен тұрғын халқы Өзбекстан және Түркіменстан КСР-леріне, Өзбекстанға қарасты Тәжікстан автономиялық кеңес республикасына, Қара қырғыз автономиялық облысына және Қырғыз (қазақ) автономиялық кеңес республикасына бөлініп берілді. Олардың ішінен Өзбекстан және Түркіменстан 1925 жылы 13 мамырда КСРО-ға қосылды. 1929 жылы 5 желтоқсанда Тәжікстан КСР-ге айналдырылды және ол да КСРО-ға қосылды. 1920 жылы 26 тамызда РСФСР құрамында ұйымдастырылған Қазақстан АКСР-і де 1936 жылы 5 желтоқсанда КСР-ге айналдырыльп, КСРО-ға қосылды. Қара қырғыз (1926 жылдан бері — қырғыз) автономиялық облысы 1926 жылы 1 ақпанда АКСР-ге, 5 желтоқсанда 1936 жылы КСР-ге айналдырылып, КСРО-ның құрамына енгізілді. 1924 жылы қазан айында құрылған Қарақалпақ автономиялық облысына 25.ҮІ.1930 жылы АКСР мәртебесі берілді. (5.XII. 1936 жылдан бері ол Өзбекстан құрамында). Осылайша, Түркістанда оның, тарихында тұңғыш рет қауымдардың атымен аталған, кеңес терминологиясында ұлт делінген кеңес тәртібі сипатындағы мемлекеттік құрылымдар пайда болған еді. Бұлар кеңес идеологиясына сәйкес — «тәуелсіз, социалистік, ұлттық мемлекеттер». Бұлардың тіпті сөз жүзінде конституциялары, «жоғарғы кеңес» деп аталған парламенттері, үкіметтері, шекаралары және әділет мекемелері (юстиция) бар еді. Бұлар мемлекет сипатында, бірақ Кеңес Одағы қай кезде қалай пайдаланғысы келсе, солай пайдалана алатындай етіп жоспарланған. Мұны 1977 жылы қабылданған Кеңес Одағының конституциясынан және Түркістандағы кеңес республикаларының «конституцияларынан» оп-оңай аңғаруға болады. Мысалы, КСРО Конституциясының, 72-бабында «әрбір одақтас республика өз қалауымен КСРО-дан ажырай алады» делінсе, 75-бапта «КСРО жерлері біртұтас» деп жазылған. Кеңес заңдарында бір республика КСРО-ның құрамынан қалай шыға алатыны айтылмаған. Кеңес құқықшылары онсыз да «КСРО-да қатар билік жүргізетін тәуелсіз мемлекет жоқ», — деген пікір айтады.

Түркістандағы өзбек, қазақ, қырғыз, тәжік және түркімен кеңес республикалық құрылымдары кеңестік мемлекет теориясының жалпы қағидаларын білдіреді. Бұлар мемлекет пішінінде көрінеді. Бірақ кеңестердің «ұлттық тәуелсіз, социалистік мемлекет» дегені бүтіндей Түркістан ұлттық мүдделерне қарсы бағытталған. Кеңес республикалары Түркістанда ұлтсызданған жаңа кеңес ұлтын жасаудың құрамының рөлн атқаруға мәжбүр больп өмір сүруде. Бұлай деп мәлімдеу үшін бізге төмендегі кеңес деректері батылдық беріп отьр:

1. Шығыс халықтары еңбекшілерінің коммунистік университетінің ректоры Бройдо 1925 жылы былай деп жазған болатын: «Коммунистк қоғамның дамуы нетижеснде адамдар ұлттық даму мен ұлттық қатынастарды ұмытатын болады. Осылайша ұлт өледі».

2. Кеңес Одағьнда өте байсалды және ресми түрде кеңестік ұлттарды бір-біріне жақындастыру (сближение) және оларды ассимиляциялау (слияние) саясаты жүргізілуде. Бұл саясаттың нәтижесі туралы кеңестердің бір ресми журналы мынадай пікірді алға тартуда: «ұлттардың өзара ассимиляциялануы ұлттық автономияларды, тіпті одақтас республикаларды ұлтсыздандыратын болады.

3.Кеңес мемлекеттілігі «түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет» саясаты негізне құрылған, Бұған сәйкес Түркістандағы кеңес республикаларының үкіметтері ешқашан өз ұлттық саясатьн жүргізе алмайды. Осындай «түрі ұлттық мәдениет» саясатының басты саласы ретінде орыстандыру саясаты жүргізілуде. Мектептердің көбінде сабақтар ана тілінде емес, орыс тілінде оқытылуда.

4. 
   Түркістанда орыстардың санын көбейту де өз натижесін беріп отыр. Мысалы, 1979 жылғы халық санағының мәліметтеріне сәйкес Қазақ КСР-інде 5991205 орыс және 5289349 қазақ өмір сүреді екен (1979).
   
5. 
   Кеңес Одағында жарық көрген деректерден кеңес республикаларының ұлттық және тәуелсіз экономикалық саясат жүргізу мүмкіндігіне ие емес екенін білеміз. Сондықтан бұл кеңес «мемлекеттері» кеңестердің шикізат орталықтары деңгейінде ғана қальп отыр.
   

Жоғарыда келтірілген дәлелдерге сәйкес Түркістандағы кеңес «мемлекеттерінің» ешқайсысы не ұлттық, не тәуелсіз мемлекет сипатында емес.

Сонымен қатар ХХ ғасырдың басы көптеген ұлт – азаттық көтерілістерге толы болды. Соған дәлел ретінде бүкіл Түркістанда болған 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілісті айтуға болады. Бұл көтерілістің де басты себебі, отарлық езгіні құрту, тәуілсіздікке қол жеткізу. Өз елін, жерін сақтап қалу болады. 1916 жылғы көтерілістің басталуына басты себеп Патша өкіметінің 25 июньде шығарған жарлығы болатын. Онад Патша өкіметі 19 жас пен 43 жасқа дейінгі (кейін ол 31 жаспен шектеледі – т.б.), шиперия тілімен айтқанда, «бұратана» ер азаматтарын тылдағы ең ауыр қара жұмыстарға тартуды (қорғаныс құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салу майдан өңірі маңайында жолдар салу) мақсат етті. Жаппай реквизициялау туралы ең әділетсіз, заң түріндегі Жарлығы шықты. Шыққан күннен бастап бұл құжат жүзеге аса бастады.

Патшалы Ресейдің қарашағында екі ғасыр бойы ұлттық езгінің ауыр тақсіретін батан өткерген қазақ халықының отаршалдыққа қарсы 300-ден астам ұлт-азаттық қозғалысқа шыққанына-өткен тарихының куә. Сол тарихи оқиғалардың ішінде ерекше өзіндік алатын орны бар⁶.

1914-1918 жылдары Ресей шипериясы қатысқан әділетсіз өткен бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты, отарлық езгініні күшейе түсуі, майдан қажеттіліктеріне жиналатын алым-салықтардың шектен тыс өсуі, миперияның ұлы өлкелеріндегі халықтары үшін, солардың ішінде, қазақ халықының да жағдайын бұрынғыданда қиындата түсті. Түркістандықтарды өз жерінен іүштеп айыру толастамады. Тартып алынған жерлерге патша офицерлері, шенеуніктері, дін басылары, казак әскерлері мен Ресейден және Украйнадан қоныс аударған шаруалар орналастырылды. Сөзіміз дәлелді болу үшн, оған мысал кеитірейік: 1893 жылдан 1905 жылға дейін, яғни, 12 жылда қазақтардан 4млн. десятин жер шектеліп алынса, келесі 7 жылда (1906-1912 жылдары) – 17 млн. десятин, 1916 жылдың ортасына қарай, патша өкіметінің қазақ халқынан тартып алған жерінің жалпы көлемі 45млн. десятинаға теңелді⁷, яғни, патшалық ең құнарлы жердің 16 бөігіне иелік етті. Ал қоныс аударғандардың саны тек, 1897-1916 жылдар аралығында қазақ жерінде 1,5 млн. адамды құрады⁸. олар жалпы халық санының 23,1-тін көрсетсе, ал қазақтардың үлес салмағы бұл мезгін ішінде 29,9-тен 80,3-ке азайып кетті⁹.

Сол кезеңдегі алым-салық мәселесіне келер, жергілікті халыққа салынатын салықтар соғыстың басталуымен байланысты 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда-15 есеге дейін өсті¹⁰. Оны дер кезінде өткезбегендер міндетті түрде жазаланды. Халық тұтынатын тауарлардың дабағасы қымбаттай түсті. ХХ ғасыр басында 94 тиынға бағаланған ұнның бір пұты, 1916 жылы 40 слмға дейін шарықтады. Осындай ауыр жағдайда басынан кешіріп отырған халыққа ІІ Никалай патшаның 1916 жылғы 25 Маусымдағы жарлығы халықтың ызасын келтірмей қоймады.

Осының бәрі – бірінші дүниежүзілік соғысқа басқа кіші халықтармен қатар қазақтан солдат алу сияқты ең күрделі мәселеде қазақ зиялылары тарапынан әділ сын айтып, дұрыс шешім қабылдауға итермеледі.

Жоғарыда аталған патшалықтың әділетсіз жарлығы туралы мынадай дәләлді уәж келтіруге болады. Тарихшы ғалым Ж.Қасымбаевтың сөзімен айтар болсақ, «патшаның мемлекеттік заң шығарушы мекемесі – паламенттен жасырып, «бұратаналарды» майданның қара жұмысына тарту жөнінде шешім қабылдауы, заңға қайшы болған». Оның үстіне, 25-ші маусымдағы ІІ Николай патша қабылдаған жарлық халыққа, өкімет орындарына хабарланбай, «Правительотвенный вестник» газетінде, тек шілде айының 6-сында ғана жарияланған. ...Депутаттардың пікірінше, патшаның жарлығы заң жүзінде қабылданбай жатып-ақ күшіне еніп, Орта Азия мен Түркістандағы губернаторларға жіберілген. Министрліктер құжатты бірігіп талқыламаған, ортақ шешім қабылдамаған. ...ресейдің заң кодексінің 205-бабын да бұзған».¹¹

Патшаның жарлығы далалық өлкенің облыстарына маусымның 28-29-нда ғана жетті. Ал өлкелік генерал-губернатордың бұйрығы – тек маусымның 30-ында ғана шықты.

Жарлыққа сәйкес, майданның қара жұмысына алынатын жастарсаны тарихшы-зерттеуші Б.Құрманбеков атап көрсеткендей, Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт алу көзделген.

Еңбек майданына алынатын жігіттер, негізінен, Ресей, Прибалтика, Украйина, Беларуссия және Кавказ территориясындағы соғыстың қара жұмыстарын атқаруға тиісті болды. Олардың жас ерекшеліктерін анықтау Ішкі Істер және Соғыс министрліктерін жүктеледі.

Қазақтарды еңбек майданына тарту 2 кезекте жүргізіледі. Алдымен, 19 бен 31 жаста, яғни, 1897-1885 жылдар аралығанда дүниеге келгендер болса, кейін, 32 мен 43 жастағы адамдарды тыл жұмысына алуды іске асыру тапсырылады.

Ал, облыс әкімшілігі уездерде алынатын адам мөлшерін, өз бетінше, облыс өкілдерінің мәжілісінің шешімдерімен белгілесе, уезд бастықтары да болыстарға солай белгілейді.

Паспорттандыру жүйесінің жоқтығы (метіркелік жұмыстардың жүргізілмеуінен), тізім жасаудың алғашқы күндерінен бастап-ақ, ел ішіндегі атқа мінерлер, болыстар мен писарлар көп әділетсіздікке жолберіп, адамдардың жасын ойдан құрастыруға дейін және түрлі заңсыздықтарға баруына жол ашты. Оған бір ғана мысал келтірейік: Закасші облысының начальнигі 1916жылдың 16-шы тамызындағы уезд начальнигіне жіберген №14908-інші қатынас қағазында: «Бұратана жұртында метіркелік жазудың жоқтығына байланысты, олардың 19 бен 31 аралығындағы жас мөлшерін анықтаудың қиындығына сәйкес, мен сіздерге жас мөлшеріне қатаң қарамай-ақ қоюларыңызға рұқсат беремін. Өздерінің айтуынша жасы 31-ден асқандарды да ала беріңіздер тек қана олар жұмысқа жарамды, яғни, өздері мықты және денсаулығы күшті болса, болғаны»-деп, тура нұсқау берген. Сөйтіп, тылдағы қара жұмысқа жаппай мобилизациялау науқаны өзкүшіне енеді. Тек, өткен алты ай көлемінде (қыркүйек-ақпан) барлығы 123 мың жұмысшы мобилизацияланып оның өлкеден тыс жерлерге 113 мыңы жіберілген. Бұл патша үкіметінің 25 маусым жарлығына орай тапсырмасының 60%-ін құраған еді.¹²

ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында терең із қалдырған оқиғаларға толы. Олардың ішінде 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясының, 1916 жылғы ұлт-азаттық революцияның, 1917 жылғы Ақпан және Қазан революцияларының ерекше орны бар.

Міне, осындай әлеуметтік-экономикалық күрт өзгерістер мен саяси сілкіністер кезінде тарихи сахнаға Түркістан халқы арсынан көтеген қайраткерлер мен жаңа құрылыстың жетекшілері шықты. Солардың арасында 1894 ж. 26 желтоқсанда Жетісу жерінде дүниеге келген, 1917 жылдан большевиктер партиясының мүшесі болған, Ақпан революциясынан кейін Меркедегі қазақ жастарының революциялық одағын ұйымдастырушылардың бірі, Кеңес өкіметінің және Түркістан компартиясының әйгілі қайраткері ретінде танылған Тұрар Рысқұловтың орны ерекше.

«Орыстардың Қазақстанды отарлауы» атты зерттеудің авторы Джордж Демко: «1896-1916 жылдар аралығында орыстардың Шығысқа қарай миграциясы өте кең сипат алып, 5 миллионнан астам (5494694) адам Азиялық Ресейге келіп қоныстанды. Олардың 1,5 млн. (1474319) немесе 29,5%-і Қазақстанның үлесіне тиді»-деп мәлімет береді. Бұл статистикалық көрсеткіштер отарлық саясаттың нақты, көрінісі болып табылады¹³.

Түрік халықтарын шоқындырумен қатар, олар ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб алйабитін орыстық кириллицасына көшіру мәселесі де назардан тыс қалған жоқ. Сондай-ақ патша әкімшілігі «орыс-түзем» мектебі деп аталған аралас мактептер арқылы отарлауды да ұшыт қалдырған жоқ. Осындай жағдайда, Ресей империясының отарлық саясатына қарсы ұлт-азаматтық күресті бастайтын жаңа тұрпатты қоғамдық-саяси әрі әлеуметтік күш қажет болды. Бұндай күш-алғашында анатілінде сауат ашып, өз ұитының тарихы мен ұиттық ерекшелікті жете меңгерген, өздерінің арғы түбіндегі ғұламалар мен ойшылдар философиясынан нәр алған; кейіннен, орыс оқу орындарында патшалық отарлау аппараты үшін қызметке даярлаған, яғни диалектиканың «қос жағын меңгерген түрік халықтарының зиялылары болды¹⁴.

ХХ ғасырдың бас кезінде, дәлірек айтсақ, 1910 жылдан соң Ресейдегі түрікшілдікке барлық шетелдік түріктер тартылып, түрік халықтары түрік рухымен табыса бастады. Түркиядағы түрікшілдік ұйымдары әсіресе жылдам қарқынмен дамыды. Қытай түріктері арасында да түрікшілдік идеясы тарай бастады. Ал Ресейдегі түрікшілдікке патша әкімшілігі тарапынан жол берілмегендіктен де, түрікшілдік идеясы жасырын түрде өрбуге мәжбүр болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына орай түрікшілдік идеясы өте қатты күшейіп, түрік халықтары арасында Осман империясына тілеулестік, жанашырлық сезім ұлғая түсті. Ресейдегі түрік халықтары Түркия тарапынан болатын көмекке сене отырып, оған рухани және материалдық жағынан көмек көрсетуде бодды. Мұның бәрі диссертацияда нақтылы тарихи деректермен дәйектелді.

Соғыс жылдарында эмиграциядағы Түркістан зиялылары Еуропа жұртшылығына түрік халықтарының өзін-өзі басқару құқын мойындату жолында зор жұмыстар атқарды. Мысалы, 1915 жылы 8-желтоқсанда Ж, Ақшора бастаған түрікшілдер Вена қаласында Австрияның министр-президенті Штюргк пен сыртқы істер министрі Форгачтың қабылдауышда болып, Ресей мұсылмандары атынан төмендегідей талаптар қойылған мәлімдеме тапсырады: «1. Бұхар және Хиуа хандықтары орыс үстемдігінен азат етілсін және оған Түркістан қосылсын; 2. Қырғыздардың (қазақтардың. -С.Ш.) әкімшілік-саяси тәуелсіздігі қайтарылсын; 3. Қазан және Қырым хандығы түрік сұлтанының қоластында болсын; 4. Еділ өзені мен Каспий теңізі аймағы бейтарап өңір болып мойындалсын»

Түрікшілдіктің тұтас түріктік сипат алуымен бірге Мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясы жанынан 1916 жылы мамыр айында ерекше Бюро құрылады. Бюро құрамына С. Жантөрин, А. Цалыккаты, С. Мақсуди, Ш.З. Мұхамедияров, Н. Құрбанғалиев, 3. Тайзетдинов, Ә. Бөкейхан, Н. Бигембетов, М.Э. Расул-Заде, С.-Г. Алкин сияқты саяси қайраткерлер кірді. Бұл мұсылман фракпиясының Бюросы - мұсылмандық деп аталғанымен, заты түріктік болды. А. Цалыккатыдан өзге мүшелері түгел түрік халықтарынан еді. Түрікшілдік қозғалыс осы кезеңде таза ұйымдық сипат алып, орталықтаиған басқармасы бар саяси қозғалысқа айналды.

Ақпан төңкерісі қарсаңында Рессйден бастау алған түрікшілдік қозғалысы күллі түрік халықтары арасына қанат жайып, бір орталықтан ұйымдаса әрекет ететін саяси қозғалыс дәрежесіне көтерілді. Түрікшілдік қозғалыс мақсаты - Ресейдегі және басқа да елдердегі езілген түрік халықтарын азат етіп, орталығы Түркия болып табылатын тұтас түріктік конституциялық монархияға немесе республикалық құрылысқа негізделген мемлекет құру болып табылды¹⁵.

Ресей империясындағы монархиялық басқару жүйесін жойған 1917 жылғы Ақпан демократиялық төңкерісін барлық езілген ұлттар зор қуанышпен қарсы алды. Бірақ, түрікшілдік қозғалысының өкілдері Ақпан демократиялық төңкерісінің берген жетістіктері жағдайында шашыраңқьшыққа ұшырады. Оған олардын саяси-әлеуметтік көзқарастарының әр алуаңдығы және Құрылтай жиналысы арқылы автономия алуға деген сенімдері әсер етті. Осы жағдайды пайдалана отырып, 1917 жылы 20-наурызда Уақытша үкімет ұлт мәселесі бойынша өзінің алғашқы актілерінің бірін қабылдады. Ол бойынша Ресей азаматтарының құқығында болып келген діни наным-сеніміңе, ұлтына қарай қойылатын шектеулер алыныл тасталды. Бұл акт түрікшілдік қозғалыс өкілдерінің Уақытша үкіметке деген сенімін ұлғайтып, олардың біраз уақытқа алдануың қамтамасыз етті.

Ал Түркістан өлкесіндегі саяси жағдай өзгеше қалыптасты. Ақпан төңкерісі мұнда телеграф арқылы келіп жетті. 1917 жылы 6-сәуірде Уақытша үкіметтің бұйрығымен Түркістан комитеті құрылып, Түркістан өлкесінің билігі осы комитетке жүктелді. Уақытша үкімет комитеті мүшелерінің көбісі Түркістанға келгенде, Түркістан өлкесіндегі бүкіл билік пен қару-жарақ жұмысшы-солдат депутаттары өлкелік кеңесінің қолына шоғырланған еді. Жұмысшы-солдат депутаттарының өлкелік кеңесі өлкедегі бірден-бір билеуші күшке айналып, жергілікті халықтан алым-салықтар жинаумен айналыса бастады¹⁶. Осындай жағдайда, 1917 жылжың басында құрылған, құрамы түрікшіл жәдидтер мен беделді дінбасылардан тұрған «Шурои-Исламия» ұйымы алдына ұлттық айқындалу мен өзін-өзі басқаруды, ұлттық автономияға қол жеткізуді мақсат ете отырып, түрік халықтарының мықты саяси ұйымына айналды.

1917 жылы 25-қазанда (жаңаша 7-қарашада) Петроградта болған үкімет төңкерісі нәтижесінде Уақытша үкімет құлатылып, билік басына В.И. Ленин бастаған большевиктер партиясы келді. Большевиктер билік басына келген күннен бастап барлық бұратана халықтарды және олардың зиялыларын өзіне тарту үшін қолдан келген барлық шараларды жасап бақты.

1917 жьшы 1-қарашада басталған 4 күндік көше қақтығыстарынан соң жұмысшы-солдат жәнс шаруа Кеңестері Ташкенттегі өкімет билігін басып алды. Түркістан өлкесіне Ақпан төңкерісін орнатқан телеграф сымы арада сегіз ай өткенде Қазан төнкерісіп алып келді. 15-22-қараша аралығында өткен Түркістан жұмысшы солдат және шаруа Кеңестерінің ІІІ өлкелік съезінде Ф.И. Колесов бастаған Халық Комиссарлар Кеңесі (ХКК) құрылды. Құрамы 14 адамнан түрған ХКК-де бірде-бір түрік, я мұсылман өкілі болған жоқ.

Ташкент Кеңесінің осындай диктаторлық саясатынан соң Түркістан зиялылары өлкеде ұлттық мемлекет құру үшін 1917 жылы 26-қарашада Қоқан қаласында өлкелік төтенше IV мұсылмандар съезін шақырады. Съезге барлығы 200-ден астам делегат қатынасты 28-қарашада құрылып жатқан мемлекеттің аты жарияланды. Ол – «Туркистон Мухтарияти» («Түркістан автономиясы». - С.Ш.) деп аталды.Сонымен қатар съезде жалпытүркістандық Құрылтай жиналысы шақырылғанға дейін өлкені басқару үшін барлық құқық Түркістан Уақытша Кеңесі мен Түркістан халық басқармасына берілетіндігі туралы қарар қабылданды¹⁷.

Түркістан халықтарының саяси, экономикалық және рухани дербестікке ұмтылысының көрінісі болған Түркістан автономиясы қазақ қоғамына зор ықпал жасады. Түрікшілдік қозғалыстың заңды нәтижесі болған Түркістан автономиясы құрамында Қазан төңкерісі қарсаңында 2 972 725 қазақ өмір сүрген. Бұл қазақ елінің жартысынан астамы еді. Міне, осы сандық көрсеткіштің өзі-ақ Түркістан өлкесінде болып өткен оқиғалардың жалпы қазақ қоғамына қаншама ықпадды боларын көрсетсе керек.

Түркістан автономиясын жариялаған Қоқандағы мұсылмандар съезінен көп ұзамай қазақ мемлекеттігі туралы мәселені қараған екінші жалпықазақ съезі 1917 жылы 5 желтоксанда Орынбор қаласында ашылып,12 желтоқсанда «Алаш» автономиясы жарияланды.

Бүкіл қазақты Алашордаға топтастыру сәтсіз аяқталды. Сырдария қазақтары Түркістан құрамында қалып, Алашордамен одақ жасау бағытын қолдады. Біз Алашорда мен Түркістан үкіметі арасында ешқандай да алауыздықтың, қарама-қайшылықтың болмағанын ерекше ескерте кеткіміз келеді.

Түркістан автономиясы өзінің үш айға жуық өміріңде өлкедегі түрік халықтарының еркін орындай отырып, өзін сақтауға барынша тырысып-ақ бақты. Сондықтан да қазақ әскерлерінің «оңтүстік-шығыс одағымен», басқа да орыс демократиялық күштерімен бірлесе отырып большевиктерге қарсы күресуге тырысты. Ал қазақтың «Үш жүз» социалистік партиясы мен Түркістан автономиясының арасында байланыс, әлде бір қарым-қатынас болған, я болмағанын қолымызда бұл мәселені талдай қоярлық құжаттың жоқтығына орай нақты айта алмаймыз. Түркістан автономиясы өмір сүрген уақытта коммунистік тұғырнамада топтасқан Т. Рысқұлов, С. Аспандияров, С. Қожанов және т.б. қазақтың жас саяси қайраткерлері Түркістан автономиясына қарсы пікір білдірмеген.

Ал Кенес үкіметі Түркістан автономиясын бірінші күннен мойындамады. 1918 жылдың 29-қаңтарынан 30-қаңтарына қараған түнінде басталған қанды қырғын үш антаға созылды. Нәтижесінде, 20-ақпанда Қоқандағы автомиялық үкімет толық жойылды. Кеңес үкіметі 1918 жылы 20-наурызда Түркістан автономиялық Кеңестік соңиалистік республикасының (ТАКСР) құрылатынын жариялады. Бұл Кеңес үкіметінің ұлттық айқындалу мен түрік халықтарының автономияға ұмтылысын таптық негіздегі ТАКСР арқылы «қанағаттандыруы» еді. Осылайша өлкеде отаршыл орыс (большевик) билігі қайта орнады¹⁸.

Тұтас Түркістан мемлекетін құру жолында күрес жүргізген коммунистік тұғырнамадағы түрік коммунистерінің ішінен Т. Рысқұлов пен М.Х. Сұлтан-Ғалиевті бөліп көрсетуге болады. Мысалы, жертілікті халықтардың құқын қорғау жолында Түркістан Коммунистік партиясы Орталық комитеті (ТКП ОК) жанынан Мұсылман Бюросын (Мұсбюро) құрған Т. Рысқұлов тобы алғашында РКП (б) ОК-нің ұлт саясатына зор сенім білдірген болатын. Олар жергілікті орыс коммунистерінің шовинистік пиғылына қарсы күресе отырып, РКП (б) ОК-нен қолдау табуға тырысты. Мұсбюро 1919 жылдың күзінде Түркістанда саяси жеңіске жетіп, барлық билік салаларын түрік өкілдері қолға ала бастады. Мұнан қауіптенген РКП (б) ОК 1919 жылы 8-қазанда В.И. Ленин қол қойған қаулыға сәйкес Түріккомиссияны жасақтап, оны Мұсбюроға қарсы аттандырды.

Ресейде женіске жеткен большевиктердің ұлт мәселесіне қатысты саясаты және олардың ұлттық демократиялық күштермен санаспауы көптеген түркістандық қайраткерлердің эмиграцияға кетуіне себеп болды. Олардың қатарында Ресейдегі түрікшілдік қозғалыстың көрнекті өкілдері М. Шоқай, А.З. Уәлиди, А. Ысқақи, Ф. Тоқгар, М.Э. Расул-Заде және т.б. болды. Осы тұлғалар Түркістанның азаттығы жолында күрес жүргізді және тұтас Түркістан идеясының басты қолдаушылары болды. Әсіресе, өзінің эмиграциялық өмірінің ешбір кезеңінде тұтас Түркістан идеясына солқылдақтық танытпаған М. Шоқай бағытын зерттеу тарихи әділеттілік тұрғысынан да, адамгершілік тұрғысынан да дұрыс болса керек.

Мұстафа Шоқай өзі шығарған «Жас Түркістан» журналында һәм өзге де басылым беттерінде, әр түрлі жиындар мен конференцияларда Түркістанның азаттығы жолында әрекеттер жасады. Түркістанның азаттығы жолында түрікшілдікті ту етіп, тұтас Түркістан идеясын насихаттады. «Тұтас Түркістан» үшін күресте төмендегідей бағыттарда идеологиялық майдан ашты:

• 
  Кеңестік Ресей қоластындағы Түркістан шындығы арқылы большевизмді сынады. Бұл сын — жай ғана сын емес, Кеңестердің ұлт саясаты негізіндегі шындықты кеңестік баспасөз арқылы дәйектеуден туындайтын өткір сын болатын. М. Шоқай өз мақалалары арқылы большевизмнін шынайы болмысын ашып, әшкерелей білді;
  
• 
  Кеңестердің ұлт саясатын ақтап алып, түркістандықтардың «шовинизмі» туралы, «пантүрікшілдік» пен «панисламшылдықтың» орыстарға төндіріп отырған қатері туралы жар сала жазуға кіріскен эмиграциядағы орыс «демократиясы» мен баспасөзіне қарсы ымырасыз күрес жүргізді. Орыс «демократиясының» өтірігін большевиктік басылымдар арқылы әшкерелеп отырды;
  
• 
  Эмиграциядағы орыс «демократиясына» сатылып, жалған намыс жетегінде жүріп, «панисламизм» мен «пантүркизмге» қарсы арандатушылық мақсаттағы мақалалар мен кітаптар шығарумен айналысқан «дашнактар» (армяндар) мен өзге де христиандық сенімдегі азғын элементтерге қарсы әшкерелеушілік бағытта мақалалар жазды;
  
• 
  Түркістан автономиясы мен түрік азаттық қозғалысы тарихын бұрмалап, жалдаптардың арандатушылығына ұшыраған және Тұтас Түркістан идеясына солқылдақтық танытқан Түркістан азаттық қозғалысының А.З. Уәлиди, А. Ысқақи һәм т.б. жетекшілеріне соққы бере отырып, баспасөз беттерінде қателіктерін әшкерелеп, жастарды болуы мүмкін мұндай қателерден сақтандырып отырды;
  

• 
  Түркістанға қатысты империялық мақсаттар көздеген және өтірік «ғылыми» тұжырымдар жасайтын шетел мемлекеттері мен ғылыми-зерттеу орталықтарына тойтарыс беріп отырды;
  
• 
  Кеңестік Ресей мен Қытай империяларының арасында жапа шеккен Шығыс Түркістан мәселесін үнемі көтеріп, ондағы екі жауыз империяның отарлық саясатына әлем жұртшылығының назарын аударды;
  
• 
  Түркістандықтарды мәдени жағынан ағартуды үнемі басть назарда ұстады, Осы бағытта ағартушылық мәндегі шынайы түрі тарихын, мәдениеті мен әдебиетін, түрік рухын, түрікшілдікті насихаттайтын құнды мақалалар мен еңбектер жазумен айналысты¹⁹.