Жоспары: Кіріспе
жүктеу/скачать 91 Kb.
|
|
АНТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ ЖОСПАРЫ: Кіріспе
Сократқа дейінгі философия Фалес, Аристотель ілімі Гераклит, Пифагор ілімі Софистер Қорытынды Қолданылған әдебиеттер КІРІСПЕ Философияның пайда болуы, оның дамуы белгілі логикаға сүйенеді. Мәселен, антик философиясы екі негізден туындайды: бірі - мифология, екіншісі - жаңа туындап келе жатқан ғылым. Орта ғасырда философия дінмен тығыз байланысты болды. ХV-ХVІ ғасырлардағы қайта өрлеу дәуірінде эстетикалық ой-пікірлердің әсері арқылы дамыды. Философия өзінің зерттейтін объектісін ерекше қарастырады. Мәселен, математик бірлік санын неше түрлі сарапқа салып, философтар болмасы солай сараптап, талдайтын болды. Ол ертедегі грек философиясы (б.з.б. VI ғ.) бұған дейінгі дағдыланған мифологиялық дүниетанымға қанағаттанбаған-дықтан басталды. Содан бастап арнайы ұстаздық ететін философтар шықты, сондай-ак, оның пікірін қабылдап, одан дәріс алатын Платон академиясы, Аристотель лицейі, Эпикур бауы (мектебі) деген оқу орындары болды, соған сәйкес жаңа ұғымдар қалыптасты. Сократта ешқандай мектеп болған жоқ, бірақ оның төңірегіне де шәкірттер жиналды. Солардың бірі Платон, ал Платон шәкірттерінің бірі Аристотель болса, ол — атақты Александр Македонскийдің ұстазы. Байқап отырғанымыздай, бәрі бір заманда өмір сүрген. Тек Сократ ойын қағазға түсірмеген. Әркіммен сөйлесіп, сұқбаттасып жүріп, философияны дамытқан. Ертедегі грек ұстаздары былай жаса, былай бол демейді. Олар өздерінің ойын, пікірін, болжамдары мен топшылауларын айтқан. Шәкірттері олардан ой өрнегін құруды үйренген, қорытындыны әркім өзінше шығарған. Философия солай дамып отырды. Сократқа дейінгі философия. Біздің дәуірімізге дейінгі VІІ-VІ ғасырларда эллада полистерінде (қала мемлекет) қолөнер, сауда, ақшалай-заттық қатынастар жоғары қарқында дамып, осы себептердің негізінде өзіндік талап-мүдделері ерекшеленген әлеуметтік топтар пайда болды. Евпатридтердің билігінің орнына мемлекеттің тирандық, кейінірек келе, құлдық демократия түрлері дүниеге келді. Азаматтардың қоғам сатысында алатын орны шығу тегіне байланысты болмай, олардың мүліктік жағдайларымен байланыстырылды. Осы себептер ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінуіне, осы негізінде таза зиялылар қауымының пайда болуына, әртүрлі әлеуметтік топтардың талапмүдделеріне сай саяси-әлеуметтік, философиялық көзқарастардың қоғамдық сана ретінде қалыптасуына әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, антика философиясының қалыптасуына крит-миркен, гомерлік греция кезеңіндегі әдеби-діни-мифологиялық көзқарастар және күнделікті өмір тұрғысынан тұжырымдалған данышпандық ой-пікірлер (жеті данышпан кезеңі) негізінде дамыған грек мәдениетінің сол кездегі көне шығыс мәдениетінің озық үлгілерін өз бойына сіңіру (мысалы, сол кездегі афро-азия елдерінде жақсы дамыған математика негізінде грек ғұламалары дедуктивтік тәсілді дамытты) арқысында қалыптасқан әлемнің субстанционалдық негізін іздеген, рационалданған көзқарастар зор әсер етті. Демек, антикалық дүниетанымдық көзқарас өз кезеңіндегі ғылыми жетістіктерге сүйене, өзінің логикалық, категориялық аппараттарын жетілдіре отырып, философияның көзқарастық және рационалдық жүйелік жақтарын тығыз байланыстыра қарастырып, кейінірек келе оның классикалық деңгейге дейін көтерілуіне мүмкіндік туғызды. Б.д.д. VІІ-V антикалық рухани даму мифологиялық, діни көзқарастан ғылыми, философиялық көзқарасқа қарай бағытталды. Бұл кезеңді антикалық философия тарихында сократқа дейінгі, ал б.д.д. V-ІІІ ғасыр ойшылдардың мәнділіктің генетикалық бастамасын, түпнегізін жалпы дүниетанымдық жалпы дүниетанымдық көзқарастың негізі етіп алып, оны өзінің категориялық аппараты тұрғысынан түсіндіріп философиялық ойлауды биік деңгейге көтеруіне байланысты кезеңді – сократтан кейінгі немесе классикалық кезең деп кіге бөледі. Сократқа дейінгі дүниеге келген алғашқы философиялық мектеп кіші азияда шыққан милет мектебі болды. Оның негізін қалаушы милет қаласында өмір сүрген, жеті данышпанның қатарына жататын солардың ішінде ең сыйлысы фалес болды (шамамен б.д.д. 625-547 жж.). Ол “бастама туралы”, “күн туралы”, “күн мен түннің теңесуі туралы”, “теңіз астрологиясы” деген еңбектер жазған, бірақ олар біздің заманымызға жетпеген. [2]. Аристотель өзінің “метафизика” деген еңбегінде заттардың генетикалық бастамасын іздеген, олардың сол бастамадан қалай пайда болғанын және содан қалай қайтып келетінін, басқаша айтқанда, денелердің өзгеруіне қарамастан, жалпы табиғатың жойылмайтындығын мәселе етіп көтергендердің ішіндегісі біріншісі фалес болды деп көрсетеді. Фалестің ілімінше, барлық денелердің генетикалық бастамасы – су. Бұл жерде су – мухит (нун), абзулардың (апсулардың) философиялық жиынтықталған ұғым. Фалес, бір жағынан, барлық денелер суда қалқып жүреді десе, екінші жағынан, ол жай су емес, ол “ақыл-ой”, осы тұрғыдан ол құдай тектес дейді. Ол әлемдегі барлық заттардың өмір сүруінің алғы шарты-мыс. Күн және басқа әлемдік денелер судың буымен қоректенеді. Әлем құдайға толы, құдайлар әлемдегі болып жатқан құбылыстардың, ісәрекеттің негізгі күші, сонымен қатар, сол денелердің өзіндік қозғалыстарының қайнар көзі ретінде – солардың жаны. Мысалы, магниттің жаны бар, себебі, ол өзіне темірді тарта алады. Фалес таным процесінде танып-білу бір бастамадан басталып, соның төңірігінде ой қозғалуы керектігіне баса көңіл аударады. Фалестің философиялық көзқарасы тұрпайы, балаң болғанымен, табиғат құбылыстарын, олардың пайда болу, даму заңдылықтарын табиғи тұрғыдан танып-білуге ұмтылған алғашқы талпыныс болды. Оның ілімі өзінен кейінгі талай ғұламаларға сара жол сияқты бастама болып, философиялық ой-пікірдің одан әрі қарй дамуына үлкен үлес қосты. Фалестің ілімін әрі қарай оның шәкірті және жолын қуушы анаксимандр (шамамен б.д.д. 611-545 жж.) Жалғастырды. Негізгі еңбектері: “табиғат туралы” (бұл еңбектің кейбір фрагменттері сақталған), “жер картасы”, “глобус” (бұл еңбектер сақталмаған). Анаксимандр барлық денелердің бастамасын сол денелердің түпнегізі (субстанция) сатысына дейін көтерді. Бастаманы ол заттардың түпнегізі – апейронмен теңестірді. Олай болса, апейрон бастама да, түпнегіз де. Симпликийдің айтуынша, анаксимандрдың апейроны генетикалық бастама ретінде де, түпнегіз ретінде де тау сылмайтын шексіз және төрт дүлей күштің (жер, су, ауа, от) негізгі бір-бірімен араласып, ауысу процесінің негізі. Бірақ, апейрон кеңістікте шексіз емес, сол төрт дүлей күштің негізі ретінде шексіз, 36 көмескі және мәңгі. Ол ешуақытта қартаймайды, өлмейді және жойылмайды. Ол мәңгі белсенділікте және қозғалыста болады. Ол өзінің осы қасиетінің арқасында өзінен қарама-қарсы құбылыстар – ылғал мен құрғақтық, салқындық пен жылылық шығарады. Олар екі-екіден қосылып, жер (құрғақтық пен салқындық), су (ылғалдық пен салқыдық), ауа (ылғалдық пен жылылық), от (құрғақтық пен жылылық) түзейді. Осы төртеуі арақатынасқа түсіп, олардың ортасында ең ауыр жер орналасады да, қалғандары оны сумен, ауамен, жарықпен (от) қоршайды. Аспан отының әсерімен судың біраз бөлігі буланады да, мухиттардан жер көріне бастайды, сөйтіп, құрлықтар пайда болады. Демек, апейрон космостың генетикалық бастамасы ретінде ондағы денелерді дүниеге әкеледі. Аспан әлемі соғыс арбасы дөңгелегінің шеңбері сияқты үш сақинадан (шығыршық) тұрады. Бұл сақиналар көзге көрінбейді. Төменгі сақинаның көптеген тесіктері бар, сол тесіктер арқылы аспандағы оттар көрініп тұрады. Ортадағы сақинада бір ғана тесік бар - ол ай. Жоғары сақинада да бір тесік бар ол күн. Тесіктер толық, немесе аздап бітелулері мүмкін, онда күн мен ай тұтылады. Сақиналар жерді айналып жүреді, олармен қоса тесіктер де қозғалыста болады. Анаксимандр осылай жұлдыздардың, күннің, айдың қозғалыстарын түсіндіреді. Анаксимандр ілімінше, тіршілік теңіз бен құрлықтың шекарасы айда, аспан отының әсерімен пайда болды. Алғашқы тірі жәндіктер теңізде өмір сүрді, кейін олардың кейбіреулері өздерініе қабыршықтарын тастап, құрлыққа шығып, тіршілік етті, сөйтіп, жануарлар пайда болды. Ал адам теңіз жануарларының бір түрінің ішінде өсіп, өрбіп, ер жеткеннен (есейгенннен) кейін құрлыққа шығып, өмір сүрді. Анаксимандр ілімінің аңғалдығына қарамастан, онда табиғаттың даму заңдылықтарын табиғаттың өз логикасымен түсіндіру. Табиғаттану диалектикасының алғашқы қадамдары болды. Анаксимандр ілімін әрі қарай оның шәкірті анаксимен (б.д.д. V-І ғ. Ортасы) жалғастырды. Негізгі еңбегі – “табиғат туралы”. Анаксимен барлық денелердің негізі деп ауаны айтады. Ауа – шексіз (апейрон). Сөйтіп, анаксимандрдың апейроны түпнегізден ауаның қаситіне айналды. Ауа үнемі қозғалыста болады да, бірде қоюланып, бірде сұйылып, алуан түрлі заттар мен құбылыстарды түзеді. Ауа сұйылғанда алдымен отқа, содан кейін эфирге айналса, қоюланғанда – желге, бұлтқа, суға, жерге және тасқа айналады. Ауаның сұйылуы жылылыққа байланысты да, қоюлануы салқынға байланысты. Анаксименнің ілімінше, жер және басқа аспан денелері ауады қалқып жүреді. Жер қозғалмайды, ал басқа денелер ауаның әсерінен ылғи да қозғалыста болады. Күн де – жер, бірақ өзінің жылдам қозғалуының себебінен ыстық шоққа айналған. Ауа тек қана денелердің бастамасы емес, сонымен бірге жанның да бастамасы. Ал жан болса, ол – бізді біріктіретін бастама. Анаксимен құдайларды да ауадан пайда болды деген пікір айтады.[1] Басқаша айтқанда, құдайлар ауаны жаратқан жоқ, керісінше, ауа құдайларды жаратты. Олай болса, құдайлар материалдық түпнегіздің модификациясы ғана. Қорыта айтқанда, милет мектебінің өкілдері фалес, анаксимандр, анаксимен барлық заттардың, денелердің генетикалық бастамасын, түпнегізін құдайлардың құдіретінен іздемейді, олардың өзіндік ішкі мазмұнынан іздейді. Генетикалық бастаманың, түпнегіздің табиғаты, бір жағынан, зат тәріздес болса, екінші жағынан, ақыл-ойдан да қашық емес, сондықтан ол құдайлармен пара-пар құбылыс. Милет мектебінде қалыптасқан философиялық дәстүрді іргері қарай дамытқан эфес қаласынан шыққан саяси қайраткер, ғұлама ойшыл гераклит (шамамен б.д.д. 544-483 жж.) Болды. Оны ілімдегі терең ойлары үшін “тұңғиық” деп атаған. Негізгі еңбегі: “Табиғат туралы”. Бұл еңбектің 130-дай фрагменттері ғана сақталып, бізге дейін жеткен. Гераклит заттардың түпнегіздік-генетикалық бастамасын от деп есептеген. От мәңгі және құдай тектес. Әлемді құдай да, адам да жаратқан жоқ, ол өз заңдылығымен бірде лапылдап жанып, бірде сөніп тұратын, әр уақытта болған, бар және болатын тірі от. Оттан ғарыштың пайда болуын гераклит оттың жетіспеушілігінен болатын төмен қарай жол десе, оттың молдығынан ғарыштың кері отқа айналуын, өзінің түпнегізіне қайтып келуін жоғарыға қарай жоқ,-деп атаған. Сөйтіп, төмен-жоғары қарай мәңгі қозғалыстың нәтижесінде жалқыдан барлық заттар, керісінше, заттардан жалқы жаратылады. Әлемнің өзгеру тәртібі мен өлшемі, оның объективті заңы – логосқа байланысты. Логостың өзі от сияқты. Бірақ, сезім үшін – от сияқты болып көрінсе,ақыл-ой үшін – ол логос, объективті заңдылық. Логос тек қана ғарышқа ғана тән заңдылық емес, ол адам жанына да тән. Адамның жанына тән логос ылғалдың булануынан пайда болады, ал, керісінше, жан өлгенде, ол суға айналады. Жан тек ылғалды ғана емес, сонымен бірге, құрғақ та болуы мүмкін. Сонымен, жан қарамақарсы екі құбылысты – ылғалды және құрғақ жаннан тұрады. Ылғалдық жаман жандарға тән. Мысалы, ылғалды жан маскүнемдерге, ауруларға, күнделікті ләззат іздеген адамдарда кездеседі. Ал құрғақ жан – данышпан, ақылды адамдарда кездеседі. Жанның құрғақтығы – оның логосы. Мұндай логос ғарышты билейтін объективтік логос сияқты шексіз, терең келеді. Сондықтан жанның шегіне жетемін деп талпынсақ, жан логостың тереңдігі соншама – оған жете алмайсың. Қарама-қарсы құбылыстар тек жан логикасына ғана тән емес, ол жалпы ғарыштық құбылыс. Мысалы, теңіз суы балықтар үшін таза болса, адамдар үшін – арам, сондықтан балықтар ол сумен қоректеніп өмір сүрсе, адам оны ішсе, ауруға шалдығады. Сол сияқты, ең әдемі деген маймыл адаммен салыстырғанда ұсқынсыз болып көрінеді. Гераклиттің салқын жылынады, ыстық салқындайды, немесе денсаулықтың қадірін ауырғанда білерсің деген пікірлері, жоғарыда көрсетілгендей, заттардың қарама-қарсылықта және үздіксіз өзгерісте болып тұратындығын көрсетеді. Осыдан келіп, ол барлық денелер өзен сияқты ағып жатады, ал бір өзенге екі рет түсуге болмайды деген қорытынды жасайды. [8] Гераклиттің пікірінше, қарама-қайшылықтар тепе-тең жағдайда болады, бірақ ол тепе-теңдік қарама-қарсылықтардың күресі арқылы бұзылады да, дүниеге жаңа заттардың пайда болуына мүмкіндік туады. Қарама-қарсылықтардың күресі - әлемде өзгерістердің болуының негізгі заңдылығы. Күрес – жалпыға бірдей, барлығы күрестің және қажеттіліктің арқасында пайда болады. Осындай қарама-қарсылықтардың күресін гераклит үндестік ретінде қарастырады. Бірақ, мұндай үндестік көрінбейді, айқын емес, онысымен де ол өте күшті және әлемдегі барлық денелерге тән. Осындай үндестікте жамандық, ұсқынсыздық сияқты келеңсіз құбылыстар, тұрақсыз келеді де, жақсылық, көркемдік сияқты абсолютті құбылыстармен араласып, жойылып кетеді. Бірақ, бұларды көру мүмкін емес, оларды көру тек құдайларға тән. Сондықтан да адамдардың мынау - әділеттілік, мынау - әділетсіздік, мынау – жаман, мынау – жақсы деп жатқандардың бәрі құдай үшін әділетті, жақсы, көркем. Осыдан келіп, гераклит адамдар логоспен күнде кездесіп жатса да, оны танып біле алмайды деген қорытындыға келеді. Оның себептері әртүлі. Бір жағынан, табиғаттың өзі сырын көп аша бермейді, екіншіден, адамдардың көпшілігі әбден тойынған, сондықтан олар табиғат сырын түсінуге талпынбайды. Оған қоса, осы көпшіліктің талап-мүддесін қорғаштаған халық ақындары да, ұстаздар да (гомер, гесиод т.б) табиғат сырын түсінуге мүмкіндік бермейді, себебі, олардың жырлары, ілімдері логосты түсінуге бағытталмаған. Үшіншіден, көп білгендік те логосты түсінетіндей ақылға ақыл қоспайды. Данышпандықтың белгісі – дүниенің бірлігін мойындап, логосты танып-білуге кедергі құбылыстардан өзін алшақ ұстап, сол дүниенің даму заңдылықтарына бағынуы. Гераклит адамдар табиғатынан бір-бірімен тең десе де, шын мәнінде олардың тең еместігін мойындайды. Олардың теңсіздігі – талғаммүдделерінің әртүрлігінің салдары. Көп адамдар логос заңымен өмір сүрмейді, өз түсінігімен өмір сүреді. Ондай адамдар өз ынтызарлығының билігінде болады. Бірақ, олар бір нәрсені түсінбейді. Мысалы, олардың барлық тілектері орындалса да, олардың жағдайлары соншалықты жақсармас еді. Жалпы, адам мемлекеттік құрылымның да, табиғаттыңда негізін қалайтын логос заңына мойынсұну арқасында өз жанын тыныштыққа бөлеп, айқындайды, сөйтіп бақытқа кенеледі. Гераклиттің ілімі ежелгі грек, әсіресе, стоиктер философиясына үлкен әсер етті, солардың арқасында бүкіл батысқа тарады. Гегель, лассаль, ницше сияқты ғұламалардың еңбектерінде гераклиттің көптеген идеялары одан әрі дамытылып, жалғастырылды. Гераклиттің іліміне марксистер де көп көңіл бөлді. Пифагор (б.д.д. 580-500 жж.) Біздің дәуірімізге дейінгі V-І ғасырдың аяғында философиялық ілімдер кіші азиядан “ұлы элладағы” ауыса бастады. Осы кезеңде оңтүстік италия мен сицилияда “пифагоршылар мектебі” деп аталған одақ құрылып, онда қоғамдық өмірді діни-әдептілік тұрғыдан реформалау қажеттігі туралы ілім кең өріс алады. [4] Пифагоршылар қоғамда анархияның етек алуына қарсы болып, құдайдың айтуымен жасалған мемлекеттік заңдарды сақтау керектігін уағыздады. Пифагоршылар өздері бірауыз болмағаны, осыған орай “ата жолын” қуушылар мен мемлекттік билікке барлық халық қатысуы керек деген ағымдардың арасында тартыстар болғаны белгілі. Пифагор самос аралында туып-өскенмен, кейінірек келе, әртүрлі жағдайларға байланысты египетте, вавилонда (жрецтерден дәріс алған), үндістанда болып, ең соңында “ұлы элладаның” критон қаласында өмір кешкен. Пифагор және пифагоршылар туралы аристотель былай дейді: олар метематикамен шын мәнінде шұғылданған алғашқы ойшылдар. Пифагор тек қана математикамен айналысып қоймай, оның негізгі қағидаларын – сандарды – жалпы әлемдік қағидаға айналдырған және сол сандардың ара қатынастарын, олардың арасындағы пропорцияны - әлемдік үйлесімділіктің бейнесі деген көзқарсты өзінің философиялық ілімінің өзегі етіп қабылдаған. Оның пікірінше, сандар - барлық заттардың, ғарыштың негізі. Пифагордың ғарыштың бастамасы, негізі деп отырған сандары жай күнделікті өмірде қолданып жүрген сандар емес, олар – ғарыштың реттілігін, үйлесімділігін көрсететін сандар. Бұл үйлесімділікті біз аспан денлерінің бір сазды дыбысты белгілі бір интервалда шығаруынан білеміз. Бірақ ол дыбыстар үздіксіз шығып тұрғандықтан және олар бізге тұрақты әсер еткендіктен, біз оны қабылдай алмаймыз. Әр планета жерді айнала жүріп, өзедеріне тән дыбыс шығарады. Мысалы, айдың дыбысы биік, ал сатрунның дыбысы - өте төмен, осы екі дыбыс қосылғанда үйлесімді мелодия пайда болады. Сандар тек денелерге ғана тән бастама емес, олар әдептілікке де, рухани құбылыстарға да, жанға да тән. Жан дегеніміз сандардың үйлесімділігі. Жан мәңгі өмір сүреді. Ол адам өлгеннен кейін жануарларға, өсімдіктерге ауысуы мүмкін. Бұл жерде біз пифагорға ежелгі үндістандағы ведалық ілімінің әсерін байқаймыз. Ежелгі үндістандағы философиялық көзқарастардағы сияқты өмірдің негізгі мақсаты дейді пифагор, жанды тазарту. Оған – құмарлықты жеңу, жастардың үлкендерді бұлжытпай тыңдауы, достық пен жолдастықты дәріптеу сияқты әдептілік қағидаларын сақтай отырып жетуге болады. Пифагоршылар гераклит сияқты ғарыш қарама-қайшылыққа толы дей отырып, олардың 10 жұбын атап көрсетті. Олар: шектілік және шексіздік, тақ және жұп, жалқы және жалпы, оң және теріс, еркек пен әйел, тыныштық пен қозғалыс, түзу мен қисық, жарық пен түнек, жақсы мен жаман, квадрат пен көпқырлылық. Осылардың ішіндегісі ең маңыздысы - шектілік пен шексіздік. Шекті нәрселерді танып-білуге болса, шексіздікті танып-білу мүмкін емес. Шекті денелер геометрия арқылы бізге мәлім болса, шексіздік – танымның мүмкіндік шеңберінен тыс, сондықтан оны тек ойша шамалауға болады. Қорыта айтқанда, пифагор философтардың ішінде бірінші болып өз ілімінде сан категориясын жан-жақты қарастырған және өз ілімін халық 40 арасында үгіттеп таратқан (пифагоршылар одағы) ғұлама. Оның ілімдері кейінірек платон философиясының қалыптасуына үлкен әсер етті. Элеаттар мектебі. Негізгі өкілдері: ксенофан, парменид, зенон. Элеаттар ілімі ежелгі грек философиясының дамуындағы жаңа қадам болды. Егер милет мектебінің өкілері түпнегіз – физикалық дене, ал пифагоршылар – сан десе, элеаттарда түпнегіз – болмыс. Элеаттар ілімінің негізгі қағидалары мынаған саяды. Түйсінген денелердің барлығын нақтылық деп қабылдауға болмайды, керісінше, олардың бәрінде өздерін ақыл-ой арқылы негіздеуге болатын мүмкіндіктері болуы шарт, себебі, тек қана түсіндіруге болатын заттар ғана нақтылы өмір сүреді. Қарама-қайшы пікірлерге сыймайтындар жоқ. Олай болса, нақты шындық пен түсіндіре білудің арасындағы қарама-қайшылық – біз қолданып жүрген ұғымдардың деңгейлерінің жеткіліксіздігінің салдары. Бұл пікір ешқандай талқылауды керек етпейді. Элеат мектебінің негізін қалаушы және көрнекті өкілі – колофон полисінен шыққан ксенофан (шамамен б.д.д.576-487 ж.ж ) болды. Оның пікірінше, барлық заттардың негізі – жер. Жер өзінің тамырларымен шексіздікке кетеді. Тіршіліктің шығуына жермен қоса судың да маңызы зор. Жанны” өзі де жер мен судан жаралған. Ал судан бұлттар пайда болады да, бұлттардан аспан денелері жаралады. Мысалы, ай – бір жерге шоғырланған бұлт болса, күн – су буының жануының салдарынан шоққа айналған аспан денесі. Егер милет мектебінің өкілдері космостың генетикалық бастамасын,әрі түпнегізін физикалық қасиеттері бар ауа, су, от апейрон десе, ксенофан олардан әрірек кетіп жер космостың түпнегізі ретінде біртұтастық деп тұжырымдайды. Ол түпнегіздің шекті не шексіз екендігін, материалды немесе идеалды екендігін айқындамайды. Біртұтастық ретінде ол құдаймен пара-пар. Құдай – барлық нәрселер, бірақ бұл барлық нәрселер көптүрлілікті көрсетпейді, ең жоғары біртұтастықты көрсетеді. Оның түпнегізі – ақыл-ой. Құдай адамдарды жаратпайды, керісінше, адамдар өз бейнесіне қарап, құдайды жаратады. Егер жылқылар адамдар сияқты сурет сала білсе және өнердің түрлерін тудыра алатын болса, онда олар құдайларды өздері сияқты жылқы ретінде суреттер еді. Ксенофаның құдайы – таза ақыл-ой, ол материалды емес. Оның барлық күші – данышпандылығында. Ол гректердің бұрынғы құдайларындай бір орнынан екінші орынға қозғалып, дүниені кезіп жүрмейді, керісінше, ылғи да тыныштықта болады, қозғалмайды. Ол әлемді тек ақыл-оймен ғана басқарады, ешқандай да дене күшін жұмсамайды. Бірақ, - дейді ксенофан, - құдайдың, жалпыға ортақ табиғаттың нақты шындық екенін ешуақытта ешкім көрген де емес, білген де емес. Ал егер осы ақиқатты танып-білу жолында кімде-кім дұрыс бағыт алған болса, ол бәрібір ондай ақиқатты білмес еді. Себебі, құдайдың жалпыға ортақ табиғаттың өмір сүруі дегеніміз, олардың бар сияқты болып көрінуі ғана. Түйсіктер берген ақпараттар шындыққа жатпайды. Ақыл-ойдың өзі де кейде бізді алдайды. Ал ақиқат ақыл-ойдың қорытындысы емес, 41 кездейсоқтықтың жемісі. Осыдан келіп, ксенофан дүниені танып - білу мүмкіндігін емес, танып-білу мүмкіндігі туралы білімнің болуын жоққа шығарды. Ксенофаның жалқы құдай туралы ілімін әрі қарай дамытып, оны бір тұтас болмыс ұғымына дейін көтерген ойшыл – парменид (шамамен б.д.д. 540-480 жж.) болды. Оның негізгі шығармалары: “табиғат туралы”, “ахиллес” (бізге дейін жетпеген). Парменидтің қарастырған мәселелері – болмыс пен бейболмыстың ара қатынастары мен болмыстың ақыл-ойға қатынасы. Бұл екі мәселенің екеуін де тек ақыл-ой арқылы шешуге болады. Ақиқатқа тез жету үшін ақыл-ой көптеген тор мен тосқауылдарға тап болуы мүмкін. Бірінші күтіп тұрған тосқауыл – бейболмыстың бар екенін мойындау, ал мойындағаннан кейін, ол қажетті түрде бар болып шығады. Екіншісі бір мезгілде болмыс пен бейболмысты бір-бірімен тепе-тең және тең емес деп жорамалдау. Бұл екі тосқауылдың екеуі де бізді ақиқатқа жеткізбейді. Себебі, бір баста бірін-бірі жоққа шығаратын екі тезис болуы мүмкін емес. Сондықтан, не болмыс пен бейболмысты тепе-тең деп, немесе олар тең емес деп жорамалдау керек. Ал бейболмыстың өзін бар деп санау да қайшылыққа әкеліп соқтырады, себебі бейболмыс дегеніміздің өзі – болмыс. Бұл жерде парменид кейінірек аристотель ашқан ойлау қабілетінің ең басты заңы – қарама-қайшылық заңын ашуға жақын қалды. Парменидтің пікірінше, болмыс пен бейболмыс тең емес, басқаша айтқанда, болмыс – нақты өмір сүреді де, бейболмыс деген жоқ нәрсе. Осы пікірін парменид дәлелдеуге тырысады. Айта кететін бір жайт – ол, парменидке дейін философтар өз тезистерін дәлелдеуден гөрі, метафорамен немесе ұқсастық тәсілін қолдану арқылы (салыстыру арқылы) негіздеуге тырысатын, ал парменид бірінші болып өз тезисінің дұрыстығын дәлелдеуге көбірек көңіл бөлді. Парменидтің ойынша, бейболмыстың болуы мүмкін емес, себебі, оны танып-білуге және оны сөзбен жеткізуге болмайды. Басқаша айтқанда, нақты өмір сүрмейтін нәрсені (бейболмысты) түсінуге де, ойлауға да болмайды. Енді бұл дәлелдің өзін дәлелдеу қажет. Осыдан келіп, парменид болмыс пен ойлаудың арақатынасын қарастырады. Оның пікірінше, болмыс пен ойлау процесс ретінде де, олардың жемісі ретінде де тепе-тең. Бұл тезисті, заттар мен ойлауды өз алдына жеке өмір сүретін құбылыстар екенін мойындай отырып, ой – затталынған (яғни, материалданған - ойдың бір затты ойлауға бағытталуы) кезде ғана ой болады деп түсінуге, ал зат – тек ойланылған кезде ғана зат болады деп түсінуге болатын сияқты. Осыдан келіп, парменид: егер бейболмыс нақты бар деген ой бар болатын болса, онда осы ойда ойланылатын бейболмыстың бар болғандығы, бірақ ол бейболмыс күйінде емес, болмыс күйінде өмір сүргендіктен осыған дейін бейболмыс туралы ойланған ойымыздың бәрі болмыс туралы ой болып шығады. Бейболмыс болмағандықтан, болмыс жалқы, біртұтас және қозғалмайды. Болмыстың өткен кезеңі де, болашағы да жоқ, ол өзгермейді. [6] Сөйтіп, парменид болмысты қалыптасудан, жалқыны – көптүрліліктен бөліп алып, нағыз ақиқат дегеніміз осы дейді. Әлемнің физикалық қасиеттеріне тоқтала келіп, ол от (жарық) пен жердің (тұңғиық, қараңғы) ара қатынасын қарастырады. Афродита космостың орталығында тұрады да, әлемді сол жерден басқарады. Мысалы, ол жандардың қозғалысын реттеп, бірде оларды көрінетін әлемнен көрінбейтін әлемге жіберсе, енді керісінше жібереді. Бұл жерде көрінетін және көрінбейтін әлемді болмыс және бейболмыспен салыстыруға болмайды, себебі, бұл екеуі де әлемнің бөлшектері ғана. Эросты алсақ, ол қарама-қарсылықтарды біріктіріп, бірбірімен байланыстырады (мысалы, жарық пен қараңғы түнекті, жер мен отты, еркек пен әйелді т.б.). Параменидтің ілімін әрі қарай жалғаструшы, оның шәкірті, элеаттар мектебінің көрнекті өкілі – зеннон (шамамен б.д.д. 490-430 жж.) Болды. Негізгі еңбектері: “Философтарға қарсы”, “Табиғат туралы”. Бұл еңбектері толық сақталмаған, бізге тек фрагмент күйінде ғана жеткен. Зенон паременидтің болмыс дәлелдеуге тырысады. Егер параменид өз дәлелін болмыстан аяқтаса, зенон, керісінше, өз дәлелін көзге көрінетін, ақиқатқа жатпайтын әлемнен бастап, болмыс әлемін қарастырумен аяқтайды. Оның пікірінше, физикалық әлем қарама-қарсылыққа толы, сол себепті ол ақиқатқа жатпайды, ол нағыз біздің түйсінуімізден тыс жатқан әлем, ол – болмыс. Бомыстың жалқылығын және біртұтастығын зенон өзінің атышулы тәсілі “эпихейрема” арқылы дәлелдемек болады. Бұл тәсілдің мәні – тікелей дәлелдеу тәсілінің орнына кері бұрмалап дәлелдеудің негізінде қарсыластарының пікірін абсурдтық жағдайға әкелу арқылы, оған өзінің бұрынғы айтқан пікіріне шексіз көп заттар өмір сүретін болса, онда олар шындығында қанша болса, тура сонша болулары керек (аз да емес, көп те емес). Ал енді олар қанша болса, сонша заттар бар болса, онда шексіз көп заттар өмір сүрсе, онда болмыс та сан жағынан шексіз. Екінші эпихейремда былай делінеді: егер болмыс шексіз көп болса, онда ол үлкенді-кішілі болып бөлінулер керек. Үлкен болғанда соншалықты шексіз үлкен, ал кіші болғанда, соншалықты мөлшерсіз кіші болуы мүмкін. Ал егер шексіз көп заттар бөлінбейтін болса, онда олардың мөлшерлері жоқ болғандығы. Себебі, ол заттар шексіз кіші. Ал егер олар бөлінбейтін болса, онда олар таусылмайтын бөліктерден тұрады да, шексіз үлкен болады. Дүниеде бар нәрсенің мөлшері болады, ал мөлшерлі нәрсенің денесі болады. Егер бөлшектері жоқ нәрселер - өте мәнсіз құбылыс болса, онда сол бөлшектенбейтін және өте мәнсіз құбылыс – парменид айтқан біртұтас, жалқы болмыс, - деп дәлелдейді зенон. Болмыстың қозғалмайтындығын зенон өзінің “дихотомия” (ортасынан қақ бөлу), “ахиллес және тасбақа”, “жебе”, “стадион” деген апорияларына (шешілмейтін, лажсыз жағдайлар) сүйеніп, дәлелдемек болады. “Дихотомия” деген апориясының мазмұны мынадай. Қозғалыс бастала алмайды, себебі қозғалыстағы зат жолының аяғына жеткенге дейін, сол 43 жолдың жартысын өтуі керек, бірақ сөйтіп шексіз кете береді. Басқаша айтқанда, бір нүктеден екінші нүктеге жету үшін саны шексіз нүктелерден өтуі керек, ол мүмкін емес. Бұл апорияның мағынасы мынада: шексіз кішкентай кескінділер нольге ұмтылады, бірақ өшпейді, оған жете алмайды. Екінші апорияда желаяқ ахиллес жайбасар тасбақаға жете алмайды, себебі ахиллес тасбақа қозғалыс бастаған нүктесіне жеткенде, тасбақа өзінің жылдамдығы ахиллестің жылдамдығынан қаншама аз болса да, өз жылдамдығына сәйкес жол жүріп, алғашқы нүктеден алыстайды, сөйтіп, шексіз кете береді. Мағынасы мынадай: шексіз азая беретін интервал нольге ұмтылады, бірақ оған жете алмайды. Үшінші апория бойынша, ұшып келе жатқан жебе тыныштықта болады, себебі қозғалыстағы дене әр уақытта да өзіне пара-пар орын алады, басқаша айтқанда, сол орында әр моментте тыныштықта болады, сондықтан ол тіпі қозғалмайды. Себебі қозғалыс тыныштықтың қосындыларынан тұруы мүмкін емес. Төртінші апория да осыған ұқсас. Бұл апориядан шығатын қорытынды: зенон элеаттардың ойлау мен болмыстың тепе-теңдігі туралы тезистеріне сүйене отырып, түйсіне алатын әлемдегі заттардың қозғалысын емес, тек қана ойлау әлеміндегі қозғалысты жоққа шығарады. Басқаша айтқанда, зенон қозғалыстың бар екенін күмән келтірмейді, бірақ сол қозғалысты ақыл-ой арқылы бейнелеу қайшылықты сипатта болғандықтан, қозғалыс туралы сезім мүшелері берген мәліметтердің ақиқаттығына күмәнданады. Зенонның қойған біртұтастық пен шексіз көптік, қозғалыс пен тыныштық сияқты мәселері ғасырлар бойы талай ғұламаларды ойландырып, олардың философиялық ізденістеріне ой түрткі болды. Софистер. Біздің дәуірімізге дейін v ғасырда ежелгі грецияда құлиеленушілік демократия логика, риторика, философияның жедел қарқынмен дамуына жол ашты. Соттарда, халық жиналыстарында әдемі сөйлеп, халықты, мүмкін болса өз қарсыластарын да айтқанына сендіріп, өз жағына тарта білу өнері алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысыты риторика (әдемі сөйлеу өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Оларды софистер деп атады. Олардың басты қағидасы - әркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен жамандықтың объективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы болса – сол жақсылық, игілік. Софизмнің қалыптасуына Протогар, Горгий, Гиппий, Критий т.б. ойшылдар ат салысты. Солардың ішінде өз ерекшеліктерімен көзге түскен ойшыл - протагор (шамамен б.д.д. V ғысырдың 80-жылдары) болды. Негізгі еңбектері: “Ғылымдар туралы”, “Мемлекет туралы”, “Құдайлар туралы” т.б. Протагор шығармалары бізге толық күйінде жетпеген, кейбір фрагменттер ғана сақталған. Протагор білімінің салыстырмалы екендігі туралы ілімін материяның абсолютті өзгермелі және тұрақсыздығы сияқты қасиеттеріне сүйеніп, дәлелдемек болады. Егер табиғаттың өзі абсолютті өзгерісте болатын болса, онда оны танып-білуге бағытталған субъектінің білімі де өзгермейді, тұрақсыз. Олай болса, өзгермелі, өзінің қарама-қарсы екі пікір айтуға болады және сол пікірлердің екеуі де дұрыс болуы ғажап емес. Мұндай жағдайда адам әбден шатасуы мүмкін, сондықтан ол осы екі қарама-қарсы пікірдің береуін қабылдап, екіншісін теріс пікір ретінде жоққа шығаруы керек. Осыдан келіп, протагор “адам - барлық заттардың мөлшері” деген қағидны ең негізгі қағида ретінде қабылдайды. Бұл қағида бойынша, маған заттар қалай болып көрінсе, мен үшін олар солай болып, ал саған қалай көрінсе, сен үшін – солай болып қалады. Білімнің салыстырмалы екендігін протагор өздігінен ештеңе өмір сүрмейді және пайда болмайды, олар басқаларға қатынасы арқылы айқындалады деген пікір төңірегінде дәлелдемек болады. Сондықтан: жел салқын ба? Немесе жел дегеннің өзі бар ма? Деген сұрақтардың өзі дұрыс емес. Себебі, біреулер үшін жел болуы мүмкін, ал басқа біреулер үшін ол болмауы мүмкін, біреулерді ол теңселіп-құлатуы мүмкін, ал енді біреулерді оны елемеулері мүмкін. Олай болса, түйсіну субъективті құбылыс, бұдан шығатын қорытынды - әркімнің өз түйсінуіне байланысты айтқан пікірлері - өздерінше ақиқат, тек соны дәлелдей білу керек. Демек, ешкімде де теріс пікір жоқ, бірақ сол көп пікірлердің ішінде біреуі ақиқат болуы немесе дұрысырақ болуы ғажап емес. Данышпандардың пікірлері басқа адамдардікінен гөрі дұрысырақ келетініне талас жоқ. Пікір таңдауда адамдар пайдалылық мөлшеріне сүйенуі керек. Ол жамандық пен жақсылықтың салыстырмалы болатындығын, ал объективті нақтылықта олардың жоқ екендігін көрсетеді. Олай болса, ненің жаман, ненің жақсы екенін өз пайдаңа байланысты шешуің керек. Рақымшылдық (адамгершілік, ізгілік) дегеніміз не, оған адамдарды үйретуге бола ма? – деген сұраққа протагор былай деп жауап береді: ізгілікке, рақымшылыққа талпыну қабілеті барлық адамдарда бар, бірақ ізгіліктің, рақымшылықтың өзі туа біткеннен болмайды, сондықтан оған адамдарды оқыту, үйрету керек. Егер адамдар өздері соған талпынса, онда ізгілікті, рахымды адам болып шығады. Осыған байланысты мемлекет қоғамда ізгілік, рақымшылық сияқты қасиеттерді тәрбиелей алатын болғанда ғана қылмыскерлерді жазалауға болады, себебі, жазалаудың өзі жамандықты болдырмау үшін қолданылатын шара ғой, - дейді протагор. Сократ та, платон да, аристотель де софистік ілімді, оның ішінде протагордың ілімін сынға алып, софизм деген шын данышпандық емес, алдамшы данышпандық, ал софистер осының арқасында пайда тауып жүрген адамдар деп көрсетеді. Эмпедокл (б.д.д. 487/82-424/23). Негізгі еңбектері: “Табиғат туралы”, “Тазарту”. Бұл шығармалардың кейбір үзінділері ғана қазіргі кезеңге дейін жеткен. Әлемнің алғашқы бастамасы етіп дәстүрлі қалыптасқан “заттардың төрт тамырын” – жер, су, ауа және отты алған. Бұл бастамалар – бір-біріне ауыспайды. Эмпедокл төрт алғашқы бастаманы төрт құдаймен теңестіріп қарайды. Олар зевс, гера, аид және нестис (су құдайы). Ал қалған 45 құдайлар осы тамыр – құдайлардан жаратылады. Әлемдегі заттар осы төрт бастаманың бір-бірімен әртүрлі мөлшерде араласуынан пайда болады.[5] Мысалы, сүйек – судың екі, жердің екі, оттың төрт бөліктерінің қосындасынан тұрады, нерв – судың екі, бір-бір жердің және оттың бөліктерінен тұрса, қанда төрт тамырдың төртеуі де тең орын алған. Төрт тамырдың қай-қайсысы да белсенді болмағандықтан әлемдегі болып жатқан үздіксіз өзгерістер пен процестердің қозғаушы күші ретінде эмпедокл бір-біріне қарама-қарсы екі бастаманың күресін алады. Біріншісі, филия – махаббат (сүйіспеншілік) – ғашықтық күш ретінді, “төрт тамырдың” қойнауын қорғап-сақтауға әрекеттеніп, бірлік пен жақсылықтың, әртектілерді біріктірудің, біртектілерді бөлудің ғарыштық себебі болса, екінішісі – нейкос жек көру мен жаманшылық ретінде көпшілік пен жамандықтың әртектілерді бөлудің, біртектілерді біріктірудің ғарыштық себебі. Өзара күресте филия мен нейкос алма-кезек жеңіске жетеді. Олардың жеңіс кезеңдері ғарыштық циклдың төрт фазасына сәйкес келеді. Бірінші, үшінші фазаларда махаббат (сүйіспеншілік) жеңеді. Бұл фазаларда әлем шарға (сфайрос) ұқсайды да, төрт алғашқы бастама тепе-тең түрде бір-бірімен араласқандықтан, сондықтан бұл кезеңдерде заттар жеке-дара болып қалыптаспаған. Ал, екінші, төртінші фазаларда жек көрушілік пен махаббат тепе-тең болады. Бірақ бұл тепе-теңдік тұрақсыз, демек олардың үздіксіз қозғалысының арқасында олардың дамуы бірлік пен жақсылықтан көпшілік пен жамандыққа (екінші фаза) және көпшілік пен жамандықтан бірлік пен жақсылыққа (төртінші фаза) бағытталады. Эмпедокл әлемді мәңгі қайталанып отыратын құбылыс деп санайды. Әлем өзінің тамырлары деңгейінде және “уақыт айналымың шеңберінде өзгермейді де, ал жеке заттар деңгейінде және “уақыт айналымының” ішінде ылғи да өзгерісте болады. Ғарыштың махаббат пен жек көрушілікті адам өзіне тән осы сияқты махаббат пен жек көрушілік арқылы танып-біле алады. Эмподокл жанның көшіп-қонатынына сенеді. Өз жанының бұрынғы өміріндегі кім болғанын айта келіп, барлық денелерде ақыл мен оймен қамтып отыратын “қасиетті ақыл” арқылы түсіндіруге тырысады, ал оның материалдық негізі заттардың төрт тамыры тең араласқан. Әлемді толық танып-білу осы “қасиетті ақылға” тән, ал адам осы шексіз әлемнің өз жүрегі көрсеткен кішкене ғана бөлігін танып біле алады. Эмпедоклдың пікірінше, жанды денелер жансыз тіршіліктен пайда болады, бірақ олар тұтас күйінде емес, алдымен олардың жекелеген органдары пайда болып, олар қалай болса солай өзара қосылады да, қоршаған ортаға бейімделмеген, ебедейсіз бөліктері өміршеңдігін көрсете алмай, өз орнын ортаға бейімделген жаңа организмдерге беруге мәжбүр болады. Сөйтіп, дүниеде өзіміз көрегендей өсімдіктер мен жануарлар әлемі, тура осындай тәсілмен адам пайда болады. Сәуленің жылдамдығы туралы эмпедокл тамаша болжам айтқан. Жер мен аспан әлемінің арасында сәуле белгілі бір уақыт аралығындағы үлкен жылдамдықпен 46 қозғалып, жан-жаққа тарайды, сол себепті адамдар оны қабылдай алмайды. Эмпедокл өзінің философиялық, физикалық, биологиялық қағидалары арқылы адамзат мәдениеті тарихында өзіндік із қалдырған ірі ойшыл. Анаксагор (б.д.д. 500-428 жж). Негізгі еңбегі – “Табиғат туралы”. Анаксагордың пікірінше, алғашқы бастама төртеу емес, сан жағынан шексіз көп, және ол – заттардың барлық жағдайын қамтиды. Бастама зат күйіндегі, су, алтын т.б. Емес, ол (бастама) – от, су, алтын т.б. Заттардың кішкентай, көрінбейтін, сезінуден тыс жатқан бөлшектері, оларды анаксагор – “барлық заттардың тұқымы (ұрық)” деп, ал Аристотель оны – “гомеомерия” деп атаған. Гомеомерийдің әр түрлі өзіне тән сапалық қасиеттерін сақтйды. Мысалы, қанның тұқымы (ұрығы) қанға тән барлық сапамен, темірдің ұрығы – темірдің сапасымен, ағаштың ұрығы – ағаштың сапасымен т.б. Ерекшеелнеді. Сапалар мәңгі және өзгермейді. Заттардың ұрығы алғашқыда бір-бірімен тәртіпсіз орналасып, әлемде хаос болған. Кейін келе, заттардың ұрығын тәртіпті қозғалысқа түсірген “Әлемдік нустің” (әлемдік ақыл) арқысында әрекеті бөлшектер бір-бірінен бөлініп, ал біртектілрі қосылып, жекеленген сезімдік заттар пайда болады. Нус – жұқа, жеңіл зат, ол өзі жарататын заттар әлемінде тұратынына қарамастан, олармен араласпайды, себебі оның басқа заттармен қосылу мүмкіндігі жоқ. Ешқандай денелер басқаша жолмен пайда болмайды және жойылмайды, олар тек бар заттардың қосындысынан пайда болып, ал олардың бөлінуінің арқасында сол зат ретінде жойылып, бөлшектерге айналып, кейін олар қайтадан қосылып басқа зат болып, т.б. сөйтіп шексіз дами береді. Мысалы, ауыр, дымқыл тығыз бөлшектер әлемнің ортасы. Онда жиналып, олардан жер пайда болса, жеңіл, жылы, құрғақ бөлшектер ауыр бөлшектерден бөлініп, жоғары көтеріледі де, олардан аспан әлемі пайда болады. Аспанда ылғи қозғалыста болатын тастар бар, сол қозғалыстың арқасында олар құламайды, егер аспан өз қозғалысын тоқтатса, онда ол жерге құлап тұсер еді, ал аспан өз қозғалысын бәсендеткенде ондағы тастар жерге құлап түсіп жатады. Айда жер сияқты, онда да жазықтық, тау-тасты жерлер бар, ол өзіне жарықты күннен алады, ал күн болса, ол – балқыған темір мен жанып тұрған тастардан тұрады, аумағы жағынан пелопонестен аз-ақ үлкен. “Тіршіліктің ұрығы” жоғарыдан (аспаннан) жерге жауын (жаңбыр) арқылы түседі. Тіршілік ұрығы гомеомерийдің бір бөлігі ғана. Анаксагордың пікірінше, заттарды қарама-қарсы қасиеттеріне танып білуге болады. Мысалы, салқын жылу арқылы, тәтті-ащы т.б. Бірақ, сезім мүшелері, соның ішінде түйсік бізге ақиқатты ашып бермейді, себебі гомеомерийді сезім мүшелері арқылы танып-білу мүмкін емес, оны тек ақыл-ой арқылы тани аламыз. Білім бізге бостандыққа жетуге мүмкіндік береді, анаксагордың кейінгі антикалық ойшылдарға үлкен әсер етті. ҚОРЫТЫНДЫ Философия адам баласының қайнарынан бастау алатын ғылым. Ол біздің заманымызға дейінгі мыңжылдықтың басында дүниеге келді. Сол кезден бастап ол үнемі даму үстінде. Адам баласының ойы кеңіген сайын философияда тереңдей түсті. Ал Философияны дамуға көп ықпалын тигізген осы философтар Платон, Сократ, Аристотель. Сондықтан да философтар тарыдай шашылған жеке-дара емес, шоқ жұлдыздардай болып дүниеге келген делік. Олардың пікірлері де біріне-бірі жалғасып жатты. Әдебиеттер тізімі Бурова Е.Е., Карабаева А.Г., Кириллова Г.Р. Введение в философию и методологию науки (оқу қүралы). Алматы,1997 Косиченко А.Г. Философия и методология науки (Аспиранттар мен магистрлерге арналған курс бойынша оқу қүралы). Алматы,1997 Методы научного познания. Алматы: Ғылым,1996 Кохановский В.П. Философия и методология науки. Ростов-наДону,1999 Философия и методология науки.Для аспирантов и магистрантов/Под.ред. К.Х.рахматуллина и др. Алматы,1999 Қосымша әдебиет Бурова Е.Е. Соизмеримость в социогуманитарной дисциплинарности. Алматы, Қазақ Университеті, 1999 Степин В.С. Теоретическое знание . М., 2000 8. Койре А. Очерки истории философской мысли. О влияниях философской концепции на развитие научных теорий. М., 1988 жүктеу/скачать 91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|