Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі

Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе болашағымыз бала тәрбиесімен айналысатын болашақ маманның ақпараттық мәдениетін қалыптастыру қоғамның өзекті мәселелерінің бірі болмақ.

Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың даму қарқыны адамзат баласының талғамының өсуі, электронды есептеуіш (комьпютер) құралдарының кең көлемде қолданылуы, интернеттің т.б. ақпараттық құралдардың пайда болуы, білім беру саласында жаңа технологиялық әдістерді енгізуге ықпал етуде. Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық идеялардың тез өзгеруімен, инноватциялық жаңашылдыққа көшуге болашақ мұғалімдердің іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.

Жаңа типті мектептегі мұғалімнің біліктілігін жетілдіру мен қатар, кәсіби іс-әрекеттің ғылыми негіздерін іс-тәжірибелеріне қолдануға, адами-құндылық қасиеттермен қатар іскерлік пен дағдыны қалыптастыруда оқушыны қалай оқыту керек –деген мәселеге жаңа көзқарас, жаңа ой қажет. Қоғам талабына сай даму кезеңінде ең қажеттісі жаңа мазмұн, жаңа ақпаратты меңгеріп ыңғайына қарай қолдану білікті мамандарға қойылатын негізгі бір талаптардың бірі.

Ақпараттар тасқыны толассыз ағылған қоғамымызда әр мұғалім өз ісіне қажетті өзгерістерді, әр түрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды, жаңа әдіс-тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білу керек.

Осы орайда білім беруді ақпараттандырудың жүйеленген бағыты "Мектептерге –Интернет " атты ведомствоаралық бағдарламен анықталады. Бұл бағдарламаның әрекеті – компьютермен жабдықталған және байланыстары бар мектептерде ғаламдық ақпараттық жүйе қосу болып табылады. Бүгінгі күні аталған бағдарламаға сәйкес республикадағы 800-ден астам мектептер

" Интернет " жүйесіне қосылған.

Бірақ Қазақтелекомның мәліметтеріне сүйене отырып, интернет жүйесіне қосылғанымен көптеген мектептерде ғаламдық жүйеде жұмыс жасалмайтыны анықталған.

Көптеген мәліметтерді сапаптай келе, бұл жағдайда болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыру процесін зеттеу жеткіліксіз боғандықтан үлкен ғылыми-педагогикалық проблемаға айналып отырғанын байқаймыз.

Педагогикалық ғылымда ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласында В.П. Тихомиров, А.П. Ершов, М.П. Лапчик, А.А. Кузнецов, Д.Ш. Матрос т.б. ғалымдар қарастырса, отандық ғалымдардан Е.Ы. Бидайбеков, Ж.А. Қарайов, Б.А. Қойшыбаев айналысса, электронды-педагогикалық оқулықтар мен жүйелерді жасауда Г.К. Нұрғалиева, С.С. Құнанбаева, М.К. Қойкелдиев, М.Х. Балтабаев, Г.Б. Ахметова т.б. ғалымдарымыз зерттесе, оқу процесі мен ұйымдастыру құрылымына жаңа ақпараттық технологияларды комплекстеуді интеграциялау арқылы енгізу мәселесімен Б.Б. Бөрібаев, Д.М. Джусубалиева,и А.М. Татенов, Е.Г. Гаевская және т.б. ғалымдар зерделеп өзіндік тұжырымдама жасады.

Бірақ көптеген ғылыми еңбектерді қарастыра келе болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыру, мұғалімді жаңашылдық бағытпен қамтамассыз ету мәселелерін әле де толық зерттелмегеніне көзіміз жетті.

Сондықтан, болашақ мұғалімдердің ақпараттық мәдниетін қалыптастыру өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын “Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыру ” -деп таңдауға себепші болды.

Зерттеудің мақсаты: Болашақ маманның ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу және педагогикалық-эксперименттік жұмыста тиімділігін тексеру.

Зерттеу объектісі: Болашақ мұғалімдерді ақпараттандыру процесі.

Зерттеу пәні: Болашақ мұғалімдерді ақпараттандыру әрекеті.

Зерттеудің болжамы: Егер, ақпараттық мәдениетті басқару процесі болашақ мұғалімнің іс-әрекетіне сай жасалса, онда болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетінің мәнін ашуға бағытталған болар еді, өйткені жоғары оқу орындарындағы ақпараттық процестің негізі болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың іс-әрекеті болып табылады.

Зерттеудің міндеттері: Мұғалімнің ақпартатық мәдениетінің теориялық негіздемесін даярлау, зерттеу тақырыбына сай тірек ұғымдардың мәнін ашу.

Зерттеудің негізгі ойы. Ақпараттық ғасырда ақыл-ой қызметінің дамуы компьютерлік және қазіргі қарым-қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету адамның іскер белсенділігіне, білімділігіне, мәдениетіне, ал жалпы айтқанда ғылым мен көзқарасқа түбегейлі әсер етеді. Бұл жағдайда болашақ мұғалімдердің ақпараттық мәдениеттінің қалыптасуы жалпы оқу-тәрбие процесінің тиімділігінің артуына бағыттала жүргізіледі.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың үлгісі мен әдістемесі даярланды.

Зерттеудің жаңалығы: "Ақпараттық мәдениет" ғылыми негізде талданды болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері жасалды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Мектептегі педагогикалық ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін жасау және оны практикаға енгізу жолдарын анықтау.

Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, қорыту және жүйелеу, педагогикалық зерттеу әдістерін (теориялық, эмпирикалық) қолдану, озық тәжірибелерді меңгеру, арнайы ұйымдастырылған тәжірибе жұмыстары бойынша зерттеу нәтижесін қорытындылау.

Бастапқы мәліметтер: Бұрыннан қалыптасқан болашақ мұғалімге қойылатын талаптар. Қазіргі кездегі мұғалімнің ақпараттық мәдениетінің қалыптастырудың тәжірибелік негіздері.

1. 
   Ақпараттық мәдениет процесінің сипаттамасы.
   
2. 
   Қазіргі болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздемесі.
   
3. 
   Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің жобасы және пайдалану жолдары.
   

Зерттеу жұмысы кіріспе бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бірінші бөлімде болашақ мұғалімнің кәсіби-адами құндылық қасиеттері мен қатар "ақпараттық мәдениет" ұғымының мән-мағынасын ашып, оны теориялық тұрғыда дәлелдейміз. Ақпараттық мәдениет идеяларын зерттеген ғалып-педагогтардың ой-пікіріне сүйене отырып, екінші бөлімде болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың жүйесін ендіре отырып, әдістемелік тұрғыда қолдануға болатынын айқындадық. Әр бөлімді қорытындылап, соңында пайдаланған әдебиеттердің тізімін көрсеттік.

1. 
   Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері
   
   1. 
      Болашақ мамандардың ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың
      

Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында жас ұрпаққа жан-жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан Республикасының барлық адамзатының білім алуға тең құқұлығы, әрбір адамзаттың интелектуалдық дамуы, психо-физиологиялық және жеке басының ерекшеліктері, халық үшін білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылуы. Атап айтқанда:

• 
  жеке тұлғаның білімділікке және дарындылыққа ынталандыру;
  
• 
  білім басқыштарының сабақтастығын қамтамассыз ететін білім беру процесінің үздіксіздігі;
  
• 
  білім беру мекемелерінің ұйымдастырылуы-құқұқтық және қызмет бағытының әр түрлілігі;
  
• 
  білім берудің ізгілікті және дамытушылық сипаты;
  
• 
  білім берудің құқұқықтық және экологиялық бағыттануы;
  
• 
  білімнің зиялылық сипаты;
  
• 
  оқыту мен тәрбиенің тығыз байланысы;
  
• 
  білімнің, ғылымның және өндірістің өзара кірігуі;
  
• 
  білім жүйесін ақпараттандыру.
  

Яғни, Білім заңында әрбір азаматтың білім алуға құқұқтығын негізге ала отырып, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты қамтиды және оқыту мен қатар тәрбие жұмыстары арқылы бойға дарыту мәселелері қарастырылған.

Осы орайда жаңа ғасырдағы оқыту технологиясының өркендеу, жаңашыл білім алу жолдары мен білім жүйесінің сабақтастығы т.б. мәселелер жөніндегі педагогикалық ой-пікірлер, оның ішінде біз зерттеу нысанымызға алып отырған жоғары оқу орны мен жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үрдісі мен тәрбие жұмыстарының сабақтастығының озық идеясын бүгінгі білім заңына сәйкестендіре отырып пайдалану көзделді.

Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейдегі сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қабілетінің негізгі шарты болып табылады. Маман өзінің мамандық сипаттамасымен қажеттілік құндылық ретінде өзінің кәсіпшіл қызметін ұсынушы нарықтық қарым-қатынастар оъектісінің ролін атқарады.

Осымен байланысты кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу, өзінің жоғары жеке қабілеті мен танымдық қызығушылығының қалыптасуына мен қатар ақпараттық мәдениеті қалыптастыру мүмкіндігі бар студент еңбек нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орны мен оның түлектерінің негізгі табысы болып табылады.

Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге ие болады. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек. [2.18].

Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының сапасы арта түседі. Өйткені, бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім жеке даманың өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез құлқын сипаттайды [3.18].

Қазіргі кезеңде- жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы қарама қайшылықтар мен өзара қарым-қатынастар заманы. Тұлғаның отбасылық, азаматтық құқықтық әлеуметтенуі белсенді түрде іске асырылып отырылған кезең.

XXІ ғасырдың басындағы ғылыми революциялық жалықтардың ашылуы, оның соңынан ғылыми техникалық прогресс әлемдік алаңға жаңа мәселелері алып келді. Ақпарат пен білімнің жетілдірілуі техникалық дамуына және өндірістің әр түрлі технологиясын іске асыруға мүмкіндік туғызды. Техника, технология, өндірістің дамуы мен оларды адамзаттың қарқынды қолдануы экологиялық аппатқа әкелудің шегінде тұр. Адамзаттың негізгі тапсырмасы болып өзінің сапасын жетілдіру “адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда ” басты мақсат адамның өзінің барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыру. Жалпы дамуды түсінудегі негізгі екпін адамның өз қажетін өтеуге бағытталады және оған қалай жете алады, ол арқылы қандай нәтижеге жетеді деген сұрақтарды қанағаттандырады. Тек қана даму арқылы адам сапасы мен адамдық қабілетіліктің өзгеруіне қол жеткізе аламыз. Яғни, даму барысында адамгершілік қасиеттермен адам бойында жеткілікті деңгейде қалыптастырылады. [4.23].

Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі, адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз басының және отбасының бағыты толыса түседі.

Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:

1. 
   психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
   
2. 
   ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
   
3. 
   еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
   
4. 
   ынтасын және қабілетін дамыту;
   
5. 
   өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
   

А) білім деңгейі;

Б) адамның жеке қасиеттері, қабілетін, мүмкіншілігін дамыту бейімділігінің арнайы қабілеттерінің динамикасына көңіл аудару. Мамандығын анақтауда жан-жақты зерттеу, оған кеңес беру арқылы көмек көрсету. Бұл бүкіл оқу-тәрбие жұмысының барысында үнемі бағыт-бағдар беріп отыруды қажет етеді. Болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуында кәсіптік іріктеудің мақсаты – мамандыққа жарамдылығын немесе жарамсыздығын анықтау. Ол үшін жеке адамның еркешеліктерін, мамандыққа қоятын талаптарды да жете білген жөн. Осығын байланысты күні бұрын профессиограмма жасалады. Профессиограмма – бұл белгілі бір мамандықтың ерекшеліктерін жеткілікті бейнелеу (жазу), мұндай мәліметтер жеке адамның белгілі мамандыққа жарамдығын, психолог, физиолог және медиктердің көмегімен анықталады. Мысалы, мұғалім мамандығына жеке адамның жарамдылығын анықтау үшін оның басқа қабілеттерімен бірге көру, есту мүшелерін және сөйлеу, психологиялық жағдайы, тіл табыса білуі, есепке алу басты талаптардың бірі болып саналады. [5.19].

Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік

және білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп,

жаңаша реңге ие болуы, жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап етеді. Сол себебті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халықымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабарлар болуы керек.

Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейіндегі сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қаблетінің негізгі шарты болып табылады. Кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,өзінің жоғары жеке қабілеті мен қажеттігіне жауап беру мүмкіндігі бар студент еңбек нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орынын тәмәмдау факторы ретінде шешуші ролге ие болып қана қоймай, негізгі өмірлік табысы болып табылады [6.9].

Өмірге көзқарасы, дүниетанымы кең болуы керек. Дүниетаным - ғылыми, көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін. Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әртүрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы: материалистер мұндай мәселені ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал діни ілімінің өкілдері тәңірдің қалауымен деп қарастырады.

Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім жеке адамның өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез құлқын сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі, шындықты терең тану, оның соңынан еріп отыру.

Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші – сенім. Сенімнің тұрақтылығы мен нақтылығы болашақ маман дүниетанымының қалыптасуына негіз болады. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның барысында жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады және жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, әлеуметтік, оқыту мен тәрбие, ақпарат құралдары тағы басқалары жатады. Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ анықтау үшін, оның негізгі құрылымдарына тоқталып өтейік:

• 
  ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен
  

• 
  тәрбиелілік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі
  

• 
  дамытушы – дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы,
  

• 
  ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті
  

• 
  болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теориямен
  

• 
  тәрбиелік мақсат – баланың тұлғалық құрылымының
  

Осы барлық міндеттердің шешімі өнегелі, мәдени, экономикалық және экологиялық тәрбиелер нәтижесінде сараланады. Жоғарыда аталған мақсаттар мен міндеттердің орындалуы, болашақ мамандардың дүниетаным аймағының кеңейуін қадағалайды да оның нәтижесі үлкен маңызға ие. Дүниеге көзқарас дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы. Жеке адам болып қалыптасу үшін оның міндетті түрде туған жері, өскен ортасы, тұрақты мемлекеті, ата-анасы, бауыр-туыстары, дос-жарандары, білім алу жолындағы ғылыми орталары т.б. болуы шарт. Осы аталғандардың нәтижесінде адамның дүниеге көзқарасы, дүниетанымы дамыйды. Қортындылай келе дүниетаным жалпы жеке адамның, оның ішіндегі арнайы дайындалатын болашақ мамандардың қалыптасуында үлкен рөлге ие бола отырып, олардың ары қарай нағыз кәсіпті, білікті маман болуына көмектеседі.

Дүниетанымы жоғары, дүниеге көзқарасы кең адам әр уақыттада өзінің мамандығына адал, біліктілік, кәсіби деңгейі жоғары, ойы ұшқыр, қиялы жүйрік болары анық.

Гуманизм мен гуманитарлық білімнен саяси, экономикалық, экологиялық, құқықтық, өнегелік, көркемдік-эстетикалық, физикалық мәдениет және т.б. негізгі тәрбиелерді бойына сіңірген мәдени тұлғаны дамыту, кең мәдени тәсілдерден туындайды.

Тұлға мәселесі психологияда көбіне орталық мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта тұлғаның психологиялық мәнін түсінудегі ізденістер аяқталған жоқ. Дәл осы тұлғаның және іс-әрекеттің құрылымы ең бірінші негізгі ғылыми зерттеу әрекетінің мәдени шеңберін анықтайды.

Кәсіби білім беретін оқу орындарындағы болашақ маманның даярлығының сапа көрсеткіші ретінде Д.В. Чернилевский мен О.К.Филатов [7.46]. еңбектерінде негізделген.

Нарықтық қатынастың мәнін анықтайтын өзекті түсінік - бәсеке түсінігі. Мамандардың бәсекеге түсу мүмкіндігіне сәйкес бірқатар параметрлерді бөліп қарастырайық.

• 
  Техникалық (мамандық және мамандандандыру:
  

• 
  Экономикалық (барлық шыққан шығынды есепке алғандағы
  

• 
  әлеуметтік-ұйымдастырушылық (тұтыну құрылымының
  

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыруда құқықтық мәдениет, компьютерлік іскерлік, шет тілі білімі, экономикалық мәдениет, ынтымақтастық, құрылымдық қатынасы және жүйелі ойлауға қабілеттілігі, техникалық даярлығы қажет. Кәсіби білім берудің дамуы және тұлғалық қажеттілігі төмендегідей бағыттар арқылы жүзеге асырылады:

• 
  тұлғаның білім алу қажеттілігін қанағаттандырудағы кәсіби
  

• 
  білім берудің әралуандылығының тиімді түрін іздеу және
  

• 
  оқу орындары ұсынатын қосымша білім беру қызметі
  

• 
  сәйкес мөлшерлік-құқылық база және психологиялық-
  

• 
  оқыту мен оқудың тәсілі мен жүйесін дамыту;
  

Маман даярлау ісінің сапасын арттыру – үздіксіз білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту кезеңіндегі негізгі мақсат кәсіби білім беріп студенттердің біліктерін қалыптастыру мен шектелмейді. Қоғамға керегі - өз ісін тиянақты меңгерген маман ғана емес, рухани дүниесі бай, кемелденген, жоғары адамгершілік қасиеттерге ие болған, әлеуметтік жауапкершілігі мол өз басының қадірін түсінумен қатар өзгелерді де қарірлей білетін азамат, тұлға дайындау [7.23].

Сонымен қатар болашақ маманның тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда тәрбие жұмысына ерекше назар аудару қажет. Тәрбие жұмысының осындай кезеңдерін басынан өткізген студенттер өздерінің болашақ мамандығына қызығушылығы мол,болашақта жұмыс тауып істеуге мүмкіндігі бар, ақпараттық мәдени деңгейі жоғары екендігіне сенімді болды және мамандықты меңгеру процесі оның қабілетіне лайықты болады. Сондықтан жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды білім нәрімен сусындату, өз бетімен білім алуын, өзін-өзі тәрбиелеуін үнемі жетілдіріп отыру қажет.

Болашақ маман тұлғасының ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың алғышарттарының бірі өз сүйіп таңдаған мұғалім мамандығының білімді, жаңашыл, ізденімпаз ұстаз ауылына іс-әрекетімен де өнеге үлгісімен де білім мен мәдениет таратады, оның өз ортасының алдыңғы қатарлы азаматы болуы -өмір талабы. Мұғалімнің біліктілігін арттыруды ұдайы, үздіксіз ұйымдастыру –оның кәсіби деңгейіне теориялық біліміне байланысты. Кәсіби білім арқылы оның шығармашылық қабілеті де дамиды. Ол үшін болашақ мұғалім мәдениетінің негізі педагогикалық шеберліктің қалыптасуы.

Педагогикалық шеберліктің құрылымы: [7.23].

-гуманитарлық бағыттылығы: қызығушылықтар, құндылықтар, идеялар;

-кәсіби білімдері;

-педагогикалық қабілет: коммуникативтілік, перцептивті қабілеттер, динамизм, эмоционалды тұрақтылық, креативтілік;

-педагогикалық техника: өзін-өзі бағдарлау.

Педагогикалық міндеттерді шешуде қарым-қатынас жасай алу (дидактикалық біліктілік, ұйымдастырушылық қабілет, контактілі қарым-қатынас жасау зор роль атқарады. Педагогикалық қарым-қатынас педагогикалық кәсіби мәдениетті қалыптастырады. Ал, педагогикалық шеберлік –педагог тұлғасынының іс-әрекет барысында дами бастайды.

Кәсіби-педагогикалық мәдениеттің құрылымы төмендегідей негізгі үш топқа бөлінеді:

1. 
   аксиологиялық компонент
   

• 
  адами құндылық қасиеттердің жиынтығы. Олар объективті
  

• 
  әлеуметтік кәсіби құндылықтар. (нормалардың, ережелнрдің
  

• 
  Жеке кәсіби мақсаттар, міндетте, маманның дүниетанымдық
  

2. 
   технологиялық компонент
   

• 
  кәсіби іс-әрекеттің технологиясы. Кәсіби іс-әрекеттің түтас
  

3. 
   Жеке шығармашылық компонент
   

• 
  маманның психологиялық саланы меңгеруі. Бұнда тұлғаның
  

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениеті қалыптастыру үшін педагогикалық шеберлік, педагогикалық компетенттілік т.б. қасиеттер де қалыптасуы керек. В.М. Шепель компетенция шеңберіне адамның білім, ептілік, тәжірибе теориялық дайындығын кіргізеді. Педагогикалық психологияда “компетенттілік” педагогикалық әрекетті жүзеге асырудағы білімі, дағдысы, ептілігі деген пікір қалыптасқан деп өзіндік тұжырымдама жасайды.

Әлқожаева Н.С. “Ақпараттандыру технологиясының болашақ маманның коммуникативтік компетенциясын жетілдіруге ықпал” деген мақаласында ақпараттық мәдениетті қкалыптастыру -қазіргі білім берудегі үлкен міндеттің бірі. Келешекте ақпараттық мәдениетадамның кәсіби ғана емес, жалпы мәдениеттің де көрсеткіші болып уақыт өте келе қазіргі қоғамдағы жеке тұлғаның дамуының маңызды бір факторына айналады. Техниканың дамуы педагогикалық технологияның да сапалары мен салаларын ғылыми дамып, нәтиже беруіне өз үлесін қосады деп есептейді [9. 212].

Жаңа технолдолгиялардың қарқынды дамуы, адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты айтарлықтай өзгерістерге алып келуде. Сыртқы және ішкі саясат саласына, тұрмысқа, медицинаға, мәдениетке, қоғамдық және жекелей көзқарасқа, ғылымға түбегейлі әсер етіп, белсенділік пен дамуға ат салысады. Нәтижесінде, әртүрлі мәселерді шешуге қажетті біліммен қамтамассыз ететін мүмкіндіктер пайда болды. Бұл ақпараттық процесс технологиялық байланыс жүйесі мен компьютердің қазіргі коммуникалдық жәрдемі арқылы өз шешімін тауып отыр.

Олай болса ақпараттық технология жоғары оқу орындарында терең оқытылса, болашақ маманның ақпараттық мәдениеттінің қалыптасуына ықпал ете отырып, оның кәсіби шығармашылық қабілеттінің артуына үлкен септігін тигізген болар еді.

Бізде университетте болашақ ммамандардың ақпараттық мәдениетін қолдануға мүмкіндіктер бар мысалы: “интернет зал”, жаңа талаптарға сәйкестендірілген кітапхана, электронды кітаптар оқуға болады, бірақ студенттер санына шақсақ жетіспейді, әлі студенттердің ақпараттарды пайдалану мәдениеттілігінің төмендігінен кейбір студент қолдану ережесін білмейді. Менің ұсынарым алдын-ала 1 курста болашақ маманның ақпараттық мәдениетін қалыптастыру курстары жүргізілсе, болашқа маманның ақпарат құралдарын меңгеріп, ақпараттық білім деңгейінің көтерілуіне септігін тигізері еді. Жаңа ғасырдың алғашқы бастамасы жаңа ақпараттарды өз ыңғайыңа қарай қолдана білу қажеттілігін қарай қолдана білуді талап етеді.

2. 
   Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың
   

Нарықтық қатынастар орныға бастаған тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.

ХХІ ғасыр қоғам талабына байланысты білімдендіру ғасырына айналуда. Қазақстан Републикасының қазіргі кездегі саясаты экономикалық өзгерістерге сай қоғамдық өмірдің барлық саласындағы демократиялық жағдайларға байланысты білім беру мәселелері маңызды орынға ие болуда.

Міне біз үшінші мыңжылдыққа аяқ басып жаңа дәуір табалдырығын аттаған шақта, екі ғасырдың тоғысуын бірдей көру қазақ халқы, қазақ жастары үшін мақтаныш. Ендеше, егеменді Қазақстан еліміздің болашағы, жастар тәрбиесі, ұлттық тәрбие мәселесі - деген сауалдар бізді мазалайды.

Аталмыш сауалдарға жауап іздеп көрерік. Қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, адами, кәсіби, танымдық, іскерлік, біліктілік т.б сапалы қасиеттерді қалыптастыруда ұлттық тәрбиені бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отырғанына көз жеткіздік.

Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін, тілін білімін, адамзаттық мәдениетті, адами қасиетті мол терең түсінетін шығармашылық тұлға етіп тәрбиелеу өмір талабы, қоғам қажеттілігі.

Жалпы айтқанда әрбір жеке адам қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке, жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны “жеке адам” етеді. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан, сенімінен, талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет қызығушылығынан жақсы байқалады. Танымдық іс-әрекеттер адам мақсаттарымен ұмтылыстарының негізі болатын, білімін қалыптастыратын, шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі.

Ұлттық тәрбие арқылы болашақ маманның тұлғасының танымдық қасиеттер - оқушының тіл байлығының дамуынан, ойлау қызметінің артуынан байқалады. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен заңдылықтарын, компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің артқанын байқаймыз. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халықымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады

Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін – ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабарлар болуы керек. Өмірге көзқарасы, дүниетанымы кең болуы керек. Дүниетаным - ғылыми, көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін. Ұлттық тәрбие мәселесін айтпас бұрын, жалпы тәрбие мәселесіне тоталайық.

Тәрбие сөзінің мағынасы – дүниеге келген қорғауды қажет ететін, өмірге қалыптаспаған жас баланың алғашқы тамақтануынан, қадам басуынан басталады. Тәрбие- жеке тұлғаны қалыптастыру жолында мақсатты және ұйымдасқан түрде жүзеге асырылатын процесс.Аға ұрпақ өзінің жинақталып, сараланған тәжірибесін кейінгі ұрпаққа беруі тәрбиенің кең әлеуметтік мәні болып табылады. Жас кезінде қалыптасқан әдет, дағды т.б. қасиеттер бала болашағының негізі. Егер жас күнінде есі, жадысы қалыптасып келе жатқан кезден бастап дұрыс тәрбиеге жүгінген бала тағдырының болашағы жарқын болмақ. Жас баланың жеке тұлғаға жетем дегенге шейін қаншама тәрбиелік ортаны, қарым-қатынас пен адамдар ықпалын бастан кешіреді. Сондықтанда бала өмірінде, тәрбиесінде үлкен маңызға ие балабақша, мектеп, университет сияқты орталарды дұрыс таңдау қажет. Осы аталғандармен қатар, бала әрдайым өзіндік тәрбие үстінде болады. Өзіндік тәрбие негізін өз бетімен білім алу, өзін-өзі жетілдіру, туа біткен талант немесе дарынын аңғарып өз бетінше дамыту, өзіндік дайындық т.б. жатады. Дегенмен өзіндік тәрбие өзгелердің көмегімен немесе ықпалымен, әсерімен болады.

Ел басшымымыз Н.Назарбаев ''ғасырлар тоғысы'' атты ғылыми еңбегінде “Тәрбиенің түп мақсаты- қоғамның нарықтық қарым- қатынасқа көшу кезінде саяси- экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, XXІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан- жақты мәдениетті, жеке тұлғаны тәрбиелеп, қалыптастыру”- деп тұжырымдама жасаған болатын. Осы орайда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі- жеке тұлғаны тәрбиелеуде,жан- жақты дамытуда, білім беруде ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыс істеуге қаблетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай адамдарды тәрбиелеп қалыптастыру. Тәрбие процесі мен таным әрекетінің қалыптасып дамуын іске асыруда ортақ мақсат, өзіндік тәрбие мен өзіндік білім алудың ролі ерекше.Өзін- өзі тәрбиелеу деп- адамның белгілі мақсатқа бағытталған, өз сапасын жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті.Сондықтан тұлғаның білімге ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіліп отырылуы тиіс. Осыдан кейін оқуға деген ынтасы, оған итермелейтін түрткісі, икемдейтін ерік қайраты пайда болады. Егер білімді меңгеруге оқуға өзі талпынбаса, ұмтылмайынша, өзіндік дара сапасын қалыптастырмайынша, білімге деген ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік,дүниетанымының қалыптасуы мүмкін емес. Әр адамның іштей рухани қалыптасуы ең алдыменен өзінің ішкі сезімдерінің жұмысы бола тұрса да,оны тәрбие жұмыстары арқылы қанаттандырып, қолдап бағыт- бағдар беріп отыруға да байланысты - деген С.Л.Рубинштейн.

Болашақ маман тұласының бойына ұлттық тәрбие мен ұлттық мәдениетті қалыптастыру қажет.

Мәдениеттің өмірдегі көрінісі - ұлттық тәрбиенің жемісі. Әдебиет – тәрбиенің (мәдениеттілікке тәрбиелеудің) басты құралы болып табылады. Кез келген әдеби шығарманың эстетикалық (көркемдік) мәні тәрбиеленушінің этикасы мен этникасын (әдебін) яғни мәдениетін қалыптастыруға себін тигізеді, әсер беріп адамдығын қалыптастырады.

Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің кәсіптік, дүниетанымдық деңгейін ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуге міндетті. Мәдениетті болу үшін білімді болу – міндет. Білімді болғанмен ұлттық мәдениетті игермеген болса ондай тұлға ұлт алдында “мәңгүрт”, мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың наразылығына ұшырайды. Кәсіптік-мұрагерлік әдепсақталған жерде дамыған дарынның мәдени жемістері көрінеді.

Мектептегі, жоғарғы оқу орындарындағы ұжымдық, әдептілік дәстүрлері де этнопедагогиканың мәдениеттаныммен сабақтастығын көрсетеді. Яғни, этнопедагогика пәні - ұлттық мәдениеттің бет-бейнесін көрсететін және сол ұлттық мәдениеттің мәнін түсіндіріп, іс-әрекетте қолданыстарын үйрететін пән.

Қазіргі таңдағы елімізде жоғары оқу орындарында этнопедагогика пәні оқытылып, бірақ ол жеткіліксіз. Сонымен қатар аудиториядан тыс тәрбиелік іс-шаралар көптеп жүргізілсе, тәртіпсіздік, қылмыстық, арсыз т.б. жаман қасиеттерден сақтандыруға көңіл аударуымыз қажет. Өйткені, жастар бойындағы зерігушіліктің, әдепсіздікке соқтыратындығын, теріс жолға бастайтындығын, мектеп өмірінен жиі байқаймыз. Ондай жолға жібермеудегі тосқауылдан туған жол халқының әдет-ғұрпындағы салт-дәстүріндегі әдептіліктік таным-тағылымы. Сондықтан да жастарымыздың санасына ұлттық ұлағатты қасиеттерді сіңіре білудің мәні зор. Ақынжанды, ақжарқын шешен өнерпаз, өнегелі халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиелік әдеттері мен ғұрыптары, рәсімдері және салт-сапалық дәстүрлері жас ұрпақтың жан жүйесіне әсер етіп, анасына сіңсе, ұлтық мәдениетті игерген, иман жүзді, инабатты ұрпақ жалпы адамзаттық асыл қасиеттердегі игіліктермен тоғысуына мүмкіндік алады. Халқымыздың асыл қазыналарын білуге, игеруге қызықтыру, ұлттық тәрбиені меңгеру басты міндеттеріміздің бірі.

Болашақ маманның тұлғалық қасиетін арттырудың сипаттары мен ұлттық ерекшеліктерінің көрсету барысында бүкіл адамзаттық құндылықтарын педагогикалық категория бойынша жіктеді. Оны төмендегідей тұрғыда қарастырамыз.

Жалпы тұрғыда:

а) бойға дарыту б) машықтандыру жолдары

ә) ойға қондыру в) жаттығу әдістері

Ұлттық тұрғыда:

а) Халыққа тән болмыстың сипатын ашу

б) Ұлттық тәрбиенің басты ерекшеліктері

в) Әдет-ғұрып, салт-дәстүрге қызығушылығы

Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы- ұлттық мәдениетінің маңызды белгісі болып табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық тәрбиесінің ерекшеліктерін білеміз. Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырып, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дархандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық. Қазақ адамгершіліктің басы- әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адалдықты анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттыққа баулап, дауға-дәру, жауға-қару, араздыққа-араша, татулыққа-тамыр, тазалыққа-нәр, пәктікке-пәрмен, дәстүрге-дәрмен, өнерге-тұлпар, көкте-сұңқар етіп тәрбиелеген .

Қазақтар “Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле”- дегендей, халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Ұлттық тәрбиеміздің халықтың сан ғасырлар тарихымен тығыз байланыста болып, осы уақытқа дейін дәстүрлі тәрбие құндылықтарын жоғалтпай жалғастырып келеді. Халқымыздың ұлттық тәрбиесі негізінен жүйелі болған. Өйткені, тәрбие әке-шеше, отбасынан бастап, ағайын- туыс, көрші-қолаңның бәрі араласып, бәрі де халықтың баласына ортақ қамқорлық жасаған. “Балаңа басқұр қалдырғанша, тозбас дәстүр қалдыр” деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ қамын қатты ойластырған. Сол себебті ұлтымыз: ”Балаң өзіңе тартса- жұбан, қоғамға тартса - қуан” - деп бекер айтпаған. Біздің тәрбиеміздің бір ерекшелігі - қыз балаға қамқорлықпен қарау. Себебі халқымыз қыз тәрбиесіне баса назар аударған. “Ел болам десең- бесігіңді түзе” дегендей, тәрбие бесіктен басталатынын бәрімізге белгілі.

Ал қазіргі заманда болашақ маманға, яғни болашақ кәсіп иесін тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуіміз керек, өйткені бүгінгі студент, ертеңгі қоғамның дамуы үшін қызмет жасайтын тұлға. Яғни бүгінгі студент –ертеңгі мұғалім қызметінің бірі баланы сүйе білумен қатар ұлттық мәдениетпен ұлттық тәрбиені де терең меңгергені жөн. Аталған мәселелерді де өз пәнінің ыңғайына қарай ақраптандырылып отырылғаны да жөн деп есептейміз.

Университет табалдырығында студент ақпараттық мәдениетті төмендігідей іс-шаралар арқылы меңгереді:

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыруда СӨЖ-ның орны ерекше. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарындағы барлық ғылыми сабақ түрлері студенттердің өзіндік шығармашылық жұмыстарының дағдылары мен түрлі өзіндік жұмыстарға ынталандыру үшін құрастырылынған.

Өзіндік жұмыс астарынан, білімді іздеудегі ой қортындылауды, оны бекітуді, дағды мен іскерліктің дамуын және білімді жалпылау мен жүйелеуді, арнайы уақыт бөлінген дидактикалық мақсатты орындау барысындағы оқытушылар ұйымдастырған студенттердің белсенді әркетін түсінуге болады.

Өзіндік жұмыс дидактикалық құбылыс ретінде, бір жағынан, студенттің әрекет объектісімен оның міндетті түрде орындау қажет оқу тапсырмасын көрсетсе, екінші жағынан, сәйкестендірілген әрекеттің пайда болу формалары: студенттердің тапсырманы орындау барысындағы есі, ойлауы, шығармашылық қиялы оны жаңа жетілген білімді меңгеруге немесе меңгерген білімінің тереңдеуі мен кеңеюіне алып келеді.

Студенттің өзіндік жұмысы бұл оқытудың құралы, ол төмендегі көрсетілгендерден тұрады:

• 
  әрбір нақты жағдайды қорыту, нақты мақсат пен тапсырмаға сәйкес.
  
• 
  белгілі бір танымдық тапсырмаларды шешудегі студент білімінің көлемі мен деңгейі, дағдысы мен іскерлігі әрбір белгіленген кезеңде қалыптасып отырады.
  
• 
  жаңа танымдық тапсырмалар шешуде студенттер өз білімінің жүйелік қорындағы психологиялық құрылымын және үлкен ағыстағы ғылыми әрі қоғамдық ақпараттарды бағдарлай біледі.
  

• 
  Психология-педагогикалық ғылымда білімді өздігімен меңгеру ақыл дамуының бірден-бір көрсеткіші. Өзіндік жұмыс барысында студенттердің интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруға үлкен мүмкіндік бар.
  

• 
  оқу әдебиеттерімен жұмыс;
  
• 
  қосымша әдебиеттермен жұмыс;
  
• 
  сөздіктер мен энциклопедияларды еркін бағдарлау;
  
• 
  библиографиялармен жұмыс істеу;
  
• 
  коллоквиум мен семинарларда өз көзқарасын білдіру;
  
• 
  интернет материаларын өңдеу;
  
• 
  эссы, шағын шығармашылық жұмыстар жазу;
  
• 
  электронды оқулықтарды пайдалану;
  
• 
  бұқаралық, мерзімдік басылымдарды пайдалану т.б. жатады.
  

Білімге ұмтылу және өзіндік білімін жетілдіру, белгілі дәрежеде тұлғаның келешектегі мақсатты нұсқауы. Оқытудың жетістігі оқытушыға тәуелді, дегенмен, студенттердің қалай жұмыс жасауы да жетімсіз дәрежеде болмауы тиіс [13. 66].

Болашақ мұғалім өзіндік кәсіби біліктілігімен, ақпараттық мәдениетін қалыптастыруда өзіндік ізденістерді де талап етеді.

Мысалы аудиториядан тыс әртүрлі өзіндік білім алатын СӨЖ-ның түрлері бар:

• 
  дәріс материалдарын конспектілеу және оқулықтарды жүйелі талдау;
  
• 
  түп деректерді конспектілеу;
  
• 
  симинар сабақтарына дайындық жасау;
  
• 
  үй жұмыстарын орындау;
  
• 
  сынақ және емтиханға дайындық жасау;
  
• 
  баяндамалар мен хабарламаларға дайындық жасау;
  
• 
  реферат жазу;
  
• 
  олимпияда және әртүрлі сайыстарға қатынасу;
  
• 
  студенттік конференцияларына қатынасу;
  
• 
  өндірістік және басқа да тәжірибелер кезінде мекемелерде дәріс оқу т.б.
  

3. 
   Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың
   

Адам бойына жақсы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына, өнер-білімді игеруі- тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі-өнеге берер ұстазына байланысты. Осыны жақсы түсінген халқымыз “Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы”, “Тәрбие басы – тал бесі” деп ұлағатты ұстаздың еңбегін текке кетпейтіндей өсиет еткен. Тәрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда, “Ұстазға қарап шәкірт өсер” деп халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан. Ұстаз үшін өз еңбегінің жемісін көруден артық бақыт жоқ.

Қазіргі таңда тәлімгер ұстаз оқушылардың тәрбие жұмысын ұйымдастырушы болып табылады. Оған негізінен мынандай үш түрлі басты міндет жүктеледі:

1. Тәрбие жұмысын үйлестіріп отыру;

2. Сыныпта оқушылармен бүкіл тәрбие жұмысын ұйымдастырып, оған бағыт беру;

3. Мектеппен отбасының байланысын жасау;

Аталған мәселелерді меңгеру қиын, яғни мұғалім мамандықы өте қызық, қиын, жауапкершілігі жоғары мамандық ретінде саналады.

Мұғалім- жалпы білім беретін орта мектептердің қайыссында болмасын барлығында да оқушыларға білім мен тәрбие беретін кәсіби маман. Ал түрлі бағдардағы кәсіби мамандық беретін орта оқу орындарында көбіне оқытушы деп атайды. Білімдендіру, оқыту, тәрбие саласына ортақ атау- ұстаз, педагог, ал денешынықтыру, тәрбие ісімен ғана шектелетін мамандарды -тәрбиеші, тәлімгер деп атау да ана тілімізде берік қалыптасқан нұсқа[21.110].

Шартты түрде осылай бөлінгенмен де көп жағдайда бірін-бірімен алмастырып айту өмір тәжірибесінде жие ұшырасады. Мұғалімнің мектеп өміріндегі қызметі сан-салалыболғанымен де атқаратын ең басты ісі –оқыту, тәрбиелеу және ғылыми-әдістемелік, әлеуметтік педагогикалық жұмыстар. Жалпы білім беретін оқу орындарындағы мектеп мұғалімі белгілі бір пәнді оқытатын кәсіби маман және сынып жетекшілік қызметін атқарады.

Мұғалімнің кәсіби мамандығы мемлекеттік стандартты жүзеге асыруға сәйкес және үлгі-өнег көрсетерліктей білімдарлық пен еңбеккерлік көрсететін болса, халықтың құрметті де абройлы маман-тәлімгер болатындығы. 1960 ж. мұғалімдердің Республикалық съезіне арналған Сәбит Мұқановтың "Мұғалім" деген шығармасында ұстаз болмысы былай сипатталған:

Мұғалім

Бақытқа жол бастаған көсем бол, сен

Бал тамған таңдайыңнан шешен бол, сен

Батыр бол қол бастаған, тағы сондай

Салада қанша биік өсе бер, сен

Жаса сен, қай жағдайда, қай заманда,

Әрдайым міндеттісің бір адамға

Былайғы жақын түгіл, оның орнын

Көрген жоқ басып, туған ата-анаңда

Мұғалім! Бұл-адамның ардақты аты.

Білімдік бар биікке шығар саты.

Ең алғаш басталады осы адамнан

Сүйеді сондықтан да жақын, жаты

Аржағы иероглиф, бергі әріп

Арқылы қандай тілде, қандай халық

Хат білсе, санасына мұғалімнен

Түседі бірінші рет сәуле-жарық

Білімнің шарлағанда талай өрін

Жаңалық ашқан шақта нелер керім,

Бар адам, барлық қауым мұғалімді

Сыйлайды мәңгі бақиберіп төрін

Сол құрметті адамға қойылатын талаптар педагогикалық ғылыми әдебиеттерде және мамандық жөніндегі ресми құжаттарда жан-жақты сипаттарған.

Сондай мұғалім үлгісі қандай боу керек оған бірінші қарым-қатынас қажет.

Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі іспеттес. Қарым-қатынас

түрлері мен құрылымы. Адамдар үшін қарым-қатынас –оның

ортадағы мекені.

мен, адамдармен қарым-қатынас жасайды. Қарым-қатынас

белсенділігі арқылы адам жолдастарымен, адамдармен қарым-

қатынас жасайды.

Қарым-қатынас белесенділігінің нәтижесінде жеке адамның бойындағы адамгершілік қасиеттері (қамқорлық, қайрымдылық, ілтипаттық, жауапкершілік сезімі т.б.) қалыптасады.

Қарым-қатынас қызметі. Педагогикалық қарым-қатынас қызметіне мысалдар келтіріңіз.

Қарым-қатынас мазмұны- ақпараттық, жеке даралық байланыстар арқылы басқа субъектілермен немесе өзіндік қатынастар.

Қарым-қатынас құрылымы мен іскерлік қарым-қатынастарын бірнеше топтық этаптарға бөлу.

Педагогтың үлгісін жасау, маманның аудиториямен қарым-қатынас жасаудағы келбетін көрсету және іскер әріптестермен балалар немесе ересек кісілермен өзбетінше әрекет жасауға дайындау.

Болашақ мұғалім қарым-қатынас мәселелерін толық меңгерумен қатар оның атқаратын қызметін де терең білуі қажет. Қарым-қатынас түрлері мен атқартын қызметін төменде көрсетілген.

Қарым-қатынастың негізгі қызметті

1. 
   ақпараттық-қатынас
   

2. 
   реттеуші коммуникативтік
   

3) аффективті-каммуникативтік (эмоционалдық қатынасты беру). Ал,

кәсіби-педагогикалық қатынас да бірнеше топтарға бөлеміз.

• 
  Ақпараттық қызмет - ғылыми-зерттеушілік, ізденушілік, оқу-әдістемелік және тағы басқаны сипаттау, қарым-қатынас арқылы тұрмыстық ақпараттарды анықтау,
  
• 
  Әріптестің қатынас құндылығымен, бастамашы адамның қарым-қатынас қызметі.
  
• 
  Қарым-қатынас арқылы баланың сөйлеу қаблетін ашу қызметі.
  

• 
  Тәрбиелік қызмет- қарым-қатынас арқылы адамнның өсуін қоғамдық жүйедегі мәдениетпен, адамгершілік құндылықтармен қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынас мәдениетін дамыту.
  
• 
  Адамдардың бір-бірімен танымдық қызметті.
  
• 
  Пәндік іс-әрекетті басқа көмек беру және ұйымдастыру қызметті: оқулық, өндірістік, ғылымилық, танымдық, ойын және басқа.
  

• 
  Басқа адамдармен (контакты) қатынастағы қажеттілікті реттеу. (достық қатынас, балалық шақтағы достардың, бұрынғы кластастардың кездесуі).
  
• 
  Тәжірибедегі әріптестік қарым-қатынас қызметті және бастаушы адам қатынасының құндылығы.
  

принциптері.

"Мәдениет" ұғымы қарапайым түсінікпен қарағанда білім

мен адамның жүріс-тұрысының жиынтығы. Сондықтан да маманның

маманның комуникативтік мәдениетіне төмендегідей мәселелерді енгізу

керек:

• 
  Адамдармен қарым-қатынас жасаудағы қызығушылықпен ашықтық;
  
• 
  Кәсіби әріптестермен қарым-қатынастағы өзіндік талпынысы;
  
• 
  ұйымдастырушылығы, өзіндік кәсіби беделі, өзіндік беделін
  

• 
  білім және ақыл-ой: қарым-қатынас дегеніміз не, қарым-қатынас
  

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәлениетін қалыптастыру үшін

тәрбиелік іс-шараларды, аудиториядан тыс жұмыстармен қатар студент

өз шығармашылығын өз бетінше әр түрлі ақпараттар арқылы дамытады.

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыруға

арналған жұмыстардың бірі тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру.

Сондықтан ойынды сабақта, сабақтан тыс уақытта пайдалану үлкен нәтиже берері анық. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, содан үлкен мәнді де мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Себебі, бар өнердің бастауы деп білеміз. Ойын – тек жас адамның дене күш қуатын молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке т.б. ғана тәрбиелеп қоймайды, оның ақыл-ойының толысуына, жан дүниенің қалыптасуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін дамытады.

В.А.Сухомлинскийдің [22,Б.76] сөзімен айтар болсақ “Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ” және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты.

Ұлы педагог А.С.Макаренко [26 52] ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған мекемелерінде ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырды. Ойын баланың өмірін қызыққа, қуанышқа бөлеуін қамтамасыз ету үшін ол балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді, - деп қарастырады.

Ойынды зерттеу мәселесімен педагогтар мен психологтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар т.б. әсіресе өнер қайраткерлері түрлі саладағы ғалымдар ерекше шұғылданған. Танымдық ойындар – тұлғаны ойландырудың тиімді бір тәсілі.

Қазіргі таңда әдіс-тәсілдермен бірге оқыту технологияларының пайда болуымен, оларды мектепте, білім беру мекемелерінде қолдану кең етек алуда. Елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, өзгеше қарым-қатынас, жаңа көзқарас пайда болуда. Педагогика ғылымының негізгі талаптарының бірі-оқушылардың танымдық деңгейін жаңғыртуда, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа технологиялар мен әдістерді оқу мазмұны мен оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне қарай қолдану қажет.

Педагогикалық технология-тиісті мақсатқа жетудің нақты тәсілдері мен құралдары арқылы көздеген нәтижеге ие болудың әдісі мен амалы. Оқыту технологиясымен салыстырғанда педагогикалық технологиялардың мәні кең де жан-жақты, өйткені мұнда тәрбие-тәлім және тұлғаның қалыптасуы мен дамуы бірге қамтылады. Ал оқыту технологиясы болса оқу бағдарламасындағы көлемдік мазмұнды меңгерту түрі, әдістері мен тәсілдерін жүйелі орындап, қойылған [17.36 ].

Педагогикалық технология-тиісті мақсатқа жетудің нақты тәсілдері мен құралдары арқылы көздеген нәтижеге ие болудың әдісі мен амалы. Оқыту технологиясымен салыстырғанда педагогикалық технологиялардың мәні кең де жан-жақты, өйткені мұнда тәрбие-тәлім және тұлғаның қалыптасуы мен дамуы бірге қамтылады. Ал оқыту технологиясы болса оқу бағдарламасындағы көлемдік мазмұнды меңгерту түрі, әдістері мен тәсілдерін меңгерген жөн.

Мұғалімдердің оқушыларға оқу мақсаты, оқу түрткісі бойынша қоятын қосымша сұрақтары: саулнама әдісі - бірнеше сыныптардан мектеп оқушыларының оқуға деген қарым-қатынастары туралы түсініктерді тез арада жинап алатын әдіс. Барлық ізденістер бұл жаста танымдық түрткілермен байланыста болады. Бұл жерде жаңа пәндерге деген қызығушылық оны оқу әртүрлі қиындықтардан шығуы ғылыми негіздегі танымдық түсініктер кіреді. Жоғары сыныптардағы қоғамдық ғылыми ұйымдарға қатысу, сабақтардан зерттеу әдістерін қолдану сияқты талпыныстар пайда болады. Оқушылардың қызығу және танымдық мәселелері көптен бері зерттеліп келгенмен, әлі қалыптаса қойған жоқ.

Болашақ мұғалімнің шығармашылық мәдениетінің қалыптасуы оның шығармашылық қабілетіне тікелей байланысты.

Шығармашылық жұмыстар танымдық әрекет пен дербестіктің жоғары деңгейін анықтады. Өзіндік шығармашылық жұмыстармен бірге оқушылар меңгерген білімді, білікті бекітетін және дағдыны қалыптастыруға бағытталған өзіндік жұмыстар орындауға тиіс. Өзіндік шығармашылық жұмысты дербестік әркеттің ерекшелігін негізгі категория ретінде талдау П.И.Пидкасистый [27.73] еңбектерінде орын алған. Автор оқу құрылысын жүйелі талдау негізінде оқушылардың танымдық әрекетінде екі іс-әрекет тобын бөліп шығарады: а) оқушы мұғаліммен бірлесіп орындаған әрекет мазмұнын құрастырып, іс-әрекеттермен байланыстыру, б) оқушының дербестік әрекет элементтері болып табылатын әрекеттер тізбегі.

Сонымен қорыта келгенде, зерттеу мәселесі жайында жарық көрген ғылыми еңбектерге талдау жасау арқылы сабақтан тыс жұмыстардың тәрбиелік мәні мен мүмкіндіктерін көрсеттік. Сонымен қатар, болашақ мұғалімдер талапқа сай болуы айқындалды:

-гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық ғылымның негізгі базалық қағидаларымен терең таныс болуын, сонымен бірге ғылымдардың негізгі әдістерін және түрлі кәсіптік әрекет-әдістерін өзінің кәсіби қызыметінде қолдана білуге үйрету мен қатар ақпараттық мәдениетінің жоғары деңгейде қалыптастыру жолдарын білу.

2. 
   Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың
   

Еліміздегі білімдендіру жүйесінің дамуының қазіргі кезеңінде жоғары мектеп оқытушысын дайындау педагогикалық қауымдастықтың назарын аударып отырған өзекті мәселелердің бірі.

Ұстаздың еңбегінің нәтижелі болып, өмірде кездесетін кез-келген, соның ішінде түрлі шиеленісті жағдайда, мәселенің дұрыс шешімін таба білуі-жоғары мектеп оқытушысының педагогикалық білгірлігін көрсетеді. Педагогикалық білгірліктің құрамында білімдендіру, іс-әрекеттік, тәжірибелік, жеке-даралық компонненттерін бөліп қарастыруға болады. Олай болса, педагогикалық компетенттік деп- ұстаздық қызметті атқаруға жеткілікті білім, білік, тәжірибе дәрежесін сипаттайтын, жоғары мектеп оқытушысының іскерлік пен жеке-даралық қасиеттерінің мазмұндық сипатын айтуға болады.

Педагогикалық білгірліктің құрамдас бөліктері ретінде кәсіби маңызды қасиеттері мен педагогикалық машықтық дағдыларды аламыз. Педагогтың кәсіби маңызды қасиеттерін жеке-даралық дербестік және рухани адамгершілік, дидактикалық, коммуникативтік деп бірнеше топтарға бөлуге болады. Солардың ішінде кейбіреулерін ғана атап өтейік. Мысалы жеке-даралық

дербестік топқа: шығармашылық мүмкіндігі, қабілеті, талабы тағы сол сияқты қасиеттерін жатқызсақ, рухани-адамгершілік топқа шыншылдық, кішіпейілділік, мейірімділік т.б. қасиеттер жатады да дидактикалық топқа : оқу материалдарын студенттерге жеткізе білу,оқытудың жаңа технологияларын пайдалану т.б. , ал коммуникативтік топқа: студенттермен дұрыс қарым-қатынас орната білу, талап қоя отырып студенттің жеке басын құрметтеу тағы сол сияқты қасиеттерді жатқызамыз.

Қазіргі таңда оқыту жаңа технологиясы педагогикалық процеске ендірілуі оқушылар мен студенттердің өзіндік шығармашылық қабілетінің жоғары деңгейде болуын талап етеді.

Шығармашылық жұмыстар – оқушының білім-танымдық дәрежесін, пікірін жүйелі жеткізе алуын тәлім-тәрбиелік және қабілет шамасын байқататын жазбаша түрдегі ой-еңбегі.

Шығармашылық жұмыстар танымдық әрекет пен дербестіктің жоғары деңгейін анықтады. Өзіндік шығармашылық жұмыстармен бірге оқушылар меңгерген білімді, білікті бекітетін және дағдыны қалыптастыруға бағытталған өзіндік жұмыстар орындауға тиіс.

Өзіндік шығармашылық жұмысты дербестік әркеттің ерекшелігін негізгі категория ретінде талдау мәселесі П.И.Пидкасистый еңбектерінде орын алған. Автор оқу құрылысын жүйелі талдаунегізінде оқушылардың танымдық әрекетінде екі іс-әрекет тобын бөліп шығарады: а) оқушы мұғаліммен бірлесіп орындаған әрекет мазмұнын құрастырыпәрекеттермен байланысы, б) оқушының дербестік әрекет элементтері болып табыатын әрекеттер тізбегі – деп қарастырады.

Аталған тақырыпты бүгінгі талқылауға алып отырған себебім оқушылардың білім игерудегі машықтануын, шығамашылық қабілеттерінің өзіндік ізденістерінің дамуы арқылы тұлға бойындағы адами,кәсіби құндылық қасиетерін қалыптастыруға жол салу болмақ.

Қазіргі таңда тұлға бойына шығармашылық қабілетті қалыптастыру өзекті проблемалардың бірі. Оқушыларға терең біліммен қатар кәсіби іс-әрекеттің ғылыми негіздерін өмірде қолдануға, тәжірибелік іскерлік пен дағдыны қалыптастыруға ерекше көңіл бөлініп, оның болашағына бағыт бағдар берілуі тиіс.

Оқушылардың бойына шығармашылық, ізденушілік қабілетін қалыптастырудың бірнеше түрлері бар. Ол жеке пәндері, сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын, ғылыми жұмыстар т.б іс-шаралар арқылы жүргізіледі. Мысалы: Өзіндік шығармашылық жұмыстар, баяндамалар жазу, шағын шығарма жазу, қара есептер, танымдық ойындар құрастыру, конструкциялау, тәжірибелік жұмыстар жасау, ерекше бұйымдар жасау, қол өнері, мүсіндер жобалар жасау т.б болып бөлінеді.

Мектеп оқытушысы өз пәнін жете меңгеріп, оқыту технологияларын шебер қолдану арқылы оқушылардың білім нәрімен сусындатады. Бірақ қазіргі жағдайда бұл жеткіліксіз. Оқытушы тек дайын білімді жеткізіп, оны оқушылардың меңгеру деңгейін анықтап бағалаумен шектеліп қалмауға тиіс.

Олай болса, мектеп оқытушысы өзінің терең және жан-жақты білім дәрежесімен, ізденімпаздығы және шығармашылық мүмкіндігінің кеңдігімен, рухани бай дүние танымымен, өзіндік адами-тұлғалық биік қасиеттерімен оқушылардың қалыптасуына ықпал етеді.

Адамның құндылық дүниесінің мазмұны терең, күрделі құбылыс болғандықтан, тұлғаның қалыптасу барысында үздіксіз дамиды. Сондықтан, бұл қасиетті дамытуда мәдениеттің терең тамырына бойлап, құнды жақтарын кеңінен пайдалану керек.

Тұлғаның қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халықымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабарлар болуы керек. Өмірге көзқарасы, дүниетанымы кең болуы керек. Дүниетаным шығармашылық пен бірге туындайтын ұғым. Дүниетаным - ғылыми, көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін. Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы мен ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әртүрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы: материалистер мұндай мәселені ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал діни ілімінің өкілдері тәңірдің қалауымен деп қарастырады.

Тұлғаның шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әр түрлі факторларына әлеуметтік, оқыту мен тәрбие, ақпарат құралдары тағы басқалары жатады.

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениеттілігі мен педагогикалық компетенттігі оның кәсіби білімінің деңгейімен жеке басының қабілеті және тәжірибесімен, өзбетімен білім алуға ұмтылысымен, кәсіби-педагогикалық қызметке шығармашылық тұрғыдан қарауымен анықталады. Осы айтқандарды саралай келе жоғарыда берілген анықтаманы толықтырып былай деуге де боладыдеп есептейміз:

Педагогикалық қызметті жақсы орындауға және тиімді нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке басының ерекшеліктеріне сүйене отырып дамыйтын оқытушының жалпы және кәсіби мәдениетін, кәсіби маңызы бар жеке-дара қасиеттерінің жиынтығын педагогикалық білгерлік деп атаймыз. Себебі, біздің ұйғаруымызша, осы қасиеттер жоғары мектеп оқытушысының өз қызметінде үлкен жетістіктерге жетуіне кепілдік бере алады [20.38].

Осы айтқандарды жинақтай келе болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыру жолдарының үлгісі төмендегі сызбада бейнеленген (1-сурет).

Болашақ мұғалімнің ақпараттық мәдениетін қалыптастыру жолдарын айқындау барысында төмендегі үлгіде көрсетілгендей

Болашақ мұғалімнің ғаламдық интернет жүйесін меңгеру арқылы дүниенің төрт бұрышындағы жаңалықтар мен өзгерістермен ақпараттандырыла орырып кәсіби білімін көтеруге үлкен мүмкіндік алады. Білм беру жүйесінің жаңа талаптарын меңгеру дамыған 50 мемлекетқұрамына кіру үшін кез-келген сала маманымен қатар жеке пәндерден дәріс беретін оқытушы мен мектеп мұғалімі ғаламдық ақпарат жүйесіне кіре білуі қажет.

Екіншіден, алынған ақпараттарды тиімді пайдалана білу қазжеттілігі туындайды, бұл мәселенің де шешімін шыға білу керек.