Ұлы Жібек Жолы Сейдалиев Н

«Т
үркі мәдениеті мен өркениеті және олардың Ұлы
Жібек жолы халы
қтарының мәдениеті
дамуында
ғы мәдени-өркениеттік рөлін айқындау»
Орындаған: Сейдалиев Н. Н
Тексерген: Мұханбет Әсем

Т
үркі мәдениеті
Түркі мәдениеті - ежелгі заманнан өмір сүріп келе
жаткан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан
мәдениеттің жалпы атауы.
Түркілердің алғашқы ата қонысы Шығыс Тянь-
Шань өңірі болған. "Халықтардың ұлы қоныс
аударуының" нәтижесінде қазіргі Қазақстан,
Орта және Алдыңғы Азия, Шығыс Еуропа
территорияларына кең таралып орналасқан
түркілер қазіргі түркі тілдес халықтардың
барлықтарының субстраты болып табылады.
"Түркі" деген термин тұңғыш рет 542 жылы
аталады. "Түркі" этонимі алғашқы кезде
белгілі бір ақсүйектерден шыққанын білдірген
(ғылымда этносқа қатысты "түркі" терминін
қолдану қалыптасқан, біз соған арқа сүйейміз).

Орталық Азияны мекендеген көптеген
тайпалық одақтардан біріккен
феодалдық мемлекет Түркі қағандығы
өмір сүрген. Түркі қағандығының
әлеуметтік-саяси және қоғамдық
өмірінде әскери істер аса маңызды орын
алған. Түркілердің алғашқы көсемдерінің
бірі Бумын қаған болған. Түркі
қағандығы тұсында түркі тілінің өрісі
барынша кеңіп, ұланғайыр өлкедегі негізгі
тілге айналған. Түркілердің жазуы да
болған. Сол көне түркі жазбаларынан
түркілердің дүниетанымдық
көзқарастары, наным-сенімдері туралы
көп мағлұмат алуға болады.

К
өне түркілер аспан денелерінің қозғалысына карап ауа райын, жыл
маусымдарыны
ң қандай болатынын күні бұрын анықтай алған. Көне түркілер
геометрия, математика 
ғылымдарынан біршама хабардар болған, оны су
ж
үйелерін салуға, күрделі ғимараттар, карауыл төбелер тұрғызуға, т.б.
пайдалан
ған. Олар металды, түрлі минералдарды еріту әдістерін, шөптердің
емдік 
қасиеттерін білген. Емдеудің неше түрлі әдістерін де жетік меңгерген.
Ежелгі т
үркілер, негізінен, қос күшке - Көкке және Жерге сиынатын болған.
К
өк Тәңірінің рақымымен елді билеген қағандар "Аспанда туған және
К
үнмен, Аймен безендірілген" деп аталған. Ежелгі түркілер үшін Көк пен
Жер-Судан кейін т
ұрған құдіретті күш әйел, ошак басы құдайы Ұмайға
табын
ған. Түркі халықтарының мәдениетінде персонификациялабаған, шексіз
аспан 
әлемімен қатар аспан шырақтары, құтты мекен, отсуға да бас игенін
білдіретін деректер кездеседі.

Орхон ескерткіштері - бұл түрік қағанатының Орхон,
Селенга, Тоғыл дарияларының бойында қалдырған жазу
үлгілерінің тарихи-мәдени мұралары болып табылады.
Байырғы түріктер бұдан 1200-1500 жыл бұрын түріктік
дүниетанымының алтын бағанасы - Бөгү (Тәңірлік) дінін
ұстанып, елдік құрып, төр (үкімет) орнатып, тілі мен
дінінің, тарихы мен әдебиетінің алтын сандығы -
байырғы түрік әліпбиін (БТА) жетілдіріп, далалық өмір
мен қалалық салтты ұштастыра қалалар тұрғызып,
сәулет өнерін шыңдап, өткен аруақтарына арнап мүсін
қашап, ұрпағына мол тарихи-мәдени мұралар қалдырды.
Байырғы түрік жазба ескерткіштері ұзақ ғасырлар бізге
беймәлім болып келген. Бүгінгі күні бұл ғылымда жаңаша
сипат алып біздің тарихымыздың мұраларының тереңде
жатқанын байырғы түрік ескерткіштері, моңғол елінің
аймағында табылған.