Масс медиа, технологиялар және қоғам
жүктеу/скачать 30.58 Kb.
|
|
Масс - медиа, технологиялар және қоғам 15.3 БАҚ мен коммуникацияны әлеуметтанулық зерттеу. 15.4 БАҚ түсінігі мен атқаратын қызметтері Қоғамның бөлінбес құрамдас бөліктерінің бірі бұл ақпарат құралдары. Қоғамдық қызметтің барлық түрлері өз субъектілері арасында бірқалыпты, тұрақты байланыс болуын қажетсінеді және сонымен қатар өзара ақпараттар алмасу қажеттігі де бар. Азаматтық қоғам өз деңгейінде өмір сүру үшін ақпараттың атқаратын ролі зор. Адамдар өздерінің айналасында нелер болып жатқанын білмей тұрып, өздері өмір сүріп отырған қоғам туралы дұрыс пікір қалыптастыра алмайды. БАҚ түрлі көзқарастарды халыққа жеткізудің маңызды құралы болып табылады және ұйымдасқан түрде диалогтар өткізу мүмкіндігін жасайды. БАҚ әсіресе саяси байланыстар үшін маңызы зор. Саясат өз мазмұны жағынан топтық және күрделі ұйымдасқан мақсатты түрдегі іс-әрекет. Әрбір топтық, мақсатты іс-әрекет нәтижелі болуы үшін бірнеше мыңдаған адамдардың бірлескен іс-қимылдары қажет. Осы іс-қимылдар БАҚ көмегімен ұйымдастырылады. БАҚ мемлекет, ұлт, саяси партия, топ деңгейлерінде саяси іс-қимыл мақсатын адамдар санасына жеткізді. БАҚ - дегеніміз арнайы техникалық құралдар көмегімен әртүрлі хабарлар мен ақпараттарды ашық түрде көпшілік алдына жеткізумен айналысатын ерекше мекемелер мен ұйымдар. Олардың ерекше бейнесі мынада: көпшілікке ортақтығы, яғни тұтынушылардың шексіз және көптік шеңбері; арнайы аппаратуралар мен техникалық құралдардың болуы; байланысқа түсуші әріптестердің уақыт пен кеңістікте бір-бірінен алшақ болуы; адамдарға бір бағытта әсер ету, яғни БАҚ-тан тұрғындарға, керісінше болмайды, яғни тұрғындар БАҚ-қа әсер ете алмайды; БАҚ тыңдармандарының тұрақсыздығы, яғни олар бір хабар не мақалаға зейін қойса, ал екіншісін мүлде қарамауы мүмкін. БАҚ- жиі тыңдап, пайдаланатын қоғамдық белсенді адамдар әлеуметтану ғылымында реципиенттер деп аталады. БАҚ байланыс қызметін атқарады. Байланыс деп бір адамнан немесе адамдар тобынан өзге адамдарға ақпарат берілу үрдісін айтамыз. Бұқаралық байланыс дегеніміз жекелеген адамдардың немесе адамдар тобының ақпаратты үлкен және кең аудиторияларға тарату үрдісі. БАҚ мыналардан тұрады: 1. Жазбаша мәтін мен фотосуреттерді жариялау жолымен ақпарат басып тарататын БАҚ. Оларға газеттер мен журналдар, буклеттер, үн қағаздар, плакаттар мен анықтамалықтар жатады, ал кітаптар БАҚ қатарына кірмейді. 2. Хабарлайтын БАҚ дыбыстық немесе көрнекті ақпаратты береді. Бұлардың қатарына, ең алдымен радио және теледидар жатады. Қазіргі кезде теледидар байланыстың қуатты құрамы болып табылады. Қай жерде болмасын адамдар үнемі теледидар арқылы ақпараттар алып тұрады. Тіпті ең кедей адамдарының біраз бөлігі үнемі теледидар көреді. Соңғы онжылдықтарда БАҚ жүйесі үлкен өзгерістерге ұшырады. Спутниктік байланыс құралдары, кабельдік теледидар және ақпарат жинау мен басудың жеке құралдары (кассет, дискет, лазерлік диск, принтер, сканер), ғаламдық компьютерлік жүйелер (мыс. Интернет) пайда болды. Әртүрлі БАҚ әртүрлі әсер ету қабілетіне ие. Ең алдымен бұл БАҚ кәсібилігіне және берілген ақпарат құндылығына байланысты. Әсіресе сенсациялық ақпараттар көпшілік қызығушылық туғызады. 1. БАҚ дамуы Мемлекет пен қоғамның байланыс құралдарына деген қажеттілігі келесі сәттерге тәуелді: оның қоғамдағы қызметі мен ролі, сияси құрылымдар саны мен сапасы (мыс. саяси партиялар); саяси шешім қабылдау тәсілдері (мыс. автократиялық не демократиялық); мемлекет көлемі (мыс. үлкен не шағын) және т.б. БАҚ дамуына әсер етуші факторлар. Бұрынғы дәуірлердегі мемлекеттерде байланыс құралдарына деген қажеттілік шектеулі болды. Оның ролін жаушылар, курьерлер мен тыңшылар, қаңғыбастар атқарып отырды. Олар ақпаратты көбіне ауызша, тек кейбір мемлекеттік маңызды ақпараттар (мыс., король жарлығы не сатраптың билеушіге хаты) ғана жазбаша таратып отырды. Көптеген аумағы шағын мемлекеттер мен қалалар қауіп туралы ескерту, халық жиынын шақыру немесе аса маңызды саяси, діни оқиғалар туралы хабарлау үшін биік мұнараға орнатылған қоңырауларды пайдаланды. Көптеген ғасырлар бойы саяси және азаматтық байланысқа деген қажеттілік пошта арқылы атқарылып келеді. XIX-XXғ.ғ. телеграф және телефон желісінің пайда болуы мемлекеттің байланыстық тұтынысын қанағаттандырып қана қойған жоқ, сол сияқты қоғамдық өмірге түбегейлі бетбұрыс әкелді. БАҚ техникалық дамуы бұрын қиял болып келген көптеген демократиялық және тоталитарлық идеялардың шын өмірде іске асуына әкелді, билік заңдылығы мен іске асуына жаңа сипат берді. О.Тоффлердің пікірінше «қазіргі биліктің эффективті қызмет істеуі, оның адамдардың жеке қызығушылығын оятып, өз мақсатына жетуде билік қорларын көп шығындамау жолын табу». Ол мақсатты шешуде саяси билік БАҚ кеңінен пайдаланады. Қазіргі заманғы өте дамыған ақпараттық қоғамдарда білім мен ақпарат күші қоғамдық басқару саласында ақша мен мемлекеттік күштеу қорларын ығыстырып шығарды. 2. БАҚ қызметтері БАҚ ең басты қызметі ақпарат алу мен тарату. Осы негізде қоғамдық пікір қалыптасады. БАҚ сонымен қатар білім беру және әлеуметтендіру қызметтерін де атқарады. Білім беру қызметі азамат ақпараттар тасқынында дұрыс бағыт, түсінік алуын қамтамасыз етеді. Әрине БАҚ жүйелі, әрі терең білім бере алмайды. Бұл арнайы білім беру институттарының міндеті. Соған қарамастан қазіргі заманда көптеген адамдар өз білім жүгін БАҚ арқылы тереңдетіп, толықтырады. БАҚ әлеуметтендіру қызметі адамның өмірлік тәжірибе жинақтауына көмектеседі. Қазіргі заманда БАҚ сын және бақылау қызметтерін де атқарады. Қоғамда бұл қызметтерді атқаратын басқа да әлеуметтік институттар бар, мыс., оппозициялық партиялар. Бірақ БАҚ сыны өз объектісін бүкіл қоғам көлемінде көрсете алады. Себебі арнайы мәжілістерге тек аз ғана адамдар қатысса, БАҚ адамдардың барлығы дерлік көреді және оқиды. Сонымен қатар БАҚ сынының объектісі Президенттен бастап барлық мемлекеттік билік органдары, барлық лауазымды және жеке тұлғалар, ұйымдар, тіпті БАҚ өздері де болады. БАҚ бақылау қызметі қоғамдық пікір беделіне сүйенеді. БАҚ өз бақылауында әкімшілік не экономикалық мәжбүрлеу шараларын қолдана алмаса да оның бақылауы өте эффективті. Себебі ол болған істің тек заңды бағасын ғана емес, моралдық бағасын да береді. БАҚ қоғамды біріктіру қызметін де атқарады. Әртүрлі саяси-қоғамдық күштер БАҚ арқылы өз жақтастарын табады. БАҚ оларға өз мақсаттары мен мүдделерін нақты, айқын жеткізуге көмектеседі. Қазіргі әлемде БАҚ шығу мүмкіндігінің болуы барлық саяси-қоғамдық күштер үшін ең басты өмірлік мақсат. БАҚ шыға алмаған саяси-қоғамдық күштер ешкімге білінбей тез жойылып кетеді. БАҚ қоғамда адамдарды әртүрлі әлеуметтік іс-әрекеттерге тарту қызметін де атқарады. БАҚ азаматтар бойында белгілі бір саяси мінез-құлық түрін қалыптастыра алады. БАҚ белгілі бір өткір қоғамдық мәселені жан-жақты көтеру арқылы саяси-экономикалық өзгерістерге бастама жасай алады. БАҚ қоғамға әсері 1. БАҚ рационалды және сезімдік әсері БАҚ қоғамда өз мақсаттары мен мүддесі бар жеке құрылым. Өз мақсатына жету жолында БАҚ әртүрлі әдістерді қолданады. Өз үстемдігін БАҚ адам санасы мен сезіміне әсер ету арқылы іске асырады. Демократиялық елдерде бұқаралық коммуникацияның рационалдық моделі басым болып келеді. БАҚ логика заңдары шеңберіне сиымды фактілер келтіру арқылы адамдарды сендіруге тырысады, яғни осы оқиғаның, шешімнің, әрекеттің ең алдымен қоғамға, адамдарға тиімді, пайдалы екендігін нақты дәлелдеп шығады. Бұл модел демократиялық елдерде қалыптасқан азаматтар ділі (менталитет) мен мәдениетіне сәйкес келеді. БАҚ жүйесі тыңдармандар назары мен сенімі үшін бақталастық жарысқа негізделген. Демократиялық елдерде адамдарға сезімдік әсер ету әдістері кең таралмаған, тек жекелеген оппозициялық немесе шағын саяси күштерге тәуелді БАҚ ғана сайлау компаниялары кезінде өз идеялары мен құндылықтарын адамдар саласына жеткізу үшін сезімдік әсер ету технологияларын қолданады. Бірақ әдетте өз пайдасын сезіну рухында тәрбиеленген адамдар арасында қолдауға ие бола алмайды, сонымен қатар кейбір жағдайларда сот билігі арқылы шектеледі. Керісінше тоталитарлық, авторитарлық, этнократиялық елдерде адамдар санасына сезімдік деңгейде әсер ету технологиялары кеңінен қолданылады. Әдемі сөз бен көркем бейне адамдарға үлкен әсер етеді. Әсіресе егер бұл адамдар бойында еркін қоғамда өмір сүру тәжірибесі қалыптаспаған болса сезімдік әсер өте күшті рухани толқынысқа түсіреді. БАҚ адам санасын улап, қорқыныш пен соқыр сенімге негізделген бағыныштылық моделін тудырады. Сол сияқты билік өз қылмыстары мен қателіктерін жабу үшін саяси қарсыластарына, басқа ұлт өкілдеріне, тіпті барлық сенімсіздерге қарсы күшті жек көрушілік қоздырады. 2. БАҚ ақпараттың үрдіске әсері БАҚ ең негізгі міндеті қоғамды хабардар етіп отыру үрдісі. Бұл үрдіс келесі кезеңдерден тұрады: ақпарат алу, таңдау, ықшамдау, түсінік беру және оны тарату. Қоғам қандай ақпаратты, қандай түсініктермен алады, осыған байланысты қоғамдағы келесі оқиғалар тізбегі құрылады. Неміс социологі Клаус Боумның пікірінше «Маңызды ақпарат иелену дегеніміз билік иелену, ал маңызды ақпаратты өз мүддесіне сай тарату, немесе оны жасырып қалу мүмкіндігін иелену екі есе билік иелену». БАҚ осындай билікке ие. Қазіргі әлемде ақпараттар тасқынының молдығы сонша, оны өз бетінше игеруге жалғыз адам түгілі, бір топ маман да қабілетсіз. Сол себепті аса маңызды ақпараттарды таңдап алу бүкіл БАҚ жүйесінің басты міндеті. 3. БАҚ хабар таңдау ережесі Қазіргі әлемде БАҚ үшін ең қажеттісі көпшілік назары, бұған ие болмаған БАҚ бақталастыққа шыдамай жойылып кетеді. Сол себепті хабар тақырыптарын таңдар кезде кез-келген БАҚ төмендегі жалпы ұстанымдарды басшылыққа алады: 1) Азаматтар үшін тақырыптың маңыздылығы мен құндылығы. Осыған сәйкесті БАҚ хабарларының көбі азаматтар қауіпсіздігі, терроризм, экологиялық қауіп және т.б. туралы болып келеді. 2) Фактілер ерекшелігі. Осыған сәйкесті қатігез қылмыс, жарылыс сияқты оқиғалар күнделікті оқиғалардан анағұрлым көп хабарланады. 3) Фактілер жаңалығы. Тұрғындар назарын әлі белгісіз оқиғалар аударады. Бұл жаңа саяси партия, экономика дамуының соңғы көрсеткіштері және т.б. болуы мүмкін. 4) Саяси жетістік. Осыған сәйкес мақалалар мен хабарларда мемлекеттер, партиялар мен саяси лидерлердің жетістіктері баса көрсетіледі. Саясатта, өнерде, спортта жеке адамдар құбылысын баса көрсету нарықтық қатынастардағы БАҚ қажеттілігінің бірі. 5) Жоғары қоғамдық мәртебе. Бұған сәйкес ақпарат көзінің қоғамдық мәртебесі жоғары болған сайын, алынған ақпарат дәл, әрі сенімді болып саналады. Сол себепті әдетте БАҚ саяси, экономика, ғылым және т.б. салаларда жоғары мәртебеге ие адамдардан сұхбат алуға тырысады. 4. Ақпарат тарату әдістері БАҚ ақпарат таратуының екі негізгі әдістері бар: рет-ретімен тарату және үзік тарату. Рет-ретімен тарату әдісі негізінен баспасөзде пайдаланылады. Мыс., саясат не экономика туралы мақалалар газеттің бірнеше саны бойына рет-ретімен жарияланады. Үзік (фрагменттік) тарату әдісін көбіне телеарналар пайдаланады. Ақпаратты бөліктеп, жедел тарату көптеген азаматтар бойында осы оқиға туралы бір жақты пікір қалыптастырады. Бұл тележурналистерге адамдар санасын бақылауға мүмкіндік береді. Себебі толық емес ақпарат алған адамдар әдетте тележурналист сөзіне сенеді. Қазіргі әлемде адамдарға теледидар әсері өте зор. Оның себебі әдетте адамдар естігені мен оқығанынан гөрі көргеніне көбірек сенеді. Саяси-экономикалық өмірде мұның зиянды жақтары да бар. Себебі теледидар саяси-экономикалық оқиғалардың сыртқы бейнесін ғана бере алады. Мыс., келісімге келу сәті ғана көрсетіледі, ал осыған дейін әртүрлі деңгейде жүрген жеке кездесулер теледидар назарынан тыс қалады. БАҚ адамдар санасы мен мінез-құлқына белсенді әсер етуі, оған «төртінші билік» атағын әперді. Қазір саяси теорияда «медиократия» термині бар. Бұл – оқиғаларды өз қалауы бойынша түсіндіріп, адамдарды соған сендіретін БАҚ билігі. Күн сайын өсіп келе жатқан БАҚ билігін бағалауда екі жақты көзқарас бар. О.Тоффлердің ойынша бұл адамзаттық жоғары адамгершілік өркениетке өтуі, антибюрократиялық, ой-шығармашылық мемлекет құрылуының алғышарты. Ал итальян кино қайраткер Ф.Феллини ойынша теледидар адамдардың шын түсінігін, олардың өмірді адамдық тұрғыдан бағалауын жұтып қойды, адамды еріксіз қуыршаққа айналдырды. Өмір тәжірибесі дәлелдегендей БАҚ әртүрлі мақсаттарға қызмет атқара алады. Адамдар бойында әлеуметті әділеттілік, бостандықты құрметтеу ұстанымдарын да қалыптастыра алады және сол сияқты басқаларды жек көру сезімдерін оятып, сенімсіздік пен қорқыныш та себе алады. 1. Манипуляция әдістері Демократиялық мемлекеттік құрылым мен азаматтар үшін ең қауіпті құбылыс БАҚ саяси манипуляция мақсатында пайдалану. Саяси манипуляция – бұл адамдар саяси санасы мен мінез-құлқын жасырын басқару. Осы арқылы адамдарды өз қалауы мен еркінен тыс әрекет жасауға мәжбүр етеді. Манипуляция өтірік пен алдауға негізделеді. Манипуляцияның экономикалық және күш қолдану әдістеріне қарағанда үлкен артықшылықтары бар. Манипуляция үлкен экономикалық шығындар мен қан төгіс қақтығыстар тудырмайды. Қазіргі әлемде саяси манипуляция теориясы мен тәжірибесі терең ғылыми талдауға ие болған. Манипуляция технологиясы бұқаралық сана сезімге әлеуметтік-саяси аңыздарды біртіндеп, жүйелі түрде енгізуге негізделген. Американдық профессор Герберт Шиллердің пікірінше АҚШ-та басқарушы элита үстемдігін қамтамасыз етіп отырған бес әлеуметтік аңыз бар: 1) азаматтардың жеке бостандығы мен ерікті таңдауы туралы; 2) аса маңызды саяси институттар конгресс, президент, сот және БАҚ бір-бірінен жеке әрекет істеу қабілеті туралы; 3) адамның тек өз тұтынысын қанағаттандыруға бағытталған жеке-эгоистік табиғаты туралы; 4) қоғамда әлеуметтік қақтығыстар мен қанаудың жоқтығы туралы; 5) БАҚ тәуелсіздігі туралы. Саяси манипуляция нақты өмірде өте бай тәжірибелік әдістерді пайдаланады. Мыс., фактілердің орнын алмастыру, ақпарат жасырып қалу, өтірік ақпарат тарату. Манипуляция әдістері ішінде ең көп таралғаны: 1) жартылай шындықты айту – белгілі бір оқиғаның сыртқы бейнесі толық, жан-жақты көрсетіліп, оның ішкі мазмұны мен болу себептері, кейінгі қорытындысы жасырылынып қалады; 2) жарлықтар жапсыру – адамдар мен идеяларды жоққа шығару үшін оларға еш дәлелсіз «фашист», «қызыл террорист» сияқты адамдарды қорқытып, үркітетін түсініктерді теңейді. Саяси манипуляция әртүрлі сөздерді өз мақсатына сай қолдану арқылы жүргізіледі. Мыс., тәуелсіз ұлттық мемлекет құру үшін қарулы күрес жолына түскен адамдарды «бостандық үшін күрескер», «сепаратистер», «террористер» деп әртүрлі атауға болады. Теледидар белгілі бір саяси қайраткердің беделін түсіру үшін, ол тап болған қолайсыз жағдайды жиі-жиі қайталап, оған толық түсінік берумен көрсетеді. Сонымен қатар қоғамдық пікір фактілерін жалған көрсету әдісі де қолданылады, мыс., белгілі бір саяси қайраткер рейтингісі қоғамдық пікір сұрау барысында өте жоғары бағаланады, ал шын мәнінде бұл сұрау мүлде жүргізілмей, немесе тек сол қайраткерді қолдайтын адамдар арасында ғана жүргізіліп оның қортындысы жалпы қоғам пікірі ретінде беріледі. Эмпириялық зерттеулер көрсеткендей жалпы халық саяси қайраткер туралы оның имиджі арқылы бағалайды. Имидж – БАҚ жасаған жасанды бейне. Қазір БАҚ нарығында имидж-мейкинг қызметі үлкен қарқынмен дамып келеді. Үлкен ақшаға жалданған кәсіби имиджмейкерлер қайраткердің киім киісін, мінез-құлқын, сөйлейтін сөзін, бәрін даярлап береді. Өте білікті имиджмейкер мамандар сайлау кампаниясын алдын-ала жоспарда бекітілген қорытындыларға жеткізе алады. Адамдар саяси манипуляцияға өз жеке түсініктері, білімін көтеру арқылы қарсы тұра алады. Сол сияқты отбасы, достары, таныстары арасында үзбей пікір алысу да саяси манипуляция әсерін шектейді. 2. БАҚ құрылымы БАҚ жағымсыз қорытындыларын шектеуде оның қоғамдық құрылымы үлкен рөл атқарады. Қазіргі заманда БАҚ ұйымдастырылуының үш негізгі нысаны бар. 1. Жеке-коммерциялық ұйымдастырылу. БАҚ жеке адамдар мен компаниялар иелігінде болады. Жарнама мен жеке демеушілік көмектер арқасында өмір сүреді. Олар демеушілер көмегі мен жарнамалық кіріс үшін бір-бірімен қатал бақталастыққа түседі. БАҚ коммерциялық ұйымдастырылуының үлкен кемшілігі демеушілер мен жарнама беруші ірі компанияларға тәуелділігі. Өз қаражаты өзіне жеткілікті медиа концерндер өте аз. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі негізінен АҚШ-та. 2. БАҚ мемлекеттік құрылымдалуы. БАҚ мемлекет құрып, қаржыландырады. Ол ірі қаржы иелерінен тәуелсіз, Парламент пен Үкімет бақылауында болады. БАҚ мемлекеттің құрылымдалуының кемшілігі бақталастық мүмкіндіктерінің төмендігі, билікке тәуелділігі және мемлекет бюджетіне жүк болуы. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі Францияда кең тараған. 3. БАҚ қоғамдық-құқықтық ұйымдастырылуы. Азаматтар төлейтін арнайы салық есебінен қаржыландырылады. Өзін-өзі басқару құқығына ие және қоғамдық кеңестер бақылауында болады. Қоғамдық кеңеске негізгі қоғамдық топтар мен ұйымдар өкілдері кіреді. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі негізінен ГФР-да таралған. БАҚ өз қызметтерін эффективті атқаруы үшін олардың арасында таза бақталастық болуы тиіс. Таза бақталастықты елде көптеген ақпараттық агенттіктер, газеттер, теле-радио станцияларының болуы қамтамасыз етеді. жүктеу/скачать 30.58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|