МӘШҺҮр-жүсіп шығармалары тілінің Әдеби тілге қатысы

А.Қ. Тұрышев

Павлодар

2009

ББК - 84(5 каз)5

Т 31

Абай атындағы Қазақ ҰПУ-нің жанындағы «Білім» тобындағы мамандықтар бойынша оқу-әдістемелік секциясы және ҚР БҒМ Республикалық оқу-әдістемелік Кеңесінің 2008 жылдың 11 желтоқсанындағы №8 хаттамамен баспаға ұсынған
Пікір жазғандар:

М.С. Серғалиев - Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Қазақ тіл білімі» кафедра меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор;

Ф.Ш. Оразбаева - Абай атындағы Қазақ ұлттық педогогикалық университеті, «Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі» кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор;

Н.Қ. Жүсіпов - С.Торайғыров атындағы ПМУ, «Қазақ филология» кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Т 31 «Мәшһүр-Жүсіп шығармалары тілінің әдеби тілге қатысы»: оқу әдістемелік құралы. – Павлодар : Кереку, 2009. – 74 б.

«Мәшһүр – Жүсіп шығармалары тілінің әдеби тілге қатысы» Оқу әдістемелік құралы 05 01 17 – мамандығы: «Қазақ тілі мен әдебиеті» міндетті компонент. САЕ 306 «Қазақ әдеби тілінің тарихы». Таңдап алынған компонент: МZҺ ТМ «М. Ж. Көпеевтің әдеби мұралары» БВ Masһ 3205 – «Мәшһүртану» арналған. Қосымша оқу құралы ретінде бакалаврлар мен магистрлар, мәшһүртанушылар, лингвистер пайдалана алады

ISBN 9965-568-94-9 ББК - 84(5 каз)5

© А.Қ. Тұрышев., 2009

© С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2009

Әсіресе, Мәшһүр - Жүсіп шығармалары тілінің ұлттық әдеби тілге қатысы, тілдік ерекшеліктері зерттелді. Зерттеу нәтижесінде Мәшһүр - Жүсіп шығармасында ескі этномәдени лексиканың тілдік қоры өте мол екендігі анықталды. Ақынның қолжазбаларында, шығармаларында монғол, қалмақ, араб-парсы, орыс тілінен енген тілдік қабаттар да ұшырасады. Мәшһүр - Жүсіп тілінің автономды болмағандығы, ол да өзінің алдындағы Ыбырай түзетуге күш салған, Абай негізін қалаған жаңа жазба әдеби тілге ден қойып, Шәкәріммен бірге қазақ әдеби тілін дамытуға өзіндік үлесін қосты десек артық айтпаймыз.

Әрине, көлемі шағын оқу әдістемелік құралға тұтас бір дәуірдің әдеби тілінің тарихын сыйғызу мүмкін емес. Жазылған деректерді жүйелеп, студенттерге ұғынықты болу үшін анағұрлым ықшамдап беруге тура келді. Көптеген тың деректер әдістеме көлемі көтермейтін болған соң қысқарып, алынып тасталды. Дайындалған осы оқу-әдістемелік құралдың қолжазбасы екіге бөлінгенмен тілдің ішкі талдау заңдылығын, логикалық жүйесін қатал сақтап, бірін – бірі толықтыратындай мағыналық байланысы үзілмеген бір дүние. Үзілсе де тілші мамандар ондай үзілген мағыналық байланысты екінші әдістемеден тауып алып оқи алады. Оқу-әдістемелік құрал Мәшһүр - Жүсіп шығармаларынан алынған нақты мысалдармен толықтырылған. Және де тілдің ұзақ жылғы даму барысында өзгеріске түскен тілдік тұлғалардың да өзіндік ерекшеліктері ашылған. Ыбырай, Абай, Шәкәрім қолданысындағы тілдік ерекшеліктер де салыстырыла зерттелген.

ХVIII – ХIХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі аса бір күрделі даму дәуірлерін бастарынан кешірді. Осы кезеңдердегі қазақтың ұлттық әдеби тілінің дамуына қатысты көптеген зерттеу еңбектер жарық көрді. Сондықтан да қазақ әдеби тілінің даму тенденциясына байланысты өзіміздің көзқарасымызды әр уақытта мерзімді баспасөздерде жазып, арнайы монография арнағандықтан қайталап бұл жайтқа оралмаймыз. Бірінші және екінші оқу әдістемелік құралдың қолжазбасында нақты әдеби тілдің тарихи даму сатысындағы тілдік өзгерістерге ғана тоқталғанды жөн көрдік. Егер де бірінші оқу құралында Мәшһүр - Жүсіп шығармаларындағы - ман, - мен, - бан, - бен, - пан, - пен тұлғалы етістіктердің қолданылуы. I жақ жекеше мәндегі морфологиялық көрсеткіштер, - мыс, - міш (міс//ген мысалы: Төлеміс//Төлеген) формасына дейін жеткендігі тілші ғалымдардың қилы көзқарасы басшылыққа алынып дәлелденген болатын.

Қолдарыңыздағы оқу әдістемелік құралының қолжазбасында алдыңғы кейбір морфологиялық тұлғалардың айталық, «сана» қызметі мен мағынасы жағынан -мыс//мыш, -дүр, -ғана сөздерінің тіл қолданысына ұқсататыны белгілі (Е.Жұбанов) осы тұрғыдан келгенде оқу құралында айтылатын -дүр етістіктің келер шағын білдіретін тұлғасы көне түркі дәуірінен келе жатқан құбылыс екендігі, бірақ та -дүр тұлғасының кейбір мәні мен мағынасы, қызметі алдыңғы оқу құралында бәрібір басқа морфологиялық тұлғаларға қатысты айтылып, талданады, тілшілер мұны жақсы біледі. Сондықтан да, тек қана -дүр тұлғасының жалаң қызметін алдыңғы, соңғы кейбір өзі қатысты тұлғалармен бөліп алып қарастыру өте қиын.

Мінекей, тіл ғылымы осы жағынан да басқа ғылымдардан өзінің ерекшелігімен айқындалады. Тіл аясында сыйып тұрған -дүр//-дұр тұлғасына ұқсас сияқты формалардың тілдің даму сатысында өз қалпынан өзгертпей қолдан-қолға жетуі, сол тілдік тұлғаны көнелік тұлғасын бұзбай қолдану ақын – жыршылардың үлкен шеберлігін қажет еткендігі Мәшһүр – Жүсіп шығармалары тілін зерттегенде анық көрінді. Мысалы, дир, дыр, дюр, дур татар тілінде тыр, тур, дыр, дур тұлғасында қолданылады. Мелиоранский бұл жұрнақтың -тұрған деген сөзден ықшамдалып барып жасалғанын айтады. Сондықтан да бұл - әдістеме көне тілдің барысы туралы шағын ғана мәлімет бере алады.

М.Балақаев: «Болымсыз етістіктің келер шақтық тұлғасының бірі I жақта май-й-мын болуы грамматикалық - норма. Сонымен қатар ол ауытқып -ман түрінде де жұмсалады. Грамматикалық тұлғасының негізгі нормадан өзгеше болып ауытқуы бұл арада заңды: -ман (басқа варианттары да) тұлғасы осындайда -май-мын қосымшалары орнына жұмсалғанда, ерекше стильдік қызмет атқарады: егер бармаймын, айтпаймын жай болымсыздық хабар болса, барман, айтпан деген істі істеуден қайсарлықпен үзілді-кесілді бас тартқандықты білдіреді. Мұны нормадан жөнімен ауытқу деп тауып, сондайды дұрыс қолданған кісілерді қоштап отыру керек» - дейді [1, 58 б.].

А.Ысқақов: «Жазуда да, ауызекі тілде (лебізде) де екінші үлгі бойынша жіктелетіні белгілі өкінбеймін, аямаймын, жібімеймін деген сияқты көсемшенің ауыспалы формасының орнына: өкінбен, аяман, жібімен деген форма қолданылады» [2, 73 б.].

Н.Жүнісов оңтүстік аймақтың тіл ерекшеліктерін зерттеп: «Жіктік жалғауының -мын, -мін түрі зерттеліп отырған говорда кейде -ман, -мен болып фонетикалық өзгеше вариантта қолданылады. Жіктік жалғауының бараман, жатырман, барыппан түрінде қолданылуы қарақалпақ тілінде де бар» - деп көмектес септігінің жалғауы мен жалғаулық шылаудың жергілікті тұрғындар тілінде -ман, -бан, -пан, тұлғасында кездесетінін -мен қосымшасы, -мен жалғаулық шылауы бұл жерде атпан, тұсман, малман т.б. болып жуандатылған тұлғаларда айтылды дейді. Демек, омоним тұлғалы жіктік жалғауынан ажырата білу керек. Р.Сыздықова: «…бірыңғай мәндегі сөйлемдердің етістіктері болымды түріне –ар жұрнақты, болымсызында –ма+н жұрнақты тұлғалармен берілген» - дейді [3, 278 б.].

Ғ. Мұсабаев келер шақ аффиксі болып кеткен жіктеу есімдігін -мын, -мін деп жақтық қосымшаға теліп жүрміз, мұнда осы шақтың көрсеткіші жоқ. Қазақ тілінде осы шақтың тұлғасы жоқ, ол аналитикалық тәсілмен беріледі (отыр, жатыр, тұр, жүр) көмекші етістіктерін атайды. М. Қашқари да осы шақ туралы сөз қозғамайды оның тұсында болмаған дейді. Ауыспалы осы шақ етістіктің түбіріне көсемшенің -а, -е, -й жұрнағы мен жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалатыны белгілі (кел+е+мін, бар+а+мын). Ғ. Мұсабаев көне түркі тілінде бұлай жасалған етістіктерді келер шақтың орнына қолданғанын татар, башқұрт тілдерінде: қил+ә, бұл+а етістіктері келер шақтық мағына береді дейді. Түркі тілінде келер шақ тек қана көсемшелі тұлғалар арқылы жасалатын, сонда ғана келер шақ аффиксін қабылдайтынын орта ғасырда болғанын (Мен кел+е+мін, Сен кел+е+сің) дегендегі -мін, -сін көне түркі жазуларында мен, сен шылау бола бастаған есімдік, орта ғасырда қалыпты шылаудың рөлін атқарғандығын айтады [4, 122-123 б.].

Қ.Жұбанов есімшенің осы шағын атамайды оның орнына тел есімшені (әрі септеледі, әрі жіктеледі) көрсетеді. Көне түркі тілінде -мін, -сін есімдік, тілдің даму үрдісінде мен, сен деп өзгеріп (орта ғасырда) шылауға айналған. Тілшілер мен жалғаулық шылауын (менен) әуелде бірлән формасынан ықшамдалғанын, Осы тұлғалас мен көмектес септігін шылаудан қалыптасқанын айтады. Қ. Жұбанов: «Мен Менен-мелен-меллен-бір+ле+ин. Мұндағы ін бұрын инструментальный (көмектес) падеж болған. Қол ма қол деген күрделі сөздегі ма бұрынғы мен. Йадағын=аяқпен. Жіктеу. Бұл – есімге тура жалғанады, етістікке тура жалғанбайды; демек ол алғашында септікке ұқсап келіп, кейін жік жалғауы болып кетуі мүмкін. Мысалы, келіп=келубан (келіппін); «барған»» [5, 77 б.].

С. Исаев «Көмектес септік жалғауы есімдіктерге тікелей жалғанбай, о баста ілік септік тұлғасының үстіне жалғанған болу керек, қазіргі кезде соның қалдығы сақталған: менімен-меніңмен-мениң білән, бұнымен-буниңмен-буның билән т..б.» сол сияқты көмектес септіктігінің қосымшасы «…тарихи жағынан бірлән-білән-мынан-менен септеулік шылауынан қалыптасқан» - деп, [6, 91 б.] көмектес септік жалғауын омонимдес жалғаулық шылаудан (-мен, -бен, -пен) ажырата білу керектігін, басқа түркі халықтарында бұл септіктің түрі жоқтығын, буын үндестігіне бағынбайтын ерекшеліктерін атап өтеді.

Қ. Молгаждаров: «Көне түркі тіліндегі бірле септеулігі екі категориялық дәрежеде көрінеді деп жүрміз. Біріншісі көмектес септігінің мен/бен/пен қосымшалары қызметінде, екіншісі септеулік шылау бірге тұлғасының мағынасында болмақ» - деп, көмектес септігінің якут, тува тілдерінде бар екендігін, көне түркі ескерткішінде бірле шылауы көмектес септігінің мағынасында емес, бірге шылауының қызметінде жұмсалғанын, көмектес септігінің қосымшалары (мен, пен, бен) кейінгі тілдің даму процесінің жемісі еместігін айтып өтті. Жіктік жалғауы дыбыс заңдылығының әсерінен өзгереді I, 2-жақ жалғауының жекеше, көпше түрі өткен шақ есімшенің қысқарған түріне жалғанады (барға+н+мын (-ған-н=ға) н дыбысы түсіп қалады, керісінше жіктік жалғауы, өткен шақ есімшенің қысқарған түріне өзі қысқарып барып жалғанады (барғанмын//барғам) –ған-н=ға//-мын-ын=м формуласы бойынша түзіледі, -а, -е, -й формалы көсемшеде ықшамдалады (табам, тігем, барам, кіред) жіктік жалғауы екпін қабылдамайды (келемін), жіктік жалғауының жақтық түрінде ерекшеліктер бар т.б.

М.Қашқари: мән ет тоғрағаймән, мән аңар оғрағаймән [7, 140 б.] мән есімдік, -ғай келер шақ қосымшасы, мән жіктік жалғауы, мен-мен (түрікше) ман сөйлеуші жақ орнына қолданылатын сөз деп көрсетеді [7, 327 б.]. Тілдердің даму барысында алдымен есімдік, шылау (жұрнақтан көсемше жұрнағына айналуы мүмкін), септік жалғауы қалыптасқан. Ассимиляция заңдылығына байланысты: -мен, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін (-ман, -мен, -бан, -бен, -пан, -пен) көне түркілік жіктік жалғаулары пайда болған.

Етістіктердің бірінші жағы мен, біз тарихи қалыптасуы жағынан есімдікпен тығыз байланысты. Мысалы: -м жалғауының мен есімдігінен жасалғаны сияқты. Осыған орай Қ. Жұбановтың «Оқып дегендегі п әуел баста мен деген көмектес септіктен шыққан. «Мен» - жалғау ғой, сондықтан п қосымшасын да жалғау ретінде қарау керек тәрізді» - деген сөзінің жаны бар.

Ғ. Мұсабаев көсемшенің п жұрнағын тереңірек қарап, өзбек тілінде II жақ жұрнағы б түрінде келетінін, тарихи шығармаларда бон//бан түрінде ұшырайтынын жазады. Көсемшінің арғы төркіні бан (бән), бен, ман (мән), пен деген формадан қысқарғанын «сүләпән» (Күлтегін) сүле түбір, пән көне тұлға, ендеше мен/бен/пен үндестік заңына бағынатыны сондықтан пен дегенді п жұрнағының арғы кезеңі деп қарастырады. Оның о бастағы шыққан төркіні бан есімдігі (барибан-барып, алибан-алып) дейді.

М. Томанов түркі тілдер I жақ қосымшасын үш топқа I топ: -маң, -мең, -мән, -ма, -ме және –мың, -мің, -мұң, -мұн. М дыбысынан басталатын варианттар қыпшақ тобында , б дыбысынан басталатын оғыз тобында кездесетінін айтады. М дыбысынан басталатындар кейде п, б/п дыбысымен алмасып қолданады, н дыбысының түсіп қалуы қарашай-балқарларда ұшырайды, сен есімідігі сіз - ге, біз есімдігі жекеше мәнді білдіретін есімдікке қатыстылығы, II жақ есімдіктердің с дыбысынан басталатынын ал, біз есімдігінің м дыбысынан басталмағанын, б дыбысынан басталатын есімдіктер кейін пайда болғанын көрсетеді [8, 111-113 б.].

Зерттеушілер жіктеу есімдігінің ұқсастығын олардың шығу тегінің бір екендігінен іздейді. Мысалы: О. Бетлинг жіктеу есімдіктерінің көптік тұлғасын жекеше тұлғаларының өзара кірігуінен қалыптасқан деп: (- мін, - сін, - біз, - сін, - сің, сіз), ал Котвич, Мукачи, Банг, Рамстедт – бұлардың көптік тұлғаларының құрамындағы з екілікті (көптікті) білдірген қосымша, алдыңғы бөліктері (мі, сі) – жекеше түрлері, яғни о бастағы сипаты деп қарайды. Бұл авторлар жіктеу есімдіктерінің ең алғашқы сипаты мына тәріздес болған деп түсіндіреді: 1. Ме / н, бі / н, мі / н, се / н, сі / н, е / н, і / н. II ба / н, ма / н, са / н, ан; III. Біз, сіз, із. Ал, А.М. Щербак жіктеу есімдіктері жүйесінің алғашқы сипаты мына тәріздес болған деп қарайды: пән, сән, ын, ан, пи, с, си, с, анлар. М. Томанов түркі тілдеріндегі жақ тұлғаларының -м, (-ң) -н өздерінің алғашқы қалыптасу дәуірінде коллективтіік немесе екілік мән берген болу керектігін [8, 111 б.] айтса, Р.Әміров: «Жақтық мағынаның бірде арнаулы жалғаулар –мын, -мін, -сың, -сің, бірде тәуелдік жалғаулар арқылы білдірілуінің тарихи себебі бар. Жалғаулардың бұл екі түрі де бір төркіннен тараған. Бұлардың төркіні-жіктік есімдіктер (- мен, - мын, - мін, - м, - ым, - ім, - сен, - сың, - сің - ң, - ың, - ің, т.т.) Осы себептен бұл жалғаулар қызметі жағынан селбесіп, қатар келе береді» - дейді [9, 105 б.].

-Мын//-пын дыбысталу жағынан бірінен-бірі алыс жатыр. Бұлар етістіктің түбірімен жымдасу үшін әр түрлі дыбыстық өзгерістерді басынан өткізген. Осыдан келіп жуан, жіңішкелікке байланысты жоғарыдағы варианттары пайда болған. Сөйлеу тілінің әсерінен бұл жіктік жалғауларының толық және ықшамдалған формасы жарыса көрсетілген морфологиялық тұлғаларда М-Ж.Көпеев шығармаларында (ауыз әдебиетінің үлгісінде) қолданыс тапқан.

М-Ж.Көпеев шығармаларындағы жіктік жалғауының жалғануының өз ерекшеліктері бар. Олар: -мын жалғауының дыбысы түспей жалғануының себебі: етістіктің өткен шағынан аулақ болуы; жүр, тұр, отыр, жатыр төрт етістіктен басқаларының түбіріне тікелей жалғанбай, етістіктің көсемше, есімше жұрнақтарынан кейін жалғануы. Есім сөзге жалғану үшін жалғанатын сөз субъектімен тікелей байланысты болуы. Мысалы: Алладан пәрман тілеген (Қыз Жібек), Күн батса ханша пәрман қылып (Зияда-Шахмұрат), Береме дертке дәрмен құдірет керім (Мәлік-Хасан), Жіберді алла бізге пәрман (Мәлік-Хасан), Болған соң не шара бар хақтан фәрман (Әбубәкір Кердері), Болды деп не ғып бұлай ойламаңыз, Шара не, бір құдайдан пәрман болса (Мәшһүр-Жүсіп). Немесе: шорман, арман, думан, ат-тұрман, сайман, дұшман, батпан (салмақ өлшемі), пұшайман (Мәшһүр-Жүсіп). -Ман//-пан тұлғалары көнеленіп жеткен, түбірдің өзіне кіріккен заттық ұғымдағы мағынаны береді.

М-Ж. Көпеев -ман//-мен, -бан//-бен, -пан//-пен қосымшасы өзгелік етіс формасы іс-әрекет, қимылдың тікелей өзіне қатыспай бөгде біреу арқылы жасалуына әсер етеді. Келеді қалай жұтсам, саған шамам, Бастырман аяғыңды жалғыз қадам! (Мәшһүр-Жүсіп). (Бас+тыр+ман) -тыр+ман форманты өзгелік етіс жұрнағымен тіркесіп іс-әрекетке болымсыздық мән береді -тыр жұрнағы қатаң -(с), сонор дыбысына біткен етістіктің түбіріне жалғанады. Шақтық мәні (Мен бас+тыр+ма+й+мын аяғыңды жалғыз қадам) іс-әрекет сөйлеушінің хабарлауынан кейін болады. Яғни, -ман тұлғасы арқылы болашақта болатын қимылды, әрекетті жүзеге асырмау ниеті барлығы аңғарылады.

Р.Сыздықова етістіктің болымдысына -ар жұрнақты, болымсызында -ма+н жұрнақты тұлғаларды жатқызады [3, 278]. Бұндай қолданыс тек қана М-Ж. Көпеевке тән екендігін анықтадық. М-Ж. Көпеев шығармаларында аналитикалық форманттар белгілі бір грамматикалық категорияға қатысты мағынаны білдіретін морфологиялық көрсеткішке ие болады. -Ман болымсыздық тұлғасы -а ал формантымен (аналитикалық етістік) қосылып екі компонентті күрделі етістіктің тіркесінен жасалады. Амал-қимылдың өту үрдісі болымды мағыналы етістік түбіріне болымсыздық мағынаның үстелуі арқылы беріледі. М-Ж. Көпеевте ала алман, бара алман, алып қала алман етістікті тіркесте алман) етістігі көсемшенің -а жұрнағымен жалғасып тұр (ал+май+мын) (-ма-й) көсемше тұлғалы болымсыз мәндегі ауыспалы осы шақтық үлгіде жасалғанымен іс-әрекет, қимыл әлі іске аспағандығын көрсетеді. Амал-қимылдың өтпеу үрдісіне қосымша болмау мағынасы үстеледі. Іс-әрекеттің иесі амал-әрекетті өзіне бағыштайды. Бұл мысалдарда лексикалық мағыналары басқа-басқа болғанымен, семантикалық реңктері бірдей болымсыздық мағына білдіреді. Кешегі кетіп қалды-ау күнім өтіп, Айырып ала алман қуып жетіп (Мәшһүр-Жүсіп), Кешегі кетіп қалды-ау күнім өтіп, Айырып алып қала алман, қуып жетіп (Мәшһүр-Жүсіп).

М-Ж. Көпеев жинаған ауыз әдебиеті үлгісінде де Ақылыңды ала алман, Елге қайтып бара алман жиі ұшырасады. Сол сияқты көрмен, жағаламан сөздері көмекші есімдермен бетін, шетін тіркесіп келеді, атаушы көмекшілер өздері тіркесетін атаушы сөздерге қосымша лексика-грамматикалақ мағына үстейді, бұл күрделі (аналитикалық) формалардың құрамындағы көмекші сөздерде бірдей емес, олар семантикалық жағынан да, түрленуі жағынан да, қызметі жағынан да зат есімдерге ұқсас болуымен қатар, үнемі сол есімдермен тіркесіп жұмсалады беті, шеті сөздері лексикалық мағынасы тек солғындаған көмекші есімдер. Қарпықта Құлымбеттің көрмен бетін, Нұраның жағаламан енді шетін (Мәшһүр-Жүсіп).

-Ла//-ле жұрнағы өзі жалғанатын етістік түбіріне амалдың үсті-үстіне еселеніп, жиілеу сипатын білдіретін реңк қосатыны белгілі, ал, М-Ж. Көпеев зат есімді сөзге -ла қосымшасын жалғап жаға+ла+ман вербалдану үрдісі арқылы болымсыздық мағынаны беретін етістік жасайды. Ауыспалы осы шақтың болымсыз тұлғасының (-й жұрнақты көсемшенің жіктелген түрі мен қысқартылған варианты) -ман, -бан, -мон, -пан (фонетикалық түрі) М-Ж. Көпеев шығармасында актив жұмсалған. Байлардан қылман дәме құнан, тайдай, Біледі бұл Орта жүз біздің жайды (Мәшһүр-Жүсіп); -Мені бұған қаратам десе құдай, Өлер майын ұсынбан!-депті (Мәшһүр-Жүсіп); «Ойқымон» анасат!-деп, аят келген, Намаздың парыздығын ғалам білген (Мәшһүр-Жүсіп); Жүгіріп пайғамбарға Біләл келді, Пайғамбар: -Бара алман!-деп жауап берді (Мәшһүр-Жүсіп); Ей Ғалы, мен сескеніп сенен қорықпан, Пайғамбар «Ұр» деп өзі рұқсат берген (Мәшһүр-Жүсіп); Кітаптан көргенімді айтпан теріс, Құдіреттің қылған ісі тіпті келіс (Мәшһүр-Жүсіп).

М-Ж. Көпеев -ман ықшамдалған жіктік формасын де етістігінен өрбитін дейді көсемшелі формасымен тіркестіріп, төл сөзді автор сөзімен ұштастырады, төл сөздің интонациясы, синтаксисі мен өзіне тән сөздері толық сақталады, де көмекшісі автор сөзінің құрамына енеді де етістігі ауыспалы келер шақ формасында жіктеліп тұрады (де+й+ді) бұған -ман өз тұлғасы да, дейді көмекші етістігі қосымша мағына үстейді, оның жетекші жәрдемі арқылы айтылар ойды жалғастырады. Автор сөзінің құрамындағы дейді төл сөзді болар іс-амал әрекеттен сақтандырады, амалдың жүзеге аспауына дәнекер болады.

Жоғарыдағы мысалдан дейді көмекші етістігі мен қатар -ман деп тұлғалы көсемше формасы М-Ж. Көпеев шығармасында жиі қолданылады. -Күнәні біле тұра қылман!-дейді, -Сенімен бір түн ойын-қызық үшін, Қараны ақ жүзіме салман!-дейді; -Бірігіп сеніменен жатпан!-дейді, -Қорқамын жаратқыш хақтан!-дейді, -Ойнаған аз ғана күн қызық үшін, Ақыретті жалғанға сатпан!-дейді (Мәшһүр-Жүсіп). М-Ж. Көпеевте дыбыстық өзгеріске ұшыраған -мон тұлғасы туралы М. Томанов зерттеушілердің пікіріне орай «Қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде нимә, мемә, неме, нима, ниме есімдіктері айтылады. Зерттеушілер бұлардың қайсысы. Алдыңғы не сұрау есімдігі де, ме чуваш тілдеріндегі -мон сөзінің (не мәніндегі) қысқарған варианты болу керек деп есептейді» [8, 133 б.]. Түркі тілдерінде есімдіктердің әртүрлі дыбысталатынын якутта: мін, эн, кіні, біһігі, эһігі; чуваш. әбі (эп), эзі (эс), выл (ву, у, ул) эбір (эбі-ір, ібір), эзір, (эз-ір, і-бір) візім (узім) т.б. ескерсек –мон расында д а о баста жіктеу есімдігінің ең алғашқы сипатынан 1. мо/н қалыптысқанын байқауға болады.

Қ.Жұбанов -бан алғашында септікке ұқсап, кейін жіктік жалғауы болып келуі мүмкін дегенді айтады Мысалы, келіп=келубан (келіппін) [5, 77 б.]. С. Исаев есімдіктердің ауыспалы осы (келер) шақ -ма (ба, -па)-й -мын, -ме (бе, -пе) -й-мін тұлғасынан емес, есімшеден болған болжалды келер шақтың –ма-с-пын, -ме-с-пін, -бе-с-пін, -па-с-пын, -пе-с-пін деген болымсыз тұлғасынан ықшамдалып қалыптасқанын [6, 128 б.];

Р. Сыздықова -ар жұрнақты есімшенің болымсыз түрі (-ма+с) I жақ жекеше түрде жіктелгенде, отырмаспын, тұрмаспын деген толық тұлғалардың орнына отырман, тұрман тәрізді ықшам варианттарының қолданылуы-қазіргі көптеген түркі тілдерінде жоқ норма - дейді [3, 277 б.]. С. Исаев - ман, - мен, - бан, - бен, - пан, - пен формасының келер шақ есімше тұлғасынан ықшамдалғанын - е көмекші етістігінің қолданылуынан да (емен), яғни – емес - пін бар да – е – мей - мін деген жоқ екендігі де, дәлелдеп тұрғандығын айтады [6, 128 б.].
Сұрақтар
1. Әдеби тіл дегеннің төрт түрлі сипатын анықтаңыз?

2. Нормадан жөнімен ауытқу деп Балақаев қандай қосымшаларды айтқан?

3. Мұсабаев келер шақ аффиксі болып кеткен жіктеу есімдігінің қай тұлғасын жақтық қосымшаға теліп жүр дейді?

4. Орта ғасырдағы қалыпты шылаудың рөлін атқарған шылау бола бастаған есімдікті атаңыз?

5. Қ.Жұбановтың «Қазақ әдеби тілі мәселесі» 1934 жылы қандай журналда жарияланды?
1.1 -Емен мен емей
М-Ж. Көпеев шығармаларындағы ерекшелік етістіктің болымсыздық категориясы емен, емей варианттары арқылы да беріледі. Емен көмекшісі (ер+ме+н) емей (ер+ме+й) -ма//-ме болымсыздық формасынан ықшамдалып қалыптасқан е (ер) түбір етістігінен өрбіген. Емен, емей көмекшілері өзі тіркескен сөздерге ешқандай шақтық мағына үстемейді (Ысқақов) тек қана грамматикалық мағына жамайды, жақ формаларын қабылдамайды болымсыздық мағына білідіретін дәнекер болып қалыптасқан.

С.Исаев -ман, -мен, -бан, -бен, -пан, -пен формасының келер шақ есімше тұлғасынан ықшамдалғанын -е көмекші етістігінің қолданылуы да, (емен) дейді. Қ. Жұбанов «Ер»-дің түрленуі: бұрын: ерді, еркен, ермес. Қазір: еді, екен, емес деп көрсетеді. Демек, емен, емей болжалды келер шақтың болымсыз тұлғасынан ықшамдалған. Емен, емей қолданысы көнеден жеткен құбылыс. Мысалы: Сол сықылды қалмақтан, Төлеген емей кім дейді (Қыз Жібек); Алыстан қызыл көрінсе, Манат емей немене, Көтеріліп ұшқан соң, Қанат емей немене, Екі жақсы бас қосса, Санат емей немене (Бұқар); Екі кісі ұрсса,-Ағат емей немене!, Екі жақсы сөйлессе, -Сағат емей немене!, Мінген атың болдырмай Мәрелі жерге жеткізсе, Қанат емей немене! (Мұса Саққұлақ); Оңбаған емей немене- Өтірік сөзге алданып (Әй, Махамбет жолдасым); Разы емен осындай ат мінбесем,- (Абай); Ойын емей бұ жалған шын деймісің, Қалсаң биге шыға алмай үндеймісің (Мәшһүр-Жүсіп); Ит емен жөнін таппай лағарға (Мәшһүр-Жүсіп); …біздің өмір жасымызды ұрлап жүрген осылар емей, кім? (Мәшһүр-Жүсіп) де етістігінен өрбіген көсемшелі демей болымсыздық мағынаны білдіретін сирек түрі кездеседі, де етістігінің көмекшілік қызметі көбіне болымды мағынаны білдіреді –Шын деп қалай ойлайын, ойын демей (Мәшһүр-Жүсіп).

2. -ң/ың, -ін қосымшаларының көптік мағына беретінін кім айтқан?

3. Әміров көсемшелер мен етістіктердің тіркесуі екі шартпен өлшенеді дегенде нені меңзеген? -Демей ауыз екі формада эмоциялық ритм білдіретінін немен түсіндіреді?

4. «Дала уалаяты» газетіндегі «емес» сөзінің болымсыздық мағына да беретінін нақты мысалдармен кім дәлелдеді?

2. Алпамыс, айтады-мыс дегендегі, Төлеміс // Төлеген -мыс//-міс тұлғалары жайлы не айтасыз?

3. Ескірген осы морфологиялық тұлғалар туралы Е. Жанпейісов не дейді?

4. Екен мен еміс (еміс - еміс) формасын талдаңыз?

5. Әбілғазы ханның «Түрік шежіресін» соңғы уақытта кім зерттеді және -мыш//- міш жұрнағы туралы не айтты?

1.3 -Ла мен -ған
Етістіктің - ла жұрнағы - ған есімше тұлғасының тіркесімен (синтетикалық) тәсіл арқылы сөз жасалады:

Көп жұртты Кенесары жаралаған,

Жаманда жақсылардан саралаған,

Поштайға келіп сонда қорғалаған,

Саудагер кезіп жұртты аралаған

I, II жақта жіктеу есімдігінің (сілтеу) септелген (синтаксистік) тәсіл арқылы зат есім орнына қолданылып тұрған -ған//-ген есімше формалы субстантивтенген сөзбен тіркесте қолданылып жаңа үлгідегі тілдік единицалар жасайды:

… Сен менің көргенім,

Болымды етістіктің түбіріне - ме жұрнағы мен - ған есімше тұлғасының тіркесуі арқылы болымсыздық етістік жасайды, демеулік соңынан келеді:

Бір қарағанда болымсыздық етістіктің жұрнағы болып көрінетін екінші жолдағы серме ген-ді сөзі құрамындағы ме түбір тұлғаның кірігіп кеткен болымды мағынадағы өз қосымшасы, -ді демеулік шылауы айтылар ойға күшейтпелі мағына үстейді. Бұйрық мағыналы түбір сөздерге есімше тұлғасы -ған//-ген, -қан//-кен тікелей жалғанады: берген, кірген, білген, шашқан, ашқан, асқан, қашқан, күйген, қалған, алған, көрген, жанған, салған, жазған, өткен, кеткен. Көсемше тұлғалы сөзбен аналитикалық тіркесте жәрдемші етістік ретінде -іп//-ып жат форманты -ған есімше тұлғасын қабылдап шақтық мәнде қолданылады: солып жатқан, болып жатқан, толып жатқан, жұлып жатқан, сорып жатқан, бүріп жатқан. Есімдерден етістікке айналып, -ған есімше тұлғалы субстантивтеніп барып тәуелдік жалғаулы (-ы) жаңа сөз жасалады: ойлағаны, бойлағаны, тойлағаны; вербалдану (етістікке айналу) тәсілі арқылы қыбырлаған, сыбырлаған, ұрлаған кездеседі. Есім сөзден етістік тудырушы жұрнағы мен есімше тұлғасы арқылы сөз жасалады: табаласқан, араласқан, жараласқан, мақұлдасқан, татуласқан.

Өзгелік етіс жұрнағы мен -ған есімше формасының қатысымен сөз жасалады:

Бір атын алған Байбек өз ағасы,

Қожахмет, Асқар дейді үлестірген.

Саған сондай шығардым деп есіттірген,

Аттан-тайлық, тайыншадан қойлық алып.
Сұрақтар
1. Абай тіліндегі сөз жасайтын өнімді жұрнақтар?

2. Абай тіліндегі - лық жұрнағының алатын орны?

3. Мәшһүр - Жүсіп тіліндегі жаңа сөз жасайтын жұрнақтардың қызметі?

4. Мәшһүр - Жүсіп тілінің ұлттық әдеби тілде алатын орны?

5. -ма, - ме мәнді жұрнақтардың екі функциялығы?

1.4 - Сана тұлғасының қызметі
М-Ж. Көпеев шығармасында «сана» тұлғасы өлең жолдарына өзгеше реңк беріп, мақұлдау, құптау сияқты жәрдемнің орнын атқарады, қызметі жағынан - мыш тұлғасына жуық келеді:

Жаяуым өлең айтып қақса сана,

Көшімді тер-тоныммен жақта сана.

Соңынан айқай салып қуып жеттім,

Ұрлықты білмей қылсаң таста сана (Мәшһүр-Жүсіп).

Немесе, Жылады соны көріп Адам ата,

«Сана» тұлғасы ауыз әдебиеті үлгісінде ежелден бар құбылыс.

Мысалы:

Тоқсан торқа қи сана,

Тоғыз жорға мін сана,

Хан мен билер отырсын,

Ғақылмен ойлап біл сана (Ер Сайын).

Жан татулусын саңа білдүрейін мі

Қаты қазаб едерем шимди саңа Қара башум құрбан алсум бугун саңа

Сенуң де ічінде бінідүң варисе йігіт дегіл маңа (Қорқыт-46).

- Келгін, балам. Қайт-сана,

М-Ж. Көпеев «сана» тұлғасын тек қана көмекші ретінде қолданбаған, өз алдына дербес мағынада жұмсаған: Көрмеген мұндайлықты бұрын бала, Балаға көргеннен соң түсті сана: «сана» тұлғасы ой түсті, сана кірді мағынасында айтылады. А. Байтұрсынов: «Азалы райдың түріне жақын өтініштеу рай бар: Мәселен: барсана, тұрсана, жүрсана, қойсана, кетсана уа ғайри солай. Бұл рай бұрын айтылса да, бұл күнде тіпті айтылмайды десе де болар. Некен-саяқ бұрынғы ертегілерде ғана келеді («Қара батыр» деген ертегіні қара)» - дейді. М.Томанов сана тұлғасының орнына -мыш, -міш формасының жүруі туысқан елдерде кездеседі. Оғыз тобындағы тілдерде: Әзербайжан, Түрік, Гагауыз тілдерінде –ған тұлғасының орнына –мыш тұлғасы қолданылады. Түркімен тілдерінде -маңа, -сана барыс септігінде тұратын есімдік екенін, Ғ. Мұсабаев көне кезде жасалған барыс септік -ға//-қа өзгеріссіз қалып қойғанына -маңа//- манга, -аңар /аң+ғар/ дәлел болатынын айтқан болатын. М.Томанов Көне түркілік –са /қазіргі тілде «сана» / етістігі бір негізді, яғни қосымша дербес етістіктен өзгеше функциядан қалыптасқан десе, Е.Жұбанов «сана» тұлғасының қызметі мен мағынасын -мыс//-мыш, -дүр, -ғана сөздерінің тіл қолданысына ұқсатады. С. Исаев «сана» сөзінің қайталанып келуін сөз қолдану сипаты мен дәстүрі де, жырдың түрі де ақын-жырауларда қайталанып келуімен дәлелдейді. Е.Жұбанов …сана тармақ ішінде квентивті мақсаттарда, буын санын толтыру үшін деталь болып та жүре беретінін, ал С.Исаев …осы сарын да ондағы сөз қолдану сипаты мен дәстүрі де басқа ақын-жырауларда кездесетінін ескертеді. Р.Сыздықова Тармақтар соңында бір сөзді қайталау арқылы толғау құрастыру-жыраулар әдебиетінде өте ертеден қалыптасқан тәртіп екені байқалатынын, А.Ибатов -сы, -сі, -сын, -сін есім сөзден туынды етістіктер жасайтын аффикс түп негізі санды, санадым, санадың сияқты сөздердің түбір бөлшегі сана тұлғасымен тектес, са>сан>са>н>сан>са – түбірі сияқты санады мағынасында қолданылғанын, сан формасы сана тұлғасымен бірдей екенін, сана бұйрық райдың а жұрнағын қосу арқылы жасалғанын айтады.

2 .Томановтың «сана» тұлғасы туралы пікірі?

3. Е. Жұбановтың «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырындағы «сана» тұлғасы туралы?

4. - сан формасы мен - сана тұлғасы туралы Ибатовтың пікірі қандай?

Е.Жанпейісов тұғын есім сөзі ретінде Октябрь алдындағы прозалық шығармалар тілінде септеліп те, тәуелденіп жұмсалады (тілеспейтұғынының, болатұғынының, тұратұғыннун, ойлайтұғыны) – деп жазылғанын дәлелдеді. Бұл үлгі М-Ж.Көпеев шығармасында да кездесетіні ілгеріректе айтылады. Түркі тілдерінде - ған//- мыш//- ды (- мыш тұлғасы мен көмекші етістіктің жедел өткен шақ тұлғасы - ды бұрынғы өткен шақ мағынасында жұмсалған) - мыш+дұр тұлғалары қатар жұмсалады: ағзам хазратларұндан тапшырұлмышдұр (тапсырылмысты) (Айшуақ ханның хаты) -мыш//-мыс жұрнағы айтылмыш // айтылмақ // айтылатынды сияқты қолданыстағы айтылмақ, келешектегі ойды білдіреді бүгінгі әдеби нормадағы -тын есімше тұлғасы, -ды жіктік жалғауы жалғануы арқылы бұрынғы өткен шақтың қызметінде болғанымен ауыспалы келер шақ жасайды. Демек, көне жұрнақ - мыш есімше тұлғасында тұрады да, - дұр демеулік ретінде жұмсалады. -Ұл//-ыл ырықсыз етістің көне жұрнағы. М-Ж. Көпеев шығармаларында аталған тұлғалардың әрқайсысының өзіндік қызметі бар. М-Ж. Көпеев бұл формаларды өзгеше грамматикалық қатынасқа түсіріп, басқаша түрде қолданған. М-Ж. Көпеев жинаған ауыз әдебиеті үлгісінде -дұр тұлғасы есім сөзбен тіркесіп күмәнді, дүдәмал ойды білдіреді -дұр формасын -ды шылауы ауыстыра алады мысалы: Мынау қалай айуан-дұр деп айтты, Белдеу ұстап, жағалай жүр деп айтты; -Дүр өзі тіркескен сөзге кәмілдік, дәлдік мағынасын береді де модальдық шылау ретінде жұмсалады. Абай шығармасында -дұр варианты -дүр ғана кездеседі. Ал, М-Ж. Көпеев тілінде -дұр тұлғасы мынау не себепті айуан деді деген күдіктенушілік мағына береді. -Дұр жалқы есімге тіркесіп кісі есімін жасайды: Баһадұр, Рүстем хаммасы сайып қыран; Сәйке, Баттыл, Баһадұр, Әмір-Темір, Патша өткен ғадатлұр Баһрамгүр; Сол сияқты: М-Ж. Көпеев шығармасында дұр тұлғасымен жарыса орта ғасырлық -лұр, -гүр, - лұт формасы қоса қолданылған: Алиссалұт уалсәлам ғалиан, иа Ахмет; -Дүр етістікпен де тіркеседі: Лаланы көрдім:… бұлбұл қапаста шеменде сайрай (ды) дүр…; -ды ауыспалы осы шақтың қимыл-әрекеттің үнемі болып тұратын көрсеткіші, ықшамдалып ауыз әдебиетіне тән үлгімен түсіп қалғанын байқатады ал, оның рөлін дүр форманты шақтық көрсеткіші ретінде жұмсалған. М-Ж. Көпеевтің ауыз әдебиетінен алған үлгісін шебер пайдалана білгенін көрсетеді. Шағатай үлгісіндегі (Мәшһүр-Жүсіп лала гүл және махаббат туралы) деген элегиялық шығармасында:

2. Барады, келеді -ды, -ді-лерді шағатайлық түрге теңеген Қазембектің пікірі қандай?

3. Орта түркі жазба ескерткішіндегі -дур, -дүр, -тур, - түр: -дуз, - дүз вариантының өзгелік етіс мағынасында жұмсалуындағы ерекшеліктері туралы не білесіз?

4. -Дүр о баста зат есімді сөз болғанға ұқсайды деген пікірді кім айтты және қандай дәлел келтірді?

Мысалы: