Моральдық зиянды өтеу жолдарының Қиын тұстары сыдықбек Д. Ж
жүктеу/скачать 27.73 Kb.
|
1 2
Моральды зиянды теу жолдарыны иын т стары сыды бек Д. Ж|
МОРАЛЬДЫҚ ЗИЯНДЫ ӨТЕУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ҚИЫН ТҰСТАРЫ Сыдықбек Д.Ж. Қазақ-Америка Университеті, Алматы қ. 26dauren26@maіl.ru Ғылыми жетекші: Аралбаева А. А. Қазіргі заманда саясатта, экономикада және көпшіліктің әлеуметтік өмірінде көптеген өзгеріс болып жатыр. Олардың бәрі мемлекетте адам өмірінің рөлін жоғарлатуға бағытталған. Бұл талаптардың бастауы - Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституцияға сәйкес мемлекеттің ең басты байлығы: адам, оның өмірі, құқығы және бостандығы. Осы құқықтардың қорғау кепілідігі мемлекетке жүктелген және де адам құқығын қорғау үшін барлық шараларды қолдануға міндеттенген, көбінесе олардың қатарына құқықтың материалдық және материалдық емес жақтарын жатқызуға болады.[1] Азаматтық қарым-қатынастар кезінде көптеген құқық бұзушылық орын алып жатады. Соның кесірінен адамдарға залал келуі мүмкін.Сол залалдардың көбісінде материалдық құндылықтарға көп мән беріліп, материалдық емес құқықтарымыз ұмытылып жатады, яғни адамға келген моральдық зиянға назар аудармаймыз. Ең бірінші моральға түсінік беріп көрейік . Мораль - адамның мінез-құлқын реттеу қызметтерін атқаратын әлеуметтік институт. Мораль әлеуметтік шындықтың этикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік, мінез-құлық, әдет-ғұрып, т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың ерекше нысанына жатады. Осы орайдан « моральдық зиян не?» - деген сұрақ туындауы мүмкін. Моральдық зиян – азаматтық құқықта жеке және заңды тұлғалардың өзіндік беймүліктік игіліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан айырылу, соның ішінде жәбірленушіге қарсы жасалған құқық бұзушылықтың салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Ұзақ жылдар бойы моральдық зиян мәселесі ғалымдардың арасындағы өткір пікір-таластың нысаны болып келді. Оларды көп толғандыратын мәселесінің бірі: моральдық зиян қалай келеді, оны өтеу деген не? Моральдық зиянды өтеу мүмкін бе, мүмкін емес пе? Моральдық зиянды ақшалай өтелгені дұрыс па, әлде бұрыс па? Егер өтелу дұрыс болса, адамдық құндықтарымызды ақшалай бағалағандай болмай ма? Ал егер өтелмесе, моральдық зиян келген адамға қалай құқығын қалпына келтіреміз? Осы мәселелерге жауап табылғаннан гөрі сұрақтар көп туындап жатады. Заң шығарушы “моральдық зиян” ұғымын анықтаған кезде азап термининін басты ұғым ретінде қолданады деп ойлаймын. Себебі: азап ұғымы құқыққа қарсы әрекеттерімен моральдық зиян келтірген кезде, жәбірленушінің санасында міндетті түрде орын алу тиіс, яғни белгілі бір психикалық реакцияның болуын білдіреді. ҚР азаматтық заңнамасында моральдық зиянға “жан азабы және тән азабы” деп анықтама береді. Жан азабына мәні жағынан жақын синонимдес сөз - уайым. Уайымның негізінде қорқыныш, ұят, қорлау, және т.б. психикалық аспектінің теріс жағдайлары болуы ықтимал. Яғни моральдық зиян тек адамның мүліктік емес және игіліктеріне зиян келсе ғана орын алады. ҚР АК - ның 115- бабының 3 - тармағына сәйкес Жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтарға: жеке адамның өмiрi, денсаулығы, қадiр-қасиетi, абырой, игi- атақ, iскерлiк бедел, жеке өмiрге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есiм алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игiлiктер мен құқықтар жатады. Моральдық зиян осы құқықтар бұзылған жағдайда ғана пайда болады. Моральдық зиянды өтеу – ҚР Азаматтық кодексінде бейматериалдық игіліктерді қорғау тәсілдерінің бірі. Егер азаматқа моральдық зиян оның өзіндік беймүліктік игіліктеріне қол сұғушылық әрекеттермен келтірілсе, сондай-ақ заңда көзделген өзге де материальдық емес құқықтарын бұзса, сот зиян келтірушіні аталған зиянды ақшалай өтеуге міндеттей алады. Азаматтың мүліктік құқығын бұзушының әрекетімен (әрекетсіздігімен) келтірілген моральдық зиян заңда көзделген реттерде өтелуге тиіс. Моральдық зиянды өтеу мөлшерін айқындау кезінде сот зиян келтіруші кінәсының деңгейін, өзге де мән-жайларды ескеріп, сот моральдық зиян келтірілген адамның жеке өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оның басынан кешірген тән және жан азабының деңгейін де бағалайды. ҚР АК-нің 951-бабына (3-тармағы) сәйкес азаматқа келтірілген моральдық зиян мына жағдайларда зиян келтірушінің кінәсына қарамастан өтеледі: азаматтың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіре отырып зиян келтірілсе; азаматты заңсыз сотталу, заңсыз қылмыстық жауапқа тартылу, заңсыз қамауға алу, үйде қамауда ұстау немесе ешқайда кетпеуі туралы қолхат алу, қамауда ұстау, психиатр немесе басқадай емдеу мекемесіне орналастыру түрінде әкімшілік жазаны заңсыз қолдану салдарынан зиян келтірілсе; ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы зиян келтірілсе. Заңда өзге де жағдайлар қарастырылуы мүмкін.[2] Қазақстанда моральдық зиянның ақшалай өтелетіндігі туралы 12.06.1990 жылы Нормативтік-құқықтық актілерде орын алды. Одан бұрын азаматтық заңнамаларда моральдық зиян ұғымы және оны өтеу институты қарастырылмады. Бұл мәселенің қарастырылмауының себебінің жауабы КСРО-ның саясатында жатыр. КСРО кезіндегі доктриналарға моральдық зиян қарама-қайшы болды. Ал сот тәжірибесі доктринамен тұрақты сипатта үйлесімді болғандықтан: барлық сот инстанциялары моральдық зиянды өтеу жөніндегі сирек берілетін шағымдарды қанағаттырмай отырды. Доктринаның негізгі мәні – моральдық зиянды өтеу қағидасы социалистік құқықтық санаға қайшы келетіндігінде болды. Кеңес адамдарының қадір-қасиеттін ақшамен өлшеуге болмайтынғына негізделген.[3] Бұл оймен келісуге болады. Адамның қадір-қасиетін ақшалай бағаласақ, адам өмірін де ақшамен бағалағандай боламыз. Бірақ адам өмірін құнсыз депойлай берсек , бұл мәселелерге шешім табыла қоймайтыны, рас. Моральдық залалды өтегенде ақшалай мөлшерін анықтау әдісінің ақылға қонымдылық пен әділеттілік қағидаларын ескеретігіндігін атап өткен жөн. Сонымен жәбірленушінің басынан өткен жағдай мен материалдық жағдайына мән берген жөн деп есептеймін. Себебі: әр азаматта әлеуметтік жағдай әр түрлі болғандықтан, жағдайы жақсы адамға аз ақша берсек, ол риза болмай қалады, яғни моральдық залал өтелмеді десек болады.Ал егер жағдайы төмен адамға моральдық зиян үшін көп ақша берсек, сол адамда арам пиғылы оянуы мүмкін. Ең бастысы моральдық зиян келтірген адамның отбасына және мүліктік жағдайына аса қатты мән беру керек, бұған себеп моральдық залалға жауапты адам оны өтей алмайтын жағдайда болса, моральдық зиян өтелсін деп бұйырғаннан не пайда? Моральдық зиян мөлшерін анықтау кезінде А.М.Эрделевский математикалық формуланы қолдануға болады деп ойлаймын: ), мұндағы жүктеу/скачать 27.73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2