«Шахнама» ЭПОСЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ДҮНИЕСІ

«Шахнама», яғни патшалар туралы кітап. Дүниенін ұлы кітаптарының санатына кіреді, сонау X ғ. өмірге келген ұлы дастан бүгінде дүниенің көптеген түкпірлеріне жетті. Қарапайым диқанның баласы Әбілқасым Иран шахтары, патшалары туралы өзінен бұрынн жазылған көптеген колжазбаларды қарап шығып, солардың ішінен өзіне керектісін алып, 160 бейт яғни, 120000 жолдан тұратын үлкен Иран эпосын жасап шыққан. Фирдоусидің алдыңда Дакики деген ақын өткен, ол осы «Шахнама» тақырыбына 1000 (мын) жол өлен жазып кеткен. Фирдоуси соны пайдаланған, ол өз кұлының колынан қаза таппағанда Дакики осы шығармасын толықтырар ма еді. «Шахнама» ішіндегі сюжеттердің бір катары сонау «Авестадан», «Хватай намақтан» басталатыны белгілі. Фирдоуси осы кітабына бүкіл өз өмірін арнайды. Шығарманың нак ортасына келгенде жалғыз баласы дүниеден кайтады. Сонда ақын тебіреніп жазған жыр жолдары сай сүйегін сырқыратады. Көптеген қиыншылықтар кешіп жүріп жазады. Әрине, ол уақытта сондай шығарма жазу онай емес еді. Фирдоуси «Шахнаманы» бітіргеннен кейін, колжазбасын құшақтап, Сасанидтер сарайын билеп отырған нәсілі түрік Сұлтаны Махмудтың есігін кағады. Алдынан үш ақын шығып жолын кескестейді «Сұлтан Махмудқа кіретін сен өзін кімсін» - дейді. Сынактан өтпесен жібермейміз,- дейді. Ол үшеуінін аты-жөні: Унсури, Фаррохи, Асджади. Унсури сарай ақындарының атасы еді. Біз өлеңнің 3 жолын айтамыз, 4 жолын сен табасын, -дейді Фирдоусиға үш ақын ойдан шығарып, 4-ші жолын Фирдоуси айтып жолды береді. Сөйтіп, сарайға жол ашылады. Сұлтан Маьмудка «Шахнама» дастаның оқып береді. Мәнгі өлмейтін ұлы шығармасын түңғыш рет түрік Сұлтанына тыңдатады. Осындайда Фирдоусидің мына өлең жолдары еске түседі:

Кейін осы жолдар Пушкинде:

болып оралады. Бұл өленді қазақ тіліне кезінде атакты ақын Ғали Орманов: Ескерткіш орнаттым бір колдан келмес, - деп аударған болатын, қарап отырсақ, бірінші рет Фирдоуси айтып кеткен екен:

Мінекей, осы даналы сөз осы заманда расталып отыр. Бір кезде түрік Сұлтаны Махмуд танымағаңды бүгіңде бүкіл әлем танып отыр. «Шахнаманы» тыңдап болғаннан кейін Сұлтан «Менің әскерімде Рүстем сияқты жүздеген батырлар бар» депті. Сол кезде ақын сіздің әскеріңізде қанша батыр бар екенін білмеймін, бірак Иранда Рүстемнен асқан батыр болмаған деп, сөйтіп, шығармасын алып, есіктеи шығып кетіпті. Осыдан кейін ақын мен Сұлтан арасында тартыс басталады. Ақын сөзіне жәбірленген Сұлтан Фирдоусиді тауып алып, түйенін табанымен таптатып, өлтіріндер - деп әмір береді. Бұл кезде Фирдоуси үзап кеткен еді. Ақынды халық жасырып қалады. Фирдоуси «Сұлтан Махмудқа» деген әйгілі сатирасын жазады. Ел аузымен тарап жайылып кетеді. Сұлтан Махмудқа да жетеді. Ол Фирдоусиді колға түсіріндер дейді. Бірак ақын таптыртпайды.

Фирдоуси ең жаман, жауыз патшалардың жағымсыз типтерін жасаған. Олар қандай патшалар? Бірі — тұран патшасы Афрасияб. Мұның бейнесін біз бірқатар жантүршігерлік қылмыстарынан көреміз: ол тұтқынға алынған Иран патшасы Наузар мен туған інісі Агрирасты өлтіреді. Інісі Гарсиваздың жалған жаласына нанып, өзінің күйеу баласы Сиявушты өлтіреді. Өзінің қызынан туған жиен немересі, Сиявуштан қалған жас бала Кей-Хосрауды өлтірмекші болады. Кей-Хосраудың өлмей аман қалуы тек Афрасияптың батыры Пиранның ара түсуі арңасында.

Екіншісі — Зуххаң. Бұл — Аравияның патшасы Мирдастың баласы, Зуххаң та туасы оңбаған емес. Жасында қорықпайтын, батыл, ер жігіт болыпты. Аң аулап, атқа шауып, сауық-сайран өмір кешіпті. Бірақ кейін Иблістің азғыруына еріп, таққа отыру үшін, өз әкесін өзі өлтіруге дейін барады. Әрине, әуелі ол әкесін өлтіруге көне қоймайды, бірақ Ибліс оған қайткенде де айтқанын істетеді. Содан былай Зуххаң нағыз арам, жауыз, бұзақы патша болып алады да, сан қилы сүмдық қылмыстар жасайды. Сол озбыр, зұлымдықтарының үстіне ол пасықтық, қорқақтық мінез шығарады, өйткені қылмыс жасағанның бәрі қорқақ, үрейшіл болатыны анық. Зуххаңтың образын Фирдоуси мифтегі аждаһаға балап алған сияқты деседі «ПІахнаманың» зерттеушілері. Өзінің феодалдың дүние танымына лайың Фирдоуси қоғам, мемлекет патшасыз болуы мүмкін емес деп біледі. Біраң оның үғымында патша ел ңамын ойлайтын ңамңор, ңара ңылды ңаң жарған әділ, аңылды, халыңңа жайлы патша болуы тиіс. Сондықтан ол Кей-Хосрау сықылды патшаның жаңсы қасиеттерін бір қалыпта алып, үлгі етіп тартады. Басқа жағымды, жағымсыз деген патшалардың бәрің ақын әр қилы өзгеріс, қүбылыстарымен алып сипаттайды. Оның көбі адамға тән ізгі қасиеттер мен кемшілік, осалдықтар болып келеді. Сол, адамға табиғи міндерді пайдаланған күштер әрқашан бел алып отырмақ.

Фердаусидің озат идея мен жарқын мұратқа сай жан салып жырлағаны — батырлар образы. Бұрын-соңғы героикалық эпостың дәстүр, салтын сақтап, «Шахнама» авторының патша тағын ғана емес, бүкіл Отанын, туған жерін қорғап, басын өлімге байлаған батырлар мен қаһармандарды сүйсіне жырлауы заңды еді. Феодалдық орта ғасырлардың ала-сапыран жаугершілік заманында ел қамын шын ойлап, Отан шекарасын шын қорғайтын халықтың қаһары да, қайраты да оның жауынгерлері, үздік туған батыр, қаһармандары болғаны аян. Олардың күші, тірегі, даналығы сол елі мен Отанының мұң-мүддесінен табылатындығында. Осыны үққан ақын патшадан гөрі ел қорғауда ерлік көрсеткен жауын-герлерге көбірек көңіл аударады, өзінің барлық ыс-тық сүйіспеншілік сезімін соларға бағыштайды. Алып күш, ақыл, айла, адалдық пен адамгершілік, даналың және жүректілік — бәрі батырдан табыла-ды. Бүл ретте данышпан ақынның айрықша дәріп-теп мадаңтап, сүйініп те сүйсініп жырлаған керемет саңлақ образы, әрине, Рүстем батырдың образы.

Рүстем — «Шахнаманың» көп тарауына өзек болған негізгі қаһарман. Мұхит тәрізді ұшан-теңіз. «Шахнама» шамамен айтқанда Иран тарихының үш дәуірін қамтиды десек, оның біріншісі мифтік аңыздарға құрылған, екіншісі героикалың эпосқа, үшіншісі тарихи хроникаға құрылған десек, осылардың ішіндегі ең ұлы, ең байтақ дәуірі — екіншісі. Бұл дәуірді Систан облысынан шыққан батырлардың дәуірі деп те атайды. Рүстем және оның атасы Сам мен әкесі Зал — міне, осы дәуірдің бас батырлары. Мұның ішінде Рүстемнің жөні тіпті басқа. Аңынның әсірелей суреттеуінде оның ешбір теңдесі жоқ. Жаратылысы алабөтен өзгеше. Бала кезінің өзін ақын гипербола тәсілімең көтере суреттейді.

Төбедей болды тұлға, төрт жасында, Жүгірген жектей еді, жұрт қасында.

Он екі сүйтіп жүріп жасқа жетті, Палуанның бәрін жығып масқара етті. Алып тұлғасын, сұрапыл тұрпатын, пішінін, жой-ңын күшін ештеңемен өлшеуге болмайды. Салмағы-нан жер қайысқандай, жүрісінен тау сілкінгендей ноян күш иесі. Жаратылысындағы күшінің сұра-пылдығы соншама, батыр тәңірден күшімді кеміте көр деп тілепті-міс. Тілегін құдай қабыл етіп, күшін кеміткеннен кейін қалғанының өзі кісіні қайран қалдырады. Бір күні Исфандиярдың баласы Бахман тамаң ішіп отырған Рүстемнің үстіне жартас құлағанда, батыр оны көре сала аяғымен теуіп жіберіп тамағын ішіп отыра беріпті, дейді. Қобыландының Тайбурылы секілді Рүстемнің Рахыш дейтін мінген аты да өзіне сай керемет жүйрік, көреген, сезгіш, күшті болады. Талай жорықта, ңауіп-ңатер, қиын-қыстау кезеңдерде Рүстемге серіктікке жарайды.

Рүстем — қара күштің ғана иесі емес. Ол ізгі жанды, адал, ақ көңіл, ақылды адам, елін, жерін, Отанын сүйетін ер көңіл батыр. Сол үшін ол неге де болса әзір: қандай жау, ңандай қиындық, қырсық болса, соның бәріне батыл барып, жеңіп-шығу — оның арман, мақсаты. Дүшпанға мейрімсіз, кекшіл. Иранның жауларын ол талай рет ңан қақсатңан. Жеке-жеке үрыста Рүстем Иранның Пуладван, Аш-қабыс, Хақан Чин, Қамыс, Кушани, Шангүл, Акван-див сықылды қас-дүшпандарының көзін жояды. Қатер төніп тұрғанда Иранды Афрасиябтан аман сақтап қалады. Қиянатқа, жалаға, әділетсіздікке кешірімсіз. Сиявушты өлтірткен өгей шешесі Судабаның басын алады. Рүстем Кей-Кавус патша-ның толып жатқан есалаңдықтарын мүлдем кешір-генмен (үш рет құлар жерінде ара түседі), оның адамдық намысына тиген қиянатына төзбейді. Патша қатесін мойнына алып кешірім сұраған соң ғана ашулы Рүстем қаһарлы райынан қайтады.
ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада «Шахнама» эпосының қазақ тіліне аударылуы жан-жақты қарастырылады. Шығарманың кейіпкерлері сөз болады.

В этой статье рассматривается казахский перевод о великом эпосе «Шахнама» и сравнивается в мировом литературе.

(г.Алматы, КазгосженПУ)

Принято считать, что мы узнаем поэта по языку и стилю его произведений. Да, безусловно. Однако, как справедливо заметила Л.Г. Бабенко: «…за языком стоит не только система языка, но и психология. Каждый языковой элемент обусловлен не только лингвистическими, но и психологическими закономерностями» /1/. Поэтому Пушкина, Есенина, Лермонтова и др. великих поэтов и писателей узнают не только специалисты, но и те, кто не изучал особенностей языка и стиля их произведений. Читатель, прежде всего, воспринимает эмоциональную тональность стихотворения, его настроение.

Что же представляет собой эмотивность художественного произведения и имеет ли она национальные корни?

Как правило, эмоциональная окрашенность произведения имеет как эксплицитное, так и имплицитное выражение. К эксплицитным средствам выражения эмотивности в художественном произведении относится эмотивная лексика, различные фигуры речи, эмоционал которых реализуется в соответствующем тексте.

Имплицитно эмотивными могут быть самые различные языковые единицы: от лексических до синтаксических. Рассмотрим, как проявляется эмотивность художественного произведения и насколько она отражает национальное: стереотипы национального мышления, символы и реалии культуры народа.

Одной из ярких и своеобразных в плане эмотивности является поэзия Н.Рубцова.

Свое отношение к поэзии, к тому, какой она должна быть поэт выражает в стихотворениях «О чем писать?» и «Брал человек холодный мертвый камень».

О чем писать?

На то не наша воля!

Тобой одним

Не будет мир воспет!

Ты тему моря взял

И тему поля,

А тему гор

Другой возьмет поэт!

Но если нет

Ни радости, ни горя,

Тогда не мни,

Что звонко запоешь,

Любая тема –

Поля или моря,

И тема гор –

Брал человек

Холодный мертвый камень,

По искре высекал

Из камня пламень.

Твоя судьба

Не менее сурова –

Вот так же высекать

Настоящий поэт должен «высекать огонь из слова», уметь неповторимо, красиво выразить эмоции. Не может быть поэтом тот, кто не испытал «ни радости, ни горя». Главное – это способность передать свои чувства, то, что испытывает душа, и выразить это ярко, так, чтобы читатель смог понять всю красоту поэтического слова. И такой является поэзия Н. Рубцова. Она пронизана сильными чувствами. В контексте поэтических произведений поэта невозможно выделить неэмотивные компоненты. Каждый фрагмент в отдельности и вместе представляет эмоциональную картину.

Весьма интересным в этом плане является стихотворение «И отправился в темный угол». Его эмотивность построена на контекстуальных контрастах. Рассмотрим два фрагмента стихотворения:

1) Есть у нас старики по селам,

Что утратили будто речь:

Ты с рассказом к нему веселым –

Он без звука к себе на печь.

2) Только изредка над паромной

Над рекою, где бакен желт,

Лошадь белая в поле темном

Вскинет голову и заржет…

Подобное противопоставление в данном стихотворении создает эмоциональную доминанту грусти и образ старца, с израненной душой. Метафоризм, содержащийся в следующем отрывке:

Знаю, завтра разбудит только

Словом будничным, кратким столь

Я спрошу его: – Надо сколько? –

Он ответит: – Не знаю, сколь! усиливает общее настроение стихотворения. Молчаливость старика, его краткий и будничный ответ: «Не знаю, сколь!» передают читателям его чувства, можно сказать, их отсутствие, безразличие к жизни, ощущение пустоты, мрачное предчувствие.

Состояние природы созвучно эмоциям героя произведения. Окружающая среда мрачна, безмолвна, создается ощущение безрадостной, угасающей жизни. Природа, ее эмоциональное описание говорит нам о том, что происходит в душе старца:

1) И отправился в темный угол,

Долго с лавки смотрел в окно

На поблекшие травы луга…

Хоть бы слово еще одно!

2) Ночеваю! Глухим покоем

Сумрак душу врачует мне…

3)Только изредка над паромной

Над рекою, где бакен желт,

Лошадь белая в поле темном

Вскинет голову и заржет…

В данных отрывках стихотворения важную роль играет и используемая автором цветовая гамма, а именно преобладание темного. Темный угол, сумрак душу врачует мне, поле темное являются своего рода «мрачными» метафорами, передающими эмоционально-смысловую доминанту стихотворения. Поблекшие травы – мотив угасания жизни и угасания интереса к ней.

Также эмоционально насыщены и последние строки стихотворения:

Лошадь белая в поле темном

Вскинет голову и заржет…

Что может «воплощать» лошадь белая? Те незначительные радости, что еще могут быть в жизни, что-то светлое. Или – это неизвестность, то, что пугает, но к чему мы неизбежно приближаемся.

В данном стихотворении, таким образом, каждая строка, каждое слово в контексте несут не только смысловую, но в первую очередь эмоциональную нагрузку.

В стихотворениях Рубцова, так же, как и у Есенина прослеживаются символы национальной культуры и национальные стереотипы. В данном стихотворении они не эксплицитны, за исключением печи (русская печь). Но, исходя из содержания всего произведения, понимаешь, что речь идет об особом русском характере. Как пишет сам автор: «Есть у нас старики по селам…». Немногословные, замкнутые, немного отрешенные, суровые, загадочные. Это один из национальных стереотипов, представляющий русский характер.

В стихотворениях Н. Рубцова, в отличие от поэзии Есенина, не так часто звучит эмотив грусть. Но тем не менее данный эмоциональный фон почти в каждом его произведении. Это грусть о былом, о том, что не вернуть, о славном прошлом Руси.

1) С моста идет дорога в гору.

А на горе – какая грусть! –

Лежат развалины собора,

Как будто спит былая Русь.

2) Какая жизнь отликовала,

Отгоревала, отошла!

3)Когда душе моей

Земная веет святость,

И полная река

Несет небесный свет, –

Мне грустно оттого,

Что знаю эту радость

Лишь только я один:

4) Только чаще побеждает проза,

Словно дунет ветер хмурых дней.

Ведь шумит такая же береза

Над могилой матери моей.

Выделенные слова и предложения несут на себе основную эмоциональную нагрузку.

Иногда для передачи соответствующего настроения автор прибегает к противопоставлению, к антитезе.

1) А утром солнышко взойдет, –

Кто может средство отыскать,

Чтоб задержать его восход?

Остановить его закат?

Вот так поэзия, она

Она незрима и вольна.

Прославит нас или унизит,

Но все равно возьмет свое!

2) Окошко. Стол. Половики.

В окошке – вид реки…

Черны мои черновики.

Чисты чистовики.

За часом час уходит прочь,

Мелькает свет и тень.

Звезда над речкой – значит, ночь.

А солнце – значит, день.

Но я забуду ночь реки,

Забуду день реки:

Мне спать велят чистовики,

Вставать – черновики.

3) Без остановки мчатся журавли!

В лучах весны – зови иль не зови! –

Они кричат все радостней, все ближе…

Вот снова игры юности, любви

Я вижу здесь… но прежних не увижу.

И обступают бурную реку

Приведенные выше примеры демонстрируют яркий эмоциональный потенциал антонимии, который раскрывается поэзией. Эмоциональность мышления и поэтический дар представляют нам удивительные художественные, выразительные возможности слова. Так, к примеру, в стихотворениях Н. Рубцова наблюдается еще одна особенность поэтического, эмоционального противопоставления. Она заключается в следующем: жизнеутверждающее, мажорное начало, отражающее, разумеется, позитивный эмоционал (радость) и грусть, безысходность в конце стихотворения. Подобная эмотивность наблюдается в стихотворении «Сентябрь».

Слава тебе, поднебесный

Радостный краткий покой!

Солнечный блеск твой чудесный

С нашей играет рекой,

С рощей играет багряной,

С россыпью ягод в сенях,

Словно бы праздник нагрянул

На златогривых конях!

Листьям, корове, грачу,

И никому не известно

То, что, с зимой говоря,

В бездне таится небесной

В целом подобная эмоциональная картина, отражающая противоречивость чувств, их смену, открывается в первую очередь через содержание стихотворения и используемые поэтические фигуры противопоставления.

Мотив грусти, тревоги в поэзии Рубцова передается и через те природные явления, которые стереотипно воспринимаются как отрицательные. Это туман (когда туман сгущается и грусть), омутный (омутные воды, омутная ночь), ночь (ужас ночи, омутная ночь), мгла (алеющая мгла, увяданье цветов, белеющих во мгле, мгла заледенелая), тьма (тьма кромешная), дождь (в дни осенних горестных дождей, но слишком дождь шумел уныло), осенний (я жил в предчувствии осеннем уже не лучших перемен, ветер и грусть октября).

Все, что связано с осенью и непогодой, у поэта ассоциируется с грустью, вызывает грустные воспоминания. Но также именно природа радует поэта:

1) Светлеет грусть, когда цветут цветы,

Когда брожу я многоцветным лугом

Один или с хорошим давним другом,

Который сам не терпит суеты.

За нами шум и пыльные хвосты –

Все улеглось! Одно осталось ясно –

Что легче там, где поле и цветы.

2) Выпал снег – и все забылось,

Чем душа была полна!

Сердце проще вдруг забилось,

Словно выпил я вина.

3) Снег летит – гляди и слушай!

Так вот, просто и хитро,

Жизнь порой врачует душу…

Ну и ладно! И добро.

Грусть в поэзии Н. Рубцова имеет фольклорные истоки и демонстрирует яркий национальный характер эмотивности. Так, несколько стихотворений Н.Рубцова написаны в «стиле» таких жанров русского фольклора, как песни и сказки. К примеру, стихотворение «В избе» представляет собой своеобразное «подражание» русским народным сказкам. В нем есть сказочный зачин и используется соответствующая лексика:

Стоит изба, дымя трубой,

Живет в избе старик рябой,

Живет за окнами с резьбой

Старуха, гордая собой…

Вполне народным по языку и стилю является и следующее стихотворение:

Огороды русские

Под холмом седым.

А дороги узкие,

Тихие, как дым.

Солнышко осоковое

Брызжет серебром.

Чучело гороховое

Машет рукавом…

До свиданья, пугало,

Огородный бог! –

Душу убаюкала

Пыль твоих дорог…

Структура стихотворения, описываемые реалии национального характера (огороды русские, солнышко осоковое, чучело гороховое, пугало, дороги), эмоционально-смысловая доминанта - все соответствует языку и стилю русского фольклора. Русские народные эмоционально-смысловые мотивы звучат и в стихотворении «Дорожная элегия». В нем, в частности, используются повторы слов, звучит тема дороги, разлуки – то, что обычно характерно для русских народных песен.

Дорога, дорога,

Разлука, разлука.

Знакома до срока

Дорожная мука…

Национальный характер эмотивности поэзии Н. Рубцова проявляется и на уровне синтаксиса. Невозможность действия, выражаемая инфинитивными предложениями, как известно, традиционный «эмоциональный прием» русского фольклора. В стихотворениях Рубцова он также используется для выражения грусти, печали, тоски. Так, например, эмоционально насыщены следующие строки:

1. 
   Не порвать мне житейские цепи,
   

В пугачевские вольные степи,

Где гуляла душа бунтаря.

2. 
   Как не найти погаснувшей звезды,
   

Меж белых листьев и на белых стеблях

Мне не найти зеленые цветы.

Произведенный, таким образом, анализ эмоционально-смысловой доминанты поэзии Н. Рубцова, позволяет, на наш взгляд, утверждать, что эмотивность поэзии проявляется как на уровне языковых единиц (эмотивы), так и на уровне фигур художественной речи, как эксплицитно, так и имплицитно и демонстрирует яркий национальный характер, выявляемый через определенное стереотипное восприятие реалий окружающего мира.

ЛИТЕРАТУРА

1 Бабенко Л.Г. , Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. Теория и практика; Практикум // Л.Г. Бабенко, Ю.В. Казарин. – 5-е изд. – М.: Флинта: Наука, 2008. – 496 с.

Статья посвящена рассмотрению эмотивности поэзии Н. Рубцова.

Мақала Н. Рубцов поэзиясының эмотивтілігін қарастыруға арналған.

Қай әдебиет болса да, өзара байланыссыз, қарым-қатынассыз толық кемелдене алмайды. Әдебиет әлеміндегі тоғысулар, қарым-қатынастар, рухани алмасулар әдеби байланыстарды құрайды. Ш. Сәтбаеваның сөзімен айтсақ: «Әдеби байланыстар халықтардың өзара білісуі, түсінісуі, ынтымақтасуы, жақындасуы, мақсаттасуы, бірлесуі, достасуы сияқты аса ізгі мұратқа да қызмет етеді». Көркемдік дамудың, әдеби процестің маңызды бір заңдылығы – әдеби байланыстар–әдебиет әлеміндегі тоғысулар, қарым-қатынастар, рухани байлықтар алмасуы. Қоғамның прогресс жолымен дамуы қажеттілігінен туған мәдени, әдеби байланыстардың өзіндік мол тарихы, бай мазмұны бар.

Әдебиетті салыстыра зерттеу тәсілі сөз өнерінің жалпы заңдылықтарын, ортақ тенденцияларын ашуға көмектесуімен қатар, әдебиетті тұтас организм ретінде қарастыруға мүмкіндіктер туғызады. Бұл тұста назарда ұстайтын негізгі нәрсе көркемдік-идеялық бағыттары басқа, дүниетанымдық жағынан бір-біріне жуықтамайтын жазушыларды «тезге салып» әдейі жанастырудан аулақ болу. Көркем шығармалар бойындағы елеусіз, өте ұсақ белгілерді тәптіштеп салыстыру да ғылыми талдауға жатпайды. Түрлі зерттеу аспектілерінің ішіндегі ең күрделісі әдебиеттерді салыстырмалы-тарихи зерттеу әдісін ғалым В.М. Жирмунский бірнешеге бөліп қарастыруды ұсынады:

1) Тарихи-генетикалық салыстыру. Мұнда әдебиеттерді ұқсас құбылыстардың туу себебі ата тегіндегі жақындық және уақыт өте келе тарихи шарттардың салдарынан ажырап кетуі.

2) Тарихи-типологиялық салыстыру. Мұнда ұқсас құбылыстардың болу себебін ата тегі жағынан еш жақындығы жоқ, бірақ қоғам дамуындағы ұқсас жағдайлардың болуымен түсіндіреді.

3) Салыстрмалы-салғастырмалы мәдени қатынас. Мұнда қоғамдық даму, тарихи жақындықтың негізіндегі әсері алға тартылады. 1976 жылы Пишуа мен А.М. Руссо «Салыстырмалы әдебиеттану» кітабында былай деп жазады: «сравнительное литературоведение – это методологическое искусство, заключающееся в исследовании связей,анологий, родства и влияний. Оно способствует сближению между собой литературных событий и текстов, близких и отдаленных во времени и пространстве. При этом необходимо, чтобы сопоставляемые стороны принадлежали к различным языкам или культурам и существовала возможность выявить и освоить» /5, 174/.

Бұл тұжырымды М. Маданова өз зерттеулерінде мағыналық жоспарына сәйкес үш бөлікке бөліп қарастырады: «Сначало речь идет о методолигическом мастерстве, направленном на изучение связей, выражающих анологичные факты, родственные отношения либо взаимодействие. Далее речь идет о том, что предметом, объектом изучения являются не только литературные тексты, но также и другие художественные явления культуры разных народов, либо средства выражений и знания, под которыми можно понимать и кино, и живопись, и видео и т.д.

Наконец последня часть определения содержит информацию о цели и задачах сравнительной компаративистики, к которым относятся процесс и совершенствование его интерпретации» /6, 189/.

Осыдан келіп мынадай қортынды шығаруға болады. Қандай да бір талантты жазушы өз қоғамының рухани дамуына әсер етеді, эстетикалық атмосферасына ықпал жасайды. Сол қоғамның өсіп жетілген келесі буын өкілдері тек өзіне ғана тән шығармашылық ерекшеліктері бола тұра тарихи қалыптасқан ортақ мазмұннан тыс қала алмайды. «Индивидуальность писателей всех рангов не может помешать историку литературы разглядеть в произведениях некоторых из них общность идейного содержания и выражающей его формы» деген Г.Н.Поспеловтың пікірі біздің ойымызды қуаттай түседі. Жалпы Г.Н.Поспелов салыстырмалы әдіс жайында тың ойлар айтқан ғалым .

Кез-келген ұлт, мемлекет өзгелермен байланыссыз, өзінше даралықта дами алмайды. Даму деген ұғымның өзі тек байланыс, қарым-қатынас, үлгі алу мен өнеге бола білу бар жерде ғана жүзеге аспақ.... Сонда ғана адам санасы толыса түседі, жаңа жетістіктерге қол жеткізеді. Міне, әдебиеттегі осындай байланыстың тарихы мен теориясын, методологиясын зерттейтін ғылым саласы – салыстырмалы әдебиеттану ғылымы, екінші сөзбен айтсақ, компаративизм. «Компартивизм – әдебиеттану ғылымында орын алған салыстырмалы-тарихи әдіс .Компаративизм әртүрлі халықтардың әдебиетіндегі ұқсастық, жақындықты көре білуге назар аударып, идеяларды, образдарды, характерлерді, сюжеттерді салыстырады. Түрлі халықтардың әдебиетін өзара байланыста дей келіп, әлемдік әдебиет арнасындағы құбылысқа балайды».

Бүгінгі таңда екі немесе бірнеше елдің әдебиетін, өнерін салыстыра және салғастыра зерттеу мәселесінің ғылым саласында орын алуы өте орынды. Мұндай бағыттағы зерттеулер, әр елдің әдебиеті, мәдениеті, өнерінің ұқсас жақтарын және әр елдің өзіне тән ерекшеліктерін, ұлттық-мәдени ерекшеліктерін ашып зор септігін тигізеді. Ал мұндай зерттеуді бастамастан бұрын «салыстырмалы әдебиеттану» ғылымы дегеніміз не, жалпы әдебиеттану ғылымы нені зерттейді, соған тоқталып өтелік.

Компаративизм латынның «comparatives» деген сөзінен шыққан, түбір сөзі «comparatives», яғни салыстыру. Көптеген ғалымдар «әдеби салыстыру» терминінің авторы француз әдебиетшісі Ф. Ноэль деп есептейді. Өйткені ол ең алғаш рет «Iiterature compares» деген терминді 1817 жылы қолданған .

Әлем әдебиетінің ең жақсы үлгілерімен танысу, зерттеу, үйрену дәстүрі қазақ өмірінде ХIХ ғасырдың өзінде орныққан болса, ХХ ғасырдың басында әлеуметтік, қоғамдық, эволюциялық дүмпулер мен дауылдар қазақ даласында да айтарлықтай сезіле бастаған жағдайда бұрынғыдан да күшейе түсті. Бұл жылдары қазақ әдебиеті мен орыс әдебиеты арасындағы байланыстар нығайды. Әдебиеттердің өзара байланысуы нәтижесін З.Ахметов өз еңбектері арқылы дәлелдей түседі: «Художественные традиции казахской литературы чрезвычайно богаты и разнообразны. Они включают в себя все лучшее в многовековой поэтической культуре казахской народа, казахские литературоведы опираются на богатый опыт русской литературной науки, осуществляют разработку вопросов литератур в тесном контакте с литературами всего мира». Осыған орай, М.Даулетбаев: «Өзге әдебиеттерден өз халқының ұлттық, қоғамдық дамуына үндес маңызды қубылыстарын таңдай отырып, қарым-қатынас жасау – сол әдебиеттің кемелдену, даму бағытын аңғартады». Осындай кемел пікірлерге сүйене отырып, өз тарапымыздан екі ел әдебиетінің шығармасына салыстырмалы түрде талдау жасауды мақсат еттік. Әсіресе, территориялық жағынан шектеспейтін діні, тілі, әдебиеті, мәдениеті басқа елдердің әдебиетін зерттеу өте қызықты. Ұлттық әдебиеттер дамып, өмір сүріп, әлемнің мәдени қалықтарының негізгі құралына айналады. Ұлттық әдебиетімізді әлемдік деңгейге көтеру үшін оны басқа ел әдебиеттерімен салыстыра зерттеу қажет.

Ұлттық әдебиет дамып, өмір сүріп, әлем халықтарының мәдени негізінің құралымына айналады. Ұлттық әдебиетімізді әлемдік деңгейге көтеру үшін оны басқа ел әдебиеттерімен салыстыра зерттеу қажет. Осы орайда, Ф. Исмайлованың пікірі орынды: «Литература – мировая наука. Чтобы вывести Казахстанское литературоведение на мировой уровень, необходимо делать всю литературу Казахстана объектом изучения единого Казахстанского литературоведения» /12, 14/.

Қазақстан тәуелсіз даму арасына қадам басқан 90-шы жылдардан кейін ғылмыи- зерттеу жұмыстары алдына ауқымды мәселелерді зерделеу, қазақ руханият мұраларын әлемдік деңгейде салыстыра саралау, ұлттық шеңберде қалып қоймау, зерттеу нысанының басқа ғылым түрлерімен байланысын ашу сияқты міндеттер қойғаны мәлім. Әдебиеттер байланысын, нақты шығармада өзара ұқсас жайттардың көрініс табуы, қаламгердің өзі дүниеге келген ұлттық топырақтағы тарихи талғам тамырларының сабақтастығын ғана емес, сондай-ақ басқа ұлт әдебиетін меңгеру барысындағы оның дүниетанымын, рухани үндестік сырларын, тұжырымдап айтқанда, көркем әдебиеттің ұлттық днңгейден әлемдік биікке көтерілуін айғақтайды. Осы жылдары жарық көрген іргелі ғылыми зерттеулердің қатарында Н. Сағындықованың, М.Маданованың, С.Алтынбаеваның, А.Түсіпованың, Т.Есембековтың, Қ.Алпысбаевтың, Ф.Исмаилованың іргелі монографиялық зерттеулерін ауыз толтырып айтуға болады.Салыстырмалы әдебиет – әдебиет бөлімінде үлкен маңызға ие. Салыстырусыз ешнәрсені танып, білу мүмкін емес.

Салыстырмалы әдебиет Гердерден кейін өз жалғасын ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында Ресейде тапты. Ресейдегі салыстырмалы әдебиет теориясының негізін А.Н. Веселовский өзінің «Историческая поэтика» еңбегінің негізгі тақырыбын ғалым М. Маданова былай анықтайды: «Основной темой, исторической поэтики является – эволюция поэтического сознания и его форм. В работе ученого были затронуты представлены генезис и эволюция литературных жанров движение мировых моттивов и сюжетов. Существенной особенностью сравнительно-исторического метода Веселовского является его универсализм литературы». А.Н. Веселовскийдің ой-пікірлері, көзқарасы еуропалық мектептерге әсер етті.

Экономикалық өрбуі, соған байланысты мәдени дамуы өткен ғасырда Ресеймен бір арнаға түсе бастаған Қазақстандағы қолтума қоғамдық ой, оның ішінде эстетикалық пікір тарихында қазақтың асқан ғылымы Шоқан Уәлихановтың, атақты ағартушы Ы. Алтынсаринның, ұлы ақын Абайдың алатын орны айрықша биік.

Өз кезінде салыстырмалы әдебиеттің қажеттілігі мен маңыздылығы, міндетін М. Маданованың пікірі дәлелдей түседі: «Особая миссия литературной компаративистики связана с ее органической способностью анализировать мировой литературный процесс и возможностью укреплять международный авторитет национальных литератур. В то же время очевидная актуальность этой отрасли в наши дни отражает объективный процесс активизации международных отношении. Другими словами, сравнительное литературоведение – это наука, которая, предоставляет уникальный шанс казахской литературе, она способствует более точному самоопределению и органичному вхождению в контекст мирового художественного процесса, помогает выявлению не только универсальных, но и национально- своеобразных качеств и развития, осознанные использование которых способна возвысить самосознание и авторитет казахской литературы в рамках всемирной литературы» /24, 157/.

Осындай нақты дәлелдер мен ғылыми пікірлерге сүйене отырып, біз салыстырмалы зерттеудің біздің әдебиетіміз үшін өте маңызды екендігіне көз жеткіздік Көркемдік дамудың, әдеби процестің маңызды бір заңдылығы әдеби байланыстар – әдебиет әлеміндегі тоғысулар, қарым–қатынастар, рухани байланыстар алмасулар. Қай әдебиет болса да өзара байланыссыз, қарым-қатынассыз толық кемеліне келе алмайды Қазақ халқы мен бір сыпыра шетел халықтарының өзара танысып, білісуі, ықылас-ілтипаты олардың әдебиеті арқылы да іске асуда.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   А.М. Руссо. «Сравнительное литературоведение». М., 1967.
   
2. 
   Маданова М.Х. Актуальные вопросы литературной компаративистики.– 1999.
   
3. 
   Мамраев Б.Б. Казахские литературные связи начала ХХ века. – Алматы: Наука, 1998.
   
4. 
   Маданова М.Х. Введение в сравнительное литературоведение. – Алматы, 2002.
   
5. 
   Исмаилова Ф.Е. Феминистская имагология. – Алматы, 2003.
   
6. 
   Поспелов Г.Н. Стадиальное развитие европейских литератур. – Ленинград, 1979.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада әдеби шығармаларды салыстырмалы түрде талдаудың теориясы қарастырылады.

РЕЗЮМЕ