ОҚУ-Әдістемелік кешені

Екіншіден, дүние жүзілік өркениеттің бұрын-соңында болып көрмеген қарқыны табиғататты жыртқыштықпен тонау жағдайындағы адамның экономикалық қуатының өсуіне байланысты. Соңғы жүзжылдық ішінде планетамызға өнер кәсіп өнімі елу есе өскен. Бүгінгі таңда дүниежүзілік экономикалық шығаратын жалпы өнімнің құны 5-10 есеге артпақ. Адамның табиғатқа әсерін тек табиғаттың дүлей күштерінен ғана салыстыруға болатын сияқты.

Түрлі мемлекеттердің бір-біріне экономикалық және саяси тәуелділігін ақпарат жүйесі одан әрі толықтыра түседі. Теледидардың жер серіктер арқылы жүзеге асырылатын байланыс тараптары мен компьютерлік жүйенің арқасында дүниежүзіндегі түрлі оқиғалар мен жаңалықтар тез арада бүкіл әлемге тарау мүмкіндігіне ие болды. Адамзат баласының алдындағы әлемдік мәселелерді шешуге бағытталған шаралар-бұл салада еңбек ететін ғалымдардың басын біріктірген көптеген орталықтардың құрылуына әкелді. Бұл орталықтар қалыптасқан қазіргі жағдай мен болашақтағы түбегейлі мәселелерді зерттеумен шұғылданды. Дәл осы кезеңде футурология (латын сөзінен шыққан, “болашақ”деген мағынаны береді) ғылымы белсенділік танытты. Бұл сөз кең мағынада адамзаттың болашағы жөніндегі түсініктердің жиынтығы, ал тармағынада әлеуметтік процестердің болашағын қамтитын қажетті білімдер саласы. “Футурология” терминінің 1943 жылы неміс ғалымы О.Флехтхейл енгізген, ал 60 жылдардан бастап Батыс елдерінде “болашақ туралы ғылым” немесе “болашақтың тарихы” деген мағынада қолданылған.

1968 жылы дүние жүзінің отыз елінің футурология саласындағы белгілі ғалымдар мен мамандарды біріктірген Рим клубы деп аталатын халықаралық ұйым құрылды. Оның құрамына атақты қоғам қайраткерлері мен ғалымдар кірді. Клубты белгілі ғалым А.Печчей басқарды.

Рим клубы зерттеулерінің басты назары әлемдік мәселелерге аударылды, ал бұл мәселелер адамзат өмірінің барлық салаларын (әлеуметтік, саяяси, мәдени, экономикалық адамгершілік) қамтыды. Оның біріншісі-экономикалық өрлеудің бағыты мен мүмкіндіктерін, ал екіншісі-адамзаттық қарым-қатынастар мен олардың өзара іс-әрекеті саласын жан-жақты зерттеу.

Жалпы адамзаттың мәдениет-көркемдік поэтикалық, ғылыми, өндірістік қызметің ең жетілген түрлері. әр түрлі халықтар мен ұрпақтардың ғасырлар бой қалыптасқан өмір мен шындықты және дүниені танып білуінің біріңғай тәсілдері. Адамзат баласы осы қағидалардың негізінде таптық және нәсілшілдік өшпенділігіне жол бермейтін, адам мен халықтар құқы бұзылмайтын, қайыршылық пен сауатсыздық, экономикалық және мәдени отаршылдықтан да біртұтас өркениет құруға бағыттауда. Мәдениеттің бұл үлгілері мәдениетті қалыптастыруда басты бағдар болып отыр. Адамзаттық мәдениеттің қалыптасуын халықаралық қауымдастық мүшелерінің құндылықтарының белгілі бір жүйесін жәй ғана қабылдау деп, дәлірек айтқанда, түрлі мәдениет салаларын бірыңғайлау деп қарастыруға тағы болмайды.

І. Тақырыбы: Номадизм мәдениеттің типі ретінде.

(21-дәріс).

Жоспары:

1. 
   Номадизм өмір салты ретінде.
   
2. 
   Номадизм және өндірістің азиаттық тәсілі мәселесі.
   
3. 
   Номадизм мәселелеріне байланысты түрлі көзқарастарға ғылыми сараптама.
   

1. 
   Қазақтар – Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары, әлемдегі
   

Әрбір ұлттың мәдениеттің бос кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада өмір сүреді. Мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес, ол тарихи ағымның өрісі болып табылады. Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті – оның тылсымдық сипаты. Мысалы, “ата қоныс” ұғымы көшпелілер үшін қасиетті, ол өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға болмайтындығын мойындау. Қауымдық қатынас мекендеген егемендігінен туған. Ата қоныстың әрбір жағрафиялық белгілері халық санасында киелі жерлер деп есептелінеді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзен-көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, әруақтар жататын молалардан т.б. тұрады. Олардың қасиеттілігі аңыз-әпсаналарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға мұра ретінде қалдырылған.

Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық, интуициялық жоғары қабілеттері жоқ адамдар қатал далада өмір сүре алмас еді.

Қазақтың төл мәдениетінде экологиялық мәселе әдептіліктік жүйесіндегі обал және сауап деген ұғымдармен тікелей байланыстырылды.

К.Ясперстің пікірі бойынша, тағылықтан өркениетке өтуде жер суару жүйелерін жасаумен, жазудың ашылуымен, этностардың пайда болуымен қатар жылқыны пайдалана білу адамзат үшін өте маңызды болды. (Смысл и назначение истории. Москва, 1991, с. 71, 72). Жылқыны пайдалана білу шектелген кеңістіктен бүкіл әлемдік игеруге бағытталған қадам еді.

Сонау көне заманнан халықтар солтүстіктен оңтүстікке, шығыстан батысқа қарай (немесе керісінше) қозғалыста болған.

V – X ғас. ежелгі қазақ жеріндегі түркі тілдес тайпалардың материалдық мәдениеті туралы сөз еткенде бұл аймақтарды жайлаған халықтардың кен қазу, кен қорыту, оны өңдеу, металдың алтын, күміс, темір, қола сияқты түрлерінен еңбек құралдарын, тұтыну заттарын, зергерлік, сәндік бұйымдары жасап, жұрттың игілігіне жарата білген.

V – X ғас. қазіргі иненің, тебен иненің жасалуы үлкен прогресс болды. Онымен сыртқы, ішкі киімдер, аяқ киім, бас киім тігілді. Археологиялық қазба, жазба деректер ежелгі қазақ жеріндегі тайпалардың адамдарына тоқымашылық кәсібі, жіп иіру, жіптен тұтыну бұйымдарын тоқу істерінің кеңінен таныс болғанын дәлелдейді. Бұл жерлерде сырт киім тігу үшін пайдаланылатын шекпендік қалың жүн матаның, өрнек салынған жіп матаның, боз, тор, шыт сияқты жұқа кездемелердің шығарылғаны туралы Оңтүстік аймақтағы қоныстардан, Жетісу бойынан көптеген деректер табылды.

Ежелгі қазақ жеріндегі тайпалардың биік материалдық мәдениеті олардың қоныс мекендеріндегі құрылыстарынан да көрінді. Тұрғын үй салу үшін тас кірпіш, күйдірілген кірпіш пайдаланылды.

Қорыта айтқанда номадаларда (көшпелілерде) өндірістің азиаттық тәсілінің өзіндік ерекшелігі бар стилі қалыптасып дамыды.
3. Түрік этностарының мәдени кеңістігін қарастырғанда мынадай ерекшеліктерге назар аудару керек. Біріншіден, түріктің толтумя мәдениеті арабтардыкіндей шөл сахарада емес, жер бедері қолайлы Саян – Алтайдың орманды даласында ұяланған. Яғни қуаң еуразиялық Ұлы Даланы игеру үшін өткен күннің қара орманында қор жинау қажет еді. Екнішіден, түріктің этномәдени тұтастылықтың тарихи тұрақтылығының тағы бір себебі Орталық Азияның мыс-темір кендеріне бай болуымен де қатысты. Металл өңдеуді өте ерте кезден меңгерген протүріктік мәдениет бұл аймақта қуатты күш болған мәдениет тарихын зерттеушілердің кейбіреулері шумерлік металлургия мен Сібірлік қару-жарақтардың ұқсатығын атап көрсетеді (О.Сүлейменов, Н.Оспанұлы, М.М.Әуезов т.б.) Үшіншіден, А.Гумилев атап көрсеткендей, дала биоценозының тағдырын көптеген жағдайда құрғақшылық пен ылғалдылық циклдерінің ауысып тұруы шешіп отырған. (ҚиЯ патшалығын іздеу. А., 1992, 18-бет). Полюстік және тропикалық ауа мұнараларының алмаса әсер етуі еуразиялық даланы не қуаң шөлге, не гүлденген далаға айналдырған. Мысалы, Гоби кезінде шөпті дала, ал Арал мен Каспийдің арасы шалғынды мекен болған. ІХ ғасыр ылғалды болса, ХІ ғасырда далада қуаңшылық басым болған. Даланы құрғақшылықтың басуы түрік-монғолдардың әлсіреуіне және олармен көршілес қытайлардың, ирандықтардың, славяндардың, маньчжурлардың күшеюіне әкеп соқты. Мысалы, дағдарыс жағдайындағы Қытайды басып алған далалықтардың ұрпақтары (көбісінің аналары қытай болғандықтан) көшпелілік дағдыдан айырылып қалды. Кейін Қытай күшейген кезде олар Қытайланып кетті және әлсіреген Дала отырықшы өркениеттің боданына айналды. Яғни, ландшафтың ауысуы, не ондағы түбегейлі өзгерістер автохтонды мәдениеттің икемделу (адаптация) қабілетін кемітті.

Осыған дейінгі айтылған қағидалардан бір қорытынды жасауға болады. Тарихтағы салмақты және салыстырмалы тұрақты өркениет аймағын тұтас кеңістіктік континиум деп қарастыру керек. Әр түрлі мәдениеттерді салыстырғанда үлгі ретінде олардың жеке бөліктерін емес, қалыптасқан суперэтностарды алу қажет.

Кеңістік аясындағы мәдениеттің табиғи қалыптасқан тұтастығын бұзу осы мәдениетті терең күйзеліске ұшыратады. Мұны Еуразияны Ресей отарлауынан анық байқаймыз. Орыс қазақтары көшпелілер үшін табиғи кедергі болып табылатын өзендерге бекініп алды. Скандинав теңізшілерінің навигациялық әдістерімен таныс қазақтар өзендерді орыстың байырғы жерлерімен байланысу артериясы ретінде шебер қолдана білді. Ал көшпелілер үшін өзен транспорттық байланыс құралы болмаған. Көшпелілерден салт атпен соғысуды жақсы үйренген қазақтар қайықтарын да тастамады. Осының нәтижесінде көшпелілік этно мәдени кеңістіктің буыны үзілді, тұтастығы бүлінді.

Кейін Столыпин әрекеттері нәтижесінде қазақтар және басқа да көшпелі халықтар өздерінің шұрайлы жерінен айрылды. Бұл көшпелілік этномәдени кеңістіктің егіншілік алқабына айналуына негізгі себепкер болды. Ал бұл процесті прогресшіл немесе реакцияшыл деп бағалау әр мәдениет үшін әртүрлі сипатта.

Жалпы алғанда, кеңістіктің этномәденитке тигізетін әсерін дұрыс бағалау керек. Қысқаша айтқанда, Отаны жоқ халық болған емес. Бұған бүкіл тарих куә. Кеңістік ерекшеліктері (ландшафт, биоценоз, оқшаулық т.б.) өркениетке әсер етті.
Қазақ мәдениетінің теориясы мен тарихы.
ІІ. Тақырыбы: Қазақ мәдениетінің бастаулары.

(22-дәріс).

Жоспары:

1. 
   Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қоныстар және материалдық мәдениет ескерткіштері.
   
2. 
   Қазақстан жеріндегі көне тайпалар мәдениеті: салт дәстүрлері, әдет –ғұрыптары, наным-сенімдері, тұрмыс-тіршілігі.
   
3. 
   Мұсылман Ренессансы және түрік халықтарының мәдениеті.
   

1. Ертедегі Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі, Еуропаның шығыс бетінде қазіргі қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжік түркімен, әзірбайжан халықтарының негізгі құрайтын түркі тілдес, түркі тектес жұрттардың әр түрлі ат, атаулармен танылған, тарихта белгілі болған қағанаттары, алғашқы феодалдық мемлекеттері өмір сүрген. “Ұлыс”, “Қағанат”, “Сұлтандық”, “Ел”, “Дәулет”, “Орда” сияқты аттармен әйгілі олардың дербес басқару жүйесі, өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, жол-жоралғысы болған.

Әртүрлі рухың, тайпалық одақтар,мемлекет тектес иеліктер біздің жыл санауымызға дейін де болды. Солардың бірі VІ ғасырдың орта шенінде түрік қағанаты дербес ел ретінде әлем сахнасына шықты. Ол қыпшақ, қарлұқ, қырғыз, теле, түркімен, чик, аз сияқты түркі тілдес тайпалардың басын біріктірді. Шығысында Қытай қақпасы,батысында темір қақпа (Дербент) арасында біртұтас билік жүргізген үлкен мемлекет болды. Тараз, Суяб, Отырар, Сығанақ, Испеджаб, Қаялық сияқты қалалар Византия, Иран, Кавказ, Алтай, Шығыс Түркістандағы елдермен сауда жасауда, мәдени байланысты өрістетуде үлкен роль атқарды. Керуен жолындағы қалаларда сауда-саттықпен бірге қолөнершілік, сәулет өнері кеңінен дамыды. Қолөнердің осы уақытқа дейін жеткен, қазба зерттеу барысында табылған үлгілері ол кезде темірден, тастан, алтын, күмістен әшекейлеп жасаған сәндік бұйымдар, тұтынатын заттар болғанын дәлелдейді. Сонымен бірге осы аймақтардың тұрғындары ұстаған, қолданған аспаптар, құралдар, әбзелдер олардың иелерінің мәдени дәрежесінің, өмір тәрбиесінің осал болмағанын байқатады. Оларға сәулет өнерінің жұрнақтары тастан қашалған, тастан істелген үлгілерді қоссақ көз алдымызға белгілі дәрежеде, биік дамыған мәдениеті бар бүтіндей бір әсемдік әлемі пайда болады.
2. Ежелгі қазақ жерін қоныс еткен түркі тілдес тайпалардан сақталған, өзгеріп жаңа мән-мағынаға ие болған, сөйтіп осы тайпалардан сұрыпталып шыққан қазақ халқының бүгінгі рухани болмысының сол бір алыста, артта қалған замандармен сабақтастығын дәлелдейтін салт – дәстүрлер, наным сенімдер аз емес. Солардың ішінде V-Х ғасырларда өмір сүрген түркі тілдес тайпалардың наным- сенімінің тәңірі діні мен күнге, айға, жерге, отқа табынумен байланысты болған. Осы өмірде болып, осы тайпалардың тұрмыс тіршілігін, рухани өмірін, наным сенімін зерттеген Еуропа саяхатшысы Плано Карипини олардың шығып келе жатқан күнмен айға табынатынын өз көзімен көрген. Қыпшақтардың діні туралы сөз қозғасақ, деп жазған араб саяхатшысы Ибн Аль-Асир олар шығып келе жатқан күнге табынады. (ТиЗенГауЗен В.Г.Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды т. 1 спб.1984, 76 стр.)

Х ғасырда Еділ балғарларына келген араб елшісі Ибн Фадиан Манғыстау түбегінде болғанда оның тұрғындарының басы ауырып бастауы сыздаса “бір тәңірі” деп көк аспаннан көмек сұрайтынын байқаған. Мұсылман діні түркі тілдес халықтардың ресми дініне айналғаннан кейінде бұқара халық тәңірге табыну жоралғысынан бас тартпаған Оның кейбір қалдықтарын Халық арасынан қазірде байқауға болады.

Түркі тілдес Халық тайпаларының сенім- нанымында Шамандық елеулі орын алған. Шаман дегеніміз емші, тамыр ұстаушы, балгер, жын құрсанған бақсы. Оларды абыз деп те атаған. Бұл қобыз деген сөздің өзгерген түрі. Алтай, Ойраттарда қобызды шамандар тартады. Ал қазақтарда, оның алыстағы аталары, қыпшақтарда оны абыздар тартқан.
3. Шығыс Ренессансының талай елдерді қамтыған және 500 жылдан артық өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі.

Оның Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн-Сина, Фирдауси, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Омар Хайям сияқты өкімдерінің рухани мұрасын меңгермей, қазір мәдениетті адам деп есептелу қиын.

Арабтар Орта Азия жерін 712 жылдан бастап жаулап алды. Нәтижеде бүкіл афро-еуразиялық даланы біріктірген ортақ мәдениет қалыптасуына мүмкіндік туды. Ислам діні осы елдегі мәдениеттерді араластырып қорытып жаңа үлгі шығаруға себепкер болды. Арабтар жаулап алған көптеген елдерде (әсіресе Иран, Үндістан, Египет, Сирия) бұрынғы эллинистік рухы жоғалған еді.

Бұрыннан Орта Азиямен тығыз байланысты Қазақстан жеріне де ислам өз әсерін тигізді. Еліміздегі көптеген түрік тайпаларының мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдамаған. Қарахандар мемлекеттерінде мұсылман дінін алғашқы қабылдаған қаған Сатұк, ал оның баласы Мұса 955 жылы исламды Қарахандардың мемлекеттерінің ресми діні деп жариялады. X-ғасырда оғыздар мен қыпшақтардың да бірталай мұсылмандыққа өтті. Жалпы алғанда, исламды қабылдау Қазақстан жеріндегі тайпалардың сол кездегі озық мәдениеттерге қосылуына мумкіндік берді.

Осы кезден басталған мәдени өркендеуге мұсылманның рухани өміріндегі екі бағыттың бір-бірімен тайталасы Қазақстан жерінде де өзінің терең әсерін қалдырды.

Бірінші бағыт Платон, Аристотель сияқты грек философтарына сүйенген Шығыс перипатетикасымен байланысты. Оның негізін салушы - Әл-Фараби.

Әл-Фарабидің ұлылығы оның өз отанының мәдени көңіл қалпына ирандық, үнділік және антикалық мәдениеттерді ұштастыра білуі.

Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы сопылық бағыт (суфизм). Қазақстан жерінде ұлы ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани, Қожа Ахмет Ияссауи шығармашылығында сопылық сарын үлкен орын алды.

Сонымен бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы оппозициялық қозғалыс ретінде туды. “Суфь” термині арабтың “жүн шекпен” деген сөзіне орайластырып алынған. Сопылар киім талғамайтын, бар ойы руханилық төңірегіндегі тақуа адамдар. Сопылық бағыттың таралуының бір себебі, әуелде ой бостандығын шектемеген араб халифатында Х ғасырдан бастап фанатиктер күшейе береді, олар Құранға қарсы деп әр түрлі ағым өкілдерін қуғынға ұшыратты. Әсіресе Иран, түрік және үнділердің көне мәдениетінен қалған мұралар Алла сөзіне жат деп жарияланды. Осы қуғын салдарынан Иран, Араб жерлерінен көптеген сопылар (өздерін дәруіштер деп атаған) Түркістан жеріне қарай ағылады. Орта Азияда 300-400 мың дәруіш қайда болды. Сопылар құдайды парасатпен емес жүрекпен түсіну керек деп жариялады. Осы бағыттың көрнекті өкілдерінің бірі – Қожа Ахме Иассауи. Оның ең үлкен жетістігі ғасырлар бойы қалыптасқан бай түрік мәдениетін мұсылман өркениетімен шебер байланыстыруында жатыр.


ІІІ. Тақырыбы: Қазақ мәдениетінің бастаулары.

(23-дәріс).
Жоспары:

1. 
   Көне түріктердің космогониясы мен мифологиясы.
   
2. 
   Батырлық уақыт және қазақ мәдениетінің архетиктері.
   
3. 
   Шаманизм.
   

1. 
   Егер батыстық өркениет үшін ғарыш пен табиғат адамдық мақсатқа
   

Шексіздікті жеңу мәселесі сонау шумерлік өркениеттегі “Гильгамеш туралы жырдан” келе жатқан мотив. Шексіз далаға көз салған номада ең алдымен үлкен шеңбер – көкжиекті көрген. Оның өзі аспандық күмбезбен көмкеріліп тұрған. Шексіздікті ақылға сиымды парасатпен қабылдау мүмкін емес. Ол – тылсым дүние, белгісіздіктің, қараңғылықтың, қаратүнектің таңбасы. Шексіздікті игеру үшін тұрақты бағдар қажет. Сахара тұрғыны бағдар іздеп аспанға көз салады, Темірқазықты тауып, ол арқылы Жетіқарақшы жұлдыздарының орналасуынан, Шолпан мен Үркерге назар салуынан, алыс аспанды жақындатады. Жорыққа шыққан әскер, сапардағы жолаушы, мал баққан бақташы түндегі бағдарын жұлдыздарға қарап айыратын болған.

Түрік халықтарының мифологиясында ғарыштың құрылымы былай бейнеленеді: жеті қат Жер бар, онда Көктөбе тұр, Көктөбеде Көктерек өсіп тұр, ол Көккүмбезді тіреп тұр. Бұл бейне киіз үйдің құрылымына да ұқсас.

Қазақтың әлем туралы түсінігінде әсерлі бейненің бірі – алып бәйтерек. Дүниежүзілік ағаш таңбасы өрлемелік қозғалысты, Жер мен Аспанның тығыз байланысын білдіреді. Осы биік бәйтерекпен эпос батырлары аспан денелеріне өрмелеп жете алатын болған. әлемдік ағаштың тағы бір атқаратын қызметі оның жоғары және орта дүниені үшінші әлем – төменгі дүниемен байланыстыруында. Тірілер әлемі өткен кезбен, аруақтар аймағымен қатынасын үзбейді.

Көктеректің тамырлары жер астында орналасқан. Жасыл жиек өмірлік ағаш күш-қуат пен нәрді төменгі дүниеден алады.

Қазақтың рухани мәдениетінде аспанды тәңірі құдай ретінде қадірлеу осы мәдениеттің маңызды бір қасиетіне жатады. Аспанды құдай деңгейіне көтеру, одан қорқу емес, бұл көне мифтер мен ежелгі діндердің дүниетанымдық ерекшелігі екені ғылымға белгілі.

Қазақтардың ата-тегі түріктердің басты құдайы – Көк Тәңірі. Оның рақымымен елді билеген қағандар “Аспанды туған және Күнмен, Аймен безендірілген” деп айтылған. Түрік жазуларында көшпенділердің барлық жеңістері Көк Тәңірімен байланыстырылған. Аспанды және оның шырақтарын қадірлеу түрік өркениетіне жататын барлық халықтардың дүниетанымының маңызды белгісі. Мысалы, “Оғызнама” эпосында Оғыз қаған өз балаларының атын Көк, Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз деп қойғаны мәлім.

Табиғи күштерді пір тұтудан тәңірлік дін көп құдайлық деген түсінік тумауы керек. Исламға дейін қазақтарда нақтылы “Құдай” болған жоқ деген пікір дұрыс емес. Себебі Көк Тәңірін көшпенділер жалғыз жаратушы деп түсінген, кейін қазақтарда Тәңірі мен Алла синонимге айналған.

“Архетип” ұғымын ғылымға енгізген – К.Г. Юнг. Оның пікірі бойынша, мәдени тұлғаның рухани-шығармашыл қазынасын қауымдық тылсым құрастырады. Осы көмескі сананың, тылсымның құрылымдық бөліктерін архетиптер деп атайды.

Оларға адамның рухани өмірін априорлы (тәжірибеге дейін) қалыптастыратын және оның іс-әрекетін, мінез-құлық жүйесін жалпылама анықтайтын құндылықтар қисыны жатады. Осының негізінде адамда “мендік” сезім, этноста ортақ уақыттың кеңістік өріс пайда болады.

Архетип ұғымының ең басты белгілеріне уақыт пен кеңістік жатады. Өйткені оның хроноптық сипаты бар және ол – уақыт пен кеңістіктегі мәдени әлемді адамды игеруінің негізгі шарттарының бірі. Әрбір халық өз мәдениетін еркін дамытуға мүмкіндік алған кезде архетиптеріне жиі оралады. Соңғы кездегі мәдениет пен өнердің әр саласындағы “ұлттық негіздерді жаңғырту” идеясы осыған ұқсас. Бұл, әсіресе, тәуелсіздікке енді ғана қолы жеткен Қазақстан Республикасында да өтіп жатқан заңды және прогрессивті құбылыс.

Түркі тілдес халық тайпалардың сенім-нанымында шаманизм елеулі орын алған.

1. 
   Қазақстандағы ортағасырлық қалалық мәдениеттің негізгі сипаттары.
   
2. 
   Өнердің, киім-кешектің, тұрғын үй – жайдың және әшекейлердің ерекшеліктері.
   
3. 
   Түркі халықтарының жазба мәдениеті.
   

1. 
   Х – XV ғасырларда осындай орасан зор жер аумағына иелік етіп, бір-
   

Бұл қалалардың бірқатары жаугершілік заманда қирап, бүлініп, зардап шеккеннен кейін олар қалпына келтіріліп, жаңадан бой көтерген шаһар, кенттермен қатары өсіп, көбейіп ондағы халықтар сән-салтанатпен тұрып жатты. ХІІІ ғ. орта шенінен бастап бұл жерлерде қала тіршілігі жанданып, құрылысы, шаруашылығы, мәдениеті көркейіп, олардың өмірдің барлық жақтарына ықпалы артты. Моңғол шапқыншылығы кезінде қираған Отырар қаласы қайтадан қалпына келтірілді. Онда алтыннан, күмістен, жезден ақша шығару жолға қойылды. Ондағы күміс ақшалар тек сол жердегі ғана емес басқа аймақтарда да сауда-саттық жүргізу үшін пайдаланылды. Бұл тұста мұндай ақша шығару Жент, Кенже қалаларында да іске асты. Ақ Орданың билеушісі Ерзен Хан (1320 – 1344) Отырар мен бірге Сығанақ қаласын қалпына келтіріп көркейтуге, Саудан, Кент, Баршын кент шаһарларында жаңа құрылыстар салдыруға көп күш-жігер жұмсады. Кірпіш күйдіретін шеберханалар іск қосылып, оларда дайндалған кірпіштерден мешіт, медреселер, басқа да осындай сәулетті құрылыстар салына бастады. Мәселен, Отырарды қазған кезде одан күйдірілген кірпіштен салынған аса ірі мешіттің қаңқасы табылған.

Осы кезде аттары ауызға ілігіп, сауда жолында өсіп-өркендеген көптеген Сайран, Ясы, Шолақ Қорған, Барукент, Саудакент, Құмкент, Торстөбе, Баба ата, Ақсүмбе, Созақ сияқты шаһарларды жұрт ірі сауда, мәдениет ошағы ретінде білді.
2. Жайықтың Каспийге құятын жерінде салынған Сарайшық қаласы да шығыс пен батысты байланыстырып жатқан сауда жолының үстінде пайда болды. Қалаларда үй салу, көшелерді жоспарлау басқа елдегі ірі орталықтардың ықпалымен үлкен өзгерістерге ұшырады. Оларда ісмерлік, зергерлік қолөнері дамыды. Саз балшықтан күйдіріп ыдыс, сән бұйымдарын жасайтын шеберханалар пайда болды. Бұл тұста мыстан, қоладан, қорғасыннан сәндік бұйымдар жасалды. Күмістен сақина, сырға, білезік, мыстан айна, шыныдан ыдыс, құты, әсемдік заттары істелді. Темірден жасалған еңбек құралдары, қару-жарақтың жетілдірілуі өндіріс күштерін айтарлықтай дамытты.

Қалаларда бұрынғыдан әлдеқайда жетілдірілген тұрмыс-тіршілікке неғұрлым икемді, жинақы үйлер салына бастады. Оларда отырықшылыққа ауысқан көшпенділер отырды. Бұл қалалардың мәдениеті өздерімен барыс-келіс, сауда-саттық барысында араласып жатқан Шығыс Еуропа, Кіші Азия, Персия, Үндістан, Қытай, Шығыс Сібір, Орталық Азия халықтарының мәдениетімен тығыз байланыста, солардың әлемдік мәдени жетістіктерінің баз бірін бойына сіңіре отырып дамыды.

XIII – XV ғасырдағы ежелгі қазақ жеріндегі қалалардың көшіп жүрген тайпалардың рухани, мәдени дамуына тигізген әсері зор болды. Көшпелілер қалаларға азық-түлік, мал өнімдерін апарып, олардан киім-кешек, әбзел, құрал-сайман, қару-жарақ, сондай-ақ темірден, қоладан, қыштан, форфор мен фаянстан, шыныдан жасалған ыдыс, аяқ-табақ, сәндік бұйымдар алып тұрды. Қала қол өнершілері егіншілік-диқаншылықпен айналысатын отырықшы тайпалармен тығыз байланыс жасап тұрды. Егіншілік құралдарын, құдықтан шығырмен су шығару тетіктерін жасап беріп, күнделікті өмірге еңбектің өнімді әдістерін енгізуге көмектесті.

Егіншілік аймақтарда құдыққа шығыр орнату, суармалы жерлерге су шығару сәттері салтанытысы аталып өтетін болған.

Төрт түлік малдың жүндерінен, терілерінен үй ішіне қажетті бұйымдар жасады. Киім-кешек тікті.

Бұған қоса аңшылық кәсібінің нәтижесінде теріден киім-кешек әзірлеу ісі дами түсті. Сүйектер мен мүйіздерден де дәрі-дәрмек және ұсақ-түйек бұйымдар жасау тәсілі де пайда болды. Адамдардың талғамдарына қарай қасқыр, түлкі, бұлғын, сусар секілді аңдардың терілері ерекше жоғары бағаланды.

Қытай жылнамаларында ғұн тайпалары қытай және ғұн жазуын қатар қолданғанын жазады.

Соңғы жылдарда түркітануда жасалған зор жаңалық түркілер жазуының тарихын б.ж.б. дәуірлерге жылжытқан Алматы қаласына таяу жердегі Есік қорғанынан табылған көне ескерткіштегі жазулар санының ашылуы болып отыр. Бұл жазулар б.ж.б. V – IV ғасырларға дөп келеді. Сол сияқты Қордай тауларынан б.ж.б. ІІ ғасырда жазылған жазулар табылды. Мұндай жаңалықтар болашақта да ашылуы әбден мүмкін.

Көктүріктер жазуының шығу негізі, таралуы, оқылуы, кейінгі тағдыры туралы ғалымдар А.О. Нейкел (1892), В.Томсен (1896), О.Доннер (1896), Н.Аристов (1896), Н.Малицкий (1896), Н.Д.Соколов (1904), В.В.Радлов (1908), Р.Гаурлот (1911), Г.Алтхейм (1949), Г.Клаусон (1970), А.С.Аманжолов (1957), Ғ.Айдаров (1971) ғылыми еңбектер жазып, әртүрлі концепциялар ұсынды. Бір топ ғалымдар түркілер жазуы арамей, иран, скандинавия, соғды, пехлеви, грек әліпбиінің негізінде туды десе, екінші топ ғалымдар түркі жазуының өзіндік, басқалардың әсерінсіз жасалған дәстүрі бар деген болжам айтады.

Жалпы орхон жазбасы көне түркі тайпаларының шығыс бөлігіне ғана емес, батыстағы бұлғар, хазар, пешенек, мажарлар тарапынан да қолданылғаны қазба жұмыстары нәтижесінде табылған көптеген ескерткіштерден белгілі болып отыр.

Түркі халықтары ерте орта ғасырларда үлкен-үлкен саяси-әкімшіліктерді құраған, бір-бірінен тәуелсіз аймақтарда тіршілік етті. Мұндай аймақтар тарихи әдебиеттерде қыпшақ, оғыз, қарлұқ, түргеш, ұйғыр, қырғыз хандықтары деп аталды. Бұл халықтардың шаңырағын көтеріскен күшті тайпалар өзінше бөлек диалектіде сөйледі. Сонысына қарамай, олар қолданған тарам-тарам тілдердің түбірі бір еді. Тайпалардың барлығына ортақ түбір тіл – түркі тілі болды. Бұл тілдің көрінісі Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегін, Мойыншор құлпытастарында анық бейнеленді. Тас жазуында сөйлемнің біріңғай мүшелері: “Табғач, оғыз, қыпшақ бу учүгү қабысар” – “табғаш, оғыз қытан бұл үшеуі бірігер” түрінде берілген. Сонымен бірге, сөйлемдегі толықтауыш – “Алтуын йысығ аса келтіміз, Ертіс уғұғзуғ кече келтіміз” – “Алтай тауын аса келдік, Ертіс өзенін кеше келдік” түрінде, анықтаушы – сарығ алтун, әрүң күміс (ақ күміс), темір қапығ, т.б. түрінде, пысықтауыш – күнтүз олурматы” – күндіз отырмады, “біз қоды бардымыз” – біз төмен бардық т.б. түрінде кездеседі.

Келтірілген мысалдарға қарағанда, түркі тілі VІІІ – Х ғасырлардың өзінде-ақ грамматикалық жағынан күрделі де ауыр жүктерді көтере алатын, философиялық ойларды еркін жеткізуге қабілетті, лексикалық мағынасы бар тілдердің қатарына жатқан. Бұрын скиф, кейін түркі тілі атанған көшпелі тайпалардың үлкен тобы сөйлеген тіл VІ – ХІІ ғасырларда Қарахан әулеті, Қарлұқ, Оғыз, Қыпшақ хандықтарының мемлекеттік тіліне айналды.