Түркілердің мәдени мұрасының еуропалық және ислам әлемдеріне ықпалы

Дәріскер: дінтану және мәдениеттану кафедрасының оқытушысы, 
мәдениеттану магистрі Есболова Молдир Ауелтаевна
Мәдениеттану пәні бойынша
8 – дәріс
Түркілердің мәдени мұрасы
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Түркі мәдениеті - ежелгі заманнан өмір сүріп келе жаткан түркі
тайпалары негізінде қалыптасқан мәдениеттің жалпы атауы.
Түркілердің алғашқы ата қонысы Шығыс Тянь-Шань мен өңірі
болған. "Халықтардың ұлы қоныс аударуының" нәтижесінде
қазіргі Қазақстан, Орта және Алдыңғы Азия, Шығыс Еуропа
территорияларына кең таралып орналасқан түркілер қазіргі түркі
тілдес халықтардың барлықтарының субстраты болып табылады.
"Түркі" деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады. "Түркі"
этонимі алғашқы кезде белгілі бір ақсүйектерден шыққанын
білдірген
Орталық Азияны
мекендеген
көптеген
тайпалық
одақтардан біріккен феодалдық мемлекет Түркі қағандығы өмір
сүрген. Түркі қағандығының әлеуметтік-саяси және қоғамдық
өмірінде әскери істер аса маңызды орын алған. Түркілердің
алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болған. Түркі қағандағы
тұсында түркі тілінің өрісі барынша кеңіп, ұланғайыр өлкедеғі
негізгі тілге айналған. Түркілердің жазуы да болған. Сол көне түркі
жазбаларынан түркілердің дүниетанымдық көзқарастары, наным-
сенімдері туралы көп мағлүмат алуға болады

Түріктердегі
жазбаның
болуы
Түріктердегі жазбаның болуы бірінші болып Қытай көздері
айтылады. Моңғолияның солтүстігінде Орхон өзенінен табылған
көне түркі жазбаларының ескерткіштері - стелалар (тас плиталар).
Білге - қаған және күл - тегиннің құрметіне белгілі руникалық
мәтіндердің ең ірі ескерткіштері сақталған. Әдебиет және ғылым:
жазудың пайда болуымен бірге Моңғолияның және Енисейдің әдеби
жанрлары, руникалық мәтіндері - тарихи құжаттар ғана емес,
көрнекті әдеби шығармалар да дамиды. Исламды таратумен араб
тілі кеңінен қолданылады,онда әдеби және ғылыми шығармалар
жасалады.
Түркі дәуірінің ғылыми және әдеби әлемінің жарқын өкілдері: әл
Фараби, Юсуф Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмед Яссауи.
Дін: ерте орта ғасыр кезеңінде түркі тілдес тұрғындар тілшілер
болып табылды, Аспан мен жерге - суға бас иді, отты құрметтеу, өз
нанымдарымен
қатар
зороастризм,
буддизм,
манихейство,
христиандық таралды.

Түркі халықтарының ата тегінен қалған нақты рухани мұралар
үлгісіне Орхон – Енисей бойынан табылған тасқа ойылып жазылған
ескеркіштер жатады. Ескеркіштер ежелгі заман тайпаларының Түркі
заман тұсындағы тұрмысы мен, салты мәдениеті мен жаугершілік
жортуылдарын мәнерлі тілмен өсиет үлгісінде баяндаған .

Рашид
әд-Диннің
айтуынан
түркілердің аңшылық өмірі адам
төзгісіз
ауыр
болғанын
аңшылардың
алғашқы
діни
көзқарастарынан аңғаруға болады.
Ал түркі халықтарының дәстүрлері
мен тәлім – тәрбиелік мұралары
жазба
материалдарда
толық
ашылмаған.

Түркілер тарих сахнасында тез арада пайда болып, өз
аттарын көптеген халықтарға қалдырып, ғайып болды.
Түркі қағанатының батыстағы шекарасы VI ғасырдың
аяғында
Византиямен,
оңтүстікте
Персия
және
Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен іргелес жатты.

Түркі тілдері ресми болып табылатын Елдер
мен автономиялық аймақтар.

ХХІ ғасыр – түркінің ғасыры. Америкада Инк мәдениеті деген болған. Зерделей
қараған адам олардың, қызыл терілілердің дәстүр-салт, жазу-сызуында, тілінде
түркілермен жақындықтың барын аңғарады. Америка құрлығының байырғы
тұрғындарының шыққан жері – Азия. Америкадағы үндістерді келімсектер
қырып-жойды. Сол үндістердің жерінен көне жазулы мәтін табылған. Жазудың
арасында астрономиялық карта бар екен. Біздің ата-бабаларымыздың жазуы,
қағазы, баспаханасы, т.б. жазу мәдениетінің дамығандығын білдіретін дүниелері
табылып жатыр. Біреулер «бұлай болуы мүмкін емес» дейтін шығар. Демек,
біздің бабаларымыздың жазу мәдениеті жоғары деңгейде болған. Дөңгелекті де
тапқан түркілер. Атты алғаш мінген де түркілер. Азия, Еуропа, Америка, Африка
болсын, дүниежүзінің кез-келген аймағына қарасаңыз, түркілерден қалған
мұраларды көресіз. Барлық құқықтар сақталған.

Қазақ тарихына терең үңіліп, шындығын
тану үшін түркілік тарихын білу керек. Түркі
тектес
халықтардың
ортақ
тарихын
Исламнан бұрынғы Ежелгі дәуір және
Исламнан кейінгі Ортағасырлық
дәуірге
бөліп
қарастыруға
тура
келеді.
Жазба
деректер бойынша Түркі халықтарының
ортақ тарихы мен мәдениеті ежелгі дәуір-
б.з.д. VI-V ғасырлардан бастап- б. З.VIII
ғасырына дейінгі аралықта «Тұран» деп
аталып келді.
Ал
VIII-XV
ғасырлар
аралығында
ортағасырлық дәуірде
«Түркістан» деген
атауға
ие
болды.
Түркілер
XIV-XV
ғасырларда ұлт-ұлысқа бөлініп, бір-бірінен
ажыра бастаса да «Түркістан» атауы Кеңес
одағы құрылып, бүгінгі «Орталық Азия»
атына ие болғанша аталып келді.
Тарихи шындық түркі халықтары жоғарыда
аты аталған екі дәуірдің тарихына, мәдениет
пен әдебиетіне, рухани құндылықтары мен
өркениетіне ортақ.

Түркілер арқылы басқа халықтардың мәдениеті
дамыды. Мәселен, Еуропа Қытай мәдениетімен
түркілер арқылы танысты.

Ислам
әлемінде
VIII-XV
ғасырлар
аралығында
дүниеге
келген
ғылыми
жаңалықтары мен әдеби туындылары әлем
мәдениеті мен өркениетінің даму барысына
жаңаша қарқын мен бағыт берді. Соның
ішінде түркінің
ұлы ғалымдары мен
ақындарының
туындылары
Ислам
өркениетіне
мол үлес қосты.
Қазіргі
түріктектес Түркия, Қазақстан, Өзбекістан,
Қырғызстан,
Түрікменстан,
Әзірбайжан
және
Кипр
мемлекеттерімен
бірге
автономиялық Татарстан, Алтай, Саха тағы
басқа түркілер
ислам дамуына қосқан
үлестері, олардың адамзат тарихына жасаған
ортақ еңбектері саналады.