Тақырыбы: Нейрондар. Орталық жүйке жүйесін

“Қазақстан-Ресей Медициналық университеті” МЕББМ 
БОӨЖ 
 
Тақырыбы:Нейрондар.Орталық жүйке жүйесін
зерттеу тәсілдері 
 
 

 
 
 


Орындаған:Қажғалиева Әсем 
Топ:108б 
Факультет:Жалпы Медицина 
Тексерген:Өтеуова Ұлдана 
Алматы 2023ж 

Жоспар 
I.КІРІСПЕ 
1.1 Нейрондар жайлы жалпы түсінік 
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
2.1 Нейрондардың құрылымы,қызметі 
2.2 Аксон,Дендрит,Синапстар 
2.3 Орталық жүйке жүйесінің қалыптасуы,сомалық және 
вегетативті жүйке жүйесі 
2.4 Жүйке жүйесі(ОЖЖ) қызметін зерттеу әдістер
III.ҚОРЫТЫНДЫ 
IV.Пайдаланылған әдебиеттер 


 

 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ
1.1 Нейрондар жайлы жалпы түсінік 
Нейрондар (neuronum,бұл атауды Вильгельм фон Вальдейер 
берді)немесе нейроциттер-жүйке ұлпасының негізгі 
құрылым,қызмет бірлігі,көлемі ұсақ дене диаметрі 4-5 мкм-ден 
ірі. Организмдегі ең күрделі құрылым жүйке жүйесі болып 
табылады. Ол өзара тор құра алатын ондаған миллиард жүйке 
торшаларынан құралған. (адамда жүйке торшаларының жалпы 
саны 50миллиардқа жетеді). 
Демек, жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық 
негізі жүйке торшасы немесе нейрон енгізу, ол арқылы 
контрастық зат жіберу, иод препараты. Қара сан артериясының 
катетеризацисы көп жүргізіледі.Тамырдың барлық әрекеті 
рентгенотелевиденияның бақылауымен жүзеге асады.(Экранда 
рентгенконтрастық заттың тамырлардағы циркуляциясы 
байқалады.).Зерттеу аяқталған соң пункция аймағына бір 
тәулікке таңғыш қояды.Ангиография алдында мынадай қарсы 
көрсеткіштерді болдырмау керек:Йод пен анестезияға 
аллергияcы, бүйрек жетіспеушілігін,гемостаз жүйесінің бұзылуы, 
қалқанша без дисфункциясы, венеролгиялық аурулар. 
1 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
2.1 Нейрондардың құрылымы,қызметі 
Нейрондар бір-бірімен синапстар ар
қылы байланысады. Синапстар арқылы қозу бір 
нейроннан екінші нейрон
ға, бұлшық етке немесе бездерге өтеді.
Нейрондар бір-бірімен байланыс
қан кезде бір нейронның ақсоны екінші нейронның 
дендриттерімен байланысады. Екінші нейронны
ң дендриті қозуды қабылдап, өзінің 
денесіне 
әкеледі, қозу ары қарай аксонның бойымен жылжып кете береді. Егер синапс 
нейронмен б
ұлшық етті немесе без жасушаларын байланыстыратын болса, нейроннан 
келген 
қозу бұлшық еттің жиырылуына, ал бездің секреттің бөлініп шығуына әкеліп 
со
ғады. 
Құрылысы мен атқаратын қызметіне қарай нейрондар 3 түрлі болады: 
1) cезгіш (б
ұлар рецепторлер қызметін атқарып қозуды сезім мүшелерінен 
орталы
қ жүйке жүйесіне жеткізеді); 
2) байланыстыр
ғыш (қозуды сезгіш нейрондардан қозғалтқыш нерондарға 
өткізеді); 
3) 
қозғалтқыш (қозуды орталық жүйке жүйесінен бұлшық еттер мен бездерге 
жеткізеді); 
2 

2.2.Синапстар,Аксон,Дендрит 
Жүйке жасушаларының өсінділері қызметіне 
байланысты: дендрит және аксон (нейрит) болып екіге 
бөлінеді. Нейроциттер дендриттері қозуды сыртқы орта 
немесе организмнің ішкі орта әсерлерінен, басқа 
нейроциттерден қабылдап, жүйке толқындарын 
(импульстерін) нейроцит денесіне, ал аксон — жүйке 
толқынын нейроцит перикарионынан басқа 
нейроциттерге немесе орындаушы мүшелерге өткізеді. 
Өсінділерінің санына байланысты жүйке жасушалары: 
бірөсінділі (униполярлы), жалған бірөсінділі 
(псевдоуниполярлы), екіөсінділі (биполярлы) және 
көпөсінділі (мультиполярлы) болып бірнеше топқа 
ажыратылады. 
Униполярлы нейроциттер — жануарлар эмбрионында, 
Псевдоуниполярлы жүйке жасушалары — жұлын 
түйіндерінде, 
Биполярлы нейроциттер — көздің торлы қабығында, 
ішкі құлақта, иіс сезімі мүшесінде, 
Мультиполярлы нейроциттер — мида, жұлында, 
көптеген сомалық, вегетативтік интрамуральды және 
экстрамуральды жүйке түйіндерінде орналасады. 
Мультиполярлы нейроциттердің бір өсіндісі - аксон, ал 
қалған өсінділері — дендриттер. Биполярлы 
нейроциттерде екі өсіндісінің біреуі дендрит, ал екіншісі 
аксон. Униполярлы нейроциттің бір өсіндісі аксон 
(нейрит), ал оның дендритінің қызметін перикарион 
атқарады.
3 

Синапс дегеннің қарапайым анықтамасы келесідей 
болуы мүмкін: ол екі нейрон арасында орнатылған 
байланыс электрлік импульстарға қатысты ақпарат 
беріледі. 
Демек, синапс дәл орган емес, және ол тіпті техникалық 
тұрғыдан жүйке жасушасының анатомиялық бөлігі емес. 
Бұл екі нейрон бірінің жұмысына әсер ету үшін бір-біріне 
ақпарат жіберетін орын. 
Көптеген жағдайларда синапстар орнатылады аксон және 
дендрит деп аталатын нейрон бөлігінің бір шеті арасында, 
рецепторлық нейронның бөлігі. Сонымен қатар, 
синапстар орнатылатын басқа байланыстар да бар, 
мысалы, бір аксоннан екінші аксонға. 
Синапстардың әртүрлі типтерін әр түрлі тәсілдермен 
жіктеуге болады: 
Ақпараттың берілуіне байланысты; 
Екінші жағынан, синапстың функциясы нейрон ықпал 
ететін немесе тежей алатын контекст ұсынатындығына 
назар аударған жөн. басқа нейрондағы электрлік 
импульстің пайда болуы, синапс арқылы өтетін нәрсе, 
әдетте, адамдар үшін электрлік сигнал емес. 
Бұл синапстардың негізгі екі түрі бар, олар келесідей: 
1)Электрлік синапс 
Бұл жағдайларда электр тогы болады бір нейроннан 
екінші нейронға өтеді, ақырын. Адамдарда бұл синапстар 
тек көздің тор қабығының кейбір бөліктерінде болады. 
4 

2)Химиялық синапс 
Адамның жүйке жүйесінің көпшілігінде бұл синапстың 
жалғыз түрі бар. Онда әсер етуі керек жүйке жасушасына 
жақын орналасқан нейронның соңына жететін электр 
тогы синапстық кеңістікте жүретін нейротрансмиттер деп 
аталатын кейбір химиялық заттардың бөлінуін тудырады. 
Олардың кейбіреулері синаптикалық рецепторлар деп 
аталатын құрылымдар қабылдаған, ол оларға жеткен 
молекулаға байланысты сол немесе басқа процесті 
бастайды (немесе кейбір жағдайларда олар бір сәтте 
бұғатталады). 
Аксон (гр. axon — білік, ось) — цитоплазмасында протеин 
түзуші органеллалары болмайтын нейроциттің жіп тәрізді 
ұзын өсіндісі; нейрит жүйке импульстарын бір жасушаның 
денесінен және дендриттерден келесі нейрон мен 
ағзаларға өткізетін нейронның ұзарған(1 м дейін) 
цитоплазмалық өсіндісі. Аксонның диаметрі бүкіл ұзынша 
бойында тұрақты және қалындағы нейрон денесінің 
көлеміне және оның атқаратын әрекетіне байланысты. 
Аксонның алдыңғы сегменті аксон төмпешігі өте сезімтал 
және осы жерде жүйке импульстары пайда болады. 
Аксонның нейрондармен бұлшық еттермен және безді 
жасушалармен қосылған жерлерінде синапстар пайда 
болады. Аксондардың буда болып қосылуының 
арқасында жүйке талшықтарын қалыптастырады. Аксон 
жүйке толқынын нейроцит денесінен, яғни 
перикарионынан (нейроциттің ядро орналасқан бөлігі) 
басқа нейроциттерге немесе орындаушы мүшелер 
жасушаларына өткізеді. Аксонды "нейрит" деп те атайды. 
5 

Дендриттер (дендриты); (dendritum; грек, dendron — 
ағаш) - ағаш бұтағы тәріздес тармақталған нейроцит 
(жүйке жасушасы) өсіндісі. Дендриттердің саны мен 
ұзындығы әртүрлі нейроциттерде түрліше болады. 
Мысалы, жұлынның қозғалтқыш нейроциттерінің 
дендриттері қысқа болып келеді, көп тармақталмайды. Ал 
мишық қыртысының алмұрт тәрізді нейроциттерінің 
дендриттері, керісінше, көп тармақтар түзеді. Мишық 
қыртысындағы ұсақ дәнше нейроциттер дендриттері тым 
қысқа келеді, олардың ұштары бірнеше қысқа соңғы 
тармақшалармен аяқталады. Дендриттер тітіркеністер 
нәтижесінде пайда болған қозуды қабьлдап, жүйке 
толқындарын нейроцит денесіне өткізеді.
6 

2.3 Орталық жүйке жүйесінің қалыптасуы,сомалық 
және вегетативті жүйке жүйесі 
Орталық жүйке жүйесі (лат. systema nervosum 
centrale) – адам мен жануарлардың жүйке жасушалары 
(нейрондар) мен оның өсінділерінен тұратын жүйке 
жүйесінің ең негізгі бөлігі. 
Орталық жүйке жүйесі омыртқасыз жануарларда бір-
бірімен тізбектеле орналасқан жүйке түйіндерінен 
(ганглийлерден), ал омыртқалы жануарларда жұлын мен 
мидан тұрады. Тірі организмді құрайтын түрлі органдар 
жүйелерінің қызметтерін үйлестіріп, реттеп отырады. Осы 
қызметтерді Орталық жүйке жүйесі жұлын жүйкелері (31 
жұп) мен ми жүйкелері (12 жұп) арқылы атқарады. Бұл 
жүйкелер омыртқааралық және вегетативтік жүйке 
түйіндерімен бірге шеткі жүйке жүйесін құрады. 
Орталық жүйке жүйесінің қалыптасуы – Орталық жүйке 
жүйесінің өз ішіндегі, сондай-ақ, оны организмнің барлық 
органдары және тіндерімен байланыстыратын өткізгіш 
жол пайда болуына әкеледі.
7 

Орталық жүйке жүйесінде сомалық (анималдық) және 
вегетативтік жүйке жүйелерінің орталықтары 
орналасқан.Олар: 
1)Сомалық жүйке жүйесі сыртқы тітіркендіргіштерді 
қабылдайды және қаңқа бұлшық еттерінің қызметін 
басқарады, ол организмнің қимыл-қозғалысын, сыртқы 
ортада бір жерден екінші жерге жылжуын қамтамасыз 
етеді. Орталық ми қыртысында орналасқан – айқын 
шектелген шекарасы жоқ, ядро және шашыраған 
бөліктерден тұрады. Ми қыртысынан шыққан импульстер 
ми сабауы мен жұлындағы қозғалтқыш ядролар арқылы 
бұлшық еттерді қозғалысқа келтіреді. 
2)Вегетативтік жүйке жүйесі ішкі органдардың 
қызметін, зат алмасуды, өсіп-өну процестерін реттейді. 
Вегетативтік жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлігінің 
орта ми көпірінде, ортаңғы және сопақша мида, 
жұлынның сегізкөздік бунағында; симпатикалық бөлігінің 
орталық жұлынның VІІІ мойындық, І – XІІ кеуделік, І – ІІ 
белдік бунағында орналасқан. 
Аталған екі бөліктің де қызметін біріктіріп басқаратын жоғ. 
вегетативтік орталық – мидың сұр затының құрамында 
болады. Адам мен жануарлардың ми сыңарларының 
қыртысы және қыртыс асты (базальді) ядролары Орталық 
жүйке жүйесінің жоғары дәрежелі жүйке қызметін іске 
асыратын орталығы болып табылады. Адамның мінез-
құлқы, оның санасы мен ақыл-ойының ең күрделі 
көріністері осы ми қыртысындағы шартты рефлекстер 
арқылы іске асады. 
8 

3.4Жүйке жүйесі(ОЖЖ) қызметін зерттеу әдістері 
ОЖЖ зерттеу әдістері: 
1.Экспериментальдық: 
1) Экстирпация, миды түрлі деңгейде кесу(айыру әдісі); 
2) Модель жасау әдісі; 
3) Стереотаксикалық әдіс; 
4) Потенциалдарды қоздыру (тудыру) әдісі; 
5) Шарты рефлекстер әдісі; 
6) Биохимиялық әдістер. 2. Клиникалық : 
1) Электроэнцефалография (ЭЭГ); 
2) Мидың компьютерлік томографиясы (КТ); 3) Магнитті 
резонастық томография (МРТ); 
4) Позитонды эмисоналдық томографиясы (ПЭТ); 
5) Эхоэнцефалография; 
6) Реоэнцефалография (РЭГ). 
9 

10 

11 

Жұлын — орталық жүйке жүйесінің негізі 
ОЖЖ-ның бөлімдеріне: жұлын, артқы ми, ораңғы ми, 
мишық, аралық ми, алдыңғы ми, жатады.Орталық жүйке 
системасы организмнің барлық системаларының 
қызметін біртұтас біріктіріп, сыртқы ортамен өзара 
қатынасын реттейді. Жүйке системасының біртұтастық 
қызметі үш түрге бөлінеді: сенсорлы, моторлы және 
вегетативті. Адамның сенсорлы және моторлы қызметі 
қосылып, соматикалық болып аталады.Соматикалық 
қызметті қамтитын бағыт барлық орталық жүйке 
системасына таралады-жұлыннан бастап ми сыңарларына 
дейін. 
12 

ҚОРЫТЫНДЫ 
Орталық жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. 
Жұлын - омыртқа өзегінде орналасқан, ұзындығы ересек 
адамда жарты метрге жуық, салмағы 37-38 г. жұлынның 
жоғарғы жағы сопақша мимен жалғасады да шашақтанып 
омыртқа тұсында бітеді. Жұлын арасы қосылып кеткен 
симметриялы оң және сол жақ екі жарты бөлімдерден 
тұрады. Адамның жұлыны 31-33 сегменттен (лат. 
сегментум -бөлік, кесінді) тұрады: 8 мойын, 12 кеуде, 5 
бел, 5 сегізкөз және 1-3 құйымшақ бөлімдері. Әрбір 
бөлімнен қос- қостан шыккан нерв түйіндері екі жұлын 
нервтеріне айналады (орталыққа ұшы арасы да толент, 7-
38 тебетін немесе сезгіш және орталықтан тебетін немесе 
қозғаушы нервтер). окарты болсын ара Жұлын омыртқа 
жотасынан қысқалау болғандықтан аталған бөлімдер 
омыртқаның аттарына сәйкес келмейді.
Жаңа зерттеулер әдістері пайда болысымен – ақ 
психикалық әрекеттердің шартты рефлекторлы 
механизмідері одан да тереңірек зерттеліп жатыр. Ол 
зерттеулер мидың жоғары дәрежедегі қызметіне жаңа 
көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр. 
13 

Пайдаланылған әдебиеттер 
https://malimetter.kz/
 , 
https://ppt-online.org/topcat/med
 , 
https://bilimdiler.kz/
 , 
https://ru.essays.club/
 ,
https://martebe.kz/zhasandy-intellekt-degen-ne/
 , 
https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D2%AF%D0%B9%
D0%BA%D0%B5_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88
%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
  
14