Пән бойынша бағдарламасының

Баймулдинова Қарлығаш Слямқызы «Құрылыс материалдарын өндіру және стандарттау» кафедрасының аға оқытушысы.

«Құрылыс материалдарын өндіру және стандарттау» кафедрасы С.Торайғыров атындағы ПМУ Д-302 корпусында орналасқан.

Геодезия пәнің оқыту мақсаты болып геодезиялық өндірістің қазіргі жағдайындағы орындалатын топографты-геодезиялық жұмыстын негізгі түрлерімен болашақ маманды теоретикалық және тәжірибелік білімнің негізіне оқыту; инженерлік-геодезиялық жұмыстарын орындауға байланысты геодезиялық өлшемдермен олардың нәтижелеріне өңдеу жұмыстарын жүргізу; инженерлік құрылымдарды жобалау үшін ірімасштабты пландар мен профильдерді дайындау. Геодезияның геодезиялық және фотограм-метриялық жұмыстардың теориялық негізін өндірісте пайдалануын; лазерлік, электрондық автоматтандырылған жүйелер қолданған аспаптарды пайдалана алдынғы қатарлы геодезиялық өлшеулер технологиясын құру; инженерлік есептерді шешуге топографиялық пландар мен карталар қолдану; геодезиялық аспаптармен өлшеулер жүргізу; геодезиялық өлшеу нәтижелерін өңдеу.

Пәннің мақсаты - жоғары оқу орындарының құрылысы мамандығы студенттеріне жобалау, құрлысты салу, әртүрлі инженерлік ғимараттарды пайдалану кезіндегі геодезиялық жұмыстардан жан-жақты теориялық және практикалық білім беру болып табылады.

• 
  геодезиялық өндірістің қазіргі жағдайындағы орындалатын
  

• 
  инженерлік-геодезиялық жұмыстарын орындауға байланысты
  

Осы пәнді оқып меңгеру нәтижесінде студенттер:

Жер шарының өлшемі формасы туралы; координата және биіктік жүйелері туралы; геодезиялық пландық және биіктік тірек торлары туралы; геодезиялық құрал-жабдықтармен геодезиядағы өлшеу тәсілдерінің қазіргі заманғы даму тенденциясы туралы ұғымы болуына;

білу керек:

- геодезия және геодезиялық жұмыстардың теориялық негізін;

- геодезиялық өлшеулердің орындалу технологиясын;

- геодезиялық өлшеулердің нәтижесін өңдеудің теориялық негізін;

- инженерлік практикада типтік инженерлік-геодезиялық есептін көп таралған негізгі талабының шешімін және геометриялық маңызын;

- аудандарды графикалық тәсілмен және координаталары бойынша есептеуды;

- топографиялық планмен картаны емін-еркін пайдалана білу, солардың негізінде графикалық және математикалық есептеулерді шығаруды;

- топографиялық картаны оқуды, топогеодезиялық материалдарды қолдану, сол негізде инженерлік есептерді шешуді;

- геодезиялық жұмыстарды орындауды, топографо-геодезиялық ізденістерді жүргізуді, топографиялық пландарды салу мен түзетуді және жоба нүктелерін жер бетіне шығаруды;

- негізгі геодезиялық аспаптармен қолдануды;

- геодезиялық өлшеу нәтижелерін өңдеуді;

- негізгі геодезиялық аспаптармен өздік жұмыстарды жүргізу сонымен қатар геодезиялық өлшеулерді орындауы;

- геодезияның инженерлік есептеу саласында дағды мен білімді қолданудың тиімділігі;

- қазіргі заманғы геодезиялық аспаптар мен өлшеуіш аппаратурасымен қолдануы;

- пландық-картографиялық материалдарды өндірісте қолдану және басқа топографиялық ақпараттарды әртүрлі инженерлік есептерін шешу үшін қолдануды;

- сызықтық, биіктік, бұрыштық өлшеулер жүргізу және жергілікті жерді түсіру саласында;

- геодезиядағы инженерлік есептерды шешу үшін қазіргі әдістерді қолдануы;

- қазіргі заманғы геодезиялық аспаптар мен өлшеуіш құралдарымен қолдануы.

5. Пәнді оқытудың пәндік жоспары

Сабақ түрлері бойынша академиялық сағаттарды бөлу

№	Тақырып атауы	Сабақтың түрлері бойынша сағаттар саны		СӨЖ
		Дәріс	Прак	барлығы	соның ішінде СОӨЖ
1	2	3	4	5	6
1	Кіріспе	1	-	4	1
2	Геодезия негіз. Жер туралы жалпы мәліметтер. Бағытты бағдарлау және координата жүйесі	2	4	10	4
3	Топографиялық пландар және карталар	1	4	14	4
4	Ұзындық өлшеулер	1	2	10	2
5	Биіктік өлшеулер, нивелирлеу	2	4	16	4
6	Бұрыштық өлшеулер	2	4	10	4
7	Топографиялық түсірістер туралы мәліметтер		1	10	1
8	Теодолиттік түсірістер		4	16	3
9	Тахеометрлік түсірістер		3	10	3
10	Трассаны жүргізген кездегі геодезиялық жұмыстар		2	10	2
11	Жер бетін шаршылап нивелирлеу		2	10	2
Барлығы: 180 сағат		15	30	90	22,5

6. Дәріс сабақтарының мазмұны

1 тақырып. Кіріспе

Жоспар

1 Геодезия пәні, оның мәселелері және әдістері.

2 Дамуының негізгі тарихы кезеңдері және басқа ғылымдармен байланысы.

3 Техникалық қауіпсіздік, еңбекті қорғау және инженерлік-геодезиялық жұмыстарды орындаудағы қоршаған ортаны қорғау.

Жер бетінің және оның кейбір бөлшектерінің пішіні мен өлшемдерін анықтайтын ғылымды геодезия дейміз. Бұл анықтау геодезиялық өлшеулер арқылы жүзеге асады.

Қазіргі геодезия көп қырлы ғылым: күрделі ғылыми, ғылыми-техникалық және инженерлік есептерді геодезиялық және басқа арнаулы аспаптар арқылы өлшеп нәтижелерін математикалық және графикалық өңдеу арқылы шешеді.

Геодезия шешетін басты мәселелері:

1 Жердің фигурасын, пішіні мен көлемін және сыртқы гравитациялық тартылысын, яғни тартылыс күшін анықтайды.

2 Берілген координаталар жүйесінде жер бетіндегі нүктелердің орнын анықтайды.

3 Жер бетінің картасы мен планын жасайды.

4 Жер бетінде құрылыстарды жобалау, салу және пайдалану үшін өлшеу жұмыстарын орындайды.

Геодезияның теориясы мен тәжірибелік жұмыстарының ең бастысы

геометриялық жергілікті жобалауды құру, есептеу, өлшеу. Өлшем бірлігінен қаншаға үлкен не кем екенін көрсететін нәтижені өлшеу процессі деп атаймыз. Өлшеу тікелей және жанама болады. Тікелей өлшеуде, мысалы қиындының ұзындығын сызғышпен, ал бұрышты транспортирмен өлшейміз. Жанама өлшеу – тура өлшеудің функциясы болып саналады. Мысалы, теодолитпен өлшенетін бұрыш, тура өлшеудің бағытымен заттың оң және сол жағымен бақыланады.

Кез-келген геодезиялық өлшеуді орындағанда негізгі бес фактордың әсерін білу қажет. Ол бес факторға жататындар: өлшеу орны, орындаушы, аспап, өлшеу әдісі және сыртқы орта. Жалпы геодезиялық өндірісте бұрыштық, сызықтық, Жер бетіндегі екі әртүрлі нүктені өлшеуді орындайды.

Негізгі геодезиялық өлшеулер:

1 Сызықтық (ұзындық) өлшеулер. Қолданылатын аспаптар: өлшеуіш ленталар, өлшеу рулеткасы, өлшеуіш сымдар, оптикалық қашықтық өлшеуіш, жарық-, радио қашықтық өлшеуіштер, жіптік қашықтық өлшеуіш, қос бейнелі арақашықтық өлшеуіштер.

2 Бұрыштық өлшеулер. Қолданылатын аспаптар: теодолит, тахеометр, гониометр, буссоль, эккер, эклиметр.

3 Биіктік өлшеулер, нәтижесінде жер бетіндегі нүктелердің биіктіктер айырымы анықталады. Қолданылатын аспаптар: нивелир, нивелирлік рейка.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 3-7 б.].

1 Жердің физикалық беті туралы түсінік, оның пішіні және мөлшері.

2 Биіктік жүйесі.

3 Геодезияда қолданылатын координаталар жүйесі.

4 Сызық бағытын бағдарлау.

Жердің пішіні мен өлшемі туралы түсінік.

Жердің ғарыштан түсірген суреті оның пішіні шар тәріздес екеніне күмән келтірмейді. Жер бетіндегі дәл өлшеулер біздің планетамыздың нақты шар емес, полюстері жағынан сәл қысынқы келетіндігін көрсетті. Бүкіл жер шарының беті 510 млн км² тен. Жер бетінің көп бөлігін мұхиттар алып жатыр 71%, материктер 29%. Жер бетінде таулар, қыраттар, ойпаттар бар. Одардың қаншалықты биік немесе аласа екендігін бірдей деңгейден есептеп қана білуге болады. Ондай бастапқы деңгей ретінде мұхит немесе оның бөлігі болып табылатын теңіз беті алынады.

Материктің астынан созылған мұхит немесе теңіздің беті және де әр келген нүктесінде тіктеуіш сызыққа перпендикулярлы болатын бетті – деңгейлік бет деп санаймыз. Деңгейлік бетпен шекаралған тәрізді – геоид д.а. Геоид тәрізді сфероид бетіне тең келеді.

Жердің сығылу коэффициенті аз болғандықтан көп есептерді шешкенде Жердің пішіні ретінде, радиусы 6371 км болатын сфера деп есептелінеді.

Нүктенің абсолют биіктігі – белгілі бір нүктеден алынған деңгейлік бетке дейінгі тіктеуіштік бағардағы қашықтық. Теңіз деңгейінен есептелетің нүкте биіктігі нүктенің абсолют биіктігі болып табылады да биіктіктің сандық мәні белгі деп аталады. ТМД елдерінде биіктіктерді өлшеу Балтика теңізінің орташа деңгійінен, нақты айтқанда Кронштадт футштогынан (Балтика теңізінің айналма каналындағы гранит тіреуіне бекітіліп қағылған мыс табақшасы) жүргізіледі.

Егер қашықтық жер бетіндегі белгілі бір нүктеден деңгейлік бетке дейін емес, басқа бір шартты бетке дейін алынатын болса, онда белгі шартты белгі деп аталады.

Салыстырмалы биіктік биікайырым деген ұғымды түсіндіреді.

Биікайырым немесе өзара биіктігі – жер бетіндегі нүктелердің биіктіктер айырымы.

A

B h

1 Географиялық координата жүйесі

Географиялық координаталар ендік пен бойлықтан тұрады.

1.1 Географиялық бойлық (λ) – берілген нүкте арқылы өтетін меридиан мен бастапқы меридиан жазықтықтары арасындағы бұрыш.

Лондон қаласының түбіндегі Гринвич абсерваториясын басып өтетін меридиан, халықаралық келісім бойынша шартты түрде бастапқы меридиан ретінде қабылданған. Екі нүктенің бойлықтарының әр түрлілігінің айырмашылығын уақыт бойынша көрсетуге болады. Әр 15⁰ бойлық бойынша уақыттың 1сағатына сәйкес келеді.

Бір меридиан бойында жатқан барлық нүктелерде бірдей бойлық болады.

1.2 Географиялық ендік (φ) – бұл берілген нүктедегі тік сызықпен экватор жазықтығының арасындағы бұрыш. Ендік меридиан доғасы бойынша экватордан солтүстікке немесе оңтүстікке қарай есептелінеді.

Біздің еліміз түгелдей солтүстік жарты шарда, яғни солтүстікке қарай орналасқан. Сондықтан оның кез келген нүктенің ендігі солтүстік ендік деп есептелінеді.

Бір параллель бойында жатқан барлық нүктелерде бірдей ендік болады.

2 Тік бұрышты координата жүйесі

Нүктенін жазықтықтағы орның өзара перпендикуляр сызықтармен перпендикуляр көмегімен табуға болады. Бұл перпендикулар осы нүктеден сызықтарға түсірілген. Ноль нүктесі сызықтардың қиылысу нүктесі - координата басы деп аталады. Ал тік сызықтар координата өстері деп аталады. хх – абцисса өсі, yy – ордината өсі. Координата остері жазықтықты төрт бөлікке бөледі. Геодезияда бөліктерді санау бағыты бойынша жүргізіледі.

3 Гаусс – Крюгердің зоналық координата жүйесі

Гринвич меридианнан бастап жер эллипсоиды 6⁰ бойлықпен алынған меридиан сызығымен 60 зонаға бөлінеді. Орта меридиан әр зонада өстік деп аталады. Өстік меридиан мен экватор сызығы бірге координата жүйесін құрастырады. Өстік меридианға және экватор сызығына параллель сызықтар километрлік тор д.а.

Солтүстік жарты шарда барлық абсциссалар – оң, ал оңтүстік жарты шарда – теріс. Өстік меридианнан шығысқа қарай орналасқан барлық ординаталар – оң таңбамен, ал батысқа қарай теріс таңбамен саналады.

4 Полярлық координата жүйесі

Полярлық координаталар жүйесінде кез-келген А нүктенің жазықтықтағы орның радиу с вектор (r) арқылы анықтайды. r нол нүктеден шығады. Нол – полюс ж/е β бұрышы ох полярлық остен r-ға дейін сағат бағыты бойынша есептеледі. Полярлық өстің жаз-ғы орның бейтарап таңдауға болады. Кей кездерде оны меридиан бағытымен байланыстырады. Меридиан нөль полюс арқылы өтеді.

Меридианға қатысты сызықтың бағытын анықтау бағытты бағдарлау д.а. Бағытты бағдарлау үшін келесі бұрыштар қолданылады: географиялық және магниттік азимуттар, дирекциондық бұрыш, румбылар.

Географиялық (шын) меридианның солтүстік бағытынан сағат тілі бойымен (-тен -қа дейін) берілген бағытқа дейін есептелінетін горизонталь бұрыш географиялық (шын) азимут деп аталады.

Магниттік меридианның солтүстік бағытынан сағат тілі бойымен (-тен -қа дейін) берілген бағытқа дейін есептелінетін горизонталь бұрыш магниттік азимут деп аталады.

Өстік меридианның немесе соған параллель сызықтың солтүстік бағытынан сағат тілі бойымен (-тен -қа дейін) берілген сызықтың бағытына дейін есептелінетін горизонтальды бұрыш дирекциондық бұрыш д.а.

Румб дегеніміз меридианның солтүстік немесе оңтүстік ұшынан берілген сызықтың бағытына дейінгі саналатын сүйір бұрыш.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 8-41 б.].

2 тақырып. Топографиялық пландар және карталар

Жоспар

1 Карта, план, профиль туралы ұғымдар.

2 Масштабтар, олардың түрлері Масштабтың дәлдігі.

3 Жер бетінің бедері. Рельефтің негізгі пішіндері, пландарда және карталарда рельефтің бейнелеу әдістері.

4 Горизонтальдар әдісі. Қима биіктігі. Сызық еңістігі, көлбеу бұрышы.

5 Горизонтальдар бойынша пландағы нүктелердің биіктіктерін есептеу

Жер бетінің кішігірім бөлігінің ортогоналды проекциясындағы кішірейтілген бейнесі – план д.а.

Жер бетінің үлкен аумағының картографиялық проекциядағы кішірейтілген бейнесі – карта д.а.

Егер де план мен картада тек қана ситуация бейнеленсе, ондай план мен картаны ситуациялық (контурлық) д.а. Ал, егер ситуациямен қатар рельефтің бейнесі көрсетілген план мен карта топографиялық д.а.

Топокарталар масштабына қарай бөлінеді:

- ірімасштабты – М 1:100 000 одан да ірі;

- ортамасштабты М 1:100 000 - М 1:200 000;

- ұсақмасштабты – М1:1000 000 одан да ұсақ.

Жер бетінің вертикаль қимасы түріндегі кішірейтілген бейне – профиль д.а.

Профиль анықталған бағытпен салынады. Вертикаль масштаб горизонталь масштабтан 10 есе ірі болу керек.

Пландағы, немесе картадағы кесінді ұзындығының соған сәйкес жердегі кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады.

Масштабтар сандық, сызықтық (графикалық) және көлденең болып бөлінеді.

Графикалық және көлденең масштабтардың негізі 2 см.

Пландағы 0,1 мм кесіндіге сәйкес келетін жердегі арақашықтық – масштабтың дәлдігі деп аталады.

Жер бедері (рельеф)

Жер бетіндегі таулардың, сайлардың, жоталардың, ойпаттардың жиынтығы жер бедері д.а.

Рельефтің сипатына байланысты Жердің беті жазық, төбелі және таулы болып бөлінеді. Жер бетінің негізгі рельефіне жататындар: төбе, ой-шұңқыр, жота, сай және өркеш төбелер.

Топографиялық карталарда бедер горизонтальдар арқылы бейнеленеді.

Горизонтальдар деп картада биіктігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды айтады.

Горизонтальдар картада немесе планда қоңыр түспен көрсетіледі, горизонтальдың айырымында қойылатын цифрлар горизонтальдың белгілері деп аталады. Горизонтальдар ешқашан бір – бірімен қиылыспайды.

Горизонтальдар өтетін биіктіктер аралығын бедер қимасының биіктігі (һ) деп атайды.

Планда көршілес горизонтальдардың арасындағы қашықтық жатыс сызығы д.а.

Рельеф қимасының биіктігінің жатыс сызығына қатынасын сызықтың еңістігі д.а.

һ

Ұсынылатын әдебиет: [1, 42-57 б.].

Жоспар

2 Лентамен ұзындық өлшеу.

3 Ұзындық тікелей өлшеудің аспаптары. Өлшеу ленталары. Рулеткалар.

Ұзындық өлшеу өздік жұмыс түрінде арнаулы алаңда жүргізіледі. Сызықтың ұзындығын өлшеу үшін екі тәсілді қолданады тікелей және жанама.

Қолданылатын аспаптар: жер өлшейтін аспаптар, өлшеу рулеткасы, инварлік сымдар (тікелей әдіспен); оптикалық арақашықтық өлшеуіш, жарық арақашықтық өлшеуіш, радио арақашықтық өлшеуіш, жіптік арақашықтық өлшеуіш, қос бейнелі қашықтық өлшеуіш (жанама әдіспен).

Ұсынылатын әдебиет: [1, 58-64 б.].

1 Нивелирлеу, оның түрлері

2 Геометриялық нивелирлеудің әдісі мен маңызы.

3 Биіктік есептеудің әдісі (өзара биіктік арқылы және горизонт аспабы арқылы).

4 Нивелирлеу рейкалары, оның құрылысы.

5 Нивелирлер, оның құрылысы мен классификациясы.

План мен карталардағы жер бедерінің көрінісі үшін профильді құрастыру үшін және инженерлік есептерді шығару үшін жер бетіндегі нүктелердің белгілерін білу керек.

Аймақтағы нүктенің белгісін және олардың айырымын (биікайырымын) анықтау үшін жүргізілетін өлшеулер, сонымен қатар есептегіш бетіне қатысты жер бетіндегі нүктелерінің биіктіктерін анықтауларын нивелирлеу деп аталады.

ТМД елдерінде шығушы пункт болып Балтық теңізінің орташа деңгейі есептеледі.

Жұмысты орындау әдісі мен қолданылатын құрал-жабдықтарға байланысты нивелирлеу келесі түрлеріне бөлінеді:

1 Геометриялық нивелирлеу – горизонталь көздеу сәулесімен жүргізіледі. Құралдар: нивелир, нивелирлік рейка. Дәл болып есептеледі.

2 Тригонометриялық нивелирлеу – көлбеу көздеу сәулесімен орындалатын нивелирлеу. Құралдар: теодолит, нивелирлік рейка, өлшеуіш лентасы.

3 Физикалық нивелирлеу

3.1 Барометрлік нивелирлеу – деңгейлік беттен жоғары нүктелер биіктігінің өзгеруімен атмосфералық қысымды өлшеуге негізделген нивелирлеу түрі.

3.2 Гидростатикалық нивелирлеу – сұйықтықтардың қатысатын ыдыстарда бірдей биіктік алу қасиетіне негізделген нивелирлеу.

4 Фотограмметриялық нивелирлеу – ұшақ бортынан арнаулы стереоқұралдармен алынған суреттерден биіктіктерінің әр түрлілігін алады.

5 Механикалық нивелирлеу - ілгіш әрекетіне негізделген нивелир-автоматпен орындалатын нивелирлеу.

Геометриялық нивелирлеу

Нивелирдің горизонталь көздеу сәулесімен және нүктелерде тік орналастырылған рейкалардың көмегімен бір нүктенің екінші нүктеден биікайырымын анықтау геометриялық нивелирлеу деп атайды

Геометриялық нивелирлеу екі әдісімен іске асады: «ортасынан» және «алға».

Нивелирлер дәлдігіне байланысты бөлінеді:

H-05; Н-1 – жоғары дәлдікті;

Н-3; Н-3К – дәл;

3Н-5Л; 2Н-10Л; Н–10КЛ – техникалық,

осындағы Н - нивелир;

0,5; 1; 3; 5; 10 - мм - де берілген 1 км жүріс бойынша биікайырым анықталатын орташа квадраттық қателікті білдіреді.

К - компенсатор - бұл нивелирдің көздеу осін горизонталь жағдайда автоматты түрде келтіретін құрылғы.

Л – лимб - - тан - қа дейінгі сандардан тұратын горизонтальды орналасқан металдық немесе шыны шеңбер.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 117-125 б.].

6 Тақырып - Бұрыштық өлшеулер

Жоспар

2 Теодолиттің классификациясы.

3 Қазіргі техникалық теодолиттердің негізгі типтері және құрылысы.

4 Теодолитті тексеру және жөндеу.

5 Вертикаль бұрыштарды өлшеу. Вертикаль бұрыш (көлбеу бұрыш) туралы түсінік

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеуге пайдаланылатын аспап теодолит деп аталады.

Горизонталь жазықтыққа түсірілген жер бетіндегі сызықтар проекциялары арасындағы бұрыш – горизонталь бұрыш.

Вертикаль бұрыш көлбеу бұрышы арқылы анықталады.

Жер бетіндегі сызық пен горизонталь жазықтық арасындағы бұрыштың аты – көлбеу бұрыш.

Теодолиттер дәлдігі бойынша үш түрге бөлінеді:

Т-1 – жоғары дәлдікті;

Т-2; Т-5 – дәл;

Т-15; Т-30; 2Т-30; 4Т-30П; Т-60 – техникалық,

осындағы Т - теодолит;

2; 5; 15; 30; 60 - секундта горизонталь бұрышты анықтау үшін берілген орташа квадраттық қателікті білдіреді.

Горизонтальдық бұрыштарды өлшеу принципіне сәйкес теодолиттің құрылғысыкелесі геометриялық шартты қанағаттандыру керек:

1 Горизонталь дөңгелектің алидадасындағы цилиндрлік

деңгейлеуіштің осі құралдың айналу осіне перпендикуляр болуы керек.

2 Көру дүрбісінің көздеу осі дүрбісінің айналу

осіне перпендикуляр болуы керек.

3 Көру дүрбісінің айналу осі теодолиттің айналу осіне перпендикуляр болуы керек.

4 Дүрбінің жіптік торының вертикаль жібі дүрбінің айналу

осіне перпендикуляр болуы тиіс.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 88-104 б.].

Жоспар

2 Геодезиялық түсірістің негіздері.

3 Пландық және биіктік геодезиялық торлар

План, карта немесе кескін салу үшін жер бетінде жүргізілетін бұрыштық және сызықтық өлщеулердің жиынтығын жергілікті жерді түсіру деп атайды.

Бедердің немесе биіктік сипаттамаларының суретін түсіріп алу үшін биіктік немесе вертикаль түсіру қолданылады.

Түсіру барысында пайдаланатын құралдар мен жұмыс әдістеріне қарай түсіру әр түрлі болады, оның ішінде теодолиттік, тахеометрлік, мензулалық және фототопографиялық түсіру.

Теодолиттік түсіру теодолит, өлшеуіш таспа және рулетка арқылы жүргізеді. Нәтижесінде контурлық немесе ситуациялық план пайда болады.

Тахеометрлік түсіру теодолит – тахеометр арқылы орындалады.Бұл түсіру бедерді бейнелеуге арналған.

Мензулалық түсіру кезінде бедер мен ситуация суреті бар планды мензула және кипрегель арқылы, тікелей далаға шығып, құрастырады.

Фототопографиялық түсірудің өз ерекшеліктері бар. Планды немесе картаны жасау үшін жергілікті жерді суретке түсіріп алып, пайда болған фотосуреттерді тиісінше өңдейді. Ал жер бетін ұшақтан түсіруді аэрофототүсіру деп атайды.

Жоспар

2 Жұмысты орындау тәртібі.

3 Геодезиялық түсіріс торлары (теодолиттік полигондар және жүрістер).

4 Ситуацияны түсіру әдістері (перпендикулар әдісі, полярлық координат,

бұрыштық және сызықтық қиылысулар, створлар).

5 Абрис, ситуацияны түсіру нәтижелерінің жазбаларының тәртібі.

Теодолитпен өлшеуіш лента көмегімен түсіру арқылы контурлық план шығару теодолиттік түсіріс деп аталады.

Теодолиттік түсіріске жатады:

1 дайындық жұмыстар;

2 дала жұмыстары (құрамы: жерді алдын-ала зерттеп, сол жерлерге нүктелерді бекітіп, теодолиттік жүріс жүргізеді және ситуацияны түсіреді);

3 камеральдық жұмыстар.

Теодолиттік жүріс - бұрыштарды теодолитпен, арақашықтарды өлшеуіш лентамен өлшейтін жергілікті жердегі сынық сызықтар жүйесі. Олар тұйық немесе ашық болады.

Теодолиттік жүрістің нүктелері мен жақтарынан түсіру ситуациясы орындалады. Мынадай ситуациялық түсіру тәсілдері қолданылады: перпендикуляр тәсілі (тікбұрышты координаталар), сызықтық қиылыстыру тәсілі, бұрыштық қиылыстыру тәсілі, полярлық координаталар тәсілі.

Тәсілді таңдау түсіру масштабынан, жергілікті заттың теодолиттік жүрістің нүктесі мен жағына қатысты түрі мен орналасуына бағытты. Жергілікті жерде заттардың теодолитті жүріске қатысты өзара орналасуын көрсететін, еркінше алынған масштабта, қолдан құрастырылған, схемалық сызба – абрис д.а. Абрис негізгі құжат болып табылады, ол арқылы камеральді жағдайда план құрастырылады, сондықтан ол уқыпты және нақты орындалуы керек.

Дала өлшеулердің нәтижелерін өңдеу (камералдық жұмыстар)

1) Өлшенген бұрыштарды үйлестіру және қабырғалардың дирекциондық бұрыштары мен румбаларын есептеу.

2) Координаталар өсімшелерін есептеу және үйлестіру.

3) Теодолит жүрісінің төбелерінің координаталарын есептеу.

4) Теодолиттік түсіріс материалдар бойынша жергілікті жер учаскесінің планын салу.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 105-117 б.].

Жоспар

2 Пландық және биіктік негіздерін салу әдістері. Аспаптар.

3 Тахеометрлік жүрісте дала жұмыстарын жүргізу реті. Тахеометриялық жүрісті жүргізу, оның дәлдігі, тексеріс, шекті қателері.

4 Ситуация мен рельефті түсіру.

5 Планды салу, ситуацияны түсіру және рельефті сызу.

Тахеометриялық түсіру топографиялық түсірістің бір түрі. Бұл түсірістің нәтижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады.

«Тахеометрия» деген сөз грек тілінен аударғанда «тез өлшеймін» деген мағынаны береді.

Өлшеудің тездігі, планда түсірілетін нүктелердің орналасуы және биіктігін анықтау бір рет құрылғының көру дүрбісін рейкаға бағыттау арқылы арақашықтық өлшеуіш бойынша арақашықтықты алу, горизонталь және вертикаль бұрыштар және биік айырымды анықтау болып табылады.

Тахеометриялық түсіру құралдары болып тахеометр табылады.

Негізі тахеометриялық түсірісте биікайырым (өзара биіктік) тригонометриялық нивелирлеу арқылы анықталады.

Ситуацияны түсіру полярлық әдіспен жүргізіледі.

Алаңда бір уақытта тахеометриялық журнал, ал әрбір станция үшін абрис құрастырылады.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 118-125 б.].

10 Тақырып – Трассаны нивелирлеу

Жоспаар

2 Трассаны техикалық нивелирлеудің журналын өңдеу.

3 Нүктенің биіктігін анықтау.

4 Трасса профильін құру.

Трассаны жүргізген кездегі геодезиялық жұмыстар

Құрылыстарды жобалау, салу және қолдану үшін мәліметтерді жинау және зерттеу процессі – іздену деп аталады.

Трасса дегеніміз – жобалайтын сызықтық құрылыстың осі, ол картаға, планға, фотопланға координаталармен түсіріледі және жердің бетінде бекітіледі.

Яғни, жерде белгіленген және картада салынған жобаланатын сызқтық құрылыстың осі – трасса.

Трассаның элементтері: план және профиль.

Трассаның негізгі нүктелері: трассаның басы, соңы және бұрылыс бұрыштың төбесі.

Трассаның жобалау кезінде қолданылатын карталардың масштабтары: М1: 10 000-М1: 25 000.

Трассада пикетаж жасау – трассаны пикетке бөлу. Пикеттік нүктелердің аралығы – 100 м.

Трассаның бойындағы жұмыстар пикетаж журналында көрсетіледі.

Шеңберлі қисықтың элементтері трассаның бұрылыс бұрышымен θ және қисықтық радиусы R арқылы анықталады.

Шеңберлі қисықтың элементтері: қисық, тангенс, домер, биссектриса.

Шеңберлі қисықтың негізгі нүктелері: басы, ортасы, соңы.

Трассаның бұрылыс төбесінен (БТ) қисықтың ортасына (ҚО) дейінгі арақашықтықты биссектриса деп атайды (Б).

Қисықтың басынан қисықтың соңына дейінгі арақашықтықты қисық деп атайды (Қ).

Қисықтың басынан немесе қисықтың соңынан бұрылыс төбесіне дейінгі жанаманың ұзындығы тангенс деп аталады.

Қисық пен жанаманың ұзындығының арасындағы айырымы домер деп аталады.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 136-141 б.].

Жоспар

2 Шаршы төбелерін және рельефінің өзгеріс нүктелерін нивелирлеу.

3 Нивелирлеу нәтижелерін есептік өңдеу.

4 Интерполяциялау әдісімен горизонтальдар жүргізу және топографиялық пландарды құру.

Беттің нивелирлеуі анық айқындалмаған рельефті, ірі масштабты топографиялық пландарды алу үшін орындалады.

Беттің нивелирлеу материалдары бойынша планды жасау үшін берілген масштабта квадраттар мен магистральдардың торын қағазға түсіреді де, квадрат немесе пикеттік нүктелер биіктіктеріне қарсы белгілерін жүздік бөлшек метр жуықтығымен салады. Абрис мәліметтері бойынша жағдай және горизонтальдар түсіріледі. Горизонтальдар түсірілуі графикалық интерполяция арқылы жүзеге асады.

Алынатын және үйілетін топырақтарының көлемдері жеке есептелінеді және олардың арасындағы айырмашылығы 5%-тен аспау қажет.

Ұсынылатын әдебиет: [1, 142-151 б.].

1 Карта бойынша есеп шығару.

2 1:10 000, 1: 25 000, 1:50 000, 1:100 000 топографиялық карталарды қолданып жұмыс істеу.

Тапсырмалар:

1 Нүктелердің географиялық және тікбұрышты координаттарын

анықтау.

2 Азимуттарын, дирекциондық бұрыштарын, румбыларын анықтау.

3 Масштабтардың дәлдігін және графикалық дәлдігін анықтау.

4 Көлденең масштабтың диаграммасын салу.

5 Масштабы 1:10 000 топографиялық картада берілген бағытта профиль құрастыру.

Практикалық сабақтар 6-10

3 Тақырып – Топографиялық пландар және карталар

Жоспар

1 Карта бойынша есеп шығару.

2 1:10 000, 1: 25 000, 1:50 000, 1:100 000 топографиялық карталарды қолданып жұмыс істеу.

Тапсырмалар:

1 Қима биіктігін анықтау.

2 Сызық еңістігі, көлбеу бұрышын анықтау.

3 Горизонтальдар бойынша пландағы нүктелердің биіктіктерін есептеу.

4 Тура және кері геодезиялық есептерді шығару.

Практикалық сабақтар 11-12

4 Тақырып – Ұзындық өлшеулер

Жоспар

1 Лентамен ұзындық өлшеу.

2 Ұзындық тікелей өлшеудің аспаптары. Өлшеу ленталары. Рулеткалар.

Тапсырмалар:

1 Лентамен ұзындық өлшеу әдістерін меңгеру.

2 Ұзындық тікелей өлшеудің аспаптарымен жұмыс істеу.

3 Өлшеу нәтижесінде компорирлеуге, температураға, көлбеу бұрышқа беретін түзетпелерді анықтау.

1 Геометриялық нивелирлеу.

2 Қарапайым және күрделі нивелирлеу.

3 Техникалық нивелирлеу.

1 Н-3, 3Н-5Л, Н-10КЛ нивелирлердің құрылысы және жұмыс істеу тәртіптерін меңгеру.

2 Нивелирлердің поверкасы және юстировкасы.

3 Нивелирлік жүрістің үйлесуін анықтау.

4 Нивелирлеу жүріс бойынша нүктелердің биіктігін анықтау.

Практикалық сабақтар 17-20

6 Тақырып Бұрыштық өлшеулер

Жоспар

1 2Т-30 және 4Т-30П теодолиттердің құрылысы.

2 Теодолиттермен жұмыс істеу тәртіптері.

3 2Т-30 және 4Т-30П теодолиттердің поверкасы және юстировкасы.

4 Көлбеу бұрышын өлшеу әдістері.

Тапсырмалар:

1 Бұрыштық өлшеуге арналған аспаптар зерттеу.

2 2Т-30 және 4Т-30П теодолиттердің құрылысын зерттеу.

3 Теодолиттермен жұмыс істеу тәртіптерін меңгеру.

4 2Т-30 және 4Т-30П теодолиттердің поверкасы және юстировкасын өткізу.

5 Көлбеу бұрышын өлшеу.

6 Вертикаль шеңбердің «ноль орны» анықтау.

Практикалық сабақтар 21-24

8 Тақырып - Теодолиттік түсіріс

Жоспар

2 Жұмысты орындау тәртібі.

3 Геодезиялық түсіріс торлары (теодолиттік полигондар және жүрістер).

4 Ситуацияны түсіру әдістері (перпендикулар әдісі, полярлық координат,

бұрыштық және сызықтық қиылысулар, створлар).

5 Абрис, ситуацияны түсіру нәтижелерінің жазбаларының тәртібі.

1 Координат шығару ведомості құрастыру.

2 Теодолиттік жүріс бойынша схема құрастыру (масштаб 1:2000).

3 Контурлық планды құрастыру (масштаб 1:1000).

Жоспар

2 Тахеометрлік жүрісте дала жұмыстарын жүргізу реті. 4 Ситуация мен рельефті түсіру.

1 Тахеометриялық жүрісті жүргізу, оның дәлдігін, тексерісін анықтау.

2 Планды салу, ситуацияны түсіру және рельефті сызу.

Практикалық сабақтар 27-28

8 Тақырып - Трассаны нивелирлеу

Жоспар

2 Нүктенің биіктігін анықтау.

3 Трасса профильін құру.

Тапсырмалар:

1 Трассаны техникалық нивелирлеудің журналын өңдеу.

2 Нүктенің биіктігін анықтау.

3 Профильді құру (горизонталь масштаб 1:1000, вертикаль масштаб 1:500).

Жоспар

2 Шаршы төбелерін және рельефінің өзгеріс нүктелерін нивелирлеу.

3 Нивелирлеу нәтижелерін есептік өңдеу.

Тапсырмалар:

1 Нивелирлеу нәтижелерін есептік өңдеу.

2 Жер жұмыстарының картограммасын құру.

8 Өздік жұмысының тапсырмалары

Тақырып 2 Геодезия негізі. Жер туралы жалпы мәліметтер. Бағытты бағдарлау және координата жүйесі

1 Келесі сұрақтарды дайындау:

1 Геодезиялық жұмыстарға қойылатын талаптар.

2 Жердің қисықтығының горизонтальді және вертикальді арақашықтықты

өлшеуге әсер етуі.

1 Топографиялық карталардың номенклатурасы және разграфкасы.

2 Шартты белгілер.

2 Реферат жазу: Навигациалық жүйе ГЛОНАСС және оны қолдану.

Тақырып 4 Сызықтық өлшеулер

1 Келесі сұрақтарды дайындау:

1 Өлшеу аспаптарды компарирлеу.

2 Жарық- және радиоқашықтық өлшеуіштер.

2 Реферат жазу: Глобальды позициялық жүйе (GPS) және оны қолдану.

Тақырып 5 Биіктікті өлшеу, нивелирлеу.

1 Келесі сұрақтарды дайындау:

1 Жердің қисықтығының горизонтальді және вертикальді биіктіктерге

өлшеуге әсер етуі.

2 Дәл және жоғары дәлдікті нивелирлеу бойынша ұғым.

1 Жердің қисықтығының горизонтальді және вертикальді биіктіктерге

өлшеуге әсер етуі.

2 Жоғары дәлдікті бұрыштық өлшеулер бойынша ұғым.

1 Мензулалық түсіріс.

2 Фототопографиялық түсіріс.

Тақырып 8 Теодолиттік түсірістер

Келесі сұрақтарды дайындау:

1 Тура және кері геодезиялық есептер шешу.

2 Түсіріс торларының параметрлеріне және орналасуына негізгі талаптар.

2 Реферат жазу: Топокарталарда аудандарды анықтау.

Тақырып 9 Тахеометрлік түсірістер

Келесі сұрақтарды дайындау:

1 Түсіру негіздерінің пункттерінің координаталарын және биіктіктерін теңдестіру, есептеу.

2 Ситуацияны түсіру және рельефті сызу.

Тақырып 10 Трассаны нивелирлеу

Келесі сұрақтарды дайындау:

1 Трассаны жүргізген кездегі геодезиялық жұмыстар.

2 Трассаны техникалық нивелирлеудің журналын өңдеу.

Тақырып 11 Жер бетін шаршылап нивелирлеу

1 Шаршы төбелерін және рельефінің өзгеріс нүктелерін нивелирлеу.

2 Нивелирлеудің далалық сызбасы. Байланыс нүктелерінен санақ алу бойынша далалық бақылау.

9 Есіптік-графикалық жұмыстын мазмұны және орындау графигі

№	Тақырып	Мазмұны	Тапсыру графигі
1	Топографиялық карта бойынша есеп шығару	Нүктелердің географиялық және тікбұрышты координаттарын анықтау жәнеде азимуттарын, дирекциондық бұрыштарын, румбыларын анықтау. Масштабтардың дәлдігін және графикалық дәлдігін анықтау. Көлденең масштабтың диаграммасын салу. Масштабы 1:10 000 топографиялық картада берілген бағытта профиль құрастыру.	2-ші аптада тапсырма беріледі; 4-ші аптада қорғау
2	Нивелирлік жүрістің үйлесуі	Биіктік қателікті анықтау. Нивелирлік жүрістің үйлесуі.	5-ші аптада тапсырма беріледі; 6-ші аптада қорғау
3	Теодолиттік түсіріс кезіндегі камеральдік жұмыстар	Координат шығару ведомості құрастыру. Теодолиттік жүріс бойынша схема құрастыру (масштаб 1:2000). Контурлық планды құрастыру (масштаб 1:1000).	12-ші аптада тапсырма беріледі; 14-ші аптада қорғау

10 СОӨЖ бойынша кеңес беру графигі (СОӨЖ 25% СӨЖ-дан құрастырылады)