Пәннің атауы Биохимия Дәріс №3 Тақырып

Мусина З.М. – PhD доктор, сениор-
лектор, ХХТиЭ кафедра/ ТӨ факультет, 
25.04.2023 ж
Пәннің атауы 
Биохимия
Дәріс №3 
Тақырып: 
Нуклеин қышқылы
 

Нуклеин кышкылдары. Нуклеин қышқылдары – түқым қуалау негіздері 
Алгашкы тиршилик нышандары будан 3,2 млрд жыл бурын пайда болган. Узакка 
созылган эволюция натижисенде табиги сурыпталу жолымен казирги тиршилик 
иелери – жануарлар, адам, осимдиктер, микроорганизмдер дуниеге келди. Тири 
организмдердин аса гажап касиети – ата тегине уксас озиндей Жана организмди 
жарыкка шыгаруы. Осы бир табигаттын улы жумбагы гылым ушин аркашанда аса 
манызды проблема болып келді. Оны шешуге букіл дуние жүзінің галымдары 
атсалысты.
Тири организмде жогары молекулалы уш кослыс бар. Олар – нуклеин 
кышкылдары, белоктар жане полисахаридтер. Осы жакын уакытка дейін ондай 
қосылыстардың түзілуі және атқаратын кызметі айқын болмай келді. Казіргі кезде 
аталған биологиялық жогары молекулалардың арқайсысының атқаратын кызметі дәл 
анықталып, тұқым қуалайтын қасиеттің негізі, тірі организмнің барлық ерекшеліктерін 
қайталап жарыққа шыгарушы – нуклеин қышкылдары екені белгілі болды. 
Нуклеин кышкылдарынын химиялык курамы 
Нуклеин кышкылдары (НК) дегенимиз нуклеотид калдыктарынан туратын 
жогары молекулалы органикалык кышкылдар. Нуклеодитер (мононуклеодитер) 
пуриндик немесе пириминдик негизден, пентоза комирсуларынан (Д-рибоза немесе Д-
дезоксирозадан) жане фосфат кышкылынан куралады. Нуклеин кышкылынын 
курамына киретин пурин негиздеринин ишинде асиресе аденин (А) мен гуанин (Г); 
пиримидин негиздеринин ишиндеги асиресе маныздысы – уранил (У), тимин (Т) және 
цитозин (Ц). 
Азотты негиздер (пуриндик немесе пириминдик негиздер), пентоза Жане фосфор 
кышкылы ушеуи озара косылысып, мононуклеотид молекуласын тузеди. Томенде еки 
мононуклеотидтердин курылым формуласы берилген. Онын биреуинин курамында 
пуриндик негиз (аденил кышкылы немесе аденозинмонофосфат, кыскаша АМФ), 
екиншисинин 
курамында 
пириминдик 
негиз 
(уридил 
кышкылы 
немесе 
уридинмонофосфат, УМФ) бар. 
Гуанин, цитозин Жане Тимин де дал осындай мононуклеотидтер тузеди. Осындай 
мононуклеотидтер тисинше гуанил кышкылы (гуанозинмонофосфат, ГМФ), цитидил 
кышкылы 
(цитидинмонофосфат, 
ЦМФ) 
жане 
тимидин 
кышкылы 
(тимидинмонофосфат, ТМФ) деп аталады. 
Мононуклеотидтер фосфор кышкылынын бир жане еки калдыгын косып алады 
да, тисинше нуклеозиддифосфаттар (АДФ, ГДФ, УДФ, ЦДФ Жане ТДФ) жане 

нуклеозидтрифосфаттар (АТФ, ГТФ, УТФ, ЦТФ, жане ТТФ) тузеди. Бул жагдайда 
аденозиндифосфат (АДФ) жане аденозинтрифосфат (АТФ). 
Курамында рибоза бар нуклеотидтерди рибонуклеотидтер деп, ал курамында 
дезоксирибоза барын – дезоксирибонуклеотидтер деп атайды. 
Мыңдаган мононуклеотидтер (мономерлер) полимерленеді де, нуклеин 
қышкылынын макромолекуласын (полимер) тузеді, оларды полинуклеотидтер дейді. 
Нуклеотидтер құрамына кіретін қанттың табиғатына сәйкес нуклеин 
қышкылдарының химиялық жіне биологиялық қасиеттері жөнінде бірінен-бірінің 
үлкен айырмашылығы болады. 
Дезоксирибонуклеотидтерден 
тұратын 
нуклеин 
қышкылдарын 
дезоксирибонуклеин қышкылы (ДНҚ) деп, егер ондай қышкыл рибонуклеотидтерден 
құралса, онда рибонуклеин қышкылы (РНҚ) деп аталады. 
РНҚ молекуласы тұқым қуалайтын белгілерді ұрпақтан-ұрпаққа беруге 
көмектеседі және ДНҚ құрамына салынган генетикалық мәліметтерді жүзеге асыруға 
қатысады.