Қр білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- “Жеке даму биологиясы” ПӘНІНІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМА КЕШЕНІ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
- Глоссарий
- Биология
- Гистогенез
- Зигота
- Органогенез
- Дәрістер
- Дәрістің қысқаша жазбасы.
- Жалпы эмбриология
- Әдебиеттер
- Физиологиялық жыныстық толысу
- Шаруашылық жыныстық толысу
- Аналық жыныс жүйесiне
5В060700 – “Биология” бакалавры мамандығына арналған “Жеке даму биологиясы” ПӘНІНІҢ
Семей 2013
Глоссарий (негізгі терминдер, анықтамалар). Оны студент оқу жылы бойы зерделеп, білуі қажет. Анабиоз – организм өмірін уақытша тоқтату. Акросома – ұрық қандауыры, аталық жасуша басының алдыңғы бөлігін қоршап жататын оймақша тәрізді құрылым. Оның сыртқы, ішкі жарғақшасы болады. Биология – тірі табиғаттың шығуын, өсіп-өнуін, дамуын, жануарлардың өмір сүруін, өсімдіктердің организмін әр жақтан қамти зерттейтін ғылымдар жинағы. Гаметогенез – жыныстық гаметалар дамуы. Гистогенез – ұлпалардың дамуы. Гомеостаз – ішкі ортаның химиялық құрамы мен физика-химиялық қасиетінің тұрақтылығын көрсетеді. Дегенерация – (азғындау, қайтадан түзілу) жүйке талшығының үзілген жерінен ұшына қараған бөлігі тозып ақыры жойылады. Зигота – қос нәсілді организм. Овуляция – аналық жыныс жасушасының аналық безден дене қуысына шығу процесі. Онтогенез – өсімдік немесе жануардың жұмыртқа жасушасының ұрықтанғанынан өмірінің соңына дейінгі барлық өзгерістерін қайталап, жеке дамуы. Ол 2 кезеңге бөлінеді. Органогенез – ағзалар дамуы. Резорбция – сорылу, сіңу, сүзілу. Филогенез – организмнің тарихи даму процесі. Эмбриогенез – жұмыртқа жасушасының ұрықтанғанынан туғанға дейінгі мерзімі немесе ұрықтық даму. Дәрістер – оқытудың бір түрі, оның мақсаты белгілі бір тақырыпта баяндалатын ілімдер сұрақтарын қисынды жүйелікте ұстамды түрде қарастыру. № 1 дәріс тақырыбы – Кіріспе. Жалпы сұрақтары: Жеке даму биологиясы туралы түсінік, оның басқа пәндермен байланысы, келешек биология бакалаврын дайындаудағы маңызы, қазіргі бағыттары. Қысқаша тарихы. Дәрістің қысқаша жазбасы. Жеке даму биологиясы – организмдердің жеке дамуындағы заңдылықтарды зерттейтін ғылым. Ол кейінгі 10 жылдан аса уақытта эмбриологиялық тәжірибе жетістіктерінің, молекулярлық биология, генетика, цитология негіздерінен қалыптасты. Оның мақсаты тән дамудағы макро және микроморфологиялық, физиологиялық, биохимиялық, молекулярлық, генетикалық процестерді, ондағы жануарлар, өсімдіктер дамуы сатыларындағы факторлар мен механизмдерді басқаратын процестерді зерттеу болып келеді. Молекулярлық биологияның жылдам дамуы биологиялық пәндердің басын қосып, даму процесіндегі өте нәзік молекулярлық эмбрио – цито – генетикалық дәрежелердегі механизмдерді түсінуге жеткізді. Мұндай зертеулер қазір жан-жақты, кең өріс алуда. Сондықтан бұл пәннің мақсаты өте күрделі, себебі ол көптеген пән салаларындағы тәжірибе – зерттеу нәтижелерін сұрыптап, талдағаннан кейін ғана тұжырымдалады. Сүтқоректілер мен құс ұрықтарының дамуы туралы түсінік ертеден Египетте, Вавилонияда, Ассирияда, Индияда, Қытайда белгілі болатын. Организмдердің дамуынан басқа, оған арнайы анықтама, зерттеу жүргізу Гиппократ (біздің дәуірге дейінгі 4 ғасыр) және Аристотель (біздің дәуірге дейінгі 322-384 жылдар) есімдерімен аян. Аристотель көптеген жануарлардың ұрығын зерттеп, әр даму сатысындағы құс жұмыртқасын жарып көріп, тауық ұрығындағы жүректің дамуын жазды, теңіздегі жылмағыш балықтың, теңіз құртының дамуын зерттеді. Ара дамуында ұрықтанбай өрбу (партеногенез) жүретінін көрді. Перзенттің жетілмей түсетінін көріп, зерттеді. Сөз жоқ, Аристотель көргендерінің бәрі бірдей дұрыс деуге болмайды, әрі тарихи маңызы да шамалы, бірақ оның жеке дамудағы ойы, ілімі жалпы пәннің дамуына, жетілуіне зор әсер етті. Гиппократтың қос шәует атты іліміне сай, ұрық аталық және аналық шәуеттің араласуынан пайда болады. Әрине, ол кезде бүгінгідей жыныс жасушалары туралы түсінік белгісіз еді. Оның бір ғылыми жұмысында ұрықтың барлық бөлімі бір кезде пайда болады, бірақ табиғатта қалың болып келетін бөлімі, жұқа бөліміне қарағанда бұрынырақ пайда болады делінген. Бұл Гиппократтың пікірі 17-18 ғасырларда үстемшілдіктегі преформизм теориясын қолданушыларды таңқалдырды. Себебі бұл ілім - әр ұрық толық құрылымда, организмдегі барлық бөліктерден тұрады, тек олардың өсуі ғана жүреді, деп уағыздалды. Кейбір, бұл ілімді қолдаушы аңқаулар - адам организмінде ұрықтар бір-біріне салынып қойған, ұрпақтан-ұрпаққа жететін ойыншықтар сияқты деп түсінді. Бұл аңқаулар 2 топқа бөлініп, өзара таласқа түсті. Алғашқылар, ұрық аталық жыныс жасушасында болады деп түсінгендіктен – анималькулистер немесе сперматиттер деп аталды. Екіншілер, ұрық өте ұсақ түрінде аналық жыныс жасушада орналасады, ондағы аталық жасушалар тек қорек ретінде пайдаланады деп ойлады. Бұларды овистер деп атады. Бұл ілімді қолдаған 17-18 ғасырлардағы көрнекті ғалымдар А. Левенгук, Я. Сваммердам, М. Мальпиги, А. Галлер, Ш. Бонне болды. Қазіргі заманға сай, тұңғыш эпигенез ілімін Аристотель беріп, ғылымға қарсы кертартпа бағытта кіргізді. Аристотель адам ұрығы етеккір қанынан дамиды, оған аталық жасуша белгілі “түр” береді деген ойда болды. Дегенменде Аристотельдің бұл ілімі организмнің дамуы ғылымында аса көрнекті рөл атқарды. Ұрық дамуында қайшылықтар көп болып, оның тежелдегенін тек 1600 – 1604 жж. Тұңғыш жарық көрген, тауық, адам ұрықтарының дамуын жазып, суретін салған Д. Фабриций еңбектері дәлел бола алады. Оның өзінде, балапан бұрама белоктардан, жұмыртқа сарыуызын екі ұшынан керіп тұратын ақзаттан дамиды деген теріс ұғым болды. 1652 ж. белгілі қан айналымының негізін қалаушы В. Гарвей омыртқалы жануарлар ұрығының дамуын бақылап, “барлық тірілер жұмыртқадан” деуі, нағыз толық жұмыртқаның құрылымын білмегендігі болар. Осы кезде Р. Де Грааф сүтқоректілер жұмыртқалығынан қапшықтарды көріп, оларды даму жұмыртқасы деп түсінді. Тегінде бұл қапшық, өте күрделі құрылым, үшінші дәрежелі фолликула екенін, ішінде тек бір ғана даму жолындағы аналық жасуша барын, ол білмеді. Бұл фолликула бүгінгі ғылымда граафов көпіршігі деп аталады. Я. Сваммердам 17 ғасырдың ортасында бақа жұмыртқасының дамуын жазды. А. Левенгук 1690 ж. жануарлардың аталық жыныс жасушасын көріп, оны “жануарлар ұрығы” деп атады. 1759 ж. 26 жастағы Каспар Фридрих Вольф ұрық дамуы туралы ілімді ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Тауық ұрығының дамуын бақылап, оның негізінде преформизмді жоққа шығарды. Ол ішек түтігінің даму жолын толық жазып, адам, тауық ұрықтарында ерекше ағзалар (вольф денесі, алғашқы бүйректер) барын ашты, организм жасушалардан тұратынын бақылады. Тұңғыш рет өсімдіктердің түбегөйлі өзгерістері (метаморфоз) болады деген пікір білдірді. Өкінішке орай, бұл пікірге көңіл тек жарты ғасыр өткеннен кейін ғана бөлінді. Қазір ұрық дамуының негізін салушы деп Карл Максимович Бэрді айтады. Себебі 1828 ж. “Жануарлардың даму тарихы” атты еңбегінде тауық, сүтқоректілер ұрықтарының дамуын бақылап, Аристотельден 18 ғасырға дейін созылған преформизм ілімін жоққа шығарды. Ол “ұрық жапырақшалары” туралы ілім құрып, ұрық 2 жапырақшадан (анимальді, вегатативті) тұрады да, анимальдіден тері қабаты, жүйке жүйесімен сезім ағзалары, бұлшық ет, сүйек дамиды, ал вегетативті – тамырлар қабатына, кілегейлі қабығына бөлініп, ішек қабырғасын құрады деп жазды. Бэр желіні (хорданы) сипаттап, жазды; адамда барлық омыртқалылардай дамитынын дәлелдеді. Ол сүтқоректілер және адам жыныс жасушасын көрген тұңғыш ғалым. Біртіндеп тарихи дамуда ұрықтың даму негізін салушы, организмдердің жасушалардан тұрады деген ілімін қолдап, пайдаланған А.О. Ковалевский мен И.И. Мечников болды. Ковалевский ашқан - бұрын жұмсақ денелі жәндіктерге жатқызатын асцидийдің омыртқалылармен ұқсастығы барын көрсетуі, онымен қоса ланцетниктер дамуын зертеуі түр арасындағы ұқсастықтарды дәлелдеуге жақсы мысал бола алды. Қазіргі кезде кең қолданып, баяндап жүрген ұрық жапырақшаларында тұнғыш ашқан осы Ковалевский еді. Мечников, Ковалевский, басқада ғалымдар еңбектерінің арқасында 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап, омыртқалы, омыртқасыз жануарлардың дамуы бір жолмен өтетіні анықталды. Көп уақытқа дейін – даму қалай жүреді; даму неге басқаша емес; неге осылай өтеді – деген сұрақтарға шешім – жауап бермеді. Оған ат салысқан, организмдер дамуының механикасын зерттеу бағытына көшкен Вильгельм Ру болды. 1883 ж. бақа жұмыртқасының дамуына салмақтың әсерін Е. Пфлюгер зерттеді. Сол жылы Ру тарихи тәжірибе өткізді. Бақа дамуында пайда болған 2 бластомердің біреуін өлтіріп, екіншісі қалай дамитынын көрді. Бұл тәжірибеге – генетиканың негізін салушы Т. Морган; атақты цитологтар Э. Вильсон, Б. Бовери; биологияның физика-химия бағыттарын негіздеушілер Ж. Леб, Р. Лилли; жеке даму ілімінің авторы Г. Шпемен, бластомерді тұңғыш бөлуші Г. Дриш және басқалар болды. Жаңағы бір бластомердің өзгеру жолын анықтау үшін В. Фогт ен салу тәсілін ұсынды. Ол қосмекенділер, басқа жануарлар гаструляциясының өтуін анықтауда зор рөл атқарды. Эмбриология организмнiң ұрықтанғанынан туғанына (тiрi туатындар); жұмыртқаны жарып шыққанына (жұмыртқадан тұқым өрбiтушiлер); түр өзгерiстерi бiткенге (балапанқұрт сатысындағылар) дейiнгi жеке дамуы туралы iлiм. Ол 2 бөлінеді. Жалпы эмбриология қалыпты ұрық даму кезеңдерiн, даму заңдылығын, тәжрибеге қажет дерттану себептерiн, аталық, жұмыртқаклеткалары дамуын, ұрықтану процессiн, ұрық алды кезеңiн-прогенездi зерделейдi. Арнайы эмбриология ағзаларды, олар түзетiн жүйелер дамуын, сүтқоректiлер ұрық дамуы соңғы кезеңiн, туу әрекетiн және алғашқы аптадағы постнаталдық тiршiлiктi зерттейдi. Қазір бүкіл әлемде қандайда болмасын зерттелмеген немесе толық зерттелмеген жануарлар дамуын тәжірибе (эксперимент) зерттеулер арқылы, онымен бірге гистологиялық-эмбриологиялық тәсілдермен зерттеп, сипаттауда. Бұрын тек қана морфология бағытынан зерттелсе, қазіргі кезде жаңа, жан-жақты зерттеу тәсілдері, физика, химия, математика жетістіктеріне сүйене, пайдаланылуда. Ұрықтардың алғашқы даму сатысын, оған тигізетін сыртқы орта әсерін зерттегенде, организмнің даму себептерін анықтауда физиология, биохимия ерекшеліктері, ал ұрық дамуында жасушалар, ұлпалар өзгерісін анықтауда цитология, гистология үлестері, басқа пәндердің жетістіктері ескерілуде. Әдебиеттер 1.Бет. 3-13; 2. 5-21; 6. Бет. 5-12, 55; 4. Бет. 60-96., 5. Бет. 27-78. 6. Бет 23-96. № 2 дәріс тақырыбы – Жыныс бездерінің құрылысы. Жалпы сұрақтары: Жыныс бездерінің құрылысы. Гаметогенез туралы түсінік. Дәрістің қысқаша жазбасы. Өсiп-өну жүйесiнің ағзалары жыныс жасушаларының құрылуына қатысып, әрi дамуын қамтамасыз етiп, көбею процесiн реттейтiн гормондар түзедi. Еркек, ұрғашы мал өсiп-өну ағзаларының құрылысы бiр тектес: аталық жыныс жасушалары–шәует, аналық–жұмыртқаклетка өндiретiн жыныс бездерiнен тұрады. Жүйеге басқа жыныс өткiзгiш жолдары, қосалқы жыныс бездерi, шағылысу ағзалары жатады. Олар тұқым ауысуын қамтамасыз етiп, тұқым қуалаушылық белгiлерiн бередi. Үй жануарлары түрлi жыныстыларға жатады, бiр-бiрiнен құрылысы, қызметiмен ерекшеленедi, онда бiрiншi, екiншi қосалқы жыныстық белгiлер болады. 1-шiге: жыныс хромосома айырмашылықтары (генетикалық)-аналықта ХХ хромосома, аталықта ХУ болады (құстарда-қарама-қарсы); жыныс жасушаларының (герминативтi) және жыныс бездерiнің (гонадалық) құрылысындағы айырмашылықтар жатады. 2-шіге: жыныс жолдары құрылысының (гонофорлық) және сыртқы жыныс мүшелерiнің (экстрагенитальдi) айырмашылықтары жатады. 1-шi белгiлер жыныс бездерi өскiндерi пайда болысымен, 2-сi - физиологиялық жыныстық толысудан кейiн көрiнiп, шаруашылық толысуда күшейiп, жақсы айқындалады. Физиологиялық жыныстық толысу деп, алғашқы жетiлген жыныс жасушалары пайда болған жануарлар жасын айтады. Екiншi жыныс белгiлерi байқалмайды. Аталықтың, аналықтың ұрпақ өрбiтуге бейiмдiлiгi шошқада 5, жиiрек 4 ай, қойда 6, қашар мен еркек баспақта 6-8 ай, тайда 1 жыл. Ұрғашы малда ол, шабыттанып алғашқы күйтi-күйлеу кезеңi келуiмен, еркек малда ен қосалқысында шәуеттердiң пiсiп жетiлуiнен көрiнедi. Шаруашылық жыныстық толысу деп, организм өсуi аяқталған жануарлар жасын айтады. Онда 2-шi жыныстық белгiлер толық дамиды. Жануардың тұтасымен алғандағы сырт көрiнiсi, пiшiнi, дене пропорциясы-сымбаты, қай түрге, жынысқа тән екенiн көрсетiп тұрады. Тек шаруашылық жыныстық толысудан кейiн ғана жануарларды ұдайы өндiруге жiберуге болады. Аталық жыныс жүйесiне: аталық жыныс жасушаларын (шәуеттердi), гормондар түзетiн - ен; ендi аталық жыныс мүшесiмен байланыстыратын-еннен тыс шәует жолдары жүйесi; шәует тасымалдауына, жетiлуiне қажет орта түзетiн - үстеме жыныс бездерi; ұрғашы малдың жыныс жолдарына шәует жеткiзетiн - жыныстық мүше жатады. Ен - қос ағза, сыртқы, iшкi секреция тән. Көптеген сыртқы секреция безiнен еннің ерекшелiгi сол, ол сұйық түзiндi емес аталық жыныс жасушаларын түзедi. Еннiң iшкi секреция қызметi - жыныс рефлексi дамуына түрткi салатын, жыныс жетiлуiн, еркек мал жыныс белгiлерiн көрсететiн аталық жыныс гормоны - тестостеронды бөледi. Ен сырты меншiктi қынап қабығымен жабылған. Астында тығыз дәнекер ұлпа қабығы - ақ қабық жатады. Құрамына коллаген талшықтары кiредi. Серпiмдi талшықтар өте сирек кездеседi. Талшықтар арасындағы негiзгi затта пiшiнi сопақша фибробласт болады. Ақ қабықтың терең қабаты қан тамырларына бай борпылдақ дәнекер ұлпадан түзiлген, ол тағы бiр-тамырлы қабық барын дәлелдейдi. Ақ қабықтан ағза iшiне дәнекер ұлпа қалқалары (пердешелер) енiп, ендi бөлiкшелерге бөледi. Еннiң бiр аймағындағы ақ қабық қалыңдап, аралық перде түзедi, онда биiктiгi әртүрлi куб тәрізді жасушалармен төселген ен торы орналасады. Ағзаның дәнекер ұлпа бөлiгi, ен қабығы, қалқалары, аралық пердесi қосылып, строма құрады. Ағза үлпершегiн еннiң ирек түтiкшелерi, арасындағы кеңiстiктi толтыратын борпылдақ ұлпадағы тамырлар, жүйкелер, аталық жыныс гормондарын өндiретiн аралық ұлпа эндокриноциттерi (Лейдиг жасушалары) құрады. Ен бөлiкшесi 1-4 ен ирек түтiкшелерiнен тұрады, онда шәует түзiледi, диаметрi 160-200 мкм, бiр ендегi түтiкшелердiң жалпы ұзындығы 1-3 км. Ирек түтiкшелер шәует жолының бастапқы бөлiмi болатын тiк түтiкшелерге (қысқа, ирек түтiкшелердi ен торымен қосады, бастапқы бөлiгi Сертоли жасушалары, шеттегi–бiр қабатты куб тәрізді эпителиймен төселген, жоғары бетiнде пiшiнi дұрыс емес микробүр, жеке кiрпiкшелер болады, қабырғасы бұлшық етi бар дәнекер ұлпа қабығынан тұрады) жалғасады, шәует түзбейдi. Тiк түтiкшелер қосылып, ен торындағы аралық пердеге ашылады, ен қосымшасына барып, шығарушы түтiкшелерге жалғасады. Ен қосымшасының басы, денесi, құйрығы болады. Қосымша басын аралық пердеден шығып, күрт бұралып, тамырлар конусы деп аталатын құрылымды қалыптастырып, кең негiзiмен қосымшаға, жоғары ұшы аралық пердеге бағытталған шығарушы түтiкшелер түзедi. Шығарушы түтiкшелердің қабырғасы кiлегейлi, бұлшық ет, сiр қабықтарынан тұрады. Кiлегейлi қабық эпителийден, меншiктi тақташа құратын жұқа үзiлмелi борпылдақ ұлпадан тұрады. Эпителийде призма, куб тәрізді жасушалар кезектесiп, фестон сияқты болады. Призма тәрiздi жасушалар кiрпiкшелермен жабылған, қосымша өзегiне шәуеттер тасымалдануына мүмкiндiк туғызады. Куб тәрізді жасуша бетiнде микробүрлер болып, түтiкше арнасында сұйықтықтар сiңiруiне белсендi қатысады. Бұлшық ет қабығын бiрыңғай салалы бұлшық ет жасушаларының қабаттары құрады, шығарушы түтiкшелер алыстаған сайын, ол шәует жолы бойында байқалады. Бұл қабық шәуеттердiң тасымалдануын қамтамасыз етедi. Сiр - сыртқы қабық, өте көп тамырлар мен жүйке талшығын сақтайтын борпылдақ талшықты ұлпадан тұрады. Қосымша денесi мен құйрығының қабырғасы аталған үш қабықтан тұрады. Кiлегейлi қабықтың эпителийi көп реттi, екi түрлi: басты (биiк призма тәрiздi, шәуеттер жетiлуiне қажет заттарды өндiредi), негiздiк (ұсақ, пiшiнi домалақ, пирамида тәрiздi, басты жасушалар негiз бөлiктерiнiң арасында орналасады, түзушi рөл атқарады) жасушалардан құралған. Аналық жыныс жүйесiне жұп–жұмыртқалық, ұрық жолы, дақ–жатыр, қынап, зәр-жыныстық кiреберiс, сыртқы жыныс ағзалары жатады. Жұмыртқалық - аралас жыныс безi, экзокриндi, эндокриндi қызметтер атқарады. Алғашқысында жұмыртқаклеткасы түзiлсе (овогенез жүрсе), екiншiсiнде - аналық жыныс гормандары (фолликулин, экстроген – фолликулалар дамуына себепші, овуляция өтуін жеңілдетеді, 2 жыныс белгілерін жетілдіруге жауапты; прогестерон – сары денешік түзеді, буаздыққа, имплантацияға әсер етеді; релаксин – қасаға сүйегінің жігін ұлғайтады, бұлшық еттің жиі жиырылуын тежейді) түзiледi. Ұрпақтану кезеңiнде құрылысы тұрақты циклды өзгерiске ұшырайды. Жұмыртқалық сырты жамылғы эпителиймен қапталған, астында тығыз дәнекер ұлпадан тұратын ақ қабық жатады, онда қыртысты, милы заттарды ажыратады. Әдетте, қыртысты зат ағза сыртында, милы - ортасында орналасады. Биенiң қыртысты заты iште, овуляция ойысында, милы заты - сыртында жатады. Жамылғы эпителий - түрi өзгерген мезотелий, томпақ жоғарғы бетiнде көптеген микробүрлерi бар бiр қабатты куб тәрізді жасушалардан құралған. Бұл эпителий овуляция кезiнде үнемi бұзылып, кейiн ақауды жою үшiн жылдам жаңадан жасуша түзе ұлғайып, өседi (пролиферация), ауады. Ол өте жоғары белсендiлiкпен қайта қалпына келетiндiктен қатерлi iсiктер даму көзi болып келедi. Қыртысты зат негiзiн фолликулалар, олардың атрезиясы, сары тiнi құрады. Фолликула мөлшерi, құрылысы, даму сатысына байланысты, ол әдепкi, алғашқы, екiншi, үшiншi болып ажыратылады. Әдепкi фолликулалар ақ қабық астында топталып орналасады (өсудегi жұмыртқаклетка болатындықтан алғашқы овоцит деп атайды), ұсақ алғашқы овоцит бiр қабат фолликула жасушаларымен қоршалып, овоциттiң тiршiлiк қабылеттiлiгiне, өсуiне қажет орта құрады. Овоцит ядросы домалақ, көлемдi, iрi ядрошығы, ұсақ дисперстi хроматинi болады. Тұрақты қосындылары нашар дамыған. Овоцит, фолликула жасушаларының бетi тегiс, бiр-бiрiне тығыз жанасып жатады. Әдепкi фолликулалар одан әрi өсуi овоцит, фолликула жасушалары, оларды қоршап жатқан строма өзгерiстерiмен қоса жүредi. Алғашқы фолликулалар алғашқы овоциттен, қоршап жатқан бiр қабатты куб, призма тәрiздi фолликула жасушаларынан тұрады. Овоцит көлемi ооплазма есебiнен ұлғайып, тұрақты қосындылар - фолликула жасушасында Гольджи аппараты көлемi, түйiршiктi эндоплазмалық тор, май тамшылары, рибосома, митохондрий саны көбейедi. Алғашқы фолликулаларда тұңғыш рет мөлдiр аймақ (қабық) байқалады. Овоцит көлемi ұлғайған сайын өсудегi, фолликула көлемi, мөлдiр аймақ қалыңдығы көбейедi. Қызметтерi: 1) фолликула жасушалары, овоцит арасындағы өзара зат алмасуының кеңiстiк бетi ұлғаяды; 2) арасында тосқауыл құрылады; 3) ұрықтанудың түрге тәндiгiн қамтамасыз етедi; 4) көп шәуеттiлiкке кедергi жасайды; 5) жыныс жолында дамудағы ұрықты жатыр кенересiне орналастыруға дейiн қорғайды. Екiншi фолликулаларда алғашқы овоциттi митоз жолымен бөлiнудегi фолликула жасушаларының қабаты қоршайды, оны гранулезалар деп атайды. Гранулезалардың овоциттер қабығымен байланысуынан, жасушалар қабығы өсiндiлерiнен жылтырауық қабық пайда болады. Овоцит цитоплазмасында бiрталай тұрақты, тұрақсыз қосындылар жиналады, шеткi аумағында қыртысты (кортикальдi) түйiршiктер құрылады, олар келешекте ұрықтану қабығын құруға қатысады. Фолликула жасушасында тұрақты қосындылар саны артып, түзiндi (секреторлы) аппаратын құрады. Мөлдiр аумақ қалыңдап, оған фолликула жасушалары өсiндiлерiмен байланысатын овоциттiң микробүрлерi енедi. Фолликула жасушалары, оларды қоршап жатқан строма араларындағы негiзгi (шыны тәрiздi) жарғақта қалыңдап, фолликуланың дәнекер ұлпа қабығын (қаптамасын) түзедi. Қаптама - iшкi, сыртқы қабаттардан тұрады. Кейiнгi дәнекер ұлпа элементтерiнен түзiлiп, айқын шектелмей қоршап жатқан стромаға жалғасады. Сырт қабат жасушалары созылыңқы, миофибробластарға тән белгiлерге ие. Жиырылу қабілетi овуляциядан кейiн фолликула қайтуын қамтамасыз етедi. Iшкi қабатта кең қылтамырлар торы құрылады, жасушалары көп бұрышты, ядросы сопақша, орташа дамыған түйiршiктi эндоплазмалық торы, митохондрийлерi байқалады, лютеин гормондары әсерiнен өзгерiп, секреторлы стероид өндiрушiлерге тән қасиетке ие болады. Үшiншi (көпiршiктi, қуысты) фолликулалар екiншiден қалыптасады. Фолликула жасушалары мөлдiр тұтқырлы фолликулалық сұйықтық секреция бөлуiнен жүредi. Сұйықтық басында жасушалар арасындағы кең кеңiстiкте, фолликула қабығының iшiндегi ұсақ қуыста түзiлiп, кейiн фолликула қуысына құйылады. Осы уақыттан бастап, фолликула көпiршiктi деп аталады. Овоцит фолликуланың бiр шетiне ығысып, жұмыртқа дамитын төмпешiк құрамында жатады. Овоцит шетiнде тарамдалған фолликула жасушалары орналасады, өсiндiлерiмен мөлдiр аумақпен байланысып, сәулелi тәж құрады. Қалған фолликула жасушалары гранулезалар деп, жетiлген үшiншi фолликула - овуляцияалды, граафов көпiршiгi деп аталады. Үшiншi фолликула бұзылып, жұмыртқаклеткасының аналық безден дене қуысына шығуын - овуляция деп атайды. Оның алдында овоцит сәулелi тәж жасушаларымен жұмыртқа дамитын төмпешiктен бөлiнiп, фолликула қуысында ерiктi малтып жүредi. Осы кезде жұмыртқалықтың фолликуласы шығып тұратын бетiндегi қаптама, ақ қабық, жабынды эпителийлерi күрт жұқарып, бiраз бөлiмшесi қопсиды. Бұл жердi стигма деп атайды. Овуляция алдында стигма аумағындағы қанайналым тоқталады, ұлпаның жергiлiктi өлi еттенуiне жеткiзiп, фолликуланы бұзады. Сәуле тәжiмен байланысып, тұтқырлы фолликула сұйықтығымен қоршалған овоцит жұмыртқалықтан бөлiнiп шығады. Овуляция ұрғашы малдар шағылысу айналымы қозу сатысына тән, күйлеу кезеңiнде iске асады. Бiр төлдi жануарлар күйлеу кезеңiнде овуляция бiр жетiлген фолликулада, көптөлдiлердiң бiрнеше жетiлген фолликулаларында өтедi. Көптөлдiлердiң (шошқа, қоян) бiр фолликуласында бiрнеше аналық жасуша дамуы мүмкiн, овуляция кезiнде бiр фолликуладан ұрық жолына бiрден бiрнеше жұмыртқаклетка түседi. Көптеген овуляцияны (үстеме) жасанды жолмен жұмыртқалықты гонадотропиндермен түрткiлеп, шақыруға болады. Бiрнеше овоциттердi алып, денеден тыс ұрықтану, ұрықты ауыстырып қондыру үшiн қолданады. Сары тiн овуляция өткен фолликула гранулезасының (түйiршiктi қабат жасушалары), қаптама жасушалары жетiлуiнен құралады, қабырғасы қайтады, қатпарлар құрылады, кеңiстiкте ұйыған қан қалыптасады (iшкi қаптама қылтамырлары құяды), кейiннен дәнекер ұлпаға ауысады. Сары тiн дамуы: жаңадан жасуша түзе ұлғайып, өсу (пролиферация), тамырлану; бездi түр өзгерiс; өрлеу; керi даму сатыларынан тұрады. Пролиферация, тамырлану сатысы гранулеза, қаптама жасушаларының белсендi көбеюiмен сипатталады. Гранулезаларға қаптама iшкi қабатындағы қылтамырлар бiрiгiп кетедi, оларды бөлiп тұратын негiзгi жарғақ бұзылады. Бездi түр өзгерiс сатысында гранулезалар мен қаптама жасушалары iрi көп бұрышты ақшыл жасушаларға - лютеоциттерге айналады. Лютеоциттер екi түрге бөлiнедi: түйiршiктi лютеоциттер - гранулеза жасушаларынан дамиды, мөлшерi үлкен, сары тiннiң негiзгi массасын түзiп, оның ортасында орналасады, қаптама - лютеоциттер, олар iшкi қаптамадан пайда болады, бiршама ұсақ, қоңыр, сары тiннiң шетiнде жатады. Өрлеу сатысы лютеоциттердiң белсендi қызметi аналық жыныс гормоны - прогестерон өндiруiмен сипатталады. Бұл гормон жатырды ұрық қабылдауына дайындайды, буаздықтың өтуiне мүмкiндiк туғызады. Олар эстрогендердi, аталық гормондарды (андрогендердi), окситоциндi, буаздықта - төл жолдарын тууға дайындайтын полипептид гормоны - релаксиндi өндiредi. Керi даму сатысында лютеоциттердiң бүлiнуi, тығыз дәнекер ұлпа тыртығының - ақ денеге ауысуы жүйелi жүредi, мөлшерi азаяды, жұмыртқалық стромасына өте баяу енедi. Фолликулалардың бәрi бiрдей дамып, жетiлiп, овуляцияға ұшырамайды. Бұл процестi атрезия, бұзылған фолликуланы көпiршiк бездердiң атрезиясы (өзегi болмауы) деп атайды. Ұсақ (әдепкi, алғашқы) фолликулалар атрезияда толық бұзылып, iзсiз дәнекер ұлпамен ауысады. Iрi (екiншi, үшiншi) фолликула атрезиясында гранулезалар, овоцит өледi, iшкi қаптама жасушалары, қайта ұлғайып, эпителий арқауын құрады, қаптама - лютеоциттерге ұқсап, стероид гормондарын бөледi. Өзегi жоқ атрезия фолликуласы ортасында көпке дейiн жылтырауық аумақ сақталады. Қаптама, фолликула жасушалары арасындағы негiзгi (шыны тәрiздi) жарғақ қалыңдайды. Кейiн атрезия денешiгi бұзылып, орнында ыдырама дене (ақ денешiк) қалады. Қалыпты атрезия процесi жүрмесе, жұмыртқалық жылауығы пайда болады. Жыныстық гаметалар дамуы - гаметогенез деп аталып, ұрық жынысына орай, ол-сперматогенез және овогенез болып, екiге бөлiнедi. жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||