Бекіту
Үйге тапсырма беру
|
Сұрақ-жауап.
Жырдан үзінді жаттау.
|
Үйірме жетекшісі: А.А.Балғожа
Бекітемін:________________
Уақыты:
07.03.2023
10.03.2023
13.03.2023
14.03.2023
17.03.2023
20.03.2023
|
«Тарихи риторика» үйірмесі
|
Тобы:1,3
|
Сабақ тақырыбы
|
«Исатай-Махамбет» жыры
|
Жалпы мақсат
|
Оқушыларға «Исатай-Махамбет» жырының тарихи маңызын түсіндіру.
|
Сабақ типі
|
Жаңа сабақ
|
Көрнекіліктер
|
«Исатай-Махамбет» жыры
|
Жаңа тақырып
|
<<Исатай - Махамбет>> - тарихи жыр. Авторы - Ығыпман Шөреков. 1925 жылы дастанның 1-бөлімі жарық көрген. Онда 1836-38 жылы Кіші жүз елінде хан-сұлтандар мен би-болыстарға қарсы Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі суреттелген. Поэма Исатайды таныстырудан басталады, арғы- бергі ата-бабаларын тізеді, жаз жайлау, қыс қыс- тау қоныстарын атайды, батырдың кара басын сипаттайды. Ақын көтерілістің барлық оқиғаларын шетінен жіпке тізбей, шешуші кезеңдерін іріктеп алған. Жырда Махамбетке аз орын берілген, ол үш-ақ жерде көрінеді, ал Исатай образы нағыз халық көсемі тұлғасыңда, әділ, адал, ержүрек батыр, халық қамын ойлаған азамат ретінде сомдапған. Әуезов «Әдебиет тарихы» деп аталатын зерттеу еңбегінде « Исатай - Махамбет» поэмасына зор баға берген: «өмірде анық болған оқиға көмескісіз, күңгіртсіз, айнаға түскендей, ашық түскен» деп, ел өмірі мен тірлігінің реалистікпен шынайы көрініс тапқанына сүйсіне ниет білдірген. Ұлы жазушы одан әрі: «Ақын жыры - тарихта ізі қалған жыр, анық оқиғаның дәл өзінен туған шындық, тазалыкпен айтылады» деп, жырдың нағыз тарихи туынды екенін айғақтаған.
Баспаға шыққан тарихи өлеңнің бірі- «Исатай-Махамбет» Исатайдың жорығын жыр қылған жыр. Мұнда көмескілеген жасырын жоқ.Болған оқиғаны өлең өлшеуіне түсіру жыршының алдыңғы мақсаты болған сияқты. Ығылман Исатай жырын тізуіне қарағанда, кейде Кенесары қолындағы Нысамбайға ұқсайды. Бұл да батыр сапарына тілеулес, соның ісінен жеміс күтіп, үміт етеді. Бұл жағынан ел мұңын жоқтап шыққан қолдың ақыны сияқты.
Исатай өз заманыда зор іс істеп өтті. Ол құр ғана сөз сөйлеуді қанағат қылған жоқ. Барлық ақыл мен қайратын іске жұмсады. Сол іс пен мақсаттың жолына басын бағалап, оның қадірін ұққан болса, ең алдымен сол жақсысын ұмытпау керек. Соның аруағы қалың елдің аузында үнемі аталып, үнемі еске алынып жүруі керек. Олай болса, Исатайдан соңғы бір алуан жақсының міндеті сол батырдың аруағын тірілту. Елге арналған жақсы сөз өлеңмен жақсы ұғылады, өлеңмен айтылса ұмытылмайды. Сондықтан Исатайдың жорығын жыр қылуды екінші түрлі батырлық міндеті деп санаған ақын шығады. Исатайды қадірлеген ел соның жүрісін өлең қылуды ақынға міндеті сияқты қылып артады. Осы сияқты ел ортасында ертеден орнаған салт бойынша қазақтың өлең өлшеуіне түскен тарихы жасалады. «Исатай» жырының тарихи өлең болатын зор себебінің бірі-осы. Осы хал Ығылман жырында өзге өлеңдерден анығырақ, ашығырақ көрінеді.Ел айтқан соң Ығылман Исатайдың ісіне өлеңмен күмбез орнатуға кіріскен. Батырдың басына зират салған ісмер сияқты өз қолынан келетін ескерткіш жасаған.
Жырдағы әңгімені алсақ: тарихи оқиғаның жылы ізі суымай тұрған уақытта, сол оқиғаның өкшесін басып шыққандықтан үлкен шыншылдықпен жазылған. Өмірде анық болған оқиға көмескісіз, күңгіртсіз, айнаға түскендей ашық түскен.Бұрынғы батырлар жырының жасырынды сүйетін тұманды сарыны Исатай жырында суалып, жоғалған сияқты да ,оның орынына ел тіршілігі мен ел салты көлемірек болып көрінуге айналған. Бұл жағынан қарағанда Кенесары, Исатай жырлары сияқты тарихи өлеңдер әдебиетте жаңа бағыт туғызып, өмірге жанасуды мақсат қылған сияқтанады. Ел әдебиетіндегі өміршілдік, нағызшылдық толық пішінде ең алғашқы рет осы өлеңдерден шығады. Исатайдың Жәңгір ханға астамдық сөз айтып, айып тартып, алпыс атан төлеуі. Ел билерінің кесім айтуы, онын соң жырдың ішінде шай мен жылы үй , құс төсектің кіруі барлығы да әдебиетке ел өмірі көлемді суретпен кіре бастағанының белгісі. Бұлардан басқа орыс әскері, зеңбірек, қазақша соғыстың суреттері болсын, бәрі де бүгінгі заман адамдарына Исатай оқиғасы кеше ғана болған іс екенін анық білдіреді.
«Ағайынның арына,
Қарындастың қамына,
Қысқа күнде қырық шапқан.
Қысылғанның панасы-
Асыл едің Исатай
Ер Тайманның баласы».
Исатай, Махамбеттің жыры өзге халіне қарағанда, жоғарыда айтақан жаңа заманның жаңа түрлі жыры болды. Заманның толық суреті сияқты болып түскен әңгімелі өлең- тарихи белең болады.
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
