Сагай эрьесэ

Мүнөө гайхалтай, юушье ойлгохо аргагүй орео саг ерээ гэжэ зон хэлсэдэг. Ажалгүйшүүлэй тоодо ороһон залуу шиираг ябаһан Доржын толгой соо элдэбын бодолгонууд һубарина. "Өөрын үмсын байдал түхеэржэ, үхи хүүгэдээ үндылгэжэ, хэлэ бэшэгээ, еһо заншалаа алдангүй, хоридохи зуун жэлэй эсэс хүрэтэр ерэһэн арад зон ха юмбибди. Большевигүүд буряад-монгол арад зониие гурбан газар хубаагаад, һайн зонииемнай "арадай дайсан" гэжэ хардажа, хюдажа байтарынь, эсэгын дайн эхилжэ, олон эрхим хүбүүдэймнай баатаршалга гаргажа унаашье һаань, коммунистнар маанадые хэлэ бэшэггүй, уг гарбалгүй, еһо заншалаа мартаһан зон болгожо байгаа бшуу. Хосорхо туйлдаа хүрөөд байтарнай, энэ сагнай ерээ. "Яажа энэ сагта ажамидархаб? Үхи хүүгэдээ яажа тэжээхэб? Юу хэхэ байгааб?" - гэхэ мэтэшэлэн сахилгаан түргэн бодолнууд зуралзана. Энэ тэрэ ажал хэһэн хэбэр үзүүлжэ, Шэтын үйлсэ хэмжэхэнь хашартайшье болоо.

Үни удаан ябаагүй түрэһэн тоонто Шэбэртэеэ ошожо, эжыгээ эрьехэеэ урин хабарай нэгэ үдэр Доржо хүнгэн машинаараа харгылба. Таһархайн дабаае дабахадань, урдань бага наһандаа бүхэлиин үдэр шунгадаг түрэл Шэбэртын гол, тойроод тобойжо һууһан танил хада ууланууд, обоо тахилганай Ноен-Уула манан соо шэнгэн байгаа һэн. һая гаража байһан ургы сэсэгүүд һалхинда гунхалзан, Доржые угтажа байһандал үзэгдэнэ.

Харгыгаа дахаһаар, танил зоноор мэндэшэлсэһээр, холынгоо бага наһые һанаһаар, эжынгээ газаа ерэһэнээшье ойлгонгүй тогтошоһон байба.

Эжынь үндэр наһатай, набтар бэетэй, буурал толгойтой Долгоржаб хүгшэн юм. Ухаан бодолоор һонор, хэлэ аманда хурса, гансал шэхэниинь хатуушаг. Тэрэнь бээлэйхэнээр һая ургажа эхилһэн халаахай хүнэг соо гахайдаа суглуулжа, хо-реогойнгоо захаар ябаба.

Доржые үнинэй хараагүй һэн тула тэбэрибэ, таалаба. Яаралгүй табаг зохеогоод, халуун сай аягалба.

• 
  Заа, Доржо, ямар ябанаш даа, хүбүүн, басагад томо бо-ложол байгаа ааб даа. Мүнгэ салин абана гүш? - гэжэ шэхэеэ дүтэлүүлэн һураба.
  
• 
  Эжы, мүнгэ салин хэдэн һара абанагүйб. Сэсэгма тэрэл ажалда. Хүүгэдэйнгээ тэдхэмжэ дээрэл байнабди. Энэ тэрэ юумэ Хитадһаа асаржа наймаалнабди. Наймаа найман хүлтэй, баһал хааяа панхаруутан алданабди, - гэжэ шангаханаар Дор­жо харюусаба. Эжынь бүри дүтэлэн:
  
• 
  Яатараа хүн зоноо зобоодог гүрэн бэ? Бүхы юумэнэй үнэ сэн хүсэгдэхэгүй, теэд һара бүри салин үгэхэеэ яанаб? Манай эндэ үсөөн зон үмсэ болоно. Фермер гэнэ гү? Ши нютагаа ерээд, үмсэ болохоо яанаш? - гээд зандаран һагад һураба.
  
• 
  Теэд гүрэн трактор, машина, мүнгэ үгэнэгүй ха юм, -гээд, Доржо хэлэбэ.
  
• 
  Мүнөөнэй зон гэжэ гүрэниие хаража һураһан, халтад гээл һаа, мүнгэгүйбди гэжэ гараа арбайлдаад байхат, туража үхэхэ зон гүт? - гэжэ сухалтайгаар хэлэбэ. Доржо зэмэлүүлжэ байһан хадаа абяагүй байба.
  
• 
  Байд гээд, сагай хатуурха бүри абыеш һанадагби, - гэжэ хэлээд, эжынь уярба, нюдөөрнь нулимса дүүрэбэ. - Ямаршье гэм хээгүй хүниие 1930 ондо "ангиин дайсан" гээд, бүхы хогшол зөөрииень мал адууһатайнь сүм буляажа түрмэдэ хааһан. 58-дахи статьягаар жэл хахад түрмэдэ һуулгаад, гэмыень оложо ядаад, табяа һэн. Коммунада ороод, жэл тухай элдэб ажалда хүдэлжэ байтарынь, энэ засагые унагааха зэбсэгтэ буһалгаа хэхэеэ байна гээд, 1933 ондо тушалалгаһаа бусаагүй юм даа.
  
• 
  Ямар байдалтай байһан юм бэ? - гэжэ Доржо ехэ һонирхон һураба.
  
• 
  Буряад зон урданшье үмсөөрөөл байһан, гүрэнһөө юумэ эрижэ байгаагүй. Шинии абашье Эрдэниин Болод гэжэ дунда шадалтай, энэ Бирия хүндыдэ, Харгытын адагта үбэлжөөндэ байдаг байгаа. Шаазгайтаһаа доошо Хабшууда зуһалантай байһан. Тэндэ хоер томо байшан, хоер һэеы гэртэй, амбаар-тай, далаад адуутай, зуугаад үхэртэй, мянгаад хонитой, дүшө-өд ямаатай, арбаад тэмээтэй, дүрбэниинь атан тэмээн байһан. Иимэл байдалтай байтарынь, улаантамди, большевигүүдбди гээд зониие һайсал хүлгүүлээ.
  

• 
  Нютагтамнай олон зониие тушааһан юм гү? - гэжэ Доржо саашань һонирхобо.
  
• 
  Олон даа. 1931 оной июниинь 21-нэй үдэр үри хүүгэдтэйнь ори бархи табюулһан Могойтоһоо улаан товарна вагондо мал шэнгеэр һуулгаад, Туруханскын заха хизаар руу модоной хүндэ хүшэр ажалда эльгээгээ. Бүхы зеөриеэ буляалгаад, вагон руу туугдажа ябахадаа, нилээд хоротой дуу дуулаһан гэдэг:
  

ОГПУ-гэйхид лэ абаашаа гэдэг һэн.

• 
  Хэд һэм? - гээд Доржо һураба.
  
• 
  Сэбээнэй Сэдэн-Дамба, тэрэнэй һамган Боролдойн Бальжит, Норбо, Бата хүбүүдтэеэ, Сэржэмэдэг басагатаяа, Халзанай Михоолой, Моргоон Жамбал, Майдариин Доржижаб Халзан, Нима хүбүүдтэеэ, һама, Боролдуу Бата, Раднын Лэгсэг Долгор басагатаяа, Базарай Бадма Доржиин Дыжид һамгатаяа, Балдан хүбүүтэеэ... Эдэ бүгэдэ зоной үсөөниинь лэ һөөргеө түрэл нютагаа бусаһан.
  
• 
  Эдэ бузар большевигүүдтэ эсэргүүсэжэ, урдаһаань бодохо буряад үгы байгаа гээшэ гү? - гэжэ Доржо гайхангяар һураба.
  

Хүсэ ехэтэй Улаан сэрэг ерэжэ, үхэр буугай, пулемедой хүсөөр Табхайн сэрэгые бута сохибо.

"Урагшаа Монгол, Шэнэхээн зөөгты, үгы һаатнай, улаантан таанадые алаха", - гээд Табхайн Дугар зондо хэлэдэг һэн. Теэд түрэһэн тоонто нютагай суранзан татаса хүсэтэй байжа, зөөбэгүйбди. Хүлгөөн соогуур Зугаалайн Малгайтаар малтаяа ябатарнай, эсэшэһэн моритой, улаантанда намнуулжа ябаһан Табхайн хүбүүн гүйлгэжэ ерээд, хүгшэн эжыһээ һайн морииень эрибэ. Хайрлаад үгэһэниинь, тэрэнь оро хирагүй үгы болобо. Хойноһоонь намнажа ябаһан улаантан: "Юундэ мориео үгөөбши?" - гээд, эжыем сохибо. Тэрээнһээ боложо, эжым тэндээл гээгдэһэн.

Абымни аха Эрдэниин Дулзэн энэ мүндэлжэ арамнайлагдаһан Зугаалайн дасанай ехэ эмшэ лама байһан. Түгэд орондо эмшэнэй һургуули дүүргэһэн, теэд репрессиин үедэ: "Байха, амидарха арга һалаа, түрмэ түлшөөр зобожо ябанхаар..." - гээд, өөрөө "мордоһон" һэн даа. Бэеыень хайлуулжа, үнэһыень замые дүүргээ һэм, - гэжэ эжынь хөөрөөгөө түгэсэбэ.

һүни орой боложо, унтаха, амархаяа Доржо хэбтэбэ. "Сталинай бузгай ябуулгануудай нэгэн хадаа бүхы хүдөөгэй ажалша малша хэдэн сая зоноо һалгаһан удамарша... Хэды олон зон ГУЛАГ-ай Беломорканалай лагерьта һалааб даа. Эжымни наһаараа хонишоноор хүдэлөөд, пенсидэ гараад, колхозой сээнтэр зөөжэ ерэхэдээ, орохо гэргүй һэн тула, үнөөхил абынгаа колхоздо ороһон гэр үнэтэйгөөр худалдажа абаха болоо һэн. Мүнөө хуушараашье. Хажуудань томо гэр бариха хэрэгтэй, нютагаа бусаха болоноб", - гэхэ мэтээр Доржо бодомжолно.

Бага байгаад: "Абам ямар хүн байһан юм?" - гэжэ эжыһээ һураһанаа мартадаггүй. "Нэгэл улаан шарайтай, томо, үндэр хүн һэн. Ажалша, малша, түмэршэ дархан хүн һэн", - гэжэ хөөрэдэгыень һанаһаар, Доржо бүхэ нойроор хурхиршаба.

Сэлгеэ уужам талын дундуур хони мал бэлшэнэ хэбэртэй. Халюун мориндо мордоһон томо хара хүн дүтэлөөд:

• 
  Доржо, бодыш, энэ халюун мориндо мордоод, хони малаа хара, юун шүдхэрэй, түлэгдэхэгүй салин һахяад байгаабши. Мал хара, үгыл һаа өедэлхэгүйш, - гэнэ хэбэртэй.
  
• 
  Хони мал адуулхагүйб, би наймаагаа хээд байхаб, - гээд Доржо харюусана.
  
• 
  Наймаагаа хыш теэд, урдань аралжаа наймаа байһан ха юм. Теэд өөрынгөө юумэ наймаалыш гэнэб. Абашни малаа тушаажа, морин хажуур, тэргэ абадаг һэн. Сохом гэдэһэ садхалан ябахаш, хүбүүмни, - гээд, толгойень эльбэнэ.
  
• 
  Нээрээшье зүб хэлэнэт! Абамни, абамни... - гээд, хооһон газар хоер гараараа һабардажа байтараа, Доржо һэришэбэ.
  

Мүнөө һанахадам, зургаадахил анги дүүргэжэ ябаһан хүйхэр байгаа хаб. Нэгэтэ абамни дүтэлөөд: "Зунай ута амаралта эхил-хэнь, Доржо, маанадаа зургаан хоног амаруулна бэзэш? Бидэ эжытэйш Алханын аршаанда амаржа ерэхэмнай. Тиигээл һаа, еһотойл эрэ, абын нүхэр болохош!" - гээ бэлэй.

һургуулиин хэшээлнүүд одоол дүүрэжэ, хүдөө буусада хо-нишоноор хүдэлдэг эжы аба хоертоо ошоо һэн хаб. Үнинэй намайгаа хүлеэһэн түрэлхидни ехэл һэгшэбэ, хүхилдэбэд.

Хара һалхин шанга наран хоерһоо хүрьһэжэһэн хүдэр хара шарайтай болоһон абамни сайлажа байтараа бодоод:

• 
  Зай, Доржо! һүрэг хонидоо маанадһаа тооложо аба. Дүүрэн эрхэтэй хонишон болобо гээшэш! - гэжэ хэлэбэ.
  
• 
  Заа! - гэжэ дурата дурагүйгөөр дуугарбаб.
  

Минии дуратайгаар унадаг Үдьхэлдэг Харыемни барижа хазаарлабабди. Хүсэтэй, хатарша, тэргэшэ, морин хажуур ган-саараа шахуу шэрээд ябадаг аад, халтал амарбал, үдьхэлжэ, булгижа эхилдэг нэгэл муутай морин һэн.

Жаган сооһоо минии буряад эмээлыем гаргажа үгэбэ. Улаан шэрээр шэрдэһэн бүүргэнүүдыень, хабтаһануудыень шорой тооһонһоо аршабаб. Бүүргэнүүд дээгүүр бүгтэргэлэн мүнгөөр бүтээһэн, буряад угалзаар гоеоһон бүгэжэ маюуза дээрэ хойно урдань ганзагануудай уялаануудай гульдиржа гараһан гоеолто "баабуурнуудыень" ялайтар аршабаб. Хара булгайр дүрөөбшэнһөө дээгүүр унжыһан томо сад дүрөөнүүдшье баһал аршагдаба.

Үнинэй амарһан Үдьхэлдэг Харамни шангаар шуухирна, хүлөөрөө газар сабшана. Хии үдьхэлжэ, хүниие мордохуулха дурагүй байна. Гурбан хүлыень шүдэрлөөд, эмээлээ тохобобди. Абын шангаар жолооень баряад байхада, мордобоб. Одоол шүдэрыень тайлахалаар газар дэлхэй эрьелдэжэ байһан мэтэ булгижа, үдьхэлжэ эхилбэ. Тархиингаа хэды эрьеэшье һаань, эмээл дээрээ зоолдошоһон һуунаб. Булгиһанайнгаа һүүлээр намайе хэр шанга хүбүүн боложо байна хаб гэжэ туршаһандал, урагшаа тала дайда руу номоһоо табигдаһан годлидол, унинха тооһон шуумайшаба. Хоер нюдэнүүдһээм уһан гүйгөөд, шэ-хэндэм һалхин эшхэрнэ. Жолоогоо шангаар баряад ябанаб. һалхинда намиран хиидэһэн ута хара дэлһэниинь нюурыем шабхадана. Гүйжэ ябатараа, моримни гэнтэ тогтошобо. Эмээлһээ хобхоржо хиидэн алдаад, гараараа ута дэлһэнһээнь аһалдажа, хүлөөрөө эмээлээ хабшажа үрдибэб. Түргэн ташу-урдабаб. Үгсүүр өөдэ уухилжа эхилбэ. Хүсэ шадалынь буу-рантаба хэбэртэй, тиихэдэнь гэр руугаа жолоогоо залан аали-хан хатаруулбаб.

Хониео тооложо абаад, бэлшээридэ гаргабаб. Эжы аба хоер хэрэгсэлнүүдээ машинада ашанад. Гансаараа хүдөө үлэхэ болоһондоо, досоомни уйтаншье болоно, теэд яахабши: "Эжы абам хайратай, баарһад аршаанда амараад ерэг лэ даа", - гэжэ досоогоо сэдьхэнэб.

Янгар Дондор гүүлэдэг хотошо хоер нохойнууднай намда үһэрилдэн гарнуудыем долеонод. Хүнгэн автомашинын холохон ошотор гурбуулан үлэшэбэбди.

Гурба хоноод байтарни, тэргэ моритой хүн бии болобо. Дүтэлхэдөө, буурал толгойтой, далаад наһатай, үндэр, туранхай бэетэй Олоохой үбгэн байба. Тэрэ манайда хонидоо байлгадаг бэлэй.

• 
  Зай, мэндэ, Доржо, - гэжэ тэргэһээ буун дуугарба.
  
• 
  Мэндэ, Олоохой ахай!
  

• 
  Ямар гое буряад эмээлтэй аад, наймаагай үер яндан ха-заартай, үшөө дээрэһээнь ута жолоогүй хонишон бэ? Эй, энэш иигээд болохогүйл. Эрэ хүнэй аян харгы замынь ута юм, ута жолоотойл ябаха хэрэгтэй. Байза, ута жолоотой гое буряад хазаар шамдаа зайдажа үгэһүүб, - гэбэ. - Хомуудай шэхэн бии гү?
  
• 
  Байха, байха, Олоохой ахай, - гээд, удангүй hyp асаржа үгэбэб.
  

- Доржо, hайса хаража бай, хазаар ногто зайдажа hурахаш. Өөртэшнил хожом хэрэгтэй болохо, - гэбэ.

Хараһаар байтарни, томо түхэреэн сад сахаригтай, бүтүү ута жолоотой буряад хазаар бүтэшэбэ. Тэрэ доронь Олоохой үбгэн Үдьхэлдэг Харыем гартам барюулба.

- Зай, Доржо, ута аян харгы замтай, еһотойл абын нүхэр эрэ хүн болобош. Энэ ута аян замдаа hайн ябыш даа, - гээд, ута жолоо гартам барюулба.

-Заа, hайнта даа, Олоохой ахай, - гэжэ ехэ урмашан ду-угараад, гарыень барибаб.

Хазаарни ута жолоотой болоходоо, зохидшье болоо hэн. Мориео һайбарлуулан, ута жолоогоо панжуулбаб. Тэгэн дундань "туухай" гэдэг зангилаа уяатай. Моримни тархяа дээрэ үргэн, гоеор ябана. Бишье урма зориг орожо, урданай талын буряадтал халта бүхын алдаад, һүүжэлдэн һагад бүхөөр эмээлдээ һуунаб. Халта "чуу" гээд, дүрөөбшэеэ хүлөөрөө дайрабаб. Үдьхэлдэг Харамни хатарһаа соендоо орожо, ногоорон байгаа обеосой поли руу орожо ябаһан хонин һүрэгөө тогтоохоео "хулай" хуугайлан, гүйлгэжэ мэдэбэб.

һүүлдэ мэдэхэдэм, эжы аба хоер аршаанда ошоходоо, Оло-охой үбгэнэйдэ хүрэжэ: "Хүбүүемнай эрьежэ байгаарайгты!" - гэжэ захиһан байгаа.

Мүнөө бодоходом, холын бага наһан һанагдаад, эжы аба хоерой аршаан ошоһон ябадал, Олоохой үбгэнэй зайдаһан ута жолоотой буряад хазаар һанагдаад, наһанайм ута замые зааһан шэнги байдаг.

Эртын хабар боложо, шабар шабха соогуур машинаяа жалжагануулһаар уһыень бусалгаад, Хара-Шэбэр голойнгоо эрьедэ тогтожо, голой уһа радиатор руугаа юулээд, тамхяа аһаажа, ажабайдал тухай бодомжолноб. Ямар ехэ хулгай болоно гээшэб? Хамтыншье, үмсыншье мал адууһан байг, хамаагүй, хулгайшанай һабарта ороод лэ байна. Урдань буряад зон бэе бэеһээ малаа хулуулсадаг һэн гү, үгы гү? Хара-Шэбэр голни халин алдан урдана, багахан эрьюулгэнүүдтэ хөөһэрнэ. Уһанай яаралтай шолшогоноон соо гэнтэ эжынгээ хөөрэһэн урданай домог һанаадхибаб. Найман эсэгын хүбүүд хойто Хориһоо таһаржа ерээд, Онон, Ага голнуудай эрьеэр нютагжаһан гэхэ. Мүнөе байһан Хара-Шэбэр голой эрьеэршье түбхинэн, малаа үдхэжэ, ажа амгалан һууһан.

Нэгэтэ тэдэнэр табан хушуу малаа бүхэли үдэр садатарынь адуулаад, һүни болохолоор моридоо шүдэрлэжэ табиба ха. Теэд эртэ үглөөгүүр моридоо бариха гэхэдэнь, тэдэнь үгы байба. Зай, хөөрхэй, яалтайб? Хүбүүдшье моридоо бэдэрбэд. Голой бургааһан соогуур, жалга хүндыгөөр харабад.

Тээ үдэ багта Хүһөөшын адагай гурбан жалга соо үяатай Сабидар, Хээр, Алаг гурбан моридынь олдоһон бэлэй. Хулгайшадай заабол үдэшэ моридтоо ерэхэ байһые тухайлаад, хүбүүд үдэшын боро харааниие хүлеэбэд. Үдэшэ болохоһоо абан, үнэхөөрөөл, мориной түбэрөөн, инсагаалаан дуулдаба. Бэлэн байһан хүбүүдэй монсогороороо тэрэ хүндэ дүтэлхэлөөр, тэрэнь тэрьедэбэ. Сахюур буугаар буудахадань, оногдобогүй. Зүгөөр лэ Холхой хүбүүнэй хамараа булгалаад, һомоео шуһадаад буудахадань, одоол хулгайшан моринһоо тарайгаа һэн ха. Дүтэлжэ харахадань, зүгөөргүй томо бэетэй хүн байһан юм. Мориндоо тээхэдэнь, хүл гарнуудынь газараар шэрэсэлдэжэ ябаһан.

Тиигэжэ хүбүүд хүндыгөөр хойшонь абаашажа, томо хадын хойто талада нүхэ малтаад, тэрэнэйнгээ бэеые булаһан аабза... Тэрэ сагһаа хойшо ой модотой тэрэ хадые Мангад хада гэжэ нэрлэһэн. Гурбан жалганууд тэрэ гэһээр Сабидар, Хээр, Алаг морито гэгдэһэн. һамганиинь хожомынь хулгайша үбгэнөө үгылөөд, хэдэн үдэр ябагаар һурагшалжа ябаһан ха.

Зүгөөр шэжэ башатай мангад дахяад бодоно аа гү гээд, хүбүүд бэеыень малтажа гаргаад, Энгидэй мүрэнэй эрьеын ой тайга соо булаһан түүхэтэй.

Гал гэжэ ямар ехэ хүсэтэйб? Ганса шиирын зуруул модонһоо ой тайга, тала дайда, хайрата зэрлиг амитад ямар ехээр хосор-ноб? Хохидол хэһэн гаршыень тоолохын аргагүй бшуу.

"Гал уһан хоерто - ама бү гара, бү эдирхэ" гэжэ буряад зон дэмы, таамаг хэлээгүй еһотой даа. Гал гээшые зүб мүрөөр эдлэбэл, туһатай, хүнэй хани нүхэр болодог, буруу эдлэбэл, одоол "дайсан" болодог ха юм даа.

... Галай хомхой халуун, ута улаан хэлэнүүд ой модо гамгүй ореон, һүрөөтэйгөөр шууян-хууян урагшаа дабшана. Эртын хабар боложо, саһан хайлаад, недондоной газараар унаһан шара набшаһанууд ууян, галай хүсэтэй халуун амисхалда шатан, хүхэ шороб утаа гэзэгэтүүлэн, Мүнгэтын хүндыгөөр тарана.... Түймэр түргэнөөр хабарай хониной түрэлгэ хэжэ байһан Мүшэр үбгэнэй бууса тээшэ дүтэлбэ. Хонин дээрэ үлэһэн хори наһатай Сэсэг басаганиинь уйхай, яаха хээхээшье ойлгожо ядан, бууса тойрон гүйнэ... Үдэрөө оложо, Мүшэр үбгэн хүгшэтэеэ сээнтэр ороһон байгаа.

- Бурхан, абарыт, бууса, малнай хосорхонь лэ! Яаха хүн гээшэбиб? Хүн зон, абарыт! - гэжэ Мүнгэтын хүнды тала дайдаар дүүрэн хашхарба. Оог хуугай абяаниинь хада уулаар, хүнды тохойгоор "абарыт, абарыт" - гэжэ дабхар дабтан, сууряатана. Эгээл энэ үедэ дүтүүр Байсын хүндыдэ хониео адуулжа байһан, сэрэгэй албанһаа һаяхан ерэһэн залуухан Мүнхэ хүбүүн энэ сууряа дуулаад, залд гэжэ, хада өөдэ морео шабхадан гүйлгэбэ. "Сэсэгэй абяан. Сэсэгни яагаа гээшэб?!" Үнинэй ханилдаг Сэсэгэйнгээ абяае хаанашье, хэдыдэшье хүн һүхирэг, илгаруулхал. Доошоо харахалаарнь, хүршэ Мүшэр үбгэнэй буусые түймэр бүһэлэн дүтэлжэ ябаба. Моринойнгоо шадал мэдүүлэн, Мүнхэ түргэн доошоо шуумайба. "Урдаһаань гал табиха, хоер гал уулзажа унтарха еһотой... Түргэн үрдихэ хэрэгтэй", - гэжэ сахилгаан бодолнууд толгойдонь зуралзана. Моринһоо шуумар шамдуун буужа, бүдтэ гал носоожо, бууса тойрон гүйбэ. Хуурай хагда ногоондо гал һурд аһажа, одоол хүүешэбэ.

Хоер хүсэтэй гал түймэрнүүд урда урдаһаа тулалдахаяа дай-ралдаһан юумэ үнэһэн тоборог болгон, шуухирса дүтэлбэд. Хоер хүсэтэй гал уулзажа, носолдоһоор унтарба...

Мүнхын хойшоо бууса тээшэ эрьежэ харахадань, Сэсэг басаган нэгэ уйлан, нулимсаяа аршан, нэгэ баяртай энеэн, яаруу дүтэлжэ ябаба. Мүнхэ урдаһаань баһал гүйбэ: хоер инагууд дуранай халуун дуранда абтан, тэбэрилдэшэбэд.

- Мүнхэ, хүлисыш даа намайе, хадамда намда гарыш гэхэ-дэшни, арсаа бэлэйб, би гансал шамдаа дуратайб! Хүлисыш даа намайе, - гээд, бүри шангаар Мүнхые тэбэринэ.

- Сэсэгни, би шамайе хүлисэнэб. Бидэ хоерой дуранай хүсэн галай хүсэнһөө хүсэтэй байба ха юм даа.

Хоер инагууд хаб хара болотороо шатаһан газарай хүрьһэ гэшхэн, тэбэрилдэн байгаад һэн.

Сультим университедэй хэшээлһээ ерээд, орон дээгүүрээ хубсаһатаяа хэбтэшэбэ. Толгой соонь ехэл хүлгүү. Үнгэрэгшэ зунай шалгалтын үедэ уулзаһан инаг Дулмаяа һанана.

"Дулмамни, мүнөө. хаанабши? Эжынь бэе ямар хаб, али амиды мэндэ дээрэнь уулзаха байгаа гүб? Хүндөөр үбдөө гэлсээ һэн. Байза, үглөөдэр багшадаа хэлээд, Ярууна нютаг ошохом", - гэжэ эрид шиидэбэ.

Газаа алтан намар. Энэ зун сэсэглэһэн сэсэг, набшаһад шар-лаад, мүнөө хэндэшье хэрэггүй боложо, һалхинда хиидэн байна бшуу. Харин Сультимэй сэдьхэлдэ үнгэрэгшэ зу­най мартагдашагүй үдэшэ набшаһан мэтэ шарлаагүй, бүри шанга элшэ хүсөөр орьелжо дурсан һанагдажа эхилбэ....

Сультим сүлөөтэй сагтаа гарагай бямбада Улаан-Үдэ хотын сэсэрлиг соо үнгэргэгдэдэг залуушуулай хатар нааданда харгылдаг болоо һэн. Тэрэншье ойлгосотой, юуб гэбэл, Суль­тим багшанарай университет дүүргэхэ дүтэлжэ ябаа.

Наһанай һайхан нүхэртэй болохоо хэншье һанадаг, эрмэл-зэдэг бшуу. Нүхэд хүбүүдынь барагсаан хани инагуудтай болоһон тула тэдэнээ һугабшалаад, Бурдрам, оперо болон ба-ледэй театр, кинотеатрнуудта ошодог болоһоор үнинэй. Теэд хэдыш олон басагадтай танилсабашье, Сультим өөртөө таарама, өөрыень ойлгохо инагтай мүнөө болотор уулзаагүй. Өөрынь гэм гү, алй хүнтэй ехэ халдасагүйһөө гү, бү мэдэе.

Нүхэдынь шогложо: "Шэлэ шэлэһээр, ганса гозон бэе үлэхэш даа. Нэгые зүрхэлжэ ургадыш", - гээд энеэлдэхэ.

Мүнөөшье Сультим сагаан самсаяа, хара үмдэеэ элюурдэбэ. Гэрэлэй үрда буржагар үһэеэ һамнаад, "Шипр" одеколон нюуртаа, хубсаһандаа шарьюулба. Үшөө дахин гэрэлэй урда байжа өөрыгөө хараад: "Заа, бэлтэгэр томо нюдэнүүд, сэхэ хамар, сэбэр шарай, үндэр бэе, бэшэ юун хэрэгтэйб. Яһала басагадые эрьюулхээр бэшэ аал?" - гэжэ еөрыгөө магтаад, сэдьхэл хүдэлгэмэ аялга дуу холуур сууряатуулһаар, сэсэрлиг руу бардамаар алхалшаба.

Хатарай талмайхан дээрэ олон хүбүүд, басагад дүхэриг татан, хүгжэм доро нугалзанад. Сультим сүлөө һандали дээрэ һуужа, басагадые адаглана. "Нюдэ амаа үлүү ехээр будаһан, городой басагад ха. һүүлшын моодоор хубсалһанууд, годи-бэди хиталзан, убайгүйгөөр хашхаралдана, арбаганалдана. Саахануур хүдөөгэй басагад гэжэ эли. Өөһэдын дүхэриг соо аалин намдуу хатаралданад. Үлүү гарамаар нюдэ амаа шэрдээгүй, яһала зохидоор хубсаланхайнууд...

Тэдэ басагад соо гэнтэ өөртэнь дүтэрхы нюур, нюдэ, бэеэ-рээшье сэбэрхэн басагые зохидшообо.

"Энэл басагые тангода урихам", - гэжэ Сультим шиидэбэ. Талаан буруутахадаа, вальсын түргэн, тархи эрьюулмэ аялга эхилшэбэ. Сультим вальс хатаржа шадахагүй байба. "Зай, хүйхэр, яаха гээшэб? Сэхэ бүхэеэ хэлээд, аалин танго хатарая гэхэм ха", - гэжэ бодоод, басаганда дүтэлбэ.

• 
  Сайн, таниие урижа болохо гү? - гээд, гараа һарбайба.
  
• 
  Сайн байна, болохо! - гээд, гарыень бариба.
  
• 
  Хүлеэгты, сэхынь хэлэһүү, вальс хатаржа шадахагүйб. Тангодаял даа, -- гээд, Сультим гуйнгяар нюурыень хараба.
  
• 
  Вальс хатаржа шадахагүй? Ямар ахир, яндан хүбүүн гэ-эшэбта, - гэжэ енгэлээд, - Зай, аалин тангыетнай хатараял даа, - гээд, Сультимые һугадаба.
  

- Танилсая, би Сультим гэжэ нэрэтэйб. Багшанарай уни-

верситедэй оюутан болоноб. Ага нютагайб, - гэжэ зүрхэ орон хүбүүн дуугарба.

- Би Ярууна нютагай Дулма гээшэб. Зургаа һарын бухгал-терай курс дүүргээд, сэнгэжэ, нүхэд басагадтаяа хатарнааданда ерээ һэмди, — гэжэ басаган хэлэбэ.

Бүхыгөө хоюулаа хөөрэлдэжэ, Сультим энэ үдэшэ Дулмаһаа һалахаар бэшэ. Хатар-нааданай дүүрэтэр садатараа хатарбад. Залуушуул булта шууялдан бүлэг болоһоор, олонхинь хоер хоероороо сэсэрлигэй үүдээр иишэ тиишээ тарабад. Сультим Дулма хоер гараа барисалдан, инаг дуранай хүсэтэй охиндо абтан, сэсэг намаагай үнэрөөр анхилһаар ябанад. Нэгэ үндэһэнһөө ниилэн ургаһан һарбагар хуһан модоной хажууда тогтобод. Ниилэжэ ургаһан модоной оеорто хоюулаа нэнгэн, таалалдажа эхилбэ.

• 
  Дулма! Энэ ниилээд ургаһан модон шэнги хоюулаа ни­илэн, хэтэ мүнхэдөө ябахабди, зай гү? - гээд, Сультим Дулмые дахин таалана. Дулма Сультимые бүри шангаар тэбэрижэ,
  
• 
  Иимэ ехээр түрүүшынхеэ дурлабаб. Энэ модон бидэ хоерой инаг дуранай гэршэ болог, - гээд, хуһан модо тэбэреэд үндэбэ.
  

Сультим Дулмаяа байрадань хүргөөд, тэндээ үлэшөө бэлэй. Үглөөдэрынь Ярууна ошохо автобуста Дулмаяа һуулгажа үдэшөө....

Сультим тэрэ мартагдашагүй үдэшые аятайханаар һанажа, дурсажа дүүргээд, түргэн оронһоо һуга харайн бодожо, үглөө-дэртөө Ярууна ошохын тула эртээнһээ билет абахаяа авто­вокзал руу яарашоо һэн.

ҮМСЫН АЖАХЫ

Үмсынтөө үхэр малда үбһэ үгэхэ сомоотой һүри задалан, һэндэжэ абахадамни, үбһэ ногооной аятай хоншуу үнэр анхи-лаад, ухаан бодолым һэргээн сэлмээнэ. Энэ үедэ бага наһан һанагдаад, олон лэ бодолнууд түрэнэ.

Буряад зон адууһа малгүй байдаггүй, байгаалиин лэ табисуу-раар зохеогдоһон байдалтай.

Урдань хэр угһаа хойшо элинсэг хулинсагнай малаа дахан хоолойгоо тэжээжэ хубсалжа, байдалаа түбхинүүлдэг байһан бшуу. "Мал хараха - ама тоһодохо" гэжэ зон дэмы хэлэдэггүй еһотой даа.

Түрэл буряад арадыем түрүүн большевигүүд адууһа малһаань холодуулжа, "нюдарган, баян", "арадай дайсан" гэжэ хардан, хэды олон бэрхэ ажалша малша зониие хүйтэ нойтоор сүлэлгэдэ, түрмэ түлшын оеор руу хаяаб? Хэды олон зон буудуулжа хосорооб? Тэрэ үедэ "үмсын мал үсөөнөөр баригты" гэжэ шэрүүнээр зонхилдог, тоолодог, үлүү мал барибал, гэмнэдэг байһан бшуу.

Мүнөө дэлгүүрэй үедэ хоер хүлтэй "шононууд" малыеш хороожо, амар заяа үзүүлнэгүй. Хэдышье энэ этэгээдүүдэй буляагаа, хулуугаашье һаань, буряад арад үбһэ хоол бэлдээд, үхэр малаа үдхэжэл байха даа.

Үни холо үнгэрһэн бага балшар наһандаа эжыгээ дахан, гар хажуураар үбһэ сабшажа һураһанаа һанагшаб. Долгоржаб эжымни намда наймааһаа хүүгэдэй бишыхан гар хажуур худалдажа абаад, эшэ, барюул зохеожо, хурсадхаад үгэбэ. Ноен уулынгаа арын ой модоной талмай төөлмэгүүдые ухашалан сабшахаяа, хүхэ мантан сараа хөөмэгшэлэн, тэргэдэ оруулаад, зүүн тээшээ, Хүһөөшэ хүндые үгсэн дугшуулбабди. Ноен уулынгаа арын ой соо орожо ябахадаа, үргэдэг табисын хажууда тогтожо, эжымнай абажа ябаһан эдеэнһээ үргэбэ.

- Юумэтэйл ябахадаа, орон дэлхэйдэ, нютаг нугадаа үргэ-жэ ябаарайгты, хүбүүдни. Тон үргэхэ юумэгүй ябаа һаа, мо-ринойнгоо дэлһэнһээ гү, сарай һүүлһээ гү абаад, үргэхэдэ бо-лохо, - гэжэ эжымнай заабарилан хэлэбэ.

Бүлэг хуһан модоной үбэртэ модоор бариһан отогоо заһан, ногоо сабшажа хушаад, дээрэһээнь даруулбабди. Үбһэ дэбдижэ, шэрдэг унтарияа дэлгээбэбди.

Үбһэ ногооншье һайнаар ургаа, сабшахаяал мэдэ. Теэд минии досоом муу. Сабшажа шадахагүйб, яажаш һураха юмбиб?

Хажуураа далайгаад, эндэ тэндэ сабшажа эхилбэб, яашье болоногүй. Ахайнгаа сабшахые харахадаа, урмашахаар, үргэн мүртэй, газарай хүрьһэн дээхэнүүр хяргуулан сабшана. Харин минии хойно үрзылдэн арбайһан ногоон үлэшэһэн байба. Эжымни ерээд, гэмэржэ эхилбэ:

- Яашоо тулюур амитан гээшэбши даа! Доржо, хэзээ шамайе сабшажа һургаха юмбиб? - тиин, хажуурымни абаад, - Али эшэ-ниинь ута юм гү?

Хажуураймни эшые һуладхажа, хүйһэн тушаамни шанга татажа уяжархиба. Тиигээд өөрөө хажуураарни сабшажа үзэ-хэдэнь, ногоон жэгдэхэнээр унажа байха юм.

- Заа, иигээд өөрөе турша даа. Хажуурайнгаа үзүүр дараад сабшахаш, бү яара, бү дэдэгэнэ.

Баһал зүүн гараа һула табяад, муугаар сабшабаб. Эжымни ядаад, зүүн гарыем дүтэ болгон, пулаадаар ооһорлоод уяба. Нугардаггүй зүүн гарыем иигээд нугархай болгобо бшуу. Нэ-эрээшье, дүрыень абажа, ахаяа дахан, яһала һайнаар сабша­жа эхилээ бэлэйб. Тииһээр үдэрэй табазургаан томо бухалай үбһэ сабшадаг болообди. Баалнуудаа асаараа суглуулжа бу халлаад, хүхэ сараараа шэрэжэ, һүрилдэг бэлэйбди. һүүлэ-эрнь cap дээрэ һундалдажа мордоод, Шаазгайтын гол ошожо, сараа уһалдаг, өөһэдөөшье уһанда орожо, эсэһэн бэеэ һэргээдэг һэмди.

Иигэжэ дахин ажаллахаш даа. Үдэшэ отогтоо ерэжэ, борсын талхатай буряад шүлэеэ эдеэд, бүхэ нойроор хурхиршахаш.

Үглөөгүүр һэрихэдэш, эжы үни бодонхой, сайгаа шанан, ха-жуурнуудыемнай дүшэ дээрэ табяад, "бодогты" гэһэндэл, алхаар тос-тос дабтажа байхал даа.

-Абатнай хажуур дабтахадаа, дүшэ дээрэ хүсэд няангүй, халта үргэн татаад, үзүүрыень хабтиилган сохидог һэн. Ниса няагаа һааш, биса сохигдохо. Үмсэ байхадаа, хоер морин косилкатай, тармууртай һэмди. Тиимэһээ үхэр малда хүрэхөөр ехэ үбһэ хуряагаад, үшөө Шэтэ, Шиилкэ абаашажа наймаалдаг һэн. Эрдэниин Болод абыетнай ОГПУ-гэйхидтэ гуша гаран оной хамалган тушаалганаар малыень, хогшол зөөрииень хамталаад, өөрыень түрмын оеор руу хаяа һэн. Тэрэ гэһээр бусаагүй һэн даа, баарһан, - гэжэ эжымнай һанаалдин хөерэбэ.

-Мүнөө абынгаа мэндэ байгааһаань, одоол морин косилкаар обоо хүбөө үбһэ сабшаха һэмди, - гэжэ шаналан хэлэбэб.

-Баарһан, Доржомни абаяа шанална даа. Тиихэдэ яахын аргагүй, сагай эрхэ байдал тиимэ байһан юм. Хара-Шэбэрэй-мнай арба гаран айлнуудай хогшол зөөрииень, мал адууһыень хамталжа, өөһэдыень үри хүүгэдтэйнь Туруханскын сэбдэг хүйтэн хизаар руу модоной ажалда сүлэһэн юм. Тэндэһээ үсө-өхэн лэ хүн тэрьелжэ нютагаа бусаһан гэхэ. Саг жэлнүүд үнгэр-жэ, үнэн байдал тогтонижон мандаха еһотой. Минин тэрэ үе сагые үзөөгүй һаамни, ши, хүбүүмни, үзэнэ, харана бэзэш, -гэжэ хэлээ бэлэй:

... Тэрэ хөөрэлдөөнһөө хойшо тэбхэр гушаад жэл үнгэршэбэ. һаяхан Агымнай Дүүмэ, захиргаан үмсын малшад, таряашадай ажахые улам хүгжөөн үргэдхэхэ тухай тусхай хуули баталан абаба. Эжымни хэлэһэн үгын зүб, үнэтэй байһые ойлгоо бэлэйб.