«Саясат теориясы» пәнінің оқу- әдістемелік кешені (ПОӘК)

Тақырып 1. Саясат қоғамдық өмірдің сферасы – 2 сағат

2.«Саясаттың» мағынасы және мәні. Саясаттың шекарасы.

3.Саясаттың басқа әлеуметтік құбылыстармен өзара байланысы: экономикамен, әлеуметтік және ұлттық назарлармен, мемлекетпен , құқық , адамгершілікпен.

4.Саясаттың салыстырмалы дербестігі.Саясаттың салыстырмалы дербестігі.

ХХ-шы ғасырдың басында политология Америкада қең дамыды. Ал СССР-де политология бұл кездің 80-ші жылдарының ортасына дейін жалған ғылым болып саналған. Марксизм мен Ленинизмге жат буржуазиялық ғылым деп есептеліп, мүлдем зерттелген жоқ. Политологияның қудалалануына көптеген себептер болды? Ең басты себебі – Қеңес үкіметінде ерекше тоталитарлық режимнің болғаны, және сол тәртіпте мемлекет азаматтарына саясат туралы ұғым беру қауіптілігі. өйткені даму заңдарын білу, саясаттың болғаны басқарушы топқа қауыпті болды. Қоғамды басқару процесін тек басшылыққа білу және талдау мүмкін болып саналды. Ал халық азаматтарына керісінше, саясат қалай дамитынын білу қажет емес, олар өздерінің көсемдеріне сену қажет болды. 80-ші жылдардың екінші жартысында қоғамда демократиялық құбылыстар пайда бола бастағаннан бізде де осы тәртіптің керектігі туындады. Мемлекеттің барлық оқу орындарында политология керекті ғылым болып оқытыла бастады. Қоғамдық демократиязация жағдайында білуі керек. 80-ші жылдардың 2-ші жартысынан бастап көптеген түрлі оқулықтар түрлі ғылым мамандарымен шығарыла бастады. Оларды тарихшылар, философтар, экономисттер, құқықтанушылар жазады. Политологияның дамуымен қатар әдейі шығарылымдар шыға бастады. «Полис» (саяси зерттеулер), «Социалдық-саяси журнал», «Ой» журналдарын қолдануға болады. әр ғылымның өз зерттеу мақсаты бар. Қоғамның саяси қарым – қатынасы политологияның зерттеу объекті болып саналады. Объект дегеніміз қоғамның қалыптасуы мен дамуының заңдарын зерттеу. Политология көптеген проблемаларды қамтады. Қоғамдағы барлық қубылыстар саясатқа байланысты, сондықтан барлық жерде өздерін айналысаты проблемаллары кеңейтүге тарысады

Саяси режим (тәртіп) мына түсініктерді қамтлды: монархия, аристократия, охлократия, технократия, анархия, демократия.

Саяси ойдың стилі – радикализм, экстремизм және фанатизм.

Америка саясаткерлері салыстырнасы саясаттың, мен-к саясаттың, саяси институттардың мәселелеріндің бір қатырып қарастарады: соның ішінде биік, мем-т, саяси партиялар, саяси жүйе, субъектілері, саясаттағы бұлғалық (косен).

Саяси ойлаудын ашылады, либерализм, консерватизм, социолизм, демократизм, анархизм.

Саяси келесі формулары береді: ғылыми утопияның, діннің т.б.

Саясаттану жас ғылым басқа ғылымдардын көп нәрсе алған? Сонын ішінде философиядан дүние танылдық позицияны алған (бихевиоралдық әдіс). Саясаттануды оқып танушы адамдар бірқеттар бір қатар мәселелерді конектілді, және қатысып, еңегі оқығаларға өз қатысын анықтауға береді.

1) өз мүдделерін іске асыруға, қорғауға бағытталған және саяси билікті басып алуға, қолында ұстауға, оны пайдалануға тырысушылықпен байланыс¬ты мемлекеттер, топтар, ұлттар, үлкен әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастар саласындағы азаматтар мен жеке адамдар билігінің мекеме, бірлестіктердің қызметі;

2) мемлекеттің істеріне қатынасу, оның қызметінің түрін, мақсат, мазмұнын, анықтау;

3) адамзат қоғамының даму тарихында бұл ұғым көбінесе шебер жасырылған басшылар мен оның сыбайластарының ниеттерін, мақсаттарын және амал-әрекеттерінің түрлерін білдіреді;

4) әдеттегі тілде - адамдардың өзара қатынастарында белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған іс- әрекеттің сипаты;

5) мемлекеттік және қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелер немесе оқиғалар жиынтығы.

Саясаттың негізгі функциялары - қоғамдық өмірдің негізгі салаларын интеграциялау, қоғамның біртұтастығын және тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Саясаттағы бұқаралық көңіл-күй - адамдар қауымының басым көпшілігін қамтитын психологиялық жағдай. Адамдар үшін субъективті сигналды реакция жайлылық пен жайсыздықты, әрі негізгі үш жағдайды білдіреді: біріншіден, жалпы өмірдің әлеуметтік-саяси жағдайларымен көңіл толушылық немесе көңіл толмаушылық деңгейін білдіреді; екіншіден, анықталған жағдайдагы адамдардың әлеуметтік-саяси талаптарын жүзеге асыру мүмкіндіктерін субъективті бағалау; үшіншіден, талаптарын жүзеге асыру үшін жагдайларды өзгертуге ұмтылу.

Саясаттағы бұқаралық көңіл-күй "саяси сана", "саяси мәдениет", "саяси мінез-құлық", "саяси жүйе" сияқты ұғымдарга қатысты субкатегория болып табылады. Бұқаралық көңіл-күй кеңестік қоғамтанудағы дәстүрлі "қоғамдық көңіл-күймен" сәйкес емес. Олар тек әлеуметтік-ережелік бөліктерден тұрмайды, оған басқа құрамдас бөліктер кіреді.

Бұқаралық көңіл-күй табиғаты екі фактор арасында айырмашылық туындаған жағдайда көрінеді: адамдар талаптары (белсенді емес түрде - күту) бір жағынан басым көпшілікке ортақ бұқаралық мұқтаждықтар мен мүдделермен, екінші жағынан өмірдің шынайы жағдайларымен байланысты. Уайымдау түріндегі реакция сан алуан түрде болуы мүмкін: жеккөруден қуануға дейін. Белсенді емес көңіл-күй түрлері: селқостық пен апатия. Жалпы саясаттағы бұқаралық көңіл-күй әлеуметтік-саяси шындықты көптеген адамдардың, бұқараның мүдделері арқылы субъективті бағалау нәтижесі.

Саясаттағы мақсат - саяси қызметтің тиімділігін айқындаушы маңызды құрылымдық элемент. Саясатта мақсат - саясат субъектісінің мүддесі мен мұқтаждықтарына сәйкес келетін нәтижеге қол жеткізу бейнесі. Мақсатнақты саяси қызметтің бастауы емес, оның орталығы. Ол реттеушілік қызметін атқарады. Яғни, саясат субъектілерінің мүдделері мен мұқтаждықтарына сәйкес болашақ әлеуметтік-саяси құбылыстар моделін қалыптастыру. Мақсат үш негізгі бөліктен тұрады: а) саясат субъектілерін қызықтыратын объекті мәні туралы білім; ә) өзінің негізі ретінде саяси мәселе; б) саяси қызмет нәтижесіндегі болашақ туралы түсінік.

Саясаттағы мінез - жеке тұлғаның, адамдардың әлеуметтік қауымдастығының саяси билікті жүзеге асыруға, өздерінің саяси мүдделерін қорғауға қатысу түрі. Саясаттағы мінездің екі негізгі түрін көрсетуге болады: саяси іс-әрекет және саяси әрекетсіздік.

Саясаттағы психологиялық қысым - үкіметтік органдарға, саяси және әлеуметтік құрылымдарға тікелей немесе жанама ықпал ету әдістері мен тәсілдер жиынтығы. Саясаттағы психологиялық қысымның субъектілері формальды немесе формальды емес топтар, ұйымдар, қозғалыстар, т.б. Дж. Магдвик пікірінше, саясаттағы психологиялық қысым субъектілері - "үкімет саясатын, оның негізгі және әкімгершілік аспектілерін әр түрлі ықпал ету түрлерін қолдану арқылы өзгертуге ұмтылатын, әрі үкіметтік билікті қолына алғысы келетін топтар".

Саясаттағы психологиялық қысымның субъектілері тұрақты, белгілі бір құрылымы бар, күтпеген болуы мүмкін. Саясаттағы психологиялық қысымның субъектілері өкілетті және атқарушы билік институттарына ықпал ете алады; олар саяси партиялармен, қоғамдық ұйымдармен, жергілікті билік органдарымен одақтаса немесе күресе алады.

Саясат және дін - дін қоғамдық сананың бір түрі ретінде қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Діни ұйымдар дінге сенушілерді белсенді іс-әрекеттерге тарту арқылы саясатта шынайы күшке айнала алады. Дін саяси өмірге тәжірибелік қызметі арқылы да, әр түрлі діни және әлеуметтік ілімдер арқылы да ықпал ете алады.

Діни ұйымдар, дін басылары мен діни қызметкерлер саясилануда. Яғни, олар қоғамдық өмірге белсене араласып, жастар, әйелдер сияқты топтардың ішкі және сыртқы мәселелерін шешуге атсалысуда. Көптеген елдерде дәл осы әлеуметтік топтар діндар адамдар тобын құрайды. Зайырлы мемлекеттерде дін мен мемлекет ажыратылған.

Саясат кәсіп ретінде - адам қызметінің бір түрі. Кәсіби саясат бұл жеке түлғаның кәсібі болып табылады. Кәсіби-саясаткер саяси кеңестер мен ұсыныстар беруге қабілетті талдаушы, билік технологиялары бойынша маман. Кездейсоқ жағдайдан кәсіби жағдайда саясаткер рөлі әлдеқайда өседі.

Жеке тұлғаның саясатпен кәсіби айналысуының тағы бір аспектісі: саясатпен кәсіби айналысатын адамдар саны аз болуы саясатқа кері әсер етеді. М.Вебер саясатты кәсіп ретінде қарастыра отырып, оларды үш түрге бөлген: "кездейсоқ", "жұмысына қосымша" және "кәсіби". Кәсіби саясаткер - бұл саясат әлеміне жатады, оның кәсіби қызметінің қозғаушы күші саяси шындықты қайта құруға бағытталған тәжірибелік мүдде.

Саясат өнер ретінде - саясат өзін жүзеге асырушы партиялардан, топтар, мемлекеттік мекемелерден және т.б. жақсы дайындықты, жоғары тәжірибелікті, асқан шеберлікті, халыққа қуатты ықпал ете білуді қажет етеді. Саясатта әр түрлі тәсілдер пайдаланылуы мүмкін. Онда келісім де, қысым да, қулық та, алдап-арбау да кездесіп жатады. Саясатты өнерге теңеуі де сондықтан. Дегенмен, басқарушы саясат адамгершілік өлшемдеріне сай келсе ғана айтарлықтай жемісті бола алады.

2. Саясаттың салыстырмалы дербестігін аңықтаныз.

1.Саясат ғылым және өнер сияқты.

2.Объект және ғылым пәннің арақатынастары. Саясат - саясаттанудың жалпы объектісі. Саясаттану пәні ретінде.

3.Саясаттану әлеуметтік ғылымдардың жүйесінде. Саясаттанудың ерекшілігі басқа әлеуметтік ғылымдармен салыстырғанда.

4.Саясаттанулық және гуманитарлық білім құрылымында- саясаттанудың орыны.

5.Саясаттану функциялары: танырлық , ағартушылық, теоретико - методологиялық, ғылыми - қолданбалы, идеологиялық.

Қоғамдық жүйенің сақтауы мен дамуы мақсатында құндықтарды бөліну қалыбы және әдістер: жайында нақты шешімдер қабылданады.

Саясаттың пайда болуы жайында әр түрлі кезеңдерде әр түрлі ойшындармен әрқилы түсіндірілген.

Саясат ең алғышқы түсініктемелер көне шығыс ойшындарының көз қарасы.

Олардың әртүрлі мемлекеттердегі өмірді түсіндіру негіздері:

1. 
   Теологиялық (діни) бағыт. Әр елдердің дамысың әр түрлі монархтардың басқаруын құдайдың жазуы деп түсіндіреді.
   
2. 
   Геосаяси бағыт. Әр елдердің дамысын әр түрлі монархтардың басқаруын табиғат жағдайларымен елбасшысының жеке мінезімен түсіндіріледі бұл қөзқарасын қарағанда саясат өзен, көп табиғи қазба байлықтар мен басқарушының денсаулыға және бейміне және т.б. байлынысты болды.
   

Марксизде ол оның көрсетілген.

Саясат класстық категория болып табылады және бір классты басқа класстардың қажеттігі арқысы іске асырудан марксизм жығады.

Саясат бұл класстың қоғмға тән категория. Алғышқы қоғамдық форматулда саясат б/лады. Онда қоғмдық өмір көсеннің бедей арқысы қалыптассын отуды. Бірақта ол кезде кедей мен байдық арысындағы қақтығыстарды төқтатуға, татуластыруға көсен белігі жетпеді. Қоғамның бүтіндігін сақтаймын және қақтығыстарды отыдатын, мүмкіндігі бар, басқа бір өрғанның пайда болуына қажеттілік туды. Бұл ерекше саяси ұшын мемлекеттің құрылуына желді. Қазіргі заманға көбінесе саясаткерлер мен саясат негативті түрде практикуются әдеттегідей, әңгіме саясат саласында жемқорлықтың күшпілігі, адамгершілігі аз адал емес адамдар және т.б. жөнінде (Қарапайым). Бұл мінездемелермен жай әдеттегі санада келісуге болады, бірақ сол мезетте саясатта одан қомақты идеялар, міндеттер мен жоспарлар барық есепке алу керек.

Қазіргі заманғы қоғамды саясат бірқатар функциялар атқарады және бірқатар мәселелерді шешеді.

1. 
   Қоғамның қабаттары мен топтарының ерекше қызығушылықтарын көрсету.
   
2. 
   Туындаған қайшылықтарды рационализациялау және оны мемлекет пен азаматтарының өркениетті диалогы ағылына бағыттау.
   
3. 
   Тұрғылықты жердігі түрлі адам қызығушылықтарына байланысты күш қолдану арқылы саяси процесстерді басқару және жетекшілікке алу.
   
4. 
   Саяси дамудың тіліділігін қамтамасыз ету.
   

1. 
   позитивті әсер (әсер ету) салалар гүлденіп, дамыды.
   
2. 
   Негативті. Салалар басылып, құрдымға кетеді.
   
3. 
   Нейтралды әдіс. Салаларға араласпау.
   

Саясаттың субъектілері – саясатты іске асыратын және оны жасайтын жеке адамдар, мекемелер.

Бұл екі категорияда өте қозғалысты болып табылады. Белгілі бір жағдайды объект субъектіге айналуы н/е керіснше болуы мүмкін.

Саясаттың субъектілері өте көп. Барлық субъектілері классификациялауға ұйтылыс жасалуда. Олар бір-бірінен өте көп

критерияларымен ерекшеленуі мумкін. Осыған байл. Саясаттануда саясаттың субъектілерін классификациялау алға қатылған. Мұндай классификациялардың өте көп түрі бар. Олар негізге алынған критерийлерге байланысты. өте көп таралғаны:

1. 
   Барлық объектілерді 2 деңгейге бөлу
   

б) институтциялық. Түрлі саяси институттар, мемлекет, партиялар, саяси қозғалыстар

2. 
   Келесі класс-я субъектілердің саясаттағы қатысының характерін негізгі алады:
   

б) әлеуметтік общности, класстар, сословиялар және т.б.

в) субъектілер. Саясатқа шынымен ықпалын тигізу мүмкендігі барлар (жоғарғы шенеуніктер, элита және т.б.)

3. 
   Саясаттағы ұжымдық субъектілердің талдануы (классификациясы):
   

• 
  жоғарғы класс класс – жекелік иегерлері. (банкирлер№ ірі кәсіпкерлер)
  
• 
  орта класс-қызметкерлер, «ақ жағалылар»
  
• 
  жұмысшылар, «көк жағалылар».
  
• 
  Крестьяндар «шаруалар».
  

в) корпоративті

Мамандандырылған одақтар (композиторлар одағы, сүретшілер одағы). Түрлі әлеуметтік общ. Саясатқа әсері бірқатар факторларға байланысты:

1. 
   Қызығушылығы жалпы барлық социумның қызығушылығымен қаншалықты сәйкес келеді.
   
2. 
   Сол әлеуметтік топтың бірлігі мен бірауыздылығының деңгейіне байланысты.
   
3. 
   Қандай да бір топтың саяси даму деңгейіне байланысты
   
4. 
   Саяси поселінің не б беделінің жоқтығы.
   
5. 
   Бұл әлеуметтік общность қоғамдық иерархияда қандай қоғамдағы имиджына бойл. Осы факторларға қоғамдағы салмағы, орны және саяси дамуға ықпалы байланысты.
   

Орта ғасырда саясаттың діни – этикалық түрі қалыптасты. Оның негізін салушы – Фома Аквинский. Ол саяси билікті құдай орнатады, бірақ мемлекет басшылары құдайдың қалауына қарсы шықса,халықтың оларды құлатуына болады деген байлам жасады. Ал саясатты қазіргідей  түсінуге үлкен үлес қосқан ХVI ғасырда өмір сүрген Италияның ойшылы Никколо Макиавелли. Ол саясатты құдайшылық (теологиялық) түсіндіруден арылтып, саяси ойды қоғамдағы табиғи өмірден туған мәселелерді шешуге бейімдейді. Саяси зерттеулердің өзегі етіп мемлекеттік билікті алды және оны қалай қолға түсірудің, пайдаланудың сан түрлі әдіс – тәсілдерін көрсетті. Осы негізде саясаттануды біздің қазіргідей түсінуімізге жол ашты.

ХIХ ғғасырдың екінші жартысында саясаттану пән ретінде қалыптасты. 1857 жылы АҚШ – тың Колумбия коледжінде профессор Фрэнсис Либер «Тарих және саяси ғылым» деген кафедра ашты. Соның негізінде 1880 жылы саяси ғылымының жоғары мектебі құрылды. 1872 жылы Францияда меклекеттік аппаратта арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың саяси және әлеуметтік ғылымдар ассоциациясы құрылды.

Ең алғашқы саяси кафедра 1662 жылы швецарияның Упсаль Университетінде құрылған. Нағыз ғылым ретінде де «Саясат » ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғысырдың басында қалыптасты. Батыс Еуропамен АҚШ да кең тарады.

Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып, толық қанды қалыптасуына, 1949 жылы ЮНЕСКО-ның басшылығымен құрылған саяси ғылымдардың халықаралық ассоциациясы құрылды. Бүгінгі таңда АҚШ-тың Шығыс елдерінің барлық жоғары оқударында саясаттану жеке пән ретінде оқытылды. әлемнің ең ірі университеттері саясатанушы мамандар дайындайды.

1989 жылдан бері Жоғары Аттестатциялау Коммисиясында саясаттанудан эксперттік сарапшылық кеңес жұмыс істей бастады. 1990 жылы  КСРО-ның ғылым және техника саласы  бойынша мемлекеттік комитеті «саяси ғылымдар» деген атпен саяси ғылым қызметкендерінің тізімі ресми түрде бекітті. 1989-1990- оқу жылдарында Балтық бойы елдерінде  1990 жылдан бастап ТМД-ның басқа елдерінде саясаттану өтіле бастады. Қазір Қазақстанның барлық жоғарғы оқу орындарында дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Сонымен қатар мемлекет саясаткер-политолог мамандығын мойындап, жоғарғы оқу орындарында бұл сала бойынша мамандар дайындай бастады.

2.Саясаттану сабағы және оның ұғымдары. Саясаттану сабағының ғылым ретіндегі өзіндік обьектілері бар. Мұнда тек саясатқа қатысты мәселелер ғана қарастырылады. Саясаттану ғылым ретінде екі жақтылы:
1.Теориялық.
2.Тәжірибелік.
3.Теориялық жағы: ғылыми мәселелерді, саяси ғылым міндеттерін саяси мақсат қою анықтамаларын, саяси даму процестерін, саяси әдістерді зерттейді.
Тәжірибелік жағына: үлгілер, принциптер, саяси технологиялар жатады. Саясаттану үлкен ғылым болғандықтан, оның мәселелері де жетерлік: саяси тарих, саяси иниститут, партия, топ, қоғамдық ой, халықаралық қатынастар. т.б. 

Қазақстанда саяси ғылым туралы диссертациялар төрт пән ойынша қорғалады:

1.Ереже. Саяси ғылым тарихы. Саяси партия. Саяси қозғалыс.

2.Саяси иниститут пен процесс.

3.Саяси мәдениет пен идеология.

4.Саяси халықаралық құрылым мәселелері. Саясаттану  пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы мен жұмыс істеуін зерттейді. Бұл адамзаттың демократиялық қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси – құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың мазмұны  мен жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарстар, жаңаша саясиойлаудың мәні, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, жаңаша саяси ойлаудың мәні, қазіргі дүниежүзілік  дамудың қозғаушы күштері туралы түсінік береді. Ол бұрынғы және қазіргі саяси жүйлерді, адамның санасындағы, көзқарасындағы, мақсат – мүддесіндегі және мінез – құлық, іс - әрекетіндегі саяси өзгерістерді қарастырады. Ол – бір жағынан, құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша болашаққа болжам жасайды. Сонымен саясаттану дегеніміз – саясат туралы, саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым – қатынастары туралы жинақталған ғылым.

3. Саясаттанудың әдіс – тәсілдері мен қызметтері. Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән – мағынасын түсініп-білу мақсатында бірнеше әдістерді пайдаланды. Әдіс деп – зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтады. Оларға салыстырмалы жүйелеу, социологиялық, тарихи бихевористік, нормативтік және т.б. әдістер жатады. Салыстырмалы әдіс - әр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып, олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді. Ол елдегі саяси тұрақтылық пен саяси жағдайды бағалауға, соның негізінде нақтылы саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі. Бұл әдістің негізінде нақтылы саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі. Бұл әдістің әсіресе қазіргі Қазақстан Республикасында алатын орны зор. Себебі, жүргізіліп жатқан саяси реформалардың табысты болуы көбіне басқа елдердің озық тәжірибесін тиімді пайдалануға байланысты болмақ.

Жүйелеу әдісі – саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымның бір бөлігі ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін айналадағы ортамен, басқа құбылыстармен байланысты зерттейді.

Бихевиористік әдіс – жеке адамдар мен топтардың іс - әрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда өздерін қалай ұстауын талдауға негізделеді. Бұл әдісті жақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін адамдардың іс - әрекеттерін талдау арқылы түсініп – білуге болады дейді.

Нормативтік әдіс – қоғамдық игілік қамтамасыз ететін немесе әуел бастан адамға тән табиғи құқықты іске асыруға  барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құбылыстың түрін іздейді. Диалектикалық – матералистік әдіс – табиғаттағы, қоғамдағы және санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен – бірін тығыз байланыста және үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды. Қазіргі демократиялық мемлекеттерде саясатқа байланысты мәселелерді зерттегенде басқа да әдістерді қолданады.

Қай ғылым болмасын белгілі бір қызметтерді атқарады.

1.Танымдық қызмет – саяси білім қоғамдағы оқиғаларды танып – білуге, олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты болжауға мүмкіндік береді.

2.Бағалау қызметі – саяси құрылысқа, иниституттарға, іс - әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға береді.

3.Реттеушілік, басқару қызметі – адамдардың саяси өмірінде өзін - өзі ұстауына, іс - әрекетіне тікелей әсер етеді. Саяси дамудың үрдіс, бағдарын бақылай отырып, саясаттану қоғамдық оқиғаларды тиімді басқару үшін нақтылы мәлімет, мағұлұматтар береді. 

4.Болжау қызметі – ол белгілі бір саяси жағдайларда алдыңғы қатарлы, озық саяси өзгерістер жасауға бағытталған ғылыми негізделген болжаумен аяқтайды. Саяси ғылымның түпкілікті мақсаты сонда.

4.Саясаттанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы және оны оқып – білудің маңызы.

Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста болады.

Сонымен қатар саясаттану экономикалық теориямен де өзара байланысты. Саяси экономия саяси процестерді экономикалық тұрғыдан дәлелдей, жете түсінуге көмектеседі. Оның мақсаты – адамды күрделі әлеуметтік – саяси жағдайда лайықты жөн таба білуге, басқа адамдардың  мүдделері мен құқығын сыйлай отырып, өз мүддесін қорғай білуге үйрету, сонымен қатар ол азаматтарды демократиялық тәртіпті және оны қамтамасыз ететін отырып, ол процестердің негізінде әр түрлі әлеуметтік топтардың өз мүдделерін жүзеге асыру үшін күресіп жатқанына көз жеткізеді. 

Келесі саясаттануғка жақын ғылым - әлеуметтану. Саясаттану саясатты белгілі бір заңдылықтарға бағынып, іс – жүзінде белгілі бір принциптерді жүзеге асыратын, дамып, өзгеріп отыратын процесс ретінде қарайды. Ал әлеуметтану оған процесс ретінде емес, адамдық өлшем ретінде қарап, әлеуметтік ортаның саяси салаға әсерін зерттейді. Саясаттану тарихпен байланыста болады. Ол жүйелі, дәйекті түрде оқиғаның болған уақытына байланысты саяси иниституттар  мен идеялардың дамуы туралы деректерді жинап, суреттейді.

Әкімшілік экономикадан нарықтық шаруашылыққа, тотаритарлық жүйеден демократиялық құқықтық мемлекет құруға өту жұртшылықтың саяси мәдениетін түбегейлі өзгертуді талап етеді. Саяси білім саяси шыдамдылықты, келісімге, ымыраға келуге дайын болуды, өркениетті және заң шеңберінде, демократиялық иниституттар арқылы өз мүдделерін білдіріп, қорғай білуді, әлеуметтік шиеленістердің алдын алып, немесе оларды бейбіт түрде шешу сияқты қасиеттерді қалыптастарады.

Саяси білім азаматтарға қоғамдағы құқығы мен міндеттерін дұрыс ұғынып мемлекеттік, қоғамдық ұйымдарды сыйлауға тәрбиелейді.

1.Саясат ғылым және өнер сияқты ретінде анықтау.

2.Объект және ғылым пәннің арақатынастарын қарастыру.
Тақырып 3. Билік ұғымы. Саяси билік – 2 сағат

1.Билік және саясат.

2.Билік саясаттанудың негізгі категория ретінде.

3.Саяси биліктің функционалдық тағайындауы және маңызы.

Саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта билік теориясы үлкен орын алады. Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі.

Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшын философы, қоғам қайраткері Бертран Рассель (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деген.

Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс {1902 - 1979) экономпкалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деп тұжырымдаған.

Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта болды. Мұнда қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл иеленушілер және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір тапты бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді, адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды.

Ата-аналар билігі.

Мемлекеттік билік.

Экономикалық билік.

Саяси билік.

Әлеуметтік билік.

Құқықтық билік.

Әскери билік.

Рухани билік, т.с.с.

Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің ең негізгі түріне жатады.

Саяси билік бар жерде тенсіздік бар. Мұнла біреулер билеуге құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар.

Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура.т.б. жатады.

Ақпараттық қор. Білім мен ғылым мағлұматтарын алу, оларды тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға шығуда.

1 Телеологиялық анықтама - Билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді

2 Бихевиористтік анықтама - Бұл тұжырымдама бойынша билік басқа адамдардың жүріс – тұрысын, өзін өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс - әрекеттің негізгі түрі

3 Инструменталисттік анықтама - Мұнда билікті белгілі бір құралдарды, амалдарды пайдалану, қолдану мүмкіндігі деп біледі

4 Структуралисттік анықтама - Билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады

5 Конфликтілік анықтама - билікті дау- жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.

3. Биліктің қызметтері, жіктелуі

Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Олар:

1. Қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру.

2. Оның саяси жүйесін қалыптастыру.

3. Әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару.

4. Үкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау.

5. Саяси және басқа қатынастарды бақылау.

6. Белгілібір қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекеттік құрылысты құру.

7. Қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қолдау.

8. Дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер кезінде шешу.

9. Қоғамдық келісімге, мәмілеге келу. т.с.с. 

1.Жоғары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдарды басқару органдары кіретін өте ірі деңгей.

2.Орта буынды аппараттар мен мекемелерді қамтитын және аймақтық, облыстық, аудандық шенбердегі жергілікті әкімшілік билік кіретін орта деңгей.

3.Адамдар, кішігірім топтар, ұйымдар, одақтар, өндіріс және басқа ұжымдар арасындағы қоғамдық қатынастардың негізі, арқауы болып табылатын, саяси және қоғамдық өзін-өзі басқару өрісін құрайтын кіші деңгей.

Ал демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару мақсатында, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі деп үш тармакқа бөледі. Оның негізін салушы ағылшын ойшылы Джон Локк(1632 - 1704)пен француз ғалымы Ш.Л. Монтескье (1689 - 1753) болды.

Заң шығарушы билік (парламент) заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды анықтайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және әскермен қамтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады халықаралық келісім шарттарды қабылдайды, саясаттың маңызды ішкі және сыртқы бағытын анықтайды. Конституция атынан оның жұмысына арнайы органдар бақылау жасайды.

Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы биліктің бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұмысы заңға негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай қарағанда ол заң шығарушы билікке тәуелді. Бірақ іс жүзінде ол саяси жүйенің маңызды бөлігіне айналған және қоғамдық өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси шешімдер қабылдайды, ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады.

Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заң бұзушылықтан сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдардың, конституциялы жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Оны халық немесе өкілетті мекемелер қалыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз жұмысында тек заңды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік органның немесе қызмет адамының шешімін конституцияға қарсы десе, ол шешім толығымен күшін жояды. Соттың маңызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің өзін қорғауға және сот үкімін бұздыру туралы шағым арыз беруге құқығы жатады.

1. Институционалданған (өзінің басқарушы және тәуелді құрылым деңгейі бар әр түрлі мекемелер түрінде ұйымдасқан, төмен шенділердің жоғары шенділерге бағынышты болып, араларында билеу-бағыну қатынастары орнаған) және институционалданбаған (биресми, басқарушы және атқарушы топтар анық, ашық көрсетілмеген) биліктің түрі.

2. Жұмыс істеу саласына байланысты билік саяси және саяси емес болып бөлінеді.

3. Құқықтық шегіне, құдіретінің мөлшері мен саласына қарай билік мемлекеттік, ассоциативтік болып, сыртқы саясат қатынастарында, дүниежүзілік ұйымдар мен одақтардың халықаралық билігі болып жіктеледі.

4. Биліктің субъектісі бойынша парламенттік, үкіметтік, соттық, дербес, ұжымдық, т.с.с. болып топталады. 

5. Қолданылатын әдіс, тәсіліне қарай үстемдік, озбырлық, басқа түрлерді еріксіз көндіру, сендіру, ерік, бедел, т.с.с. билігі болып бөлінеді.

6. Әлеуметтік түріне қарай феодалдық, буржуазиялық, т.с.с. болып бөлінеді.

Сонымен қатар билікте “объект” , “субъект” деген ұғымдар бар. “Объект”- өзгертуші, “субъект” – іс-әрекетті жасаушы. 

Биліктің объектілері: 

1.Мемлекет.                                6. Әкімшілік.

2.Ел.                                            7. Ведомстволар.

3.Аймақ.                                      8. Ұйымдар.

4.Штат.                                        9. Өндірістер.

5.Республика.                            10. Жеке тұлға.

Биліктің субъектілері:

1.Мемлекет.

2.Әлеуметтік топ, тап.

3.Әлеуметтік топтар жүйесі.

4.Әлеуметтік топтарға сүйенген шағын адамдар тобы.

4. Қоғамның әлеуметтік саласындағы билік

1.Институционалдық белгілі құқықтардың өзгелердің сұранымына байланыссыз ықпал жасауы.

2.Субъектінің қызметі мен қоғамдық міндеттерді орындайтын қызмет әдістері.

3.Қоғамдық пікірлердің даму динамикасына ықпал ету мүмкіндігі.

4.Әлеуметтік жағдайларға қол жеткізетін басты критерийлер.

5.Белгілі әлеуметтік жағдайдың иелерін көтермелеу.

5. Биліктің легитимділігі

Билік саяси және мемлекеттік болып екіге бөлінеді.
Саяси билік таптық, топтық және жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.

Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға жеке құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.

Мемлекеттік биліктің заңдылығы оның легитимділігінен білінеді. Легитимдік (латын тілінде заңдылық, шындық деген мағынаны білдіреді) дегеніміз- халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен шешімдерін растауы.

Демократиялық жағдайда мемлекеттік билік легитимді болуы үшін мынандай екі шарт қажет.

Ол халықтың қалауы бойынша қалыптасуы және көпшіліктің еркіне қарай орындалуы керек. Яғни, мемлекеттік биліктің басшысын белгілі бір мезгілге тура немесе жанама түрде халық сайлауы керек және оның жұмысын бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс. 
Мемлекеттік билік конституциялық қағидаларға сәйкес жүзеге асырылуы керек. 

Немістің көрнекі ғалымы Маркс Вебер билік басына келудегі легитимдіктің үш үлгісін көрсетті:

1.Әдет-ғұрыптық легитимдік – халықтың санасына сіңген, әбден бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенеді. Мысалы: хан, патша, сұлтан, т.с.с.

2. Харизматикалық легитимдік – ерекше батырлығымен, адалдығымен немесе басқа үлгі – қабілет-қасиеттерімен көзге түскен адамды басшы етіп жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы: Мұхаммед пайғамбар, т.с.с.

3. Ақыл-парасаттың, құқықтың легитимдігі – қазіргі саяси құрылым орнатқан құқықтың ережелерге, тәртіптің ақыл-ойға сыйымдылығына негізделеді.
Мемлекеттік құқықтың тәртіптің легитимдігінің ең биік дәрежесіне Конституция жатады. Мысалы: 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа конституциясы саяси билікке нақтылы легитимділік берді. Онда Қазақстан Республикасын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасы – призиденттік басқару нысанасындағы біртұтас мемлекет. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Республика президенті мемлекет  басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Ол - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары бостандықтарының рәмізі әрі кепілі. Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Конституциялық Кеңес республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасының Конституциясы үстінен қарауды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган болып табылады.

Билік- бұл кейбіреурдін басқа біреулерге қадым қатынасы еркіндінен іс – қышылы басқа біреурге еркін болып отырады. Кең биіктің көптеген түрлері турасы айтуға болды. Біздер ұшындардағы және жанұядағы билік турасы айтумыға болады. Бірақ саясаттану жалпы қоғамдағы биікті қадыстырады. Бұл билікке барлық қоғам мүшелері бағынуға тиіс, ретінде болады. Бұл биік нақты мемлекеттік мекелелермен іске асып жатса, (парламент пен президент пен қадулы құрылымдармен).

Біздер саяси билітың іске асуын айтып отырмыз. Бұл мемлекеттік билік. Бүгінгі күнде биліктің пәні туралы ңақты қөзқадас жоқ. әртүрлі бтлік жайлы тұтырынданалар бар.

1. 
   Теологиялық.
   

2. 
   Бихевиолистикалық.
   

3. 
   Психологиялық.
   

Билікті алғаннан соң ол басқа адамдардың үстікен билеу құқығына не болады, оған өзі қанағаттанды және енді оны өз кемшіліктері типті мазаламайды.

Билік, билік жүргізу қатынасы және бағынушылық қалайды ені әлементтің бар екендігін болжайды.

1. 
   қалайда біреу билік етуді қалауы қажет
   
2. 
   бағынуға дайын адамдар болуы қажет сондықтан да билікті қатынастарда барлық адамдар 2 категорияға бөлінеді биліктің субъектілерімен объектілері.
   

а) бұйрық беруді қалаушылық

б) субъект жұмысындағы кейбір мәселелерде белгілі бір компетенция қажет. Айта кететіні, билікке ұмтылушылық барлық адамға тән емес. Көптеген адамдар үшін (билік) басқа адамдарға билік жүргізу тым қажетсіз, өткені оларда жауапкершілік сезімі, адамгершілік борымы тым жоғары және бұл категориядағы адамдар басқа адамдар өміріне өкпемдер жүргізу жауап кершілінен өорқады, яғни олар билік жүргізуге дайын емес. Басқаша айтқанда билік объектісі кеңірек, түрлі.

Объектінің өз еркімен субъектіге бағынып және оның айтқанын орындауының бірнеше түсініктемесі бар.

а) объект субъектінің еркін қорыққанынан және билік құрылымдар жағынан қандай да бір санкциялардан сескенгенінен өз еркімен бағынады. Мұндай ситуация көбіне демократиялық емес мемлекеттерде кездеседі. (тоталитарлық, автолитарлық).

б) табиғы бағыну жеке адамның (индивидтің) әдеттерінің күшінде жатыр, жүз жеге бойы қандай да бір белгілі билікке әдеттенген халық (индивидтер) осы әдеттен өте қиын шықты және соның ішінде басым бөлігі ОССРОның орнатқан тоталитарлық режимі.

Сталиннің жеке басына табыну орыс халқының мемлекет басында тек бір адамды көру әдетімен түсіндіріледі. Ресей үшін әрқашан патша үйреншікті болатын яғни ол Ресейдегі тәртіп пен биліктің келбетін көрсететін. Төңкеріс (революция) барысында монархия жоғалтылса да№ бірақ әдет қалды.

в) бағынушылық билікті таратушылардың (жеке басының) беделінде жатыр, яғни сол берілген билік таратушы сол елдің ешқандай азаматында жоқ қасиеттерге не ақылды да дана сондықтанда билік оған тиесілі деген қоғамда пікір қалыптасқан. Басқарушының беделі шығнайы немесе жалған болуы мүмкін. Шынайы бедел – берілген адамның қасиеттері оған жазылған қасиет түрде сәйкес келуі. Жалған бедел – құралған пікірдің адам қасиеттеріне сәйкеспеуі.

Шынайы беделге негізделген билік – ең беделді, сенімді билік болып есептеледі.