Ш. Т. Таубаева педагогика ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 203.61 Kb.
|
|
УДК 159.9(075.8) ББК 88.52 я73 А 37 Басылымға ҚазМҚПУ-нің Педагогика жəне психология факультетінің ғылыми кеңесі ұсынған ПІКІР ЖАЗҒАНДАР: Ш. Т. Таубаева — педагогика ғылымдарының докторы, профессор Х. Т. Шериязданова — психология ғылымдарының докторы, профессор Л. К. Көмекбаева — психология ғылымдарының кандидаты, доцент А. Т. Ақажанова — психология ғылымдарының кандидаты, доцент А 37 Девиантология: Оқу құралы.— Алматы: Нұр-пресс, 2009.— 126 б. ISBN 9965-813-75-2 Еңбекте "Девиантология" жаңа курсына қатысты дəрістердің қысқа мəтіндері мен əдістемелік нұсқаулар берілген. Аталған курс магистра- тураның 2-курсында жəне күндізгі, сырттай оқу бөлімдерінде оқыты- лады. Кəмелетке толмағандардың девиантты мінез-құлқы психологиясының болмысы, негізгі теориялық-əдістемелік қағидалар, ауытқушы мінез- құлық түрлерінің жіктелімі, жас жəне тұлғалық ерекшеліктер, асоциалды жəне қоғам тəртібіне қарсы топтардың құрылу тетіктері, психологиялық- педагогикалық превенция жəне интервенция əдістері ашылады. Ауытқу- шы мінез-құлықтың қалыптасуына Бүқаралық ақпарат құралдарының ықпалы мəселесіне, балалар мен жасөспірімдердің педагогикалық жəне əлеуметтік қараусыз қалуы, олардың мінез-құлықтарының "жəбірлену- шілік" мəселелеріне баса назар аударылған. Девиантты мінез-құлықты зерттеудің заманауи психологиялық əдістерінің негізгі қағидалары түсіндіріледі. Оқу құралы магистрант-психологтарға, студенттерге жəне кəмелетке толмағандардың девиантты мінез-құлықтың əртүрлі көріністерін ғылыми тұрғыда қарастыратын зерттеушілерге арналған. ББК 88.52 я73 А © А. Т. Ақажанова, 2009. ISBN 9965-813-75-2 © Нұр-пресс, 2009. 0303010000 00(05)09 3 Мазмұны Алғы сөз............................................................................................4 «Девиантология» курсын оқытудағы əдістемелік нұсқаулар......7 Дəрістер мазмұны ...........................................................................8 Курстық жəне дипломдық жұмыстардың тақырыптары .........102 Аттестациялау сұрақтарының тақырыптары ............................104 Емтихан сұрақтары .....................................................................105 Психологиялық-педагогикалық глоссарий ...............................108 Ұсынылатын жəне қолданылған əдебиеттер ............................117 4 АЛҒЫ СӨЗ Тəуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқан ұрпақтарын тəрбиелеу мен оларға білім берудегі маңызды бағыт — балалар жəне жасөспірімдермен жүргізілетін психологиялық жəне педагоги- калық жұмыс. Жасөспірімдердің қылмыстық істерінің өршуі, əлеуметтік жетімдік пен жасөспірімдердің назардан тыс қалуының етек алуы барлық азаматтық институттарға бірнеше міндеттер жүктейді: кəмелетке жетпеген азаматтардың құқықтық əлеумет- тенуі мен мемлекетімізде болып жатқан өзгерістерге бейімделуін жетілдіру мақсатында кешендік жəне кəсіби шаралар даярлау. Кəмелет жасқа толмаған балалардың девиантты мінез-құлық мəселесі осы жас санатына қандай да бір қатысы бар адамдарда аса қызығушылық тудырады. Бүгінгі таңда осы туындаған мəсе- лені тек ғалым — философтардың, заңгерлердің жəне социолог- тардың ғана терең зерттеу қажеттілігі өзекті емес, сонымен қатар жоғары оқу орындарын бітірушілер үшін де өте маңызды, себебі олардың əрі қарайғы іс-əрекеттері тікелей тəжірибе тұрғысынан араласуды жəне осы бағытта қолданылатын ескірген əдіс-тəсіл- дерді қайта қарап, жаңартуды талап етеді. Отбасы институттары мен мектептердің, интернаттар мен жабық мекемелердің жұмыстары əлсіреді; жоғары оқу орындарының студенттері мінез- құлқында ауытқулары бар балалармен жұмыс жасау үшін қажетті білімдер мен нақты дағдыларды меңгермеген. Отбасы мұқтажды- лығының əлеуметтік-экономикалық мəселелері, имандылық пен адамгершіліктің болмауы, өмірге деген тұтынушылы-өзімшілдік қарым-қатынасы кəмелетке толмаған балалардың өзіне жəне айналасындағы адамдарға байыпсыз қарауын туғызады. Адамгер- шілік пен құқық туралы түсініктер тек сөз жүзінде ғана қалып, олардың мінез-құлықтарының негізгі реттеушілері бола алмады. Нəтижесі — бақылаусыз қалған жəне тастанды балалардың саны өсуі, отбасы мен қоғамның мəдени-моральдық бастауларын бұр- малау мен елемеу, мінез-құлықтың қоғам тəртібіне мүлдем сай болмауы. Бұның барлығы нашақорлыққа, ішімдікке салынушы- лыққа, жасөспірімдердің жезөкшелікке салынуына, ұрлыққа, то- науға, бұзақылыққа жəне т.с.с. заң бұзушылықтарына əкеледі. Педагогикалық ұжымдар (гимназиялар, колледждер, жоғары оқу5 орындары) жетім балаларға қатысты атқарылатын жұмыс сипатын əлі толық түсінбейді жəне осыған қатысты ғылыми тұрғыдан негізделген əдістемелерді білмейді. Бұл міндет кəмелетке толмаған балалармен айналысатын комиссия мен инспекцияға жүктелген. Олардың қызметтік міндетіне жасөспірімдердің мінез-құлықта- рының деструктивті түрлеріне əкімшілік тұрғыдан ықпал ету кіретін. Кəмелетке толмаған балалар үшін əділ сот жүргізуге қатысқан Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының өкілдері ең ірі шара қабылдады. Олар халықаралық заңнамаларға («Балалар құқығы туралы Конвенция», 1989 жыл; кəмелетке толмаған балалар арасындағы қылмыстың алдын алу туралы БҰҰ-ның басқарушы қағидалары; «Пекин ережелері» атты Эр- Риядтық қағидалар, 1990 жыл), сонымен қатар Қазақстан Респуб- ликасының заңдарына (ҚР Ата заңы, 1995, «Қазақстан Респуб- ликасындағы бала құқығы туралы» заң, 2002 жəне т.б.) негізделіп жасалынған «Қазақстандағы Ювеналды юстиция» жобасын ұсынды. Басты мақсат — заң бұзушыларға қатысты əділетсіз қарым-қатынасты өзгерту. Осындай бағытта «Ювеналды юстиция жүйесіндегі əлеуметтік қызметкерлердің кеңес беру жəне қарым — қатынас жасау дағдылары» атты практикалық семинар өткізілді (Жазғы мектеп, ЮНИСЕФ, шілде 2005 жыл). Осы жəне басқа да шаралар мінез-құлықтарында ауытқушылық бар кəмелетке тол- маған балалармен жүйелі жəне мақсатты түрде жұмыс істеудің негізгі мəселелерін шеше алмайды. Осы қалыптасқан жағдай педагогикалық жоғары оқу орындары студенттерін кəсіби даяр- лауға өзгерістер енгізуді талап етеді. Себебі олар мінез-құлқы мен дамуында ауытқулары бар жəне оқу пəндерін меңгеруде қиын- шылыққа кездесетін балалармен жəне жасөспірімдермен кəсіби жұмыс атқаруы қажет. Курстың мақсаты: студенттердің кəмелетке толмаған балалар мен жас өспірімдердің мінез-құлықтарындағы ауытқуларды бол- жау жəне алдын алу бойынша түсініктері мен психологиялық жəне педагогикалық білімдерін жетілдіру. Курстың міндеттері: y Студенттерде нормадан ауытқушы мінез-құлық табиғаты туралы теориялық білім қалыптастыру; y Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына əсер етуші жағым- сыз факторлар туралы студенттердің білімдерін жетілдіру; 6 y Студенттерді кəмелетке толмаған балалардың мінез-құлықта- рындағы ауытқушылықтың негізгі алдын алу шараларымен таныстыру; y Бағдарламаның мазмұнына сай балалармен жəне жасөспі- рімдермен түзету — реабилитация жұмыстарына арналған тре- нингтік сабақтарда студенттердің практикалық дағдыларды иге- руіне жағдай жасау. Пререквизиттер: y Девиантологияның негізгі терминдері мен ұғымдарын білу; y Мінез-құлқында ауытқулар бар кəмелетке толмағандар тура- лы мəлімет жинау; y Білім беру жəне тəрбиелеуде қиындықтар көретін балалардың ата-аналарымен сабақтар жоспарлау; y Мінез-құлықтың ауытқу себебін анықтау бойынша диаг- ностика; y Тұлғааралық дау — жанжалды шешу мақсатында балалармен, ата- аналармен жəне педагогикалық ұжым мүшелерімен кеңес өткізу; y Ата-аналар мен балаларға арналған түзету жəне тренингтік сабақтар. Берілген курсты оқу нəтижесінде магистранттар мен студенттер кəмелетке толмаған балалардың мінез — құлқындағы ауытқу тура- лы ғылыми тұрғыда негізделген, толық түсінікті қалыптастыру мақсатында ауытқушы мінез- құлық мəселелерінің бүгінгі таңдағы жағдайы жəне қолданылатын əдіс-тəсілдердің əр алуандығы туралы білім алады. Осы пəнді оқытар алдында оқытылатын пəндер тізімі: «Жалпы психология», «Əлеуметтік педагогика», «Психогенетика», «Заң психологиясы», «Конфликтология», «Жеке тұлға жəне топ пси- хологиясы», «Əлеуметтік психология», «Психологиялық кеңес беру негіздері» жəне т.б. Осы оқу құралында дəрістердің қысқаша мəтіндері, бағдар- ламада көрсетілген тақырыптардың мазмұнын меңгеруге қатысты нұсқаулар берілген. Қосымшада практикалық сабақтар барысында қолданылатын «Əлеуметтік-психологиялық тренингтердің» кейбір түрлері қолданылатын əдебиеттерімен бірге берілген. Магистрант- тар мен студенттердің бастапқы дереккөздермен атқаратын өзіндік жұмысына баса назар аударылған. 7 «Девиантология» курсын оқытудағы əдістемелік нұсқаулар 1. Оқу құралы 11 тақырыптың негізгі мазмұнын толық ашатын дəрістерден тұрады. Мақсаты — заманауи психологиялық теория- ларға сүйене отырып, кəмелетке толмаған жастардың девиантты мінез-құлықтарының негізгі мəселелері туралы қысқа, жинақы мəлімет беру. 2. Ауытқушы мінез-құлық тақырыбы пікірталас тудыратын жəне пəнаралық сипатты тақырып болғандықтан, берілген оқу құралының қысқаша дəріс конспектілері əр тақырыптан кейінгі көрсетілген бастапқы дереккөздерді алмастыра алмайды. 3. Алған білімді меңгеру деңгейін бекітуге арналған сұрақ- тардың көмегімен тексеруге болады. 4. Төмендегі нұсқауларға сүйену қажет: y тақырыптардың атауларымен танысу жəне олардың əрқайсы- сы туралы жалпы хабардар болу; y тапсырмаларды орындау жəне қажетті материалдарды іріктеу барысында оқытушымен кеңескен жөн; y тақырып бойынша дəріс тыңдаған соң, оқу құралындағы мəтінмен салыстыра отырып, оны өз бетінше конспектілеп алу қажет; y ұсынылған əдебиеттермен танысып, конспект дайындау; y бастапқы дереккөздерге сүйене отырып, бақылау сұрақтарына толық əрі дəлелді жауап беруге тырысу; 5.Əлеуметтік-психологиялық тренингтер өткізу барысында «Психолого-педагогическая коррекция девиантного поведения несовершеннолетних» (Акажанова А.Т.— Алматы: КазГосЖенПИ, 2005 жəне «Практикум по девиантологии») атты арнайы курсқа арналған оқу-əдістемелік құралдарды қолдануға болады. 6. Сабақтарға дайындалу барысында психологиялық жəне педагогикалық глоссарийге сүйену қажет. 8 1-тақырып Балалар мен жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы психологиялық жəне педагогикалық мəселе ретінде Тарихқа терең бойлай отырып, біз адамдардың іс-əрекеттерінің іздерін байқаймыз, бұл іс-əрекеттері қазіргі қоғамдық ғылым тілінде девиантты мінез-құлық деп аталады (өзін-өзі өлтіру, нашақорлық, басқаларға агрессивті əрекет, қылмыстық). Негізге алынатын факт ретінде, біз девиантты мінез-құлық — бұл жүйелі немесе көпжақты анықтаушы (полидетерминтті) құ- былыс. Аталған құбылыс пайда болғанда тарихи, макроəлеуметтік, əлеуметтік-психологиялық жəне жеке тұлғалық факторлар бірлесе əрекет етеді. Сондықтан да девиантты құбылыстардың себеп- терінің жиынтығын зерттеу пəнаралық ғылыми міндетті қамтиды. Ғылыми пəндер салаларының ешқайсысында да осы құбы- лыстарды түсіндіруге жəне олардың қоғамдық əрекеттерінің алдын алу шараларын даярлауға қажетті барлық ұғымдық құралдар жоқ. Тек қана жалпыға танымал ғылымдар тобы: əлеуметтану, пси- хология, тарих, этнография, құқықтану, педагогика, психиатрия, генетика жəне т.б. девиантты құбылыстардың барлық «өлшем- дерін» тұтас талдай жəне алынған мағлұматтарды ұйымдастыра алады. Осының барысында психология тұлға деңгейінде девиантты мінез-құлықтың нақты генезисін де («предевиантты синдромды» сипаттай отырып), қоғамдық санкциялардың басты амал-тəсілдерін де, соның ішінде емдеу мен ресоциализацияны да анықтап түсіндіреді. Осы бөлімнің міндеті «мінез-құлықтағы ауытқушылық (де- виация)» ұғымын анықтау болып табылады. Девиация (ауытқушы- лық) көпшілік мақұлдаған нормалар мен белгіленген стандарт- тардан (моральдық, əлеуметтік, заңдық) ауытқыған мінез-құлық деп есептеледі. Психологияда адамның белсенділік деңгейін көрсету үшін іс-əрекет, қарым-қатынас, таным секілді ұғымдармен қатар «мінез-құлық» термині кең қолданылады. Кез келген мінез- құлыққа баға беру əрдайым қандай да бір нормамен салыстыруды қажет етеді. Алайда, өкінішке орай, барлық мүшелері жалпы нормативті талаптарға сай əрекет ететін қоғам жоқ. Ауытқушылық9 əртүрлі формада кездесуі мүмкін: дарындылар, дуаналар, тақуалар, əулиелер, қылмыскерлер жəне т.б. Əлеуметтануда ауытқыған мінез-құлықтың пайда болуының себептерін түсіндіретін бірнеше бағытты бөліп көрсетеді. Н.Смелзер: «девиантты мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нормалар мен типтерге сай келмейтін іс-əрекеттерді түсіну қажет» деп жазған. Кейбір зерттеушілер аталмыш ұғымды анықтауда қосымша, дəлірек анықтайтын белгілерді енгізуді ұсынады. Сонымен, Роберт Мертон «Əлеуметтік құрылым жəне аномия» атты еңбегінде мінез-құлықта ауытқулардың пайда болуының себептері қоғам ұсынған мақсаттар мен оларға қол жеткізу құралдарының арасындағы келіспеушілік деп есептейді, басқаша айтқанда, адамдар аномия күйіне əртүрлі жолдармен бейімделеді: конформизммен немесе мінез-құлықтағы ауытқулардың əр алуан түрлерімен. В. Фокс девиантты мінез-құлық «тəртіп бұзушыны түрмеге қамауға немесе басқа жазаға тартуға əкелетін, нормадан ауытқу» деп есептейді. Бұл анықтамалар «девиантты мінез-құлық» ұғымының мазмұнын едəуір тарылтады, өйткені əлеуметтік-құқық саласының аз ғана бөлігін қамтиды. ХХ ғасырдың басында бихевиористтер мінез-құлық — психологиялық ғылым пəні деп жариялағаннан кейін, адамның мінез-құлқы туралы ғылыми түсініктер кең тарала бастады. Мінез- құлық психологиясының негізін салушылардың бірі Джон Уотсон (1931) мінез-құлық туралы мынандай пікір айтқан: «мінез-құлық — жұмыртқаның ұрықтануы кезінде пайда болатын жəне ағзаның дамыған сайын күрделенетін үздіксіз белсенділік ағыны». Тұлғаның мінез-құлқын зерттейтін бұл пəнаралық саланың қазіргі күйі ынтымақтастық емес, қарама-қарсыластық сияқты көрінеді. Бүгінгі таңда кең тараған əрекеттің бірі девиантты мінез- құлық психологиясы мен психопатологиясының қарама-қарсы- лығы болып табылады, яғни сау жəне ауру психикалық іс-əрекет мəселелерін шектеу, оларды бір-бірінен ажыратып қарастыру. Девиантты мінез-құлықтың айқын мысалы — есірткі заттардың қолданылуы. Оның психологиялық мəселесі (есірткіге психоло- гиялық тəуелділік) жəне медициналық (наркотикті теріс пайда- лану), физикалық тəуелділік — нашақорлық. В.Д.Менделевичтің бұл күрделі мəселені ғылыми тұрғыдан қарастыруы өзекті əрі қызықты. Əртүрлі көзқарастардың біржақты, тайыз кəсібилігін 10 ескере отырып, ғалым «девиантты мінез-құлық психологиясының» ғылым жүйесінде алатын орны туралы өзінің көзқарасын ұсынады. девиантты Психиатрия ↔ мінез-құлық ↔ клиникалық ↔ психология психологиясы Бұл схема девиация түріндегі бір мінез-құлықтық құбылысты мамандардың психопатиялық симптом ретінде де, психологиялық құбылыс ретінде де түсіндіретіндіктерін көрсетеді. В.Д.Менде- левичтің пікірінше, «нормадан ауытқыған кез келген мінез-құлық стереотипін девиантты деп белгілеу анағұрлым адекватты болып табылады». девиантты 1. Психопатологияның белгілерінсіз Норма ↔ мінез-құлық 2. Психопатология негізінде Автор қалыпты жəне гармониялық мінез-құлық құрамын бөліп көрсетеді: психикалық үрдістердің теңгерілуі (темперамент қасиеті), икемділік жəне өзін-өзі актуальдендіру (мінез-құлық ерекшеліктері), имандылық, жауапкершілік, ұяттылық (жеке тұлға деңгейінде). Норма да, ауытқушылық та жеке тұлғаның осы аталған үш элементіне негізделеді. Өз көзқарастарының басты ой желісін ескере отырып, В.Д.Менделевич кітабында мынандай анықтама береді: «Адамның девиантты мінез-құлқы қоғамда қабылданған нормаларға қарсы келетін жəне психикалық үрдістердің теңсіздігінде, бейімсіздікте, өзін-өзі актуальдендіру үрдісінің бұзылуы кезінде жəне өзінің мінез-құлқына эстетикалық жəне өнегелі қадағалаудан ауытқу кезінде пайда болатын қылық жүйесі немесе жеке қылық болып табылады» [14-бет]. Қазіргі кезде девиантты мінез-құлықты зерттеу екі бағытта қарастырылады: біріншісі — психикалық денсаулық нормасынан ауытқыған мінез-құлық ретінде (жүйке аурулары, психосома- тикалық бұзылулар, патологиялық күй жəне т.б.); екіншісі — «əлеуметтендіру — дезадаптация — оқшаулау» құқықтық, мəдени жəне əлеуметтік нормаларды бұзуымен байланысты əлеуметтікке қарсы мінез-құлық. Девиацияның ең айқын көрінісіне делин-11 квентті (құқыққа қарсы) жəне криминалды (қылмыстық) мінез- құлық жатады. Психологиялық сөздікте девиантты мінез-құлық «адамның белгілі бір қоғамда бекітілген немесе қалыптасқан нормалар мен үміттерге сай келмейтін іс-əрекеті, қылығы» деген мағынада берілген. Сондықтан да ауытқыған мінез-құлық психо- логия, педагогика, психиатрия секілді ғылымдардың зерттеу нысаны болса, əлеуметтік құбылыс ретінде əлеуметтану, құқық, əлеуметтік психология ғылымдарының зерттеу пəні болып табылады. С.А.Беличева девиантты мінез-құлықтағы əлеуметтік ауытқуды былайша топтастырады: а) пайдакүнемдік бағыттар: материалдық, қаржылық, мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты заң бұзушылық, теріс қылық. Бұлар: ұрлық, тонау, алыпсатарлық, алаяқтық жəне т.б.; ə) қастандық бағыттар: жеке тұлғаға қарсы бағытталған əрекет- тер: тіл тигізу, бұзақылық, ұрып соғу, өлтіру, зорлау жəне т.б.; б) əлеуметтік енжар түрлері: белсенді өмір салтынан қашқақтау, азаматтық міндеттерден бас тарту, жеке жəне əлеуметтік мəсе- лелерді шешуге құлықсыз болу. Бұл топқа жұмыстан, оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания, өз-өзіне қол жұмсау жəне т.б. жатады. Даму мен мінез-құлқында ауытқушылықтары бар балалар санының артуы, əлеуметтік девиация мен мектепке бейімдел- меудің оқушылар арасында көбеюі «Девиантология» курсын енгізу қажеттілігін тудырды. Аталмыш курс студенттерді дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылық бар балалармен жұмыс істеуге, сонымен қатар оларды тиімді оқыту мен тəрбиелеуге даярлауды, болашақ мұғалімге психологиялық жəне педагогикалық түзету жұмыстары əлеміне енуге көмектесуді, бұндай балалармен жұмыс істеудің қиындықтары мен күрделі жақтарын көрсетуді, балалар мен жас өспірімдердің дамуы мен мінез-құлқындағы ауытқулар мəселесін шешудің арнайы жолдары мен құралдары жиынтығын ашып көрсетуді; педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жəне тəрбиелеуі қиын кəмелетке толмаған балалармен жұмыс істеудің алдын алу шараларымен таныстыруды көздейді. Дамуында кемші- ліктері мен мінез-құлқында ауытқулары бар кəмелетке толмаған балалармен жүргізілетін тəрбиелік — алдын алу жəне түзету- реабилитациялық жұмыс осы уақытқа дейін оқыту үрдісін ба- 12 ланың жеке тұлғасын «қайта шыңдауға», «қайта жасауға» бағыт- тайтын қайта тəрбиелеу педагогикасына негізделген əкімшілік- жазалау тұжырымына сүйеніп жүзеге асырылды. Сонымен қатар, шетел мемлекеттерінің арнайы тəрбиелеу мекемелерінің тəжіри- бесі, Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің өзгеруі, мақсатты бағытталған психологиялық жəне педагогикалық зерт- теулердің нəтижелері ерекше педагогикалық назар аударуды талап ететін балалар мен жас өспірімдермен алдын алу жұмыстарында бұл бағыттың келешегі жоқ екендігін көрсетті. Кəмелетке толмаған балалардың девиантты мінез-құлқының алдын алу мен психологиялық жəне педагогикалық түзетудің жалпы білім беретін мектепте педагогикалық үрдісті ізгіліктендіру мен дарашылдан- дыру (гуманизациялау мен индивидуализациялау) қағидаларына сүйенетін тиімді жəне нəтижелі жолдарын қолдану қажеттілігі туындады. Əкімшілік жəне ресми түрде жарияланатын тұжырым- ның орнына мінез-құлқы мен дамуында ауытқулығы бар балалар жəне жасөспірімдермен жүргізілетен тəрбиелеу жұмысының кү- зету-қорғау парадигмасы (ювеналды психология) қолданылуы тиіс. Аталған бағыттағы басты əрекеттер бейімделу, орнын тол- тыру, ақтау, түзету болып табылады. Алайда алдын алу психоло- гиясы мен түзету педагогикасы (дефектологиямен салыстырғанда) қалыптасу сатысында тұр. Балаларды «норма — ауытқушылық» аясында зерттейтін ізденіс жұмыстары пайда болды (мысалы, мінезге баса назар аудару, қауіпті топ балалары жəне т.б.). Сондықтан да мінез-құлық пен дамудағы ауытқушылықтармен жүргізілетін түзету психологиялық жəне педагогикалық жұ- мыстардың болмысы мен табиғатын анықтау үшін арнайы білім беру мекемелерінің ғылыми жаңалықтарына, алдын алу психо- логиясы мен арнайы педагогика салаларындағы ғылыми зерттеу- лерге баса назар аудару қажет. 1-тақырып бойынша сұрақтар 1. «Девиантологияның» ғылымның басқа салаларымен пəнара- лық байланысы. 2. В.Д. Менделевичтің ауытқыған мінез-құлық мəселелерін ғы- лыми зерттеуі. 13 3. С.А. Беличеваның девиантты мінез-құлыққа жасаған тұжы- рымдамасы. 4. Қазақстан Республикасындағы кəмелетке толмаған бала- ларды тəрбиелеу-профилактикалық жəне психологиялық түзету жұмыстарының жай-күйі. 1-тақырып бойынша əдебиеттер Абдулина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.— М., 1991. Акажанова А.Т. К вопросу о некоторых психологических аспектах субъективной стороны преступления //Материалы МНК, 10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития.— Алматы, 2001.— С. 405—409. Выготский Л.Я. Вопросы детской психологии.— СПб.: Союз, 1997. Дубрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения.— М., 1987. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения).— М., 2004. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения.— Алматы: КазГУ, 1999. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд.социол. наук. Алматы, 1999. Керимов Л.К. Қиын балалар болады неге ? / Алматы: Қазақ елі.— 10 қараша, 2004. Колесникова Г.И., Котова А.Б., Петрулевич А.И. Девиантное поведение.— Ростов-на Дону, 2007. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения.— Санкт- Петербург, 2005. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика.— Астана, 2005. Сластенин В.А. Профессиональная готовность учителя к вос- питательной работе: содержание, структура, функции.— М., 1982. Шиянов Е.Н., Буланова Е.Г. О сущности формирования Моти- вационно-ценностного отношения к педагогической деятельности и устойчивых профессиональных намерений у студентов вуза.— М., 1982. 14 2-тақырып Жасөспірімдердің отбасы мен мектептегі педагогикалық жəне əлеуметтік жолдан ауытқуының теориялық-əдістемелік негіздері Ғылыми бірлестікте девиантты мінез — құлықтың пайда болу себептері туралы пікірлестік жоқ. ХХ ғасырдың басында девиацияның себептері туралы биологиялық жəне психологиялық тұжырымдар кең тарады. Италияндық дəрігер Ч. Ломброзо адамның асоциалды мінез-құлқы мен биологиялық ерекшелік- терінің арасында тікелей байланыс бар деп есептеген. Ол атап көрсеткен «туа біткен қылмыскер» типі астыңғы жақ сүйегі шығыңқы, бір жерінің ауырғанына сезімталдығы төмен жəне т.б. азып бара жатқан индивидті көрсетеді. Американдық психолог У.Х. Шелтон адамның дене бітімі оның мінез-құлқын анықтайды деп есептеген. Оңалту орталығында 200 ұл балаға жүргізілген зерттеуге сүйеніп, Шелтон девиацияға атлеттік дене бітімі бар адамдар анағұрлым бейім деген қорытынды жасайды. Кейіннен психологиялық тұжырымды қолдаушылар девиацияны психика- лық ерекшеліктермен (психиканың тұрақсыздығымен, эмоционал- ды ерікті саланың дамымауымен) байланыстырды. Заманауи ғылыми жетістіктер негізінде экономикалық жəне тарихи-мəдени қарым-қатынастардан да, жеке тұлғалық талап- тардан да, жеке тұлғаның девиацияға бейімделу деңгейіне септігін тигізетін факторларды табуға болатындығы даусыз деп есептеуге болады. Бұл тұрғыда əлеуметтік мəдени өмір құбылыстары туралы айту заңды. Мысалы, белгілі бір ұлттық немесе этникалық мəдениеттерде мінез-құлықтың мұрагерлік үлгілері дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар арқылы берілуі мүмкін. Қылмыскердің отбасында тəрбиеленген балалар өз ата-аналарының немесе таныс ересек адамдардың мінез-құлық үлгілеріне сөзсіз еліктейді. Ішімдік ішу, шылым шегу, агрессивті мінез-құлық «ержеткендік» жəне «ер жүректілік» эталондарымен байланысты болады. Кейде маскүнем- дік «ұлттық қасіретпен» байланыстырылады. Əлеуметтік нормалар стихиялы түрде (мысалы, дəстүр түрінде) де, мақсатты түрде де (заңдар, ережелер, бұйрықтар) қалыптасады. 15 Мінез-құлық нормаларын бағалауда мынандай тəсілдер бөліп көрсетіледі: əлеуметтік, этномəдени, жас ерекшеліктеріне қатысты, психологиялық, психиатриялық, гендерлік, кəсіби (В.Д.Менделе- вич). Кəмелетке толмағандар «Девиантология» пəнінің нысанына айналғандықтан, бізді əлеуметтік, психологиялық, гендерлік жəне жас ерекшеліктік аспектілері қызықтырады. Əлеуметтік тəсіл бейімделудің сыртқы формаларына бағытталған жəне жеке тұлға мінез-құлқының қоғамдық қаупі мен қауіпсіздігі туралы түсінік- терге негізделеді. Алайда бұл жерде индивидуалды-тұлғалық қасиеттер жəне «Мен — концепция» ескерілмейді. Психологиялық тəсіл девиантты мінез-құлықты девиантқа өз мүмкіншіліктерін (талаптарын) жүзеге асыруға кедергі жасайтын тұлғаның психо- логиялық жиынтықтарымен, оның өзін-өзі бұзуымен жəне ішкі қақтығыстарымен бірге қарастырылады. Жас ерекшелік тəсілі мінез-құлықтың жас ерекшеліктерінің шаблондары мен нормала- рына сəйкес келмеуіне негізделеді. Бұлар сандық (гротексті) ауытқулар, артта қалушылық (ретардация) жəне сапалық инвер- сиялар болуы мүмкін. Гендерлі тəсіл дəстүрлі жыныстық сте- реотиптер мен ер адамдар мен əйелдердің мінез-құлық стильдері туралы түсініктерге негізделеді. Осы аталған түрдің девиациясына сексуалды қалаулар мен бағыттың өзгеруі жатады. Қазіргі психологияда девиантты мінез-құлық пен соған лайық заң бұзушылықтардың бастауын əлеуметтік мəдени жəне педагогикалық қараусыз қалушылықтан іздеу қалыптасқан. Бұл əлеуметтік топқа əртүрлі ұғымдар қолданылады: «тəрбиелеуге қиын», «дағдарысты», «педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған», «дезадаптивті», «қалыпты жағдайы бұзылған», «асоциалды», «делинквентті» жəне т.б. Ауытқыған мінез-құлық табиғаты əртүрлі. Мінез-құлықтағы бұзылулар тұлғаның ерекшеліктерімен тығыз байланыста қарасты- рылады. Абрумова А.Г., Жезлова Л.Я. девиантты мінез-құлық түрлерінің, əлеуметтік психологиялық тəсілге негізделген, тұжы- рымын ұсынады. Олар балалар мен жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықтың негізгі төрт түрін бөліп көрсетеді: 1. Тəртіпке қарсы мінез-құлық; 2. Антиəлеуметтік (қоғамға қарсы); 3. Делинквентті (құқыққа қайшы келетін); 4. Аутоагрессивті мінез-құлық. 16 Девиантты мінез-құлықтың тəртіпке қарсы түріне оқу-тəрбие- леу мекемелерінде қалыптасқан режим мен тəртіпті бұзу жатады, мысалы: сабақтан күнделікті қалу, оқу тапсырмаларын орын- даудан бас тарту жəне т.б. Антиəлеуметтік мінез-құлыққа мінез-құлықтың көпшілік ма- құлдаған өнегелі нормаларын мойындамау мен орындамауға байланысты қылықтарды, оқу мен еңбек əрекеттерінен бас тартуды, кезбелікті, ерте жастан жыныстық қатынасқа түсуді, сек- суалды ұстамсыздықты, ішімдік ішу, нашақорлық, улы заттарды қолдануды жатқызуға болады. «Делинквентті мінез-құлық» ұғымы кəмелетке толмағандар құқықты бұзу əрекеттерін жасаған кезде ғана қолданылады. Бұған — біреудің мүлкін қорқытып тартып алу, көліктерді ұрлау сынды заң бұзушы əрекеттер жатады. Бұндай жағдайда емдеу мен оңалту мақсатында дер кезінде диагностика жасау, сонымен қатар мінез- құлықтың бұзылуының ең ауыр формалары мен баланың жеке тұлғалық дезадаптациясының алдын алу қажет. Оларға əртүрлі этиологияның көптеген психикалық күйлері, есалаңдықтың жəне мінез акцентуациясының кейбір формалары, тұлғаның психогенді шартты патомінездік жауаптары жатады. Мінез-құлықтың патологиялық емес формаларына микро- əлеуметтік қараусыз қалу жəне бас тартудың, қарсы шығудың, имитацияның ситуативтік мінездік реакциялары, құрдастарымен топтасу, эмансипация, үйден қашу, құмарлық, компенсация жəне гиперкомпенсация, сексуалды құштарлық, жас кезінен жезөк- шелікке салыну жəне т.б. жатады. Тəрбиелеудің қолайлы жағ- дайларында жасөспірімдердің жоғарыда көрсетілген ерекшелік- терін лайық əлеуметтік жағымды əрекеттің көмегімен жоюға болады. Əлеуметтік қолайсыз жағдайларда бұл ерекшеліктер зиянды ықпалды өршітіп, негативті бағыт алады. Психологияда «қиын» бала туралы бірыңғай түсінік, оның мінез-құлқына диагностика жасау мен түзетуге жəне тұлғалық дамытуға қатысты бірыңғай тəсіл жоқ. «Қиын жасөспірім» ұғымының өзі кең тараған əлеуметтік стереотип формасына ие болған. Ең алдымен «қиын» ұғымы мен «тəрбиелеуге қиын» ұғымының ара жігін ашу қажет. Тəрбиелеуге қиындыққа тəр- биелеу əрекетіне қарсылық көрсету жатады. Тəрбиелеуге қар- сылық көрсету əртүрлі себептерден туындайды, соның ішінде17 ақыл-ой жəне физикалық дамудың ауытқулары, педагогикалық қателіктер, қандай да бір əлеуметтік рөлге əлеуметтік бейімделу қиыншылығы, мінез ерекшеліктері, темперамент жəне басқа да тұлғалық ерекшеліктер мен асоциалды мінездің ауытқуы тəр- биелеуге қарсылық көрсетудің себептері бола алады. Тəрбиелеу əрекетіне қарсылық білдіру тек əлеуметтік қараусыз қалумен, жасөспірімнің мінез-құлқы мен санасындағы ауытқуларға байла- нысты ғана емес екендігі белгілі. Ол педагогикалық қателіктердің, оқыту мен тəрбиелеу үрдісінде жеке тұлғалық əдіспен жұмыс істей алмаудың салдарынан туындауы мүмкін. Мəселен, аса дарынды оқушы өзінің өз бетінше ойлау қабілетімен, үйреншікті шешім- дермен, жекелеген құбылыстарды түсіндірумен келіспеушілігімен, дауласуға, қарсы шығуға бейімділігімен педагогқа қиындықтар тудыруы мүмкін. Оқу үрдісінде туындаған дау-жанжал педагогпен өзара қарым-қатынасқа өтіп, тəрбиелеуде қиындық тудырады. «Қиын» стереотипінде қоғамға қауіпті белгілі мінез-құлықтар бар жəне ол балалардың өздері де, ересектер де жете түсінетін толық анықталған типтік жəне əлеуметтік қасиеттер жиынтығын қамтиды. «Қиынның» мінезіндегі ерекшеліктер: 1. Өз нормалары, түсініктері, жаргондары, жалған аттары мен беделді адамдары бар белгілі бір көшелік субмəдениетке, яғни белгілі бір топқа ену. Бұл топ оның референттік тобын алмасты- рады жəне оның əлеуметтену үрдісін бағыттайды; 2. Мектеп, отбасы тарапынан жүргізілетін тəрбиелеу жұмыста- рына белсенді қарсылық білдіру, əлеуметтік құндылықтарды қабылдамау. Ол тек нашар оқып қана қоймайды, бұны мақтан тұтады; ішімдікті ішіп қана, темекіні шегіп, балағат сөздер айтып қана қоймайды, ол бұны мақтан етіп, батырсынады; 3. Өзіндік сананың қалыптасу үрдісі қиындайды. Ол өзінің мінез-құлқын, іс əрекетін өзі шынайы сын тұрғысынан бағалай алмайды немесе өзін формальды емес тобының ұстанымы тұр- ғысынан бағалайды немесе психологиялық қорғаныстың əртүрлі амалдарын қолданады. Тəрбиелеуге қиын жасөспірімде, көзбояушылықтағы секілді, балалық шақтың психологиялық жəне педагогикалық, медицина- лық жəне биологиялық, əлеуметтік мəселелері бір-бірімен ұшта- сып жатады. 18 Қазіргі заманғы ресейлік əлеуметтануда Я.И.Гилинскийдің ұстанымы айрықша қызықты, ғалымның пікірінше, девиацияның бастау көзі — қоғамда əлеуметтік теңсіздіктің, əртүрлі əлеуметтік топтардың өз мұқтаждықтарын қанағаттандыру мүмкіншіліктері арасындағы айырмашылық деңгейінің өте үлкен болуы. Жеке тұлғалық мінез-құлық деңгейіндегі девиацияның ең жалпы себебі — жеке тұлғаның объективті қасиеттерінің, соның ішінде оның талаптарының, қабілеттерінің, сонымен қатар əлеуметтену үрді- сінде қалыптасқан қасиеттердің қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіндегі алатын позиция талаптарымен сəйкессіздігінің нəти- жесі ретінде «əлеуметтік тəртіпке келтірілмегендік» болып табы- лады. Əлеуметтану ғылымында жеке тұлғаның əлеуметтену тетіктері мен салаларының ара жігі ажыратып көрсетіледі. Əлеуметтену тетігі — бұл адамның əлеуметтік ақпаратты қабылдайтын жəне меңгеретін тəсілдері. Психологтардың пікірінше, олардың қата- рына сендіру, бейімделу, көндіру, еліктеу, басқару, үйрету жəне т.б.жатқызу қажет. Əлеуметтену салалары — бұл əлеуметтік тəжірибені игеруге ықпал ететін əлеуметтік институттар. Олар макроорта (əлеуметтік қарым — қатынастар жүйесі) жəне микроорта (отбасы, мектеп, жақын тұрмыстық, достық жəне басқа қоршаған орта шеңберіндегі қарым-қатынас) болып екіге бөлінеді. Əлеуметтену үрдіс ретінде əртүрлі əлеуметтік институттармен жүзеге асырылады. Əлеуметтану институттары — арнайы құрылған немесе қалыптасқан мекемелер мен органдар жүйесі. Олардың мақсаттары мен міндеттері — білім беру жəне тəрбиелеу жолымен жеке тұлғаны дамыту болып табылады. Əлеуметтану институтының алғашқысы жəне бастысы — отбасы. Жеке тұлғаның өнегелі қалыптасуында отбасының ықпалы ерекше. Адамды сезіну сезімталдығы, эмоционалды зеректік, сезгіштік жəне өзге адамның жан дүниесін түсініп, жанашырлық көрсету — осының барлығы отбасында, балалардың туыстарымен өзара қарым-қатынасында қалыптасады. Құқықтық сана негіздері, жеке тұлғаның санасы балалық шақ, мектепте оқу кезінде қалыптаса бастайды. Құқықтық əлеуметте- нудің маңызды агенттері отбасы мен мектеп болып табылады. Балалар мен жас өспірімдерде құқықтық сананың қалыптасуының19 негізгі психологиялық тетігі адам болып қалыптасу (персони- фикация) болып табылады. Бала үшін өнегелі құқықтық құнды- лықтар ата-анасының бойынан табылады. Атап айтқанда, олардан əртүрлі жағдаяттарда өзін-өзі қалай ұстау керек екендігін біледі, олардың əлеуметтік мінез-құлық үлгілеріне еліктеп, қайталайды. Алайда мінез-құлықтардың, өнегелі құқықтық нұсқаулардың үлгілерін меңгеру деңгейі мен тереңдігі нақты адамдарға (ата- анаға) — белгілі құндылықтарды бойына сіңірген адамдарға деген баланың қарым-қатынасы деңгейіне тəуелді. Ата-анасына деген, кейін ұстаздарына деген жағымды эмоционалды қарым-қатынас жағдайында бала қарым-қатынас үрдісінің нақты мазмұнын меңгерумен ғана шектелмейді, сонымен қатар олардың заттарға, құбылыстарға жəне т.б. деген қарым-қатынастарын да ұғынады. Негізгі өнегелі құқықтық санаттар жақсылық пен жамандық, əділеттілік туралы түсініктер осылай қалыптасады. Мектептегі құқықтық əлеуметтену екі бағытта жүзеге асады. Біріншіден, бұл арнайы сабақтардағы тікелей құқықтық əлеумет- тену, бұндай сабақтарда оқушыларға мемлекеттік құрылым, құқықтың қоғам өміріндегі орны мен қызметтері туралы айты- лады, азаматтардың құқықтары мен міндеттері жəне т.б. туралы түсіндіріледі. Екіншіден, құқықтық əлеуметтенуге оқушылардың құқық қорғау органдарының өкілдерімен кездесулері септігін тигізеді. Осы аталған кездесулерде оқушыларға құқықтық нор- маларды бұзбау қажеттілігі түсіндіріледі жəне соттық тергеу əрекеттерінің мысалдарына сүйеніп, заң бұзушылықтың салдары таныстырылады. Біздің елімізде тікелей құқықтық əлеуметтендіру мектеппен ғана шектелмейді. Бұндай жұмыстар еліміздің барлық жоғары оқу орындарында жалғастырылып, студенттер құқық негіздері жəне заң психологиясы жəне т.б. сияқты пəндерді оқиды. Қиын жасөспірімнің жеке тұлға ретінде қалыптасуының ма- ңызды факторы отбасындағы жағымсыз жағдайлар болып табы- лады. Ата-аналар жасөспірімдермен қарым-қатынасты жиі ауыр- сынып, кей кезде «дұрыс» тəрбиелеуге кіріседі, түсініктемелер талап етеді, дауыс көтереді, қорқытады. Бұндай ата-аналардың балалармен қарым-қатынасы кездейсоқ, ауық-ауық орын алтын əрекет сипатында болады. И.С. Конның айтуынша, жас өспі- рімдердің мінез-құлықтарының əлеуметтік немесе психологиялық аспектілерінің барлығы өмірдің қазіргі немесе өткен кезеңіндегі 20 олардың отбасылық жағдайларымен тығыз байланысты болады. Əке мен ананың бала тəрбиелеу əдістеріндегі ымырасыздығы жасөспірімге не жақсы, не жаман, нақты жағдайда кімдікі дұрыс, ата-ананың қайсысына сену қажет, кімді тыңдау керек екендігін дұрыс ұғынуға кедергі жасайды. Ата-анаға деген абырой мен сый-құрметті жазғырумен немесе жанашырлық сезімге шақырумен қалыптастыра алмайды. Бедел байыпты, парасатты, адал жолмен жүзеге асқан қарым-қатынас нəтижесінде бірте-бірте өседі. Жасөспірімдер ата-анасының сөздері мен іс-əрекеттерін олардың кəсіби дəрежелері мен білім деңгейлерімен салыстыруға бейім. Жасөспірімдік кезеңде ата- аналардан ерекше психологиялық түйсік пен педагогикалық мəдениет талап етіледі. Бұл ата-анаға жасөспірімдермен өзара қарым-қатынас сипатын дер кезінде өзгертіп, жасөспірімдерге өмірлік тəжірибесі мен өзінің біліктілігінің арқасында олардың өздері дұрыс шеше алатын мəселелерге қатысты іс-əрекеттеріне еркіндік беру қажет. Ата-аналар мен жасөспірімдердің арасындағы қарым-қатынас сипаты олардың қарым-қатынасының өмірлік болашағына қатты əсер етеді. Үлкендер балалардың орнына бірдеңені жиі жасай салуға тырысады не бəрін жасай салады немесе олардың іс- əрекетін, əр қадамын қадағалап, кірісіп отырады. Бұндай жағдайда жасөспірімде таңдау болмайды, оларға өз бетінше шешім қабыл- даудың қажеті жоқ болады. Осыдан өмірде кездесетін əр алуан жағдайлармен бетпе-бет келгенде дəрменсіздік, тұрақсыздық пайда болады. Жасөспірімнің мінез-құлқын анықтайтын негізгі мотив, өз ісінің дұрыстығын дəлелдеуді қалау бұндай тыйымдар атмосферасында жүзеге аспай қалады. Осының кесірінен өзара қарым-қатынас босаңсып, тіпті нашарлап кетуі мүмкін. Ата-аналар жасөспірімдердің өздерінің пікірін елемеуін, олардың нұсқауына қарсы əрекет етуін, олардың бақылауына қарсылық көрсетуін байқайды. Психологиялық шиеленісушілік атмосферасы, отбасында кикілжіңдердің жиі болуы балаға қатты əсер етеді жəне жиі бірден теріс əсер етеді. Бұндай күйде балалар ықпалға тез көнеді, өйткені олар ішкі күйзелісінен арылуға тырысады. Отбасындағы сəтсіз жағдайлар əртүрлі болады — ұрыстар мен өзара түсініспеу- шіліктер, жасөспірімге деген ата-ана мейірімінің жетіспеушілігі. 21 Өмірдің əртүрлі кезеңінде осы факторлардың əрқайсысы келең- сіздік тудыруы мүмкін, бірақ олардың ықпалы əртүрлі болады. 2-тақырып бойынша сұрақтар 1. Мінез-құлықтағы ауытқуды түсіндіретін шетелдік тұжырымдар. 2. «Қиын» жəне «тəрбиелеуге қиын» ұғымдары нені білдіреді? 3. Мінез-құлықтың ауытқуына қатысты ресейлік ғалымдардың ұстанымдары. 2-тақырып бойынша əдебиеттер Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального пове- дения детей и подростков.— Ереван, 1980. Акажанова А.Т. Теоретико-психологические аспекты формиро- вания девиантного поведения несовершеннолетних //Тезисы 3-ей межд.конф.— Алматы, 2005.— С. 199—202. Байярд Р.Т. Дж. Ваш беспокойный подросток.— М., 1991. Бернс Р. Развитие Я - концепции и воспитание.— М.,1986. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми.— М., 1991. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения).— М., 2004. Исаев Д.Н.,Каган В.Е. Аутистические синдромы у детей и подростков: механизмы расстройства поведения //Патологи- ческие нарушения поведения подростков.— Л.,1973. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения.— Алматы: КазГУ, 1999. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объ- ект социологического исследования: автореф. ... канд.социол. наук. Алматы, 1999. Колесникова Г.И., Котова А.Б., Петрулевич А.И. Девиантное поведение. Ростов-на Дону, 2007. Кле М. Психология подростка: психосексуальное развитие.— М., 1991. Кэмпбелл Р. Как справиться с гневом ребенка.— СПб.: Питер, 2002. Леонгард К. Акцентуированные личности.— Киев, 1989. 22 Паренс Г. Агрессия наших детей.— М., 1997. Фигдор Г. Дети разведенных родителей: между травмой и надеждой.— М., 1995. Фрейд З. Детская сексуальность и психоанализ детских неврозов.— СПб, 1997. 23 3-тақырып Жасөспірімдердің əлеуметсізденуіндегі формальды емес криминогенді топтардың орны Психологияда «топтық динамика» деген ұғым бар. Топтық динамика — белгілі бір жағдайда нақты индивидуумдардың арасындағы өзара əсері арқасында олардың əрқайсысының шиеле- ністі бəсеңдететін немесе оларды толық қанағаттылыққа əкелетін үрдіс. Қауіпті немесе формальды емес, жасөспірімдер мен бозбалалар топтарының құрылу тетігі мəселелердің екі тобын қамтиды: 1. Жасөспірім (бозбала) əлеуметтенудің дəстүрлі топтарынан қалайша бас тартады? жəне 2. Олар неліктен əлеуметтікке қарсы бағытталған қауіпті топтарға бірігеді? Өзін-өзі таныту, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі бағалау қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктеріне байланысты жастар 3 топқа бөлінеді: 1-топта мүмкіндік бар; 2-топтың мүмкіншіліктері шек- теулі; 3-топта бұл мүмкіншіліктер мүлдем жоқ. Жастардың арасында алғашқы бөлінулер пайда болады, олар «қабілеттілер жəне қабілетсіздер», «жақсылар жəне жамандар», «тəртіптілер жəне тəртіп бұзушылар» болып бөлінеді. Қабілетсіздер, оқу үлгерімі нашарлар жəне тəртіп бұзушылар, осындай атақ алған соң (стегматизация) оны ақтауға тырысады. Бұл күрделі де қатыгез əлемде жасөспірімдер қорғаусыз. Ол қорғанысты қайдан іздейді? Отбасынан ба? Ата-ана үшін ол кішкентай бала емес. Мектептен бе? Ол онда кімге керек? Милициядан ба? Күлкілі… Үлкендер тарапынан көңіл бөлудің жетіспеушілігі жасөспірімді кұрдастарынан құрылған топ іздеуге итермелеген жалғыз себеп емес. Маңызды мотивтердің бірі — формальды емес қарым- қатынасқа, эмоционалды мəнді қарым-қатынасқа ұмтылыс. Бұндай эмоционалды қарым-қатынастың ақырғы мақсаты бос уақытын өткізу ғана емес, жасөспірімнің өзіне құрдастарынан қарым- қатынас туралы ақпарат алу, яғни өзінің жеке тұлғалық мəртебесін анықтау, нəтижесінде өзін-өзі жүзеге асыру болып табылады. Жасөспірімнің құрдастарымен терең эмоционалды қарым-қа- 24 тынасқа қол жеткізу қиындықтарына қарамастан, олармен форма- льды емес топтарда қарым-қатынас жасау мынандай мұқтаж- дықтарды қанағаттандыруға мүмкіндік береді: 1. Қауіпсіздікке мұқтаждықты (қорғанысты); 2. Жүйкелік психикалық шиеленістерді шешу; 3. Түсіну, жанын түсіну, жанашырлық; 4. Достық (өзін ешкімге қажет емес деп сезіну); 5. Тəуелсіздік, өзімен-өзі болу, үлкендерге тəуелді болмау; 6. Өзімен тең құрдастары тарапынан жағымды баға мен сый- құрмет (жеке тұлғалық мəртебеге ие болу); 7. Өзін-өзі бекіту, көпшілікке танымал болу, көпшіліктің мойындауына ие болу (əлеуметтік мəртебеге ие болу); 8. Жаңа ақпарат алу; 9. Эмоционалды жайлылыққа қол жеткізу. Ұжымда аутсайдерлер пайда болады. Аутсайдерлік — жасөспі- рімдерді бір-біріне тартып, жақындастырады. Бұл қоғамға қарсы бағытталған формальды емес топтардың қалыптасуына септігін тигізетін əлеуметтік-психологиялық шынайылық, ал мұқтаж- дылықты қанағаттандыру мен мүдделерді жүзеге асыру мүмкін- шілігінің шектеулігі қарсы шығудың жəне объективті шы- найылықта өзін-өзі тұрақтандырудың құқыққа қарсы тəсілдерін таңдауға субъективті даярлықтың алмасуын жеделдетеді, басқаша айтқанда, аутсайдерлік — əлеуметтік тығырыққа тірелген жəне одан шығуға талпынған адамның күйі. Бұл қақтығыстың үш түрінің туындауына себепкер болады: жасөспірім мен мұғалімнің, тəрбиешінің, жетекшінің арасындағы, жасөспірім мен сынып ұжымы, топ, бірлестік арасындағы, жас өспірім мен отбасы арасындағы қақтығыстар. Егер қақтығыстар дер кезінде шешімін таппаса, жасөспірімдер негізгі əлеуметтік институттарынан ығыстырылып шығарылады. Бұл жастың психологиялық ерек- шелігі жасөспірім жалғыздықта бола алмайтындығымен жəне ол өзіне тең топ іздеуімен сипатталады. Жəне ондай топты өзі сияқты күйге тап болған балалардың арасынан табады. Өзін-өзі таныту үшін олар бірігеді. Осылайша сабақтан қашатын, қауіпті жа- сөспірімдер топтары (наразылық: «мен бəрібір ештеңе түсін- беймін »), қаңғыбастар топтары (отбасының сенбеушілігі мен түсінбеушілігіне қарсы: «тек қана ұрсады жəне ұрады, ештеңені25 түсінгілері келмейді »), еңбек пен сабақтан бос топтар (кəсіби емес, жалақысы аз жұмыс) құрылады. Іс-əрекеттің негізгі түрлерінде сəтсіздікке ұшырау (оқуда, мамандықты меңгеруде) өз күшіне сенімділіктің орнына өз-өзін төмен бағалауды, өзінің маңыздылық сезімінің орнына зиян келтірушілік пен қажетсіздік сезімін тудырады. Жəне бұл жасөспірімнің тұрақты көңіл-күйіне айналып, оның өмірде əрдайым сəтсіздікке ұшырауына əкеледі. Топқа енудің басты мотиві — жалғыздықта қалудан қорқу, түсінуге, теңқұқыққа, беделге қатысты мұқтаждық («онда мен өзімді алғаш рет тең сездім, онда мені қажет етеді »). Формальды емес топтарда өзін-өзі танытудың басқа да тəсіл- дері қолданылады. Зерттеушілер оларды 4 топқа топтастырады: 1. Негізгі əлеуметтік міндеттерді орындамау; 2. Қоғамда қабылданған мінез-құлық қалыптарды орындамау; 3. Моральға қайшы келетін мінез-құлық; 4. Құқықты бұзу. Өзін-өзі танытудың формасын əр топ өзінің топ құрамына, көшбасшысына, ортаның қылмыс жасау жəне қылмыстық дəстүр- лерінің деңгейіне байланысты таңдайды. Бастапқыда формальды емес топтардың асоциалды мақсаты болмауы мүмкін. Көп жағдайда олардың «өмірінің» патологиялық мақсаттары олармен күрестің патологиялық формаларына жауап реакциясы болып табылады. Əр блоктың əртүрлі əлеуметтік мəдени орталар мен аймақтарда, нақты əлеуметтік жəне этникалық топтарда көпе- көрінеу ерекшеліктері бар. Көптеген зерттеушілер қауіпті топтардың құрылуын маргина- лизация үрдісімен жəне оның теріс əсерлерімен байланыстырады. Маргиналдылық топтардың қалыптасуының себебі емес, тек аутсайдерлікке қарқынды ену ғана. Қолы бос жасөспірімдер тобына тəн өзін қоршаған ортаға қарсы қою олардың наразылық сипатты мінез-құлықтарының ерекшеліктері қатарында көрінеді. Бұған, бірінші кезекте, киімдеріндегі ерекшеліктер, жаргондар (жастарға тəн сөйлеу тілі) секілді олардың тəуелсіздігі мен үлкендерге қарсылығының белгілері (символдары) жатады. Жа- сөспірімдер қолданатын терминдер, көбінесе дөрекі, шартты жəне сөздерге олардың үйреншікті мағынасына қарама-қайшы мағына 26 беріледі, қылмыскер лексикондарынан алынған сөздер жиі кездеседі. Бұндай сөздердің барлығы «өздерінікін» «өзгелерден» айырып тану қызметін атқарады, сонымен қатар топтық ынтымақ- тастықты нығайтады. Алайда үлкендер əлемі мен жас өспірімдер əлемінің арасындағы айырмашылықтар тек осы сыртқы атри- буттармен ғана шектелмейді. В.В.Лунев атап көрсеткендей, «жасөспірімдердің қылмыстық топтары «мектебінен» тура немесе жанама жолмен жүздеген, мыңдаған, тіпті миллиондаған жасөспірімдер өтеді. Жасөспірім кезінде жинақтаған зорлық, пайдакүнемдік жəне анархиялық мінез құлық тəжірибесі көптеген адамдарда ұзақ жылдар бойы сақталса, кейбіреулерде өмір бойы сақталады. Балалық шақ пен ересектікте қалыптасқан бұл ауыр жүктен арылу əрқашанда барлық адам үшін қиын». Тұлғаның ең жағымды əлеуметтенуінде жасөспірімдік өмір- баянның жағымсыз салмағы санада сақталып, кейінгі мінез-құлық жағдаяттарында адамға ауыртпалығын түсіреді. Бұған ауыр қыл- мыстардың мотивациясына қылмыстық-психологиялық талдау дəлел бола алады. Сонымен қатар көптеген адамдардың теріс қылықтары да айғақ болады. Көп жағдайда адамның қол жеткізген мəртебесіне, оның рөлдік мінез-құлқына сəйкес келмейтін үлкен адамдардың іс-əрекетіндегі ауытқушылықтардың бастау көзін олардың балалық шағы мен ересектік кезеңінен іздеу қажет. Барлық тарих, əсіресе жақын шетелдердің тарихы адамның мұқтаждығы мен мотивациясына сай келмеген, санаға тікелей əсер ету əрекеттерінің ықпалы аз болатындығын дəлелдейді. Балалық шақ пен ересектік кезеңінде қалыптасқан мұқтаждықтар мен əдеттер ылғалды əрі құнарлы жерге себілген дəн секілді, адам санасына оңай, тез сіңеді. Бүгінгі таңда жасөспірімдердің қауіпті топтарының көбейіп етек алуына байланысты бұл топтарда қалыптасқан құндылықтар мен үлкендер əлемінің өнегелі құқықтық құндылықтары арасында нақты айырмашылық пайда болған, бұл төмендегі себептермен айқындалатын міндеттермен түсіндіріледі. Біріншіден, белгілі бір жағымсыз əлеуметтік жағдайларда жас-өспірімдердің қауіпті топтарында ішімдік ішу, нашақорлық, токсикомания, жезөкшелік, қылмыстық секілді заң бұзушы құбылыстар пайда болып, таралуы мүмкін. Екіншіден, жас ерекшелігіне қатысты жатырқаушылық27 əлеуметтік бақылаудың əлсіреуімен, өсіп келе жатқан ұрпақтың əлеуметтену үрдісінің маңызды қызметінің бұзылуымен — үлкендердің əлеуметтік тəжірибесін меңгеру мен беру жүйесінің бұзылуы салдарынан ұрпақтар арасындағы мирасқорлықтың əлсіреуімен қатар жүреді. Мейірімділік, өзара сенімділік, ынты- мақтастық пен өзара көмек беруге əрдайым дайын болу, адалдық, парасаттылық, еңбек сүйгіштік, əлеуметтік жауапкершілік, əділет- тілік, заңға деген құрмет жəне басқа да көптеген өнегелі құқықтық құндылықтар мұраға берілмейді. Оларды өнегелі құқықтық əлеуметтену, тəрбиелеу үрдісінде, осындай қасиеттері бар, олар- дың құндылығын жете түсінетін жəне бұл қасиеттерді жасөспі- рімдерге дарытуға тырысатын үлкендермен қарым-қатынас үрді- сінде меңгеру қажет. Егер жасөспірімдер тек өз құрдастарымен ғана араласатын болса, егер олар үшін өздерінің топтары ғана референтті болып табылатын болса, олар мəдени дəстүрлерден бастау алатын жəне бірін-бірі құрметтеуге, мінез-құлықтың өнегелі құқықтық бастауларына негізделіп қалыптасқан мінез- құлық түрлерін игере алмайды. Жағымсыз əлеуметтік жағдайларда жасөспірімдер тобы біртін- деп асоциалды топтарға, кейіннен қоғамға қарсы топтарға айналуы мүмкін. Топтың жағымсыз дамуының бірінші кезеңінде балалардың бір- бірімен байланысы терең емес, кездейсоқ, əлсіз топтар, барлығы мойындаған көшбасшысы жоқ болады. Бұндай топтардың мүше- лері — «қиын» жасөспірімдер. Оларға оқуға деген теріс көзқарас, тəртіпсіздік, ауық-ауық көрініс табатын девиантты мінез-құлық (шылым шегу, құмарлық ойындары, ішімдік ішу, нашақорлық, ұсақ ұрлықтар,қаңғыру) тəн. Екінші кезеңде егер топ сақталатын болса, ол тұрақтанады, адам саны азаяды, онда басшы пайда болады. Оқуға деген теріс көзқарас педагогке, үздік оқушыларға, тұтас мектепке деген дұшпандық қарым-қатынасқа дейін өседі. Бұндай топтардың мүшелері бейморальдық іс-əрекеттерді ғана жасап қоймай, заң бұзушылықтарға дейін барады — ұрлықтар, бұзақылық жасау. Деформацияның үшінші кезеңінде топ өзінің асоциалды мінез- құлықтарын ақтаушы, өздерінің қалыптастырған топтық норма- ларымен өмір сүреді. Топтың басшысы болып, көбіне жазасын өтеп келген адам тағайындалады. Мектеппен, КТУ мен байланыс 28 мүлдем үзіліп, девиантты мінез-құлық қылмыскерлікке айналады (ұрлық, тонау, бұзақылық, автокөліктерді ұрлау жəне т.б.). Осы- лайша топ криминогенді топқа айналады. Криминогенді топтардың өз мүшелеріне ықпал ету тетігі төмендегі түрде жүзеге асады: басымдық көрсету, кейін ерте не кеш уақыт өткізудің: мақсатсыз уақытты бос өткізу, маскүнемдік, ішімдік, есірткі сатып алуға ақша табу мақсатында ұрлық жасау, тонау, əдепсіз мінез-құлықты əйелдермен қарыматынас жасау, бір- бірімен төбелесу, зорлау формалары ғана қалады. Бұның барлығы тұлғаның азғындауына сөзсіз əкеледі. Егер жасөспірім бұндай топта ұзақ уақыт қалатын болса, құқықты əлеуметтендірудің кем- шіліктерінің жағымсыз салдары қайтымсыз, түзетуге болмайтын күйге жетеді. 3-тақырып бойынша сұрақтар 1. «Топтық динамика» ұғымы нені білдіреді? 2. Жасөспірімдердің жəне бозбалалардың формальды емес топ- тарының қалыптасу тетігі. 3. Жасөспірімдердің аутсайдерлігі мен маргиналдығының са- лыстырмалы сипаттамасы. 3-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Аргуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального пове- дения детей и подростков.— Ереван , 1980. Акажанова А.Т. Роль неформальных и криминогенных групп в десоциализации несовершеннолетних // Жантану.— Алматы, 2008.— №3 (3).— С.46—48. Винникотт Д.В. Разговор с родителем.— М., 1995. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения.— Алматы: КазГУ, 1999. Дусманбетов Г.А., Шерьязданова Х.Т.Психология деструктив- ных факторов процесса социализации старших подростков.— Алматы, 2003. Змановская Е.В. Девиантология.— М., 2004. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд.социол. наук. Алматы, 1999. 29 Кон И.С. Психология ранней юности.— М., 1989. Криминологи о неформальных молодежных объединениях.— М., 1990. Ливехуд Б. Кризисы жизни — шанс жизни. Развитие человека между детством и старостью.— Калуга, 1994. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонаруше- ний несовершеннолетних.— Алма-Ата: Казахстан, 1980. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах пре- ступного поведения.— Алма-Ата: Наука, 1971. Жадбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних / Закон и подросток.— Алма-Ата, 1982. . Малкина-Пых И.Г. Кризисы подросткового возраста (Спра- вочник практического психолога).— М., 2004. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения.— Санкт- Петербург, 2005. Прихожан А.М. Психология неудачника.— М., 2000. Раттер Б. Помощь трудным детям.— М.,1995. Шульга Т.И., Слот В., Спаниярд Х. Методика работы с детьми «группы риска».— М.,1998. Шиханцов Г.Г. Юридическая психология. Учебник для вузов.— М., 1998. 30 4-тақырып Ауытқыған мінез-құлық генезисіндегі əлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасы Девиантты мінез-құлық себептерінің түсініктемесі осы əлеумет- тік-психологиялық құбылыстың табиғатын түсінумен тығыз байланысты. Адамның мінез-құлқында əртүрлі деңгейдегі компо- ненттер, атап айтқанда, биологиялық, психологиялық жəне əлеуметтік компоненттер үндесіп жататындығы белгілі. Осыған сəйкес биологиялық детерминанттарға (себептерге) басты жəне біркелкі назар аударатын тұжырымдар; психологиялық фактор- ларға баса назар аударатын тұжырымдар; жəне девиантты мінез- құлықты тек əлеуметтік себептермен түсіндіретін əлеуметтік тұжырымдар пайда болады. Адамдардың мінез-құлқына қоғамдық үрдістер мен əлеуметтік топтардың ықпалы, ең алдымен, əлеуметтік тəсіл аясында қарасты- рылады. Бұл бағыттың ең танымал өкілдері: О.Конт, Г.Тард, А.Кетле, Э.Дюркгейм, М.Вебер, Т. Парсонс, Р. Мертон. Аномия теориясында Э. Дюркгейм əлеуметтік девиацияны алғашқы болып толық түсіндірген. «Аномия» термині француз тілінен аударғанда «заңның, ұйымдастырудың жоқтығы» деген мағынаны білдіреді. Бұл ескі нормалар мен құндылықтар шынайы қарым-қатынастарға сай келмеген, жаңалары əлі бекітілмеген əлеуметтік бос кеңістіктің — əлеуметтік тəртіпсіздікті туғызу күйін түсіндіреді. Бұл теорияны ол өзіне-өзі қол жұмсау болмысы туралы классикалық зерттеуінде қолданады (1897). Ғалымның пікірінше, өзіне-өзі қол жұмсаудың саны тұлғаның ішкі қасиет- теріне ғана байланысты емес, адамдарды басқаратын сыртқы себептерге де байланысты. Э. Дюркгейм əлеуметтік ауытқулардың объективті табиғатына еш күмəнданбағаны соншалықты, ол қылмысты «əдетті жағдай» деп пайымдады. Оның пікірінше, əдетті құбылыстың даусыз белгілері бар басқа ешқандай құбылыс жоқ, «қылмыс қоғамның барлық түрінде кездеседі… қылмыс деңгейі адамзаттың дамуымен азаймайды». Осылайша Э. Дюркгейм əлеуметтік ауытқуларды қоғамның нормативті-құндылықтарының шырқы бұзылуының салдары31 ретінде қарастырады. Оның ойлары əртүрлі əлеуметтік топтар мен əлеуметтік күштердің арасындағы қарама-қайшылықты девиантты мінез-құлықтың басты себептері деп есептейтін зерттеушілердің еңбектерінде жалғасын тапты, мысалы: жаңашылдық пен кертатпалық новаторлық пен консервативтік. Р. Мертон, Э.Дюркгеймнің ең көрнекті өкілдерінің бірі, девиантты мінез-құлықты — мəдениетпен анықталатын ұмты- лыстар мен оларды қанағаттандыру құралдарын беретін əлеуметтік құрылымның арасындағы келіспеушіліктің нəтижесі ретінде қарастырады. Мəселен, қазіргі американ мəдениетінде ауқаттылық идеясы басым, бұл өз кезегінде сəттіліктің жоғары индивидуалды маңызын анықтайды. Əлеуметтік нормалар арқылы мəдениет мақсаттарды ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар оларға же- тудің заңды тəсілдерін де анықтайды. Сонымен, егер адам табанды еңбек етсе, оның «американдық арманы», əйтеуір, бір орындалуы тиіс. Жетістікке жету үшін барлық адамда жағдайлар бірдей емес, бірақ олар кездесетін кедергілерге бірнеше тəсілдің көмегімен бейімделе алады. Бұндай бейімделу тəсілдерін Р.Мертон анықтап көрсетті: y Конформизм (əлеуметтік тұрғыдан мақұлданған мақсаттар мен оларға қол жеткізу тəсілдерін толық қабылдау); y Инновация (мақсаттарды қабылдау, оларға жетудің заңды тəсілдерінен бас тарту); y Ритуализм (берілген немесе үйреншікті тəсілдерді олқы қайталап қолдану); y Ретризм (əлеуметтік нормаларды орындаудан пассивті бас тарту, мəселен, нашақорлық); y Бүлік (белсенді бүлік — əлеуметтік нормаларды мойында- мау). Əлеуметтік девиацияның басқа объективті факторлары ретінде мына факторлар мақұлданған: əлеуметтік өзара қарым-қатынасқа қатысушылар арасындағы айырмашылықтар мен көңіліненшықпау (Т.Парсонс); игілікті бөлу мен адамдардың тұлғалық қасиеттерінің арасындағы сəйкессіздік (П.Сорокин); девиантты субмəдениет нормалары мен оқытудың əсерлері (Р.Клауорд, Л.Оулин). Соны- мен, жас бала кезден бастап девиантты (қылмыстық, қақтығыстық 32 немесе ретристік) субмəдениеттің ықпал немесе ретристік) субмəдениеттің ықпалына түскен жеке тұлға девиантты мінез-құлықтың осындай формаларын өмірде қолдануы əбден мүмкін. Қарастырылған объективті əлеуметтік факторлармен қоса, девиантты мінез-құлықтың субъективті себептері болады. Стигма- тизация теориясына сəйкес (Э. Лемерт, Г. Беккер) девиация қоғамның өзі (дəлірек айтқанда, əлеуметтік топ) жеке тұлғаға нақ- ты адамның əрекеті мен абстракты ережелердің (бастапқы девианттылық) арақатынасын белгілеу жолымен сəйкес жарлықтар телудің салдары болып табылады. Бірте-бірте девиантты рөлді сақтауға мəжбүр ететін атақ-даңқ қалыптасады (қосалқы де- виация). И. Гофман стигманы үш түрге бөледі: физикалық стигма (туа біткен ауытқушылықтар жəне денедегі зақымдар); еріктің кемші- ліктері (ішімдікке салыну, нашақорлық, жан күйзелістері); нəсілдік стигмалар («қаралар »). Қазіргі заманғы ресейлік зерттеуші Ю.А.Клейберг жасөспі- рімдердің девианттылығын зерттей отырып, жеке тұлғаның мəдени нормаларға қарым-қатынасы арқылы девиантты мінез- құлықты айқындайды. Оның берген анықтамасы бойынша, «ауыт- қыған мінез-құлық — бұл əлеуметтік нормалар мен күтулерді соларға деген тұлғалық құндылықты қарым-қатынасын көрсету арқылы өзгертудің арнайы тəсілі». Бұл үшін ерекше амалдар қолданылады: сленг, символика, сəн, манера, қылық жəне т.б. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы алға қойылған мақсатқа жетудің, өзін-өзі танытудың жəне бəсендік құралдары ретінде көрініс табады. Осылайша, социологиялық жəне соған жақын əлеуметтік- психологиялық теориялар девиантты мінез-құлықты əлеуметтік үрдістердің, қоғам мен нақты тұлғаның арасындағы өзара қарым- қатынастардың нəтижесі ретінде қарастырады. Бір жағынан, біз қоғамның өзінде мінез-құлықтың ауытқуын тудыратын себептер бар екендігін көреміз, мысалы: əлеуметтік дезорганизация мен əлеуметтік теңсіздік. Екінші жағынан, нақты адамның жеке тұлғалық рөлін оның жеке тұлғасының əлеуметтену үрдісінде түсінеміз. Тұлғаның мінез-құлқына əсер ететін маңызды факторлардың бірі — ішкі, биологиялық жағдайлар, яғни кез келген сыртқы33 жағдайлармен бірлесіп əрекет ететін табиғи өріс. Биологиялық алғышарттарға мыналар кіреді: мұралық-генетикалық ерекше- ліктер, индивидтің туа біткен қасиеттері (ана құрсағында даму барысында игерген қасиеттер), импринтинг (онтогенездің ерте кезеңдеріндегі қабылдаған мəлімет). Биологиялық фактор жеке тұлға тұрмысының төмендегі сипат- тамаларын реттейді: 1. Онтогенез үрдісінің индивидуалдық өзгешелігі (соның ішін- де, пісіп жетілу, қартаю темпі); 2. Гендерлік (жыныстық) айырмашылықтар; 3. Жас ерекшеліктері; 4. Дене бітімі; 5. Денсаулық жəне төзімділік; 6. Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері мен күйі. Девиантты мінез-құлық табиғаты мен себептерінің биология- лық түсіндірмесінің көне тарихы бар. ХІХ ғасырда итальяндық дəрігер-психиатр əрі криминалист Чезаре Ломброзо (1836 —1909) биосоциологиялық теория ұсынды, бұл теорияда ғалым адамның қылмыстық іс-əрекетін оның анатомиялық құрылымымен байла- ныстырды. Басты назар аударылған объектілер: бас сүйегі, ми, мұрын, құлақтар, шаштың түсі, татуировка, қолтаңба, терінің сезімталдығы, қылмыскерлердің психикалық қасиеттері. Антро- пометрикалық əдісті қолданып, зерттеуші «туа біткен қылмыскер типтің» 37 мінездемесін бөліп көрсетті, соның ішінде, астыңғы жақтың шығыңқылығы, пұшық мұрын, сақалдың аздығы, құлақ- тың сырғалықтарының үлкендігі. Кейіннен Ч.Ломброзо теориясы тарихқа ғылыми ой ретінде енгенімен, ғылыми тұрғыда жарамсыз деп танылды. Аталмыш бағыттың тағы бір көрнекті өкілдерінің бірі — американдық дəрігер жəне психолог Уильям Шелдон (1898 —1984) темперамент түрлері (жəне мінез-құлық) арасындағы, сонымен қатар, адамның соматикалық құрылымының түрлері арасындағы байланыстарды анықтады. Ғалым дене бітімнің үш түрін бөліп көрсеткен: эндоморфты, мезоморфты, эктоморфты. Дене бітімнің бұл үш түрі темпераменттің: висцеротония, соматотония, церебро- тония секілді үш түрімен байланысады. Олардың үйлесімділігі — психотип. Мысалы, соматотонияға рахаттануға мұқтаждық, белсенділік, үстемдікке жəне билікке ұмтылу, қатерге бас тігуге 34 бейімдік, агрессивтілік, сезімсіздік. Керісінше, церебротонияда ұстамдылық, сезімталдық, социофобия, жалғыздыққа бейімділік байқалады. Чарльз Дарвин ұсынған табиғи іріктеу мен мұрагерлік заң- дарына негізделген эволюциялық əдіс биологиялық теориялардың ішінде ерекше орын алады. Эволюциялық əдісті жақтаушылар адам мінез-құлқының əр түрлі аспектілерін мұрагерлік бағдарла- малардың көрінісі ретінде қарастырса, аталмыш əдісті сынау- шылар жануарлардың мінез-құлқына қатысты заңдарды адам психологиясын зерттеуде қолдануды негізсіз, орынсыз деп есеп- тейді. Дарвин идеясын дамытатын, Конрад Лоренцтің (1903 —1989) адам мінез-құлқының əртүрлі құбылыстарын түсіндіреді, мəселен, агрессия, ең алдымен өмір сүру үшін күрестің туа біткен инстинкті. «Агрессияның пайда болуы, көбінесе өлім инстинктінің пайда болуымен теңдестіріледі, бұл да басқалары сияқты инстинкт, табиғи жағдайларда басқа инстинкттер секілді өмір мен түрді сақтауға септігін тигізеді». Қазіргі таңда адам мінез-құлқындағы биологиялық детерми- нанттарды зерттеу ғылымның бірнеше саласында белсенді түрде жүзеге асады: биологияда, медицинада, криминологияда, физио- логияда жəне əсіресе, генетикада. ХІХ ғасырдың атақты ғалымдары Фрэнсис Гальтон (1822 — 1911) мен Грегор Менделдің (1822 —1884) есімдері психогенетика дамуының басталуымен байланысты. 1865 жылы олар психоге- нетика немесе евгеника саласындағы алғашқы зерттеулерінің нəтижелерін жариялады. Кейінгі жылдары Ф.Гальтон алғаш рет егіздер жəне статистикалық əдістерді қолдана отырып, жеке тұлғалық айырмашылықтарға жүйелі зерттеу жүргізді. Оның еңбектері интеллект детерминанттарын зерттейтін ғылыми ізде- ністерге бастама болды. Тұлғалық мінездемелер мен мінез-құлық- тар аз деңгейде зерттелді. Тағы да бір ескеретін зерттеулер əлемнің көптеген елдерінде жүргізілген экстраверсия мен нейротизмді қарастыратын зерт- теулер болып табылады. Мысалы, Америкада, Австралияда жəне Еуропада (1992) швед ғалымы Нэнси Петерсон қиғаш кескіндер əдісімен он бес мың туысқандық жұпқа жүргізген зерттеуі мынан- дай екі тұжырым жасауға мүмкіндік берді: 35 1) нейротизм мен экстраверсия қасиеттері онтогенез барысын- дағы генетикалық шарттастықпен сипатталады; 2) жастың үлкеюімен мұра қылушылық көрсеткіштері төмен- дейді (əсіресе, нейротизм жағдайында). ХХ ғасырдың 60-жылдарының ортасында У. Петерс генети- калық зерттеулер нəтижесінде ер адамдарда У — хромосо- маларының артық болуы олардың криминалы зорлық-зомбылыққа бейімділігін анықтайды деген қорытындыға келген (тұтқындардың арасында бұндай ауытқушылық əдеттегіден 15 рет жиірек кездеседі). Тұтқындарды зерттей отырып, Г.Айзенк экстраверттер интраверттерге қарағанда қылмыс жасауға бейімдірек, ал бұл, өз кезегінде, генетикалық деңгейде анықталған деген қорытындыға келеді. Сонымен қатар, кейбір кəмелетке толмаған заң бұзу- шылардың бас миының маңдай бөліктерінің дамуындағы артта қалушылық айқындалған, бұл құбылыс нейрофизиологиялық бұзылуға, ақырында құқыққа қайшы келетін əрекеттерге əкеліп соғады. Мінез-құлықтың қандай да бір нақты түріне жауап беретін геннің анықталмағанына қарамастан, көптеген мамандар мұра- герлік пен мінез-құлық арасындағы түзетуді мойындайды. Ауыт- қыған мінез-құлықтың басқа да биологиялық детерминанттарының ішінде гормондардың ықпалы да аталады (атап айтқанда, тестостерон). Төрт мың соғыс ардагерлеріне зерттеу жасай оты- рып, Даббс мен Моррис (1990) тестостерон деңгейі мен қоғамға қарсы мінез-құлыққа бейімділіктің арасында байланыс болады деген қорытындыға келген. Жүйке жүйесінің қасиеті адам темпераментінің — оның психикалық өмірінің динамикалық құрылымын анықтайтындығы белгілі. Сəбилердің бір жылғы өмірін зерттеген Нью-Йорктік лонгитюдті зерттеулері өмірдің бірінші айында пренаталды жағ- дайлар мен босану ерекшеліктері секілді факторлар басым рөл атқарады деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Генетикалық тұрғыдан берілген жеке тұлғалық динамикалық мінездемелер (яғ- ни темперамент) саласында шамамен тоғыз айлық жастан бастап көрінеді. А.Торгерсеннің егіздер зерттеулерінің мəліметтері бойынша, 6 жаста қиын темперамент синдромының компоненттерінің бесеуі жоғары генетикалық құрылымдарға ие болады: əлсіз реакция, 36 реакцияның жоғары интенсивтілігі, төмен ырғақтық. Бұл кезде нашар бейімделушілік жалпы отбасылық ортамен анықталса, жағымсыз көңіл-күй индивидуалды ортада қалыптасады. Тұтас алғанда, заманауи білімдер тұқым қуалаушылық жолмен ауытқушы мінез-құлықтың қандай да бір нақты формасы беріл- мейді (мəселен, қылмыскерлік), девианттылықтың қалыптасу мүмкіншілігін арттыратын индивидуалды-типологиялық қасиеттер беріледі, мəселен импульсивтілік немесе көшбасшы болуға ұмты- лыс деп айтуға мүмкіндік береді. Осылайша, ішкі биологиялық үрдістер ауытқушы мінез-құлық- тың қалыптасуында белгілі бір рөл атқарады. Олар қоршаған ортаның кез келген əсеріне қатысты біздің реакциямызды анық- тайды. Ауытқушы мінез-құлықтың биологиялық негіздерін дəлел- дейтін фактілердің барлығына қарамастан, олар белгілі бір əлеу- меттік ортада ғана іске асады. Оған қоса, мысалы, жүйке жүйесінің реактивтілігін немесе гормоналды төмендеуді анықтай отырып, əлеуметтік жағдайлардың өздері ағзада биологиялық өзгерістер туындатуы мүмкін. Тұтас алғанда жеке тұлғаның ауытқушы мінез-құлқы əлеумет- тік жəне биологиялық факторлардың өзара күрделі əсерлерінің нəтижесі болып табылады. Əлеуметтік жəне биологиялық фактор- лардың əрекеттері өз кезегінде тұлғаның қарым-қатынас жүйесі арқылы өтеді. 4-тақырып бойынша сұрақтар 1. Тұлғаның ауытқушы мінез-құлқының детерминациясы деген не? 2. Девиантты мінез-құлықтың əлеуметтік детерминанттарын атаңыз. 3. Девиантты мінез-құлықтың биологиялық алғышарттарының негізгі теориялары. 4-тақырып бойынша əдебиеттер Акажанова А.Т., Кулдашева Н. Жасөспірімдік кезеңдегі мінез- құлық ауытқушылығының психогенетикалық негіздері // Ұлт тағылымы.— Алматы, 2007.— № 1 (2).— С. 279—282. 37 Вайзер Г.А. Смысл жизни и возраст. //Психолого-педагоги- ческие и философские аспекты проблемы смысла жизни.— М., 1999. Гамезо М.В., Герасимова В.С., Горелова Г.Т., Орлова Л.М. Возрастная психология: Личность от молодости до старости.— М., 1999. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах прес- тупного поведения.— Алма-Ата: Наука, 1971. Жадбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних / Закон и подросток.— Алма-Ата, 1982. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения).— М., 2004. Исаев Д.Н.,Каган В.Е. Аутистические синдромы у детей и подростков: механизмы расстройства поведения //Психологи- ческие нарушения поведения у подростков.— Л.,1973. Каган В.Е. Аутизм у детей.— Л.,1981. Кле М. Психология подростка: психосексуальное развитие.— М.,1991. Лоренц К.Агрессия (так называемое зло).— М., 1994. Личко А.Е. Типы акцентуации характера и психопатий у подростков.— М., 1999. Максименко С.Д. Генетическая психология.— Москва-Киев, 2000. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения.— Санкт- Петербург, 2005. Мясищев В.Н. Личность и невроз.— Л.: ЛГУ, 1998. Равич-Щербо, Марютина Т.М., Григоренко Е.Л. Психогене- тика.— М., 1999. Райх В. Характероанализ.— М., 1999. 38 5-тақырып Жасөспірімдердің қылмыскерлігі жəне оның алдын алу шараларының психологиялық жəне педагогикалық негіздері Мінез-құлықтың бұзылуы немесе əлеуметтік бейімделмеушілік деп мінез-құлықтың əлеуметтік тұрғыдан мақұлданбаған форма- ларының пайда болуын атайды. Бұл формалар соншалықты əр алуан болғанымен, олар басқа жасөспірімдермен жəне үлкендер- мен жаман қарым-қатынастармен сипатталады. Бұл төбелестер мен ұрсысуларда, немесе, мəселен, агрессивтілікте, бағын- баушылықта, бұзақылық əрекеттерде немесе өтірік айтуда көрініс табады. Сонымен қатар, бұлардың қатарына мектептегі сабақтан қашу, қаңғыру, өрт қою, бұзақылық жасау, ұрлық жасау жəне т.б. секілді қоғамдық тəртіпке қарсы жəне құқыққа қарсы қылықтар кіреді. Көбінесе қылмысты «қиын» жасөспірімдер жасайды. «Қиын» жасөспірімдердің мінез-құлқындағы бəріне ортақ негізгі кемшіліктер: адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастың өнегелі нормаларына жағымсыз көзқарас (дөрекілік, қыңырлық, өтірік айту, қатыгездік, тəртіпсіздік жəне т.б.), оқу жұмысындағы жағымсыз қылықтар (жалқаулық, көңіл қоймаушылық, интеллек- туалды енжарлық, танымдық қызығушылықтың болмауы жəне т.б.), сонымен қатар екі түрдің жағымсыз қасиеттерінің бір мез- гілде көрініс табуы. «Қиын» жасөспірімдерге психологиялық жəне педагогикалық түзету жұмыстары дер кезінде жүргізілмесе, олар тұрақты асоциалды мінез-құлықпен жəне заң бұзушылыққа бейімділікпен сипатталатын санатқа өтіп кетуі мүмкін. Заң бұзушы жасөспірім- дердің типологиялары олардың асоциалды топтар мен мінез- құлықтағы кемшіліктерінің құрылымындағы рөлдерін бөлуге негізделіп құрылған: 1. Асоциалды топтарды ұйымдастырушылар, бойында тұрақты асоциалды мінез-құлық жиынтығы бар ұятсыздар (қатыгездік, агрессивтілік, деспотизм, арамтамақтық, пайдакүнемдік, кез кел- ген жолмен көшбасшылыққа ұмтылу жəне т.б.); 39 2. Қарапайым, анайы мұқтаждықтардың (тағамдық, жыныстық, ішімдік, нашақорлық жəне т.б.) үстемдігіне бағынушылар; 3. Бейморальдық жəне позитивті ниеттердің арасындағы қақты- ғысты сезінетін тұрақсыздар. Олар өздерінің мінез — құлық- тарының құқыққа қарсы екендігін жете түсінуге қабілетті, бірақ өзімшілдікпен болған жағдайға тойтарыс бере білмеу қоғамға қарсы қылықтарға баруға мəжбүрлейді; 4.Өздеріне тəн өнегелі сезімдер мен ұстанымдары жоқ жəне толық конформисте жəне өзгенің қалауын орындаушылар ретінде жүретін еріксіздер; 5.Үнемі реніш, фрустрация сезімінде болатын, өздерін тым жоғары бағалайтын жəне əрдайым кекіреюшілік, менсінбеушілік, айналасындағыларға агрессивтілік жəне т.б. көрсететін аффектив- тілер; Типологиялардың əртүрлі жоспарлығы мен көп болуы «қиын» жасөспірімдерді қайта тəрбиелеудің жекелеген міндеттерін ше- шумен жəне олардың құқық бұзушы іс-əрекеттеріне баға берудің бірыңғай кешенді психологиялық өлшемдерінің болмауымен байланысты. Сондықтан да заң бұзушы жасөспірімдердің жеке тұлғасының жекелеген қасиеттерін анықтаудың тар прагма- тикалық əдістерінен бас тартқан жөн. Жасөспірімдерде отбасылық сəтсіздіктер мен мектептегі жолы болмаушылық нəтижесінде жойылатын эмоционалды ыңғайлылық орнын толтыруды қажет етеді, өйткені «ешқандай адам өз жақындары мен өзі араласатын адамдардың оны үнемі ұнатпауы мен оған деген жағымсыз көзқарасы кезінде қоғамда өмір сүре алмайды. Бұл азап адам үшін өте ауыр». Жасөспірімдердің эмо- ционалды қанағаттанбаушылығының орнын толтыру олардың жолдастық топтарда өзін-өзі танытуымен жүзеге асады. Мектеп- пен жəне отбасымен байланысты үзу олар үшін маңызды болып табылады. Жасөспірімдер топ болып қылмыс жасау үшін жиналмайды. Олар араласуға, достыққа ұмтылады, ал кездейсоқ кездесулерді бірігіп көңіл көтеру үшін қолданады. Топта басқа- рушы рөлге арсыз, қатыгез, жасы жағынан үлкен жас адам ие болған кезден бастап, жасөспірімдер тобы жаман жолға бұрылады. Бұл басқарушы жасөспірім болуы мүмкін, бірақ, көбінесе, жасы үлкен, рухани тұрғыдан азған адам болады, ол нағыз еркектік қасиеттер балағат сөздер қолданумен, ішімдік ішумен, егер ақша 40 болмаса, оны қылмыс жолымен табумен көрінеді деген жалған пікірмен жасөспірімдердің санасын уландырады. Рухани азған жасөспірімдердің криминогенді топта ұзақ уақытын өткізуі олар үшін бұндай топ қоғамдық институттардың (отбасы, мектеп) оң əсерінен анағұрлым алшақ спецификалық ортаға айналуына əкеледі. Бұндай топ жасөспірімдерге қарым-қатынас жасау мұқ- таждығын қанағаттандыруға, кедергісіз ішімдік ішуіне, бұрма- ланған құндылықтар мен мүдделер жүйесіне сай уақыт өткізуге, əлеуметтікке қарсы əрекеттердің көмегімен өзін-өзі танытуға мүмкіндік береді. Көптеген жағдайда жасөспірімдер топтың əсерімен, оның достарға қолдау көрсету, топта алатын орнын беріктендіру, құрдастарының алдында «абыройын» арттыру секілді мотивтерге қатысты «моральдарының» əсерімен қылмыстар жасайды. Кəмелетке толмағандардың қылмыстық іс-əрекеті бірнеше мотивтерге негізделеді. Олардың ішінде бірінші орында өзін-өзі таныту, топта өз орнын табуға ұмтылыс мотивтері тұр. Олардың қатарына қарама-қайшы формада көрініс табатын «өсу мотивтері» жатады: бір жағынан, жасөспірім «Мен басқаларың сияқтымын» деп топты сендіреді, екінші жағынан, «Мен — тұлғамын» деген пікірді атап көрсетеді. А.И.Долгова осы мотивтің мазмұнын аша отырып, мынандай пікір айтады: «Мен басқаларың сияқтымын» ұстанымынан микроортаның дəстүрлерін, əдет-ғұрыптарын бел- сенді түрде қолдау, жолдастарына еліктеу («олар қайда болса, мен де сондамын», «олар не істесе, мен де соны істеймін »), топтан қалмауға тырысу, жолдастарының алдында беделін түсірмеуге тырысу, қылмыстық əрекеттерді жиі жасау туындайды. «Мен тұлғамын» ұстанымы басқалармен, «өзгелермен» өзара қарым- қатынас жасағанда көрінеді, ал өзінің микроортасында аса қажеттілік туындаған кезде ғана кездеседі. Бұл ұстаныммен негізі ренішке, ескертулерге тез жауап беру, өзін ерекше көрсету, сəнмен киіну немесе керісінше, киімдерге, шаш қою əдісіне қатысты нормаларды бұзу секілді əрекеттерге байланысты». Зорлық қылмыстардың, əсіресе бұзақылықтың, қарақшылық шабуылдардың негізінде гиперкомпенсация секілді психоло- гиялық тетік жатыр. Айтарлықтай деңгейде ол кəмелетке толмаған қылмыскерлерге де тəн. А.Р.Ратинов жəне Г.Х.Ефремова атап көр- сеткендей, бұл өзін толыққанды емес деген сезімнен арылу үшін41 өзіне жəне басқаларға, қоғам тəртіптеріне қарсы келетін, заң бұзушылық іс-əрекеттермен болса да, өзінің тұлға екендігін дəлелдеу («Герострат комплексі »). Талқылауларда өзін-өзі танытуға ұмтылыс, өз күшін, батылдығын, ержүректілігін, тəуекел етуге бейімдігін өзгелерге көрсету жəне өзі сезіну қарастырылады. Аталған үрдістер бейтарап терминдермен басқаша атау жəне белгілеу («ұрладым» деудің орнына «алдым ») арқылы істеген əрекетті «семантикалық қорғауда» көрініс табады. Кəмелетке толмағандардың заң бұзушылық əрекеттерінің мотивтерінің төмендегі жіктелімі ұсынылады: 1. Биологиялық мотивтер, бұл мотивтер ағзаның физиоло- гиялық тіршілік етуін қамтамасыз етеді (жасөспірім өзін, ішім- дікке салынған ата-анасын, інілері мен қарындастарын асырайды): тамақ, отын ұрлау жəне т.б.; 2. Инфантилді мотивтер: өзін-өзі асырау немесе олжа табу мақсаттары болмайды, романтикалық жəне шытырман реңкті гедонистикалық мақсаттар басым болады. Мысалы, топта бос уақытты «қызықты» өткізу мақсатында дүңгіршекті тонау: ұрлан- ған заттарды бағаламайды, тамақ пен ішімдіктің қалғандарын басқаларға берулері мүмкін; 3. Референтті топқа еліктеу реакциясы шеңберінде өзін-өзі таныту мотивтері, мұнда топтық заң бұзушылықтардың əртүрлі варианттары байқалады; 4. Материалды қамтамасыздану мақсатындағы пайдакүнемдік мотивтер; 5. Туысқандар мен жақындардың жеке қажеттіліктерін қанағат- тандырушы жалпы адамзаттық мотивтер. Мысалы, өзі немесе інісі үшін велосипед ұрлау, қарындасы үшін ойыншықтар ұрлау жəне т.б.; 6. Агрессивті мотивтер. Бұндай мотивтер бұзақылыққа, ванда- лизм актілеріне, кек алу, өлтіру жəне т.б. бағыты бойынша дифференцивті жəне дифференцивті емес əрекеттерге əкеледі; 7. Қорқыныш мотиві екіжақты болуы мүмкін: а) топтың мүше- леріне немесе оның басшысына психологиялық тəуелді болу, бағыну жəне ə) күштеп бағындыру жəне қоқан-лоққы көрсету арқылы бағындыру. Дəл осы жерде мотивтер күресі анық көрінеді, субъект өз іс-əрекетінің заңға қайшы екендігін жете түсінеді, алайда, өз əрекеттерін басқара алмайды. 42 Кəмелетке толмағандардың қылмыстық тобының ішімдікпен ерекше байланысы көп салалы, тура жəне кері байланыс болып табылады. Жасөспірімдердің ішімдіктік эксцестері — бұл өзін «үлкендік» тұрақтандыру, бос уақытты өткізу, еркін қарым-қа- тынас амалдары. Олар топтық сипатты болады. Жасөспірімдердің ішімдікті жалғыз ішкендерін көру өте сирек кездеседі. Оларға міндетті түрде көрермендер, аудитория, солардың алдында əрекет ету аса қажет жəне бұл топтық ішімдік ішудің эксцессін құрайды. Еңбекпен емдеу профилакторияларында емделушілердің ауру тарихын зерттеу жасөспірім жастан бастап ішімдік ішуді бастағандарда ішімдік ауруы ішімдікті ішуді кəмелетке толып бастағандарға қарағанда 2 —3 есе тез дамитындығын көрсетті. Ішімдікке салыну кесірінен рухани азған жасөспірімдер асоциалды жəне криминалды топтарға бірігіп, ұсақ ұрлықтарды жиі жасайды, дүңгіршектерге, сауда палаткаларына, супермаркеттерге жүк тасу- шы болып жұмысқа орналасады, қайыр сұрайды. Жасөспірімдердің ішімдікке деген қатынасы жəне оны қолда- нуға мотивациясы бойынша, жасөспірімдер төмендегі типологияға бөлінеді: y «əуестікпен» ішімдік ішуді бастағандар; y өзін-өзі тұрақтандыру мақсатында ішімдік ішетіндер; y “лəззат алуды” жақсы көретіндер; y “алкогольдік эстеттер»; y батылдылар; y ішімдікке тəуелділер. Ішімдікті үнемі қолданатын жасөспірімдер тобы «тобырға» оңай айналады, олар өздерін тұрақтандыру тəсілі ретінде мастық- пен істелетін заң бұзушылықтарды таңдап алады: бұзақылық, күш көрсету, вандализм актілерін жасау, төбелестер, пышақтасу жəне т.б. Ішімдікті қолдануда батырсынатын жасөспірімдер тобы ең криминалды қауіп төндіреді. Бұл батырлықтың мəні — «бəрінен көп ішуге» ұмтылу. Олар бос уақыттарын өрескел өткізеді. Ішімдікке бұндай ұмтылыс пен түсінік («жарты литр ішемін, бірақ мас болмаймын», «менің нормама ешкім жете алмайды ») əлеуметтік жəне физикалық тəуелділіктің ішімдікке физикалық тəуелділікке бой ұруын жеделдетеді, жеке тұлғаның азғындауына əкеледі. Алкогольдік аурудың бұл сатысында адам не болса соны іші береді, кез келген адаммен, кез келген уақытта жəне кез келген43 жерде іше береді жəне бұндай күйде адам ішімдік сатып алу үшін қажетті олжа табу мақсатында кез келген қылмысты жасайды. Соңғы уақытта криминалды жастар арасында ішімдікке деген жаңа, қарама-қайшы ұстаным пайда болды — өзгеше құрғақ заң. Бұл жасөспірімдердің ішінен физикалық тұрғыдан жақсы дамы- ғандарын өздеріне оққағар, бағынбайтындарды жазалайтын қолшоқпарлар, «салық» жинаушылар жəне т.б. етіп жұмысқа алатын мафиялық құрылымдардың əсерінен пайда болды. Жасөспірімдердің топтарының ішінде өзін есеңгірету мақса- тында токсикоманияның алуан түрлерін қолданып, өзін-өзі улан- дыратын, яғни өзін-өзі құртатын заң бұзушылар кең тараған. Əдетте жасөспірімдер құрамында спирт бар қатты əсер ететін заттарды — бояуларды, əртүрлі аэрозолдарды иіскейді; парфю- мерия өнімдерін қолданады; наркотикалық заттардың əсеріне жақын күй тудыратын дəрі-дəрмектерді көп көлемде жұтады; веналарына əртүрлі қоспалар құяды; тұрмыстық химия заттарын, өндірістік эмульсиялар мен бояғыштарды, өсімдіктен жасалған əртүрлі заттарды қолданады; Улағыш заттарды қолдану мотивтері ішімдікті қолдану мотив- терімен сəйкес келеді. Ең кең тарағандары: y Құмарлықпен қолдану; y Батырлығын көрсету; y өзі сияқтылардың ортасында өзін-өзі танытуға ұмтылыс; y Топтық іс-əрекеттер («біреуге серік болу үшін »); y «лəззат» алуды қалау; y көңілін көтеруді қалау; y шынайы өмір мəселелерін ұмытып, галлюцинация əлеміне енуді қалау; y асоциалды жəне криминалды əрекеттердің басқа түрін істеу алдында психологиялық кедергіні жою (топтық жыныстық қаты- нас жасар алдында, қылмыс жасар алдында жəне т.б.). Маскүнемдер секілді, барлық токсикомандарға улы заттар са- тып алу, сақтау жəне тұтыну үшін топтарға бірігу тəн. «Біреуге серік болу» улы заттармен улану қорқынышын жеңіл жояды, уландырудан пайда болған галлюцинация күйін кешу қызығырақ. Бұл күйде жасөспірімдерге иланушылық, мінез-құлқының топтан тəуелділігі тəн. Сондықтан да тəжірибелі көшбасшылардың қо- лындағы токсикомандар əртүрлі ауыр қылмыстар жасаудың 44 құралы болып табылады. Улағыш заттар немесе олардың алмасты- рушылары, медициналық дəрі-дəрмектер үшін токсикомандар кез келген қылмыс түрін жасауға дайын. Улағыш заттарды қабылдау токсикоманы өлімге алып келуі жиі кездеседі. Токсикомандар тобын жасөспірімдердің өрескел қылмыстық топтарына жатқызуға болады. Нашақорлық — төтенше күрделі əлеуметтік жағымсыз құбы- лыс. Бұл құбылыс есірткі заттарын дайындауды, сақтауды жəне сатуды қамтиды. Бұл — халықаралық сипатқа ие болған, қыл- мыстық сауданың ең табысты саласы. Бұл салада есірткі заттарын тұтынушы ретінде де жəне қылмыстық кəсіптің субъектісі ретінде де жасөспірімдер маңызды орын алады. Бұл салада жалғыз жұмыс істемейді. Əдетте нашақорлар тобын жазалау мекемелерінде жазасын өтеп келген үлкен немесе бозбала басқарады. Бұл топқа мынандай белгілер тəн: айқын көрінетін құпиялық, бірлескендік, топтағы рөлдердің нақты бөлінуі, өз заңдары мен мінез-құлық ережелері, ақпарат алмасуда қолданылатын сигналдар. Есірткі заттарын дайындаумен, сақтаумен жəне сатумен айналысатын топты көбінесе нашақорлармен, яғни есірткі қолданатындармен теңестіреді, бұл дұрыс емес. Есірткі заттарын таратуды баю тəсілі ретінде таңдап алған топ мүшелері есірткі заттарын пайда- ланбайды. Бұндай топ тек қана есірткілер даярлайды, сақтайды, сатады, қордалар ұйымдастырып, басқа адамдарды есірткілер қолдануға қызықтырып, нашақорлыққа еліктіреді. Бірақ нашақор- лық міндетті түрде топтық қылмыстарға себепкер болады. Ең танымал топтық қылмыстар: 1. Опиумдық мак, үнді, оңтүстік, маньчжурлық сора жəне басқа да өсіруге тыйым салынған, құрамында есірткі заттар бар өсім- діктерді заңсыз егу жəне өсіру; 2. Құпия нашақорлар тобы арқылы есірткі заттарын өсірілген аймақтан елдің басқа аймақтарына тасымалдау; 3. Есірткілік əсері бар дəрі-дəрмектерді алу мақсатында жалған рецепттер жасау; 4. Дəрілік мақсаттарға арналған рецепттер мен есірткілерді сату; 5. Есірткілерді қабылдайтын қордалар ұйымдастыру немесе ұстау немесе осындай мақсаттарға ғимарат тауып беру; 6. Есірткінің əсері кезінде топтық қылмыс жасау немесе есірткі сатып алуға қажетті қаражат табу үшін қылмыс жасау (тонау, ұрлау, қарақшылық шабуылдар жəне т.б.); 45 7. Синтетикалық есірткілер, «винт» типті (əдеттенуге жол бер- мейтін) есірткі дайындайтын құпия зертханалар ашу жəне есірткі əсерінен туындайтын мастық күйге жету үшін тірі организмдерден бөлінетін заттарды (өрмекші тəрізділердің жекелеген түрлерін) қолдану. Есірткімен айналысатын топтардың арасында қылмыстық кəсіп саласы үшін, сауда аймақтарын бөлісу үшін үнемі ашық жəне жасырын соғыстар болады. Бұндай қақтығыстарда көптеген адам- дар, баю ғана үшін өз өмірін қауіпке тігіп, осы соғысқа келісіп келгендер қаза болады. Кəмелетке толмағандар бұл соғыста — ұсақ тиындар ғана. Алдын алу шаралары мен олардың классификациясы Зерттеулер жасөспірімдердің қылмыскерлігі үлкендердің қыл- мыскерлігіне қарағанда олармен күресу шараларына «сезімтал» келеді. Ең алдымен, бұл жергілікті билік орындары жүзеге асы- ратын (əкімат) аймақтық деңгейде жүзеге асыратын жал- пыəлеуметтік, экономикалық, ұйымдастыру шаралары. Алдын алу жұмысын оқу орындарында жəне сол оқу орындарында қызмет атқаратын адамдармен тікелей ұйымдастыру қажет. Бұл жұмыс жалпы шаралармен қоса, жасөспірімдердің топтық жəне инди- видуалды қылмыстарының алдын алу бойынша арнайы мақсатқа бағытталған психологиялық, педагогикалық, арнайы кримино- логиялық шараларды қамтуы қажет. Жалпы шаралар жалпы оқу үдерісінің сапасын арттыруды, оны ұйымдастыруды, əдістемелік деңгейін жетілдіруді қажет етеді. Бұл — оқу жоспарын нақты орындау, сабақтарға орынсыз себептермен келмей қалуларды ескерту, оқушылардың күнделікті сабақтан кейінгі уақыт өткізулерін ұйымдастыру, мəдени іс-шаралар ұйымдастырып өткізу жəне т.б. Сонымен қатар жалпы шараларға тəрбиелік шаралар да енеді. Бұған тек «оқытудың тəрбиелік рөлін жетілдіру» ғана емес, сонымен қатар педагогтердің оқушылармен тұлғааралық қарым-қатынастарын адамгершілік тұрғысынан дамыту да енеді. Арнайы психологиялық жəне педагогикалық шаралар: y психодиагностикалық: оқуға түскен контингентті зерттеу жəне қылмыс жасауға бейім тұлғаларды (есепте тұрған, қиын жəне педагогикалық қараусыз қалған, сонымен қатар, сотталғандар, арнайы мектептер мен колониялардан келген оқушыларды) анық- 46 тау, олардың мектептегі жəне мектептен тыс достық байла- ныстарын анықтау; y психологиялық түзету: жұмыстың индивидуалды жəне ұжым- дық формаларын қолданып, осы оқушылармен жүйелі түрде құқықтық тəрбиелеу жұмыстарын жүргізу; олардың тұлғааралық қарым-қатынастарын бақылау; y психопрофилактикалық: жайсыз отбасынан, сонымен қатар оқу топтарынан «шеттетілген» жасөспірімдердің топтық заң бұзушылықтарының ерте алдын алу шараларды кеңінен қолдану; оқу орындарында жəне олардан тыс жерлерде де үнемі бақылау жүргізу. Аталған шаралардың нəтижелі болуы кəмелетке толмағандар- дың қылмыстық əрекеттерінің алдын алумен айналысатын мамандардың жоғары деңгейі мен психологиялық жəне педаго- гикалық біліктілігіне, терең білімі мен профилактикалық жұмыс- тың негізгі принциптерін ұстануына тығыз байланысты. Про- филактикалық жұмысқа қатысушының əрқайсысы жасөспірімдер қылмыстық əрекеттерінің ерекшеліктерін жəне олардың алдын алу жұмыстарының ерекшеліктерін жақсы білуі керек. Жасөспірімдердің қайталанбалы қылмыстарымен күресудің негізгі, маңызды бағыттарының бірі арнайы оқу-тəрбиелеу меке- мелерінен жəне еңбекпен тəрбиелеу колонияларынан келген жасөспірімдердің əлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл күрделі мəселе, себебі бұндай мекемелерден қайтып оралған жасөспірімдердің тең жартысы ата-ананың қамқорлығынсыз қалған жетім балалар. Оларды ешкім күтпейді, көбінің тұратын жер, жейтін тамағы жоқ. Жұмысқа орналасу мен тұрғын үй мəселесін шешу өте қиын. 5-тақырып бойынша сұрақтар 1. Жасөспірімдердің құқыққа қарсы келетін мінез-құлықтарына тəн ерекшеліктер. 2. Асоциалды топтардың түрлері. 3. Қылмыстық істердің негізгі мотивтері мен классификациясы. 4. Маскүнемдік, токсикомания, нашақорлық жəне арнайы ал- дын алу шаралары. 47 5-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Алиева М.А., Гришанович Т.В., Лобанова Л.В., Травникова Н.Г., Трошихина Е.Г. Тренинг развития жизненных целей. Программа психологического содействия социальной адаптации.— СПб: Речь, 2001. Акажанова А.Т. Психолого-педагогические особенности про- тивоправного поведения женщин и несовершеннолетних девочек- подросток // Поиск.— Алматы, 2005.— № 4(2).— С. 344—352. Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального пове- дения детей и подростков.— Ереван, 1980.— 187 с. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонару-шений несовершеннолетних.— Алма-Ата: Казахстан, 1980.— 208 с. Бернс Р. Развитие Я концепции и воспитание.— М.,1986. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения.— Алматы: КазГУ, 1999. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах прес- тупного поведения.— Алма-Ата: Наука, 1971.— 202 с. Жадбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних / Закон и подросток.— Алма-Ата, 1982.— 112 с. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения).— М., 2004. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объ- ект социологического исследования: автореф. ... канд.социол. на- ук.— Алматы, 1999. Кит Г.Г. Пути повышения эффективности практической подготовки студентов вузов к воспитательной работе в школе.: автореферат дис. Канд. пед. наук.— Киев, 1991. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан.— Алматы: Ғылым, 1999.— С. 45—11.— 210 с. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения.— СПб.: Речь, 2005.— 445 с. Лютова Е.К., Монина Г.Б. Тренинг эффективного взаимодей- ствия с детьми. Комплексная программа.— СПб.: Речь, 2001. Мухина В.С. Возрастная психология: феноменология развития, детство, отрочество.— М., 2003. Нарикбаев М.С. Подросток и закон.— Алма-Ата: Мектеп, 1981.— 96 с. 48 Колесов Д.В., Мягков И.Ф. Учителю о психологии и физиологии подростка.— М., 1986. Ушатиков А.И., Казак Б.К. Основы пенитенциарной психологии / под ред. С.Н. Пономарева.— Рязань: Узорочье, 2002.— 554 с. Татушкина М.К. Психологическая помощь и консультирование в практической психологии.— СПб, 1999. ШияновЕ.Н., Буланова Е.Г. О сущности формирования моти- вационно-ценностного отношения к педагогической деятельности и устойчивых профессиональных намерений у студентов пед- вуза.— М., 1982. Шульга Т.И., Олифиренко Л.Я. Психологические основы рабо- ты с детьми «группы риска» в учреждениях социальной помощи и поддержки.— М., 1997. 49 6-тақырып Дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылық бар жасөспірімдердің жас ерекшеліктері мен жеке тұлғалық ерекшеліктері Девиацияның тағы бір себептерінің бірі — жасөспірімнің психикасының жас ерекшеліктері. Жаңа əлеуметтік құбылыс — жасөспірімнің даму кезеңіне ең бірінші болып назар аударған — Я.А.Коменский. Адам табиғатына сүйеніп, ол өсіп келе жатқан ұрпақтың өмірін əрқайсысы алты жылға созылатын төрт жас кезеңіне бөледі. Ол есею шекарасын 6 —12 жаста анықтайды. Оның пікірінше, есею ес пен елестің, оларды жүзеге асыратын дене мүшелері — тіл мен қолмен бірге дамуымен сипатталады. Жасөспірімдердің даму кезеңдеріне назар аударған ғалым Ж.- Ж. Руссо болды. Ол өзінің «Эмиль» атты романында осы кезеңнің адам өміріндегі психологиялық маңызын атап көрсеткен. Жасөспірімдік жасты «екінші рет дүниеге келу» ретінде сипаттап, аталмыш кезеңнің мына ерекшелігін — өзіндік сана-сезімнің өсуін атап көрсетті. Бірақ жасөспірімдік кезең идеясының ғылыми тұжырымдамасын С.Холл 1904 жылы жарық көрген «Есею: оның психологиясы, сонымен қатар физиологиямен, антропологиямен, əлеуметтанумен, жыныстық қатынаспен, дінмен жəне білім берумен байланысы» атты еңбегінде берген. Холлды жасөспірімдік жас психологиясының «атасы» деп əділ атаған, себебі ол аталған құбылысты түсіндіретін тұжырымды ғана ұсынып қоймады, сонымен қатар, əдетте жасөспірімдік кезеңмен байланыстыратын мəселелер шеңберін анықтады. Неміс роман- тизмі философиясының ізімен Холл жасөспірімдік кезеңнің маз- мұнын сананың дағдарысы («құйын мен басымдылық ») деп көр- сетті, бұл дағдарыстан өткеннен кейін адам «жеке тұлғалық сезі- міне» ие болады деген пікір айтады. Холл өз үлгісін адамзат тарихындағы романтизм дəуіріне сəйкес тұжырымдайды, яғни жасөспірімдік кезең — балалық шақ пен ересектік күйдің ара- сындағы аралық кезең. Жасөспірімдік жастың теориялық үлгісі батыс психология- сының басты бағыттарының бəрінде көрсетілген. З.Фрейд пен 50 А.Фрейдтің (психологиялық сараптама), К.Левиннің (гештальт- психология) жəне Р.Бенедикттің (бихевиоризм) теорияларының бір-бірінен айырмашылықтары көп болғанымен, бұл теория- лардың барлығы онтогенетикалық дамудың жалпы үлгісінен- эволюциялық үлгіден бастау алатындығы оларды біріктіреді. Жасөспірімдік кезеңнің мазмұндық жағынан өзгеше батыс теориялары дəл осы жерде, жалғыз тармақта психикалық даму үдерісін болмысынан бейімдегіш ретінде түсінуде тоғысады, себебі эволюциялық үлгіде даму ағзаның ортаға (қоғамға) бейімделуінің шартты қажеттілігі ретінде қарастырылады. Алайда «əлеуметтік ортаның» факторларына бихевиоризмге, гештальтпси- хологияға, психологиялық сараптамаға жəне басқаларға батыс теориялары əртүрлі түсінік береді. Жасөспірімдік жасты зерттеуде Э.Шпрангердің теориясы айрықша орын алады. Ғалымның пікірінше, жеке тұлғаның ішкі дүниесі қандай болса да, табиғи немесе əлеуметтік детер- минанттармен байланыспайды. Оның шектеуінше 14 —17 жас аралығындағы жасөспірімдік саты балалық тəуелділіктен арылуға ұмтылу дағдарысымен түсіндіріледі. Берілген жастың негізгі жаңадан қалыптасқан қасиеттері ретінде «Меннің» ашылуы, рефлексияның пайда болуы, өзінің жеке тұлғалығын ұғыну көрінеді. Шпрангердің теориялық тұжырымдарын Ш.Бюллер нақты- лаған. Оның пікірінше, жасөспірімдік кезең — бұл бозбалалық кезеңнің жағымсыз сатысы. Ерекше белгілері: қажетті физикалық жəне психологиялық мүмкіндіктермен күшейтілмеген мазасыз- дану, ашушаңдық, агрессивтілік, мақсатсыз бүлік, дербестікке ұмтылу. Əлеуметтік орта факторларының психоаналитикалық дəстүр- лері отбасының ішкі қарым-қатынастарымен тығыз байланысты. Қайнар көзі З.Фрейдтен басталатын бұл бағыт сексуалды құмарлық энергиясы барлық мұқтаждықтардың алғашқы негіздері — дамумен бірге жүретін барлық өзгерістердің қозғаушы күші жəне себептері деп жариялайды. Жасөспірімдік кезеңдегі сек- суалдықтың өзгеруін психоаналитиктер, ең алдымен, объектінің өзгеруімен байланыстырады: отбасы мүшелерінен — отбасынан тыс қарым-қатынастарға. 51 Эволюциялық концепция əлеуметтік сəттерді орта жағдайлары ретінде сипаттаған. Бірақ ортаға даму барысына əсер ететін биологиялық жағдайлар да кіреді. Осыдан мынандай орынды сұрақ туындайды: не көбірек ықпал етеді — дуализмнен арылу үшін жасөспірімдік жас теориясын жасаудың əрекеттері. Бұндай əрекеттердің бірін Г.С. Салливен жасады. Ол əрекетке бастау болатын биологиялық қажеттіліктер емес, əлеуметтік қажеттіліктер деп есептеді. Жас ерекшелік даму теориясын ғалым фрейдистік антологияға сүйеніп жасайды, бірақ, оның ойынша, дамудың бастау көзі тұлғааралық қарым-қатынасқа мұқтаждық болып табылады. Салливен теориясының арқасында жасөспірім психологиясы қарым-қатынас генезисі сынды маңызды мəселемен байыды. Э.Эриксон адам өміріндегі сегіз сатыны бөліп көрсеткен жəне əр саты қалған басқа сатылармен байланысты екендігін атап айтқан. Жасөспірімдік жас өмірлік циклдің бесінші сатысына келеді — эго — ұқсастықтың немесе ұқсастық диффузиясының дамуы. Тұлғаның дамуындағы бұл саты ең үлкен өмірлік дағдарыспен сипатталады. Дамудың үш тармағы осы дағдарысқа əкеледі: бұл қарқынды физикалық даму жəне жыныстық жетілу («физиологиялық төңкеріс »); «мен басқалардың көз алдында қалай көрінемін», «мен кіммін, қандай маңызым бар» деген уайым; өзінің кəсіби бейімділігін табу қажеттілігі. Жасөспірімнің ұқсастық дағдарысында дамудың өтіп кеткен қиын-қыстау сəттері қайтадан оралады. Енді жасөспірім барлық ескі мəселелерді саналы түрде жəне дəл осындай таңдау оның өзі үшін де, қоғам үшін де маңызды екендігіне іштей сене отырып, шешуі қажет. Сонда ғана əлемге əлеуметтік сенім, дербестік, бастамашылдық, меңгерген іскерліктер тұлғаның жаңа тұтасты- ғын қалыптастырады. Ф.Элкиннің, У.Уистлидің, Э.Доуананың, Дж. Адельсонның жəне т.б. эмпирикалық зерттеулерінде (60 —80 жылдары) жасөспі- рімдік жасты салыстырмалы тұрғыда «дағдарыссыз дамудың» қолайлы кезеңі деп сипаттауға əрекет жасалған. Тұтас алғанда, жасөспірімдік жастың заманауи теорияларында, бірінші топ теорияларына қарағанда, жас ерекшелік дағдарыстары əдеттегі, қарапайым құбылыс ретінде қарастырылады, ал бұндайлардың жоқтығы — сəтсіз дамудың белгісі. 52 Жасөспірімдік жасты бөлек бір кезең ретінде қарастырмау керек, оны даму динамикасында қарастыру қажет, себебі онтоге- незде бала дамуының заңдылықтарын, бұл дамудың күшін құ- райтын қарама-қайшылықтарды білмей, жасөспірімнің психика- лық ерекшеліктерін айқындау мүмкін емес. Бұндай зерттеулердің негізінде тұлғаның дамуын үдеріс ретінде қарастыратын əрекеттік əдіс жатыр. Аталған үдерістің қозғаушы күштері: біріншіден, ішкі қарама-қайшылықтарды шешу, екіншіден, қалыптасқан қажетті- ліктерді қайта құру мен жаңалардың пайда болуына жағдай жасайтын əрекет түрлерінің ауысуы болып табылады. Зерттеу барысында (Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, Д.Б.Эльконин жəне т.б.) қоғамға пайдалы əрекеттерде толық көрініс табатын өзара қарым-қатынастар нормаларын меңгеру жасөспірімдік жасқа негізгі əрекет екендігі анықталды. Осылайша жасөспірімдік кезеңді зерттеу — əлі күнге дейін аяқталмаған, өте күрделі, көпсалалы үдеріс. Əлі күнге дейін оның барлық ерекшеліктері туралы біркелкі түсінік жоқ, психологтар арасында дау-дамай таусылмаған. Жасөспірімдердің соматикалық жəне жыныстық дамуының ерекшеліктері денсаулық пен келер жылдары жұмысқа жарам- дылығына ғана тікелей қатысты емес, əлеуметтік дамудың толықтығын да айтарлықтай айқындайды. Балаларда жынысқа байланысты мəселеге қызығушылық жас- өспірімдік жасқа жеткенге дейін пайда болады жəне қарапайым құмарлықтың көрінісі болып табылады. Өтпелі кезеңде бұл қызығушылық басым жəне жеке болады. Бұл психофизиологиялық үдерістермен де, пубертатты оқиғаларды қабылдауымен де бай- ланысты туындайды. Жыныстық жетілу нəтижесінде адам өзінің биологиялық жа- ғынан ғана емес, əлеуметтік тұрғыдан да ер немесе əйел жы- нысына жатуының ең жоғарғы деңгейіне жететін үдеріс. Баланың жыныстық дамуы оның жалпы дамуынан бөлінбейді жəне оның туылғанынан бастап үздіксіз жүреді. Алайда дамудың белгілі бір сатысында ол кенеттен қарқынды жетіліп, қысқа мерзімнің ішінде толық жыныстық кемеліне келеді. Бұл кезең жыныстық жетілу кезеңі (басқаша айтқанда, пубертатты) деп аталады. Жас ерекше- ліктерінің кезеңдерге бөлінуіне сай бұл жасөспірім жасы. 53 Жыныстық жетілу белгілерінің көріну дəрежесіне сəйкес жыныстық жетілу бес сатыға бөлінеді. Алайда екі сатыға бөлу физиологиялық тұрғыдан нақтырақ жəне практикалық жағынан қолайлы : бірінші саты 8— 9 жастан 12 —13 жасқа дейін; екінші саты 12 —13 жастан 17 —18 жасқа дейін. Жыныстық жетілу орталық жүйке жүйесінің жоғары белсенділігінен басталады, оның артынша эндокринді бездердің белсенділігі артады. Осы бездер қанда жасайтын жəне бөлетін гормондардың санының көбеюі жыныстық жетілудің барлық белгілерінің дамуына жəне көрінуіне əкеледі. Физиологиялық тұрғыда жыныстық жетілудің бірінші сатысын эндокринді жүйенің жүйке жүйесін белсендендіру сатысы ретінде сипаттауға болады, екінші саты — клеткалар, талшықтар, органдар, орталық жүйке жүйесінен келетін импульстар, жанама гормондар деңгейінде жүзеге асу сатысы ретінде сипатталады. Жыныстық жетілудің бірінші сатысында бірнеше уақыт бойы эндокринді орталықтардың — гипоталамус пен гипофизаның белсенділігі артқандығы байқалады, ал жыныстық бездерінің белсенділігі əлі қажетті деңгейге жетпегендігі байқалады. Эндокринді жүйеде жекелеген бөліктердің əрекеттерінің қайта құрылуы біртіндеп жүзеге асады, соның салдарынан одан төмен жатқан бөліктер жоғарыда жатқан бөліктерден шығатын ынталандыруларға сəйкес деңгейде жауап бере алмасы табиғи кезең болып табылады. Сонымен қатар, реттеуші бөліктен шығатын ынталандырудың көлеміне реттелуші бөліктің жауап көлемі сай келгенде ғана кез келген реттеу жүйесі жақсы жұмыс істейді. Қарама-қайшы жағдайда олардың əрекеттерінің үйлес- пеушілігі байқалады жəне тұтас алғанда жүйе тұрақсыз жұмыс істейді. Бұл орталық жүйке жүйесінің күйі мен жыныстық жеті- лудің бірінші кезеңіне тəн мінез-құлықтың бұзылуын түсіндіреді (V-VI сыныптар). Қалыпты жағдайларда қоздырушы күш пен жүйке жүйесінің оған жауабының арасында жас ерекшеліктері мен жеке тұлғалық ерекшеліктері бар белгілі бір тəуелділік болады. Орталық жүйке жүйесінің қозған күйіне байланысты жасөспірімдік жаста бұл қарым-қатынастар бұзылады. Осы сатыда жүйке орталықтарының қозуы тежеуден басым болады, сондықтан да жасөспірімдер сыртқы əсерлерге жоғары жəне біркелкі жауап бермейді. 54 Орталық жүйке жүйесінің барлық осындай күйлерінің көрінісі жасөспірімнің өз айналасында болып жатқан тіптен маңызды оқиғаларға бей-жай қарауы, жақсы не жаман бағалауға деген селқостық секілді мінез-құлқындағы ерекшеліктер болып табы- лады. Ата-аналар жасөспірім «мейірімсіз», «селқос», оны ештеңе қызықтырмайды жəне ештеңе толқытпайды деген шағымдар айтады. Басқа жағдайларда немесе бàсқа уақытта жасөспірім қандай да бір маңызды оқиғаға, мақтауға немесе сөгіске еш жауап бермеуі мүмкін, бірақ қандай да бір түкке тұрғысыз нəрсеге бола ашу шақыруы мүмкін. Қыздарда эмоционалдық тұрғыдағы ауытқушылықтар — ренжігіштік, көңіл-күйдің өзгеруі, жылауықтық болып табылса; ұл балаларда мінез-құлық пен қозғаушы реакциялардың өзгеруі болып табылады (шуылдақтар, ұшқалақтар, қолдарында бір нəр- сені айналдырады, қозғайды, тыныш отыра алмайды). Сабақтарда жасөспірім сөздік қорын жойып алғандай таяз жауап береді, жай сөйлейді. Осы кезеңде қатты шаршау байқалады (мазасыздық, ұйқышылдық, қалғып мүлгушілік немесе керісінше қатты қозу). Бой қарқынды дамиды жəне осыған байланысты ауытқушылықтар пайда болады. Бұның негізінде екі себеп бар: біріншісі, жекелеген мүшелер мен жүйелердің бірлескен жұмы- сының бұзылуы, екіншісі қарқынды дамып келе жатқан ағзаға қажетті əртүрлі заттардың жетіспеушілігі. Бірінші əрекетке мысалы бас айналу, көздің қарауытуы жəне тіптен ұзақ уақыт қозғалыссыз күйден дене жағдайының кенеттен өзгеруінен туындайтын естен тану. Жасөспірімде тұрақты қан қысымын тұрақтандыратын реттеуші жүйе дене өлшемінің тым жедел үлкеюіне байланысты өз дамуынан уақытша артта қалады, сондықтан кешігіп іске қосылады. Екінші əрекетке — омыртқаның қисаюы, денені тік ұстаудың бұзылуы жатады. Бұл тез өсіп келе жатқан адам сүйегінің механикалық төзімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті минералды тұздардың жетіспеушілігінің, сонымен қатар таза ауада сирек болудың, аз қозғалудың салдарынан болады. Сүйектердің дамуы мен олардың қалыпты жұмыс істеуі үшін буындарда орналасқан жүйке талшықтарын қоздыру қажет (ал бұл үшін тек белсенді қозғалу керек). Жыныстық жетілудің екінші сатысында (V—VΙΙ сыныптар) орталық жүйке жүйесінің, эндокринді орталықтардың жəне жыныс55 бездерінің арасындағы өзара байланыстар тұрақтанады. Бұл қанда жыныс гормондары деңгейінің өсуінен жəне Орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) бір қалыпты күйінде көрінеді. Бұл уақытта тек дене көлемінің (əсіресе салмақтың) қарқынды дамуы, жыныс мүшелері мен жыныстық жетілудің əртүрлі белгілерінің дамуы ғана емес, сонымен қатар, оқушының жалпы күйі мен өзін-өзі сезінуінде маңызды өзгерістер жүзеге асады. Жыныс гормондары дененің барлық клеткаларына еш шек- теусіз əсер етеді. Алайда олардың əсерлері екі бағытқа бөлінеді: біріншіден, ұлдар мен қыздарда қосалқы жыныстық белгілер дами бастайды, яғни жасөспірімнің басқа жыныс өкіліне деген қызығушылығы артады, жыныстық құмарлық күшейеді; екінші- ден, жыныс гормондары жүйке орталықтарына ерекше əсер етеді, яғни сексуалды сипаттағы барлық ақпарат жасөспірім үшін өзекті болады (бұрын онда абстракты білім ғана болған), енді ол бекітіледі, шоғырланады жəне белгілі бір жүйеге бірігеді жəне маңызға ие болады (сырт келбеттің сұлулығы, жыныстық мінез- құлық ерекшеліктері жəне т.б.). Тұтас алғанда жыныстық жетілудің екінші сатысында жасөспірімнің күйі, өзін-өзі сезінуі, көңіл-күйі өзгереді. Жасөспірімдердің бұрынғыға қарағанда ашушаңдығы басылады, өз күштеріне сенбеудің орнына өзін-өзі көтеріңкі, тіптен көбінесе тым асыра бағалау пайда болады. Бұған негіз бар: жыныстық гормондардың əсерінен белоктардың бел- сенді синтезі жүзеге асады, бұлшық еттердің салмақтары өседі, олардың күші мен еңбекке қабілеті артады. ОЖЖ-інің тəртіпке келген, біркелкі күйі назар салуға, ақыл жəне физикалық күш салуға жақсы қабілеттілікте көрінеді. Егер жыныстық жетілудің бірінші сатысында жасөспірімдер əртүрлі шамадан тыс қуат жəне көтеріңкі шаршаушылық пен ашушаңдыққа байланысты олардың тəртіпті бұзуын болдырмау үшін ұқыпты режимді қажет етсе, үлкен жасөспірімдер (7 —8 сы- ныптар) ең алдымен олардың əрекеттерін дұрыс ұйымдастыруды қажет етеді. Олардың тəртіп бұзулары көбінесе олардың мол энергиясының дұрыс жұмсалмауымен байланысты болады. Осылайша, жасөспірімдік жасты адам өмірінің жыныстық жетілуінен əлеуметтік тұрғыдан есейгендік ретінде сипатталатын кезеңге дейінгі аралық кезең деп бөлу — жаңа уақыттың жемісі. Акселерацияның салдарынан қазіргі заман жағдайында жыныстық 56 жетілу бұрынғыға қарағанда бірнеше жыл ертерек жүзеге асады, алайда, психологиялық жəне əлеуметтік есеюдің мерзімі ұзартылды, балалық шақ пен есейгендіктің арасындағы аралық кезең ұзарды. 6-тақырып бойынша сұрақтар 1. Ғалымдардың жасөспірімдік жас ерекшеліктері туралы ғы- лыми еңбектері. 2. Жыныстық жетілудің негізгі сатылары. 3. Девиантты мінез-құлық себептерін айқындаудағы мектеп психологының міндеттері. 6-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязда- нова Х.Т.Психологическая служба в вузе.— Алматы, 2004. Акажанова А.Т. Психологическая характеристика основных видов девиантного поведения несовершеннолетних // Поиск. № 4 (2).— Алматы, 2008.— С. 319—324. Байярд Р.Т., Байярд Дж. Ваш беспокойный подросток.— М., 1998. Бурменская Г.В., Карабанова О.А., Лидерс А.Г. Возрастно- психологическое консультирование. Проблемы психического раз- вития детей.— М., 1990. Вайзер Г.А. Смысл жизни и возраст //Психолого-педагогичес- кие и философские аспекты проблемы смысла жизни.— М., 1997. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения.— Алматы: КазГУ, 1999. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене об- щения.— М., 1987. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения).— М., 2004. Каган В.А. Воспитателю о сексологии.— М., 1991. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объ- ект социологического исследования: автореф. ... канд.социол. наук.— Алматы, 1999. Ливехуд Б. Кризисы жизни — шанс жизни. Развитие человека между детством и старостью.— Калуга, 1994. 57 Малкина-Пых И.Г. Кризисы подросткового возраста (Спра- вочник практического психолога).— М., 2004. Прихожан А.М. Психологическая природа и возрастная дина- мика тревожности. М., 1999. Раис Ф. Психология подросткового и юношеского возраста.— СПб.: Питер, 2000. Шипина Л.М. Иванов Е.С. и др. Развитие личности в условиях материнской депривации.— СПб.: ЛГУ, 1997. Шерьязданова Х.Т., Дусманбетов Г.А. Казахстанский под- росток: движение в зону риска // Вестник «Кайнар», № 3; 2001.— С. 79—93. 58 7-тақырып Девиантты мінез-құлық жəне бұқаралық ақпарат құралдары Қоғамның қазіргі күйінің үрей тудыратын симптомы — мінез- құлқында ауытқушылық бар кəмелетке толмаған балалар санының өсуі болып табылады. Мінез-құлықтың асоциалды, агрессивті, деструктивті, аддиктивті формаларының көріну үдерісіне бұқа- ралық ақпарат құралдары (БАҚ), əсіресе теледидар, компьютерлік ойындар, видеофильмдер жəне т.б. үлкен əсер етеді. БАҚ-тың теріс ықпалын жақтаушылар адамдар агрессивті бо- луға өзгелердің агрессивті əрекеттерін бақылай отырып үйренеді деген фактіге сүйенеді. М.Хьюсман зерттеушілер тобымен бірге 20 жыл бойы телехабарлар мен агрессивтіліктің арақатыстылығын бақылаған (Бэрон. Агрессия). Олар 30 жаста жасаған қылмыстың ауырлығы 8 жастағы көретін телехабарлармен сəйкес келетіндігін анықтаған. Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасу механизмі (БАҚ) мынандай болуы мүмкін: телехабарларға шамадан тыс құмарлық — агрессивті фантазия — өзін кейіпкермен теңдестіру — мəселелерді шешу мен адамдарға ықпал етудің агрессивті жолдарын меңгеру — агрессивті əрекеттерді қайталау-тұлғааралық қарым-қатынаста мəселелерді шешу үшін агрессияны қолдану − қуаттану — агрессивті əдеттер — дамымаған əлеуметтік жəне оқу біліктіліктері — фрустрация — телебағдарламаларды шамадан тыс көру. Агрессивті мінез-құлықтың бақылау арқылы қалыптасуы бірнеше шарттар орындалғанда ғана мүмкін: біріншіден, көрген хабар шынайы болуы жəне баурап алуы қажет; екіншіден, көрген хабарды агрессия ретінде қабылдау қажет; үшіншіден, агрессия көрермен өзін агрессормен теңдестіргенде ғана агрессия үлгі бола алады, нақты тұлға үшін агрессияның ықтимал нысаны фильмдегі агрессияның құрбанымен ассоцияланады. Еліктеп үйренудің келесі принципиалды шарты агрессия нəтижесінде кейіпкер мақ- сатына жетеді немесе агрессордық кейпіне кіреді. БАҚ-тың девиантты мінез-құлыққа ықпалын зерттеу үшін зерттеу əдістері жəне бұл мəселеде əртүрлі ғылыми психоло- гиялық теорияларды білу керек. 59 Бұндай теориялар мен əдістер төмендегі ғылыми бағыттар болып табылады: 1. Бихевиористтік психология қойнауында туындаған, А.Бан- дура мен оның əріптестері тұжырымдаған əлеуметтік ілім тео- риясы. Осы аталған теорияға сəйкес, адам айналасындағылардың іс-əрекеттеріне қарап мінез-құлық үлгілерін меңгереді. Бұл жағдайда БАҚ жəне оның рөлі өте маңызды, себебі бұқаралық ақпарат құралдарында көрсетілетін көрсетілімдер ілім көзі болады. А.Бандураның тəжірибелерінде ересек адам қуыршақты балғамен ұру арқылы агрессивтіліктің осы тəрізді ұшқындарының мүмкін екендігін көрсетті, бұл балада болатын бастаудың босаңсуына əкеледі. Үлкендердің үрмелі қуыршақты ұруын балалардың бақылауы үлкендердің осы тəрізді əрекеттері жазылып алынған кинопленканы көрумен ауыстырылған, бұның да əсері ұқсас бол- ған, яғни балалар осы секілді мінез-құлықты қайталаған. Осы- лайша, зорлық-зомбылық əрекеттерін бақылау зорлық-зомбы- лықпен байланысты ойлардың белсендірілденуіне əкеліп соғады. "Медианы түсіну: адамның сыртқы өсуі" атты еңбегінде М.Маклюэн бойға біткен əдеттер мен мінез ерекшеліктеріне байланысты мінез-құлықтың өзгермелі, күшейтпелі немесе, керісінше, əлсіреуші үлгілерінің іріктелуіне назар аударады: а) үлгіге еліктеу — егер адамды қызықтырған кейіпкердің қылықтары сюжетпен дəлелденген болса, онда адам телекейіп- кердің мінез-құлқына еліктей бастайды. Өзін телекейіпкермен теңдестіру жəне оған жаны ашу − бұл оның кейіпкердің əрекеттерін шынайы өмірде еліктеп істеуі əбден мүмкін екендігін көрсетеді; ə) сенсибилизация — көрермендер (кəмелетке толмағандар) экранда болып жатқандарды қатты ілтипатқа алған кездегі эмоционалды-сезімтал реакция кезінде туындайтын өзгеше кері күшті əсер жəне олардың қиялдарында жағымсыз бейне туын- датады, сондықтан да адам өз мінез-құлқында фильмдер кейіпкер- леріне еліктемеуі мүмкін. Бұндай көріністер балаларда қорқы- ныштың, үрейленушіліктің жəне əртүрлі үрейдің пайда болуына себепкер болуы мүмкін; б) десенсибилизация (сезімталдылықтың төмендеуі) — бұл көрермендерде терең эмоционалды реакция əсерін тудыратын көріністер, бірақ олар біртіндеп əдетті жəне үйреншікті, тұр- 60 мыстық құбылыстарға айналады. Бұған күнделікті қорқынышты фильмдері, шайқас фильмдері жəне т.б.; в) қуаттану — психологияда бұл үлкен маңызға ие, себебі ол реакциядан кейінгі кез келген оқиғаларды сипаттайды, егер қуаттану жүзеге асса, реакция қайталануы əбден мүмкін. 2. Когнитивтік (танымдық) теория — ақпаратты алу, меңгеру үдерісінде соңынан қайтадан еске түсіруде адамдар жəне оқиғалар туралы тұлғаның еске түсіруін реттейтін "схема" қатысады. Бұл ақпараттардың барлық түрлерін өңдеудің жалпы сипаттамасы, соның ішінде алынған ақпарат туралы бар білімдер құрылымымен байланысты бұқаралық ақпарат құралдарынан алынатын ақпарат- тарға да тəн. Осы аталған теория негізінде экранда көргенді (теледидар, компьютерлік ойындар жəне т.б.) игеру жүзеге асады. Əртүрлі сценарийлермен таныса отырып, тұлға оларды біртіндеп ұзақ уақыттық жадыға сақтай бастайды. 3. Тарату, əдетке айналдыру теориясы — бұл теорияның негізгі ережелерінің бірі БАҚ-тың ұзаққа созылған қайталанбалы ықпалы (əсіресе теледидар, компьютерлік ойындар) балалардың шынайы жəне əлеуметтік əлем туралы түсініктерін үнемі өз-гер- теді. Үндестіру, яғни адамдардың əртүрлі көзқарастарын əлеумет- тік шындықтың біркелкі қалыбына салу-құрастыру үдерісі ар- қылы, яғни көрермендер əлемде болып жатқан оқиғалар туралы оларды телебағдарламалар призмасы арқылы бақылап, білу кезін- де жүзеге асырылады. Сақталған ақпарат негізінде тұлға шынайы өмір туралы өзінің түсінігін қалыптастырады. Бұндай "ақиқат болмыс" əртүрлі формада қалыптасады жəне гендерлік рөлдер туралы түсінікке, көзқарастар мен нұсқауларға, жастардың өмір жолын таңдауларына, адам денсаулығында көрінетін əдеттерге ықпал етеді. 4. Əлеуметтену теориясы — тарату, əдетке айналдыру теория- сымен ортақ белгілері көп, əсіресе БАҚ-тың ұзаққа созылатын əсер ету үдерісімен байланысы бар, адамдардың əлем туралы білімге қажеттілігін қамтамасыз етеді, өз рөлін жəне ондағы маңыз- дылығын анықтайды, жеке тұлғаның өнегелі-моральдық қасиет- терінің қалыптасуына септігін тигізеді. 5. Идентификация — қандай да бір телебағдарламаның əсе- рінен туындаған адамның эмоционалды күйі. Бұл өзін кейіпкермен61 салыстыру мен эмпатиялық əсерленушілік деңгейіне байланысты. Көбінесе "идентификация" ұғымы ересектердің мінез-құлық үлгі- лерін балалардың меңгеру үдерісін түсіндіру үшін қолданылады. Қазіргі психологияда аталмыш ұғым мінез-құлықтың белгілі бір түріне түрткі болатын қарым-қатынастың мағыналық өрісін үлгілеу үдерісі ретінде түсіндіріледі. 6. Қолдану жəне қанағаттану теориясы — адамдарды Бұқа- ралық ақпарат құралдарының қандай да бір түрін таңдауға, соны- мен қатар шешім қабылдау мен өнімді қолдануда мақсаттарды анықтауда аудиторияның белсенді рөліне түрткі болатын фак- торларға үлкен мəн береді. Зерттеу əдістері. Зерттеудің теоретикалық талдауы қазіргі сатысында БАҚ-тың ықпалы мен жасөспірімдік жастағы девиант- ты мінез-құлық арасындағы өзара байланысты анықтауға мүм- кіндік беретін психодиагностикалық құралдарға іріктеу жүргізу қажеттілігін көрсетті. Жалпы ғылыми əдістермен бірге ғылыми- психологиялық зерттеулер əдістері кешенін де қолданған жөн: а) салыстырмалы əдіс; b) психологиялық диагностиканың əдістер кешені; с) əңгімелесу; d) математикалық статистика мен нəтижелерді өңдеу СТА- ТИСТИКА 5.0 бағдарламасының көмегімен персоналды ком- пьютерде жүргізіледі. 1. Сауалнама 12 —15 жас аралығындағы жасөспірімдер арасын- дағы телебағдарламалардың танымалдық рейтингтерін құрастыру үшін жасалған. Оған жасөспірімдердің жақсы көретін телебағдар- ламалары мен кинофильмдер жанрларын анықтауға септігін ти- гізетін сұрақтар енгізіледі. Сұрақтар төмендегі үлгіде қойылады: 1. Сенің үйіңде теледидар бар ма? 2. Сен қандай арналарды көруді жақсы көресің? 3. Сенің сүйікті телебағдарламаларың қандай? 4. Сен кинофильмдердің қандай жанрларын жақсы көресің? 5. Соңғы жылдары көрген бірнеше фильмдеріңді жəне не ұна- ғанын айтып берші. 2. Телебағдарламалардың тақырыптық мазмұнына талдау əдістемесі (жасөспірімдер арасындағы танымалдық рейтингі) 62 оның құрамындағы материалдардың қызметтік тиістілігін тексеру мақсатында онда берілетін ақпараттарды объективті зерттеуге бағытталған. Талдау бірлігі ретінде материалды тұтас сипаттайтын белгісі алынады: a) ақпараттық (жаңалықтар, саяси бағдарламалар); b) оқу-танымдық; c) спорттық; d) көңіл жадырататын (көркем фильмдер, мультфильмдер, саз- ды бағдарламалар, шоу). 3. "Контент — талдау" əдістемесі. Талдау бірлігі болып мə- тіннің жеке үзіндісі алынады (сөз, кейіпкер, байымдау, белгілі бір тақырыппен сəйкес келетін абзац немесе мəтіннің берік бекімеген бөлімі). Телебағдарламалардың мінез-құлықтың ауытқуына тіке- лей немесе жанама əсер ететін мəтіндері (бұл жерде мəтін деп кез келген ақпаратты, мазмұнды, бейнені жəне т.б. түсінеміз) саны төмендегідей формамен жүзеге асады: 1. Зорлық-зомбылыққа бейімделу — БАҚ тұтынушыларының зорлық-зомбылық құндылықтарын белсенді бейімдеуі; 2. Девиантты мінез-құлықты ақтау — девиантты мінез-құлықты түсіндіру, кешіру үшін қолданылатын дəлелдер; 3. Девиантты мінез-құлықты батырлық ету — бұл жоғары идеалы миссияны орындауға іс-əрекетті немесе қылықты жатқызу есебінде дəріптеу; 4. Девиантты мінез-құлықты насихаттау — девиантты мінез- құлықты көрсетуге бағытталған қандай да бір көзқарасты, идеяны, ілімді, білімді тарату жəне түсіндіру; 5. Девиантты мінез-құлықты иелену — меншіктену орындау барысында зорлық-зомбылық кездесетін міндеттерді адам ашық түрде өз мойнына алуда жүзеге асады; 6. Девиантты мінез-құлыққа арандату — арандатушылық, девиантты мінез-құлықтың пайда болуына əкелуі мүмкін іс- əрекетке біреуді итермелеу. 4. Эмпатиялық үрдістер деңгейін зерттеу əдістемесі. Бұл əдістемені эмпатияны (жаны ашуды), яғни өзін басқа адам- ның орнына қоя білу іскерлігін, басқа адамдардың қайғыруына63 еркін эмоционалды ықыластылыққа қабілетті зерттеу үшін И.М.Юсупов ұсынған. Эмпатия тұлғааралық қарым-қатынастарды теңдестіруге септігін тигізетіндіктен, ол адам мінез-құлқын əлеуметтік шартты етеді. Аталмыш əдістеме 36 пайымдаудан тұрады, оларға бес жауап варианты ұсынылады: "білмеймін", (0 ұпай), "жоқ" (1 ұпай), "кейде" (2 ұпай), "жиі" (3 ұпай), "əрқашанда дерлік" (4 ұпай), "иə, үнемі" (5 ұпай). Əдістемеде дəйектілік өлшемі бар. Нəтижелерді есептеу 2, 5, 8, 9, 10, 12, 13, 15, 16, 19, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 29 жəне 32 тармақтарға берілген жауаптарға жазылған барлық ұпайларды қосу жолымен жүзеге асады. Нəтиженің эмпатиялық үрдістердің даму шкаласымен арақатысы белгіленеді: a) 82-ден 90-ға дейін эмпатиялылықтың өте жоғары деңгейі; b) 63-тен 81-ге дейін — эмпатиялықтың жоғары деңгейі; c) 37-ден 62-ге дейін −эмпатиялықтың қалыпты деңгейі; d) 12-ден 36-ға дейін — эмпатиялықтың төменгі деңгейі; е) 11 жəне бұдан аз ұпай — эмпатиялықтың өте төмен деңгейі. 7-тақырып бойынша сұрақтар: 1. БАҚ жəне олардың девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына əсері. 2. Девиантты мінез-құлыққа БАҚ-тың əсерін зерттеу əдістері. 3. БАҚ-тың кəмелетке толмағандарға арналған бағдарламала- рындағы жағымды жəне жағымсыз жақтары. 7-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Акажанова А.Т. Теоретико-психологический анализ влияния средств массовой информации (СМИ) на формирование девиант- ного поведения несовершеннолетних.— Алматы, 2007. Андрианов М.С. Психологические механизмы воздействия средств массовой информации на процессы правовой социали- зации.— М., 1998. Теоретико-психологический анализ влияния СМИ на форми- рование девиантного поведения несовершеннолетних.— Алматы, 2007. 64 Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного по- ведения.— Алматы, 1990. Дусманбетов Г.А., Шерьязданова Х.Т. Психология деструктив- ных факторов процесса социализации старших подростков.— Алматы, 2003. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения).— М., 2004. Кон И.С. Психология ранней юности.— М., 1989. Криминологи о неформальных молодежных объединениях.— М., 1990. Шерьязданова Х.Т., Дусманбетов Г.А. Казахстанский подрос- ток: движение в зону риска.— Алматы: Вестник «Кайнар».65 8-тақырып Кəмелетке толмағандардың жəбірленуші болғыштығының психологиялық жəне педагогикалық аспектілері Виктимология сөзбе-сөз мағынада "жəбірленуші туралы ілім" дегенді [латын тілінің vikmima — жəбір (құрбан), грек тілінің Logos-ілім сөздерінен шыққан] білдіреді. Жəбірленушіні зерттеу- мен айналысатын ғылым виктимология деп аталады. Тар мағы- насында виктимология немесе криминалдық виктимология деп қылмыс жəбірленушісін зерттеу деп түсіну қажет. Жəбірленуші болушылық немесе құрбандық — бұл адамды қылмыс құрбанына айналуға бейім етуі мүмкін физикалық, пси- хикалық жəне əлеуметтік ерекшеліктері мен белгілері. Викти- мизация — жəбірші (құрбан) болушылықты игеру үдерісі. "Қылмыс құрбаны" ұғымы "зардап шегуші" ұғымына қарағанда кең. Қылмыс құрбаны — заңды түрде зардап шегуші деп мойын- далғанына немесе мойындалмағанына қарамастан, заң бұзушылық əрекеттен моральдық, физикалық немесе мүліктік зиян көрген кез келген адам. Басқаша айтқанда, "жəбірленуші" — виктимоло- гиялық ұғым, "зардап шегуші" — қылмыстық-процессуалдық ұғым. Бұл ұғымдар өзара сəйкес келмеулері мүмкін. "Жеке тұлғаның құрбан болуы ... қылмыстық əрекетпен жасалғаннан басқа, дəлірек айтқанда, белгілі бір жағдайларда қылмыс құрбаны болуға қабілеттілік, немесе, басқа сөзбен айтқанда, объективті түрде мүмкін болған жағдайдың өзінде болдырмауға қабілет- сіздік". Соңғы жылдары криминалистикалық зерттеулер қылмысты ашу мен тексеруде қылмыс құрбанының рөліне баса назар аудара бастады. Виктимология — криминологияның маңызды бағытта- рының бірі ретінде, зардап шегушінің жеке тұлғасын, оның таныстарын, қылмыскермен өзара қарым-қатынасын, қылмыскерді айыптау жағдайындағы құрбанның мінез-құлқындағы ерекшелік- терін зерттейді. Виктимологиялық зерттеулерде қылмыс гене- зисіндегі құрбанның рөлі, оның қылмыскермен тұлғааралық байланыстары мен қарым-қатынастары маңызды орын алады. 66 Салыстырмалы тұрғыда, виктимология өз алдына жеке ғылым ретінде жақында ғана, тек 1947 жылдан кейін ғана пайда болды (Л.В. Франк). Қылмыс жасау механизміндегі құрбанның рөлі идеясы жаңа емес, көне дəуірден бастап, бұл идея көптеген заң жəне əдеби ескерткіштер мен басқа да дереккөздерде көрініс тапқан. Афиналық шешен жəне көрнекті саяси қайраткер Демосфен (біздің дəуірге дейінгі 384 —322 жылдар) өлтіру ісі бойынша сотта сөйлеген сөзінде былай деген: "Иə, менің ойымша, ең басында осы істер туралы құқықтық нұсқауларды бекіткен төрешілер, адамдар ең алдымен жалпы өлтіруді рұқсат етілмейтін іс деп есептеу немесе кейбір жағдайда оны əділ деп мойындау қажет деген сұрақпен айналысқан; бірақ, мына оқиғаны ескере отырып, Орест анасын өлтіргендігі үшін айыпты деп мойындалғанымен, оны бəрібір ақтады, құдайлар сотында, олар кейде өлтіру əділ іс болады деген тұжырымға келді..." [Аристотель "Афина саяса- ты".— М., 1937, 76 —79 беттер]. Бұл мифта зардап шегушінің кінəсі айыпталушының жауапкершілігін жеңілдетеді немесе жояды немесе оның заңсыз əрекеті біріншінің мінез-құлқынан туындайды деген идея бар. Сонымен қатар, бұл жерде "қыл- мыскер-құрбан", "құрбан-қылмыскер" жай-күйінің динамикасы жақсы көрсетілген. Мифта сипатталған өлтіру жағдайы ең жақын туысқандардың арасындағы қарым-қатынастардан туындаған. Əкесі өз туған қызын құрбандыққа шалады..., əйелі күйеуін өлтіреді..., ұл өзінің ақ сүт беріп өсірген анасын өлтіреді. Басқа түрде виктимгендік жағдай Авельді ағасы Каинның өлтіруі туралы жалпыға танымал інжілдік аңызда "үлгіленген" ["Інжіл аңыздары".— М., 1968, 21 бет]. Аталмыш жағдайда құрбан өзі қылмыстың жасалуына себепкер болады, ол бұл істі өз қа- лауынсыз, осы əрекетімен, белгілі бір жағдайда, ренішті ағасының қызғанышын тудырады, қызғанышқа бой алдырған ағасы өзінің ең жолы болғыш "бəсекелесін" өлтіруге шешім қабылдайды. Авель ағасы Каинның тұнжыраңқы көңіл күйін көреді, төніп келе жатқан қауіпті сезеді, ағасының алдында қандай да бір кінəсін сезеді, алайда өлім қақпанына оңай түседі. Озбырлық алдында болған, құрбанның жоғарыда суреттелген жай-күйі "Авель синдромы" деп аталады. 67 Тек əдеби дереккөздерде ғана емес, заң саласының дереккөз- дерінде де, соның ішінде қарапайым заңдар дереккөздерде де құрбанға тікелей қатысты нормалар бар. Бірінші кезекте олар қанды кек, өзін-өзі қорғау, зиянның орнын толтыру секілді типтік құбылыстарды қамтиды. Қанды кек алғашқы қауымдық қоғамда жəбірленуші шыққан ру немесе тайпадан тыс тұрған адамдарға бағытталады. Бұл барлық отбасының, рудың немесе тіптен тұтас бір тайпаның ісі болып табылады. Бұндай кезде өте күрделі жағдайлар туындайды. Өйткені бұндай жағдайда адамдардың тұтас бір қауымы оларға тікелей зиян келмесе де өздерін жəбір- ленушілер деп есептеді, ал айыпкер немесе оның ұрпақтары даяр- ланып жатқан кек алу əрекетінің ықтимал зардап шегушілеріне айналды. Жəбірленушінің сұлбасына, заң бұзушылықтың орын алуын- дағы оның рөліне, жəбірленушінің кінəсі мəселесіне баса назар аударған римдік құқық нормалары даусыз қызығушылық тудырады. ХΙΙ кестелер заңдарында былай жазылған: "Егер дене мүшесін зақымдаған болса жəне жəбірленушімен татуласпаған болса, онда оған да дəл сондай зақым келтіріледі". Римдік құқық жəбірленушіден де, заң бұзушыдан да қамқоршылықтың жоғары деңгейін талап етті. Римдік заңгерлердің дигесталарды басшы- лыққа ала отырып, төбелеске қатысушылардың кінəлеріне қатысы мəселелерді шешу тəсілі үлгі тұтарлық (Дигесталар — Римнің классикалық заңгерлерінің құқық мəселелері бойынша жəне заңдық күші болған шығармаларының жүйелі орналасқан жəне тақырыптар бойынша біріктірілген жинағы: арзан асхананың қасында болған түнгі төбелес туралы əңгіме). Қылмыстың виктимологиялық аспектілері бірнеше көрнекті жазушылардың туындыларында анық көрініс тапқан: Ф.М. Дос- тоевскийдің "Ағайынды Карамазовтар", Ф.Верфельдің "Өлтіруші емес, құрбан кінəлі", Л.Франктің "Себеп", Т.Драйзердің "Амери- кандық қайғы" жəне басқалар туындылары. Көне заманның өзінде адамның тағдыры белгілі бір деңгейде оның өзіне байланысты екендігі анықталған. Бұл халықтық фольклорда көрініс тапты: "Əр адам өз бақытының ұстасы", "Батырдың қолындағы қысқа қылыш ұзарады" жəне т.б. Тарихта "мүмкін емес" деп ешқашан айтпайтын жəне əрқашанда орын алған жағдайдан басым түсетін адамдар болғандығы белгілі. 68 Осымен бірге адамдардың басқа санаттары да бар: үнемі жолы болмайтын, əрқашанда ісі оңға баспайтын адамдар; жəне Н.В.Гоголь "тарихи адамдар" қатарына жатқызғандар: қашан болмасын жəне қайда болмасын, олар əйтеуір қандай да бір оқиғаға тап болады. ХІХ ғасырдың соңында — ХХ ғасырдың басында құрбан тақырыбы əдебиетшілердің ғана емес, заңгерлердің, психологтар- дың жəне криминологтардың шығармаларында айқын көрініс тапты. Виктимологияның пайда болуы неміс ғалымы Ганс фон Хентингтің есімімен байланыстырылады. Ол қылмыскерлердің нақты санаты мен жəбірленушілердің нақты түрлерінің арасын- дағы тəуелділік туралы идеяны ұсынды ["Қылмыскер жəне оның құрбаны", 1948]. Аталған тақырыпты алғашқы ашушылардың ішінде — Ф.Т.Джас ["Өлтіру мен оның мотивтері"], ал 1958 жылы М.Е.Вольфганг "Өлтірудің түрлері" атты еңбек жариялады. Бұл еңбекте ғалым көптеген зерттеулердің нəтижелерін қорытып, өлтірушілердің өздерінің құрбандарымен қарым-қатынасы кезінде қалыптасатын жағдаяттардың түрлерін анықтады. Алаяқтық, қарақшылық шабуылдар, азаптау, бұзақылық, зорлау жəне тағы кейбір түрлері секілді қылмыстардың виктимологиялық аспекті- лері ғалымдардың назарын өзіне аудартты. 1967 жылы израилдық ғалым Менашем Амир зорлау барысында туындайтын жағдаят- тарды зерттеді ["Зорлау түрлері", 1971 жыл]. Ресейлік ғалымдар да (Ю.М. Антонян, А.П. Дьяченко, В.П. Коновалов, Л.Ф. Франк жəне басқалар) құрбан болушылықты зерттеуге белсенді ат салысты. 1972 жылы "Виктимология жəне құрбан болушылық" атты ғылыми монография жариялаған Лев Вольфович Франк кеңестік виктимологияның ақсақалы саналады. Л.В.Франктің ойынша, адамның мінез-құлқы қылмыстық қана болмайды, сонымен қатар оның құрбан болуына əкеліп соқтыруы мүмкін: қауіпті, аңғырт, ұяттан безген, арандататын, яғни өзі қауіпті болуы мүмкін. Қазіргі виктимология бірнеше бағытта жүзеге асады: 1. Əлеуметтік қауіпті көрініс құрбаны құбылысын, оның социумға тəуелділігін жəне басқа əлеуметтік институттар жəне үдерістермен өзара байланыстарын суреттейтін виктимологияның жалпы "фундаменталды" теориясы. Осыған қоса, виктимология теориясының дамуы, өз кезегінде, екі бағытта жүзеге асады: 69 y Біріншісі, құрбан болушылық пен виктимизацияның тарихын зерттейді, девиантты белсенділік формасы ретінде құрбан болушылық құбылысының салыстырмалы дербестігін ескере отырып, негізгі əлеуметтік өзгерістердің ауысуының ізінше олардың пайда болуы мен даму заңдылықтарын талдайды; y Екіншісі, жай-күйді орта деңгейлі теориялармен алынған мəліметтерді жалпы теориялық қорыту жолымен əлеуметтік үдеріс (құрбан болушылық пен қоғамның өзара əсерін талдау) жəне ауытқушы мінез-құлықтың индивидуалды көрінісі ретінде зерт- тейді. 2. Орта деңгейлі жеке виктимологиялық теориялар (криминал- дық виктимология, шетін виктимология, зақымды виктимология жəне басқалар). 3. Қолданбалы виктимология — виктимологиялық техника (эмпирикалық талдау, жəбірленушімен алдын алу жұмысының арнайы техникасын, əлеуметтік қолдау технологиясын, қайта қалпына келтіру жəне орнын толтыру механизмдерін, сақтандыру технологияларын жасау жəне енгізу, тағы басқалар). Жəбірленуші дəрежесіне сүйеніп, оның төмендегі түрлері ажыратылады: а) Қауіптің жоғары қасиеттері бар құрбан əлеуметтік −өнегелі деформациямен сипатталады. Зорлық-зомбылық қылмыстар көбі- несе девиантты ортада жасалады. Бұндай қылмыстардың мотив- тері — пайдакүнемдік, бұзақылық, кек алу жəне т.б. болуы мүмкін, барлық жағдайда да олар тұлғааралық қарым-қатынастың ерекше- лігіне байланысты болады. Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкше- лік, гомосексуализм, заңсыз сауда, қылмыстың орта мүшесі болу жəне т.б. зорлық-зомбылықтың құрбаны болудың ықтималды қаупін арттырады. ə) Қауіптің тым жоғары қасиеттері бар құрбан, оның əлеуметтік статусында шабуылға ұрыну қауіп-қатері бар. Оларға заң қызметкерлерін, бақылаушылар жəне кəсібіне байланысты құрбан болу қаупі жоғары адамдар, өзінің ерекше қылықтарымен жəне эстетикалық кейпімен қылмыскердің назарын аударуға қабілетті, сонымен қатар психикалық аурулар жəне психопатологиялық ауытқулары бар адамдар жатады. б) Қауіптің азғантай қасиеттері бар құрбан қарапайым жағдай- ларда жəне қауіп факторларында өмір сүреді, жоғары жəне тым 70 жоғары дережелі құрбан болушылық қаупі бар адамдарға тəн арнайы жеке тұлғалық жəне мінез-құлықтық қасиеттер көрініс таппайды. в) Ықтимал (кездейсоқ) құрбан. Олар — лаңкестік əрекеттің, өлтірудің немесе ерекше қауіпті жолмен ауыр зиян келтіру. Оларды орындау барысында үшінші адамдар зардап шегеді. Индивидуалды құрбан болушылықты анықтайтын жеке тұлғалық қасиеттердің маңыздылық дəрежесі мен сипаттамаға сүйеніп, құрбанды бірнеше түрлерге бөлуге болады: 1. Əмбебап түрі. Бұл түрге олардың қылмыстың əр алуан түрлеріне қатысты потенциалды осалдығын анықтайтын, айқын көрінетін белгілері бар адамдар жатады. Бұл құрбандық бейім- діліктер иелері, аталмыш бейімділіктері əртүрлі қылмыс жағ- дайында жүзеге асуы əбден мүмкін. Бұл түрге жататын құрбандар өздеріне тəн құрбандық мінез-құлық белсенділігімен де, енжарлықпен де сипатталады. 2. Іріктеуші түр. Бұл түрге жəбірленушілердің кейбір түрле- ріне қатысты жоғары осалдығы бар, олардың субъективті жəне объективті сипаттамаларын ескеретін адамдар жатады. Құрбан- дардың əлеуметтік-демографиялық сипаттамалары бойынша саралау: y жыныстық ерекшелік бойынша; y жас ерекшелігіне қарай; y олардың рөлдік мəртебесіне байланысты; y олардың қылмыскерге көзқарасына байланысты; y келтірілген зиянға байланысты; y өнегелік-психологиялық белгілер бойынша; y келтірілген зақымның түрі мен еселігі бойынша; y қылмыстың ауырлығына байланысты; y "кінəнің дəрежесіне"; y олардың мінез-құлық сипаты бойынша. Қылмыстың жəбірленушісі болу ықтималдылығының дəреже- сін бекіту жəне оның түрлерін анықтау тиісті органдардың ық- тимал жəбірленушілерді іздеп табу жəне олармен жағымды белгі- лер мен қасиеттердің қалыптасуына септігін тигізетін жеке алдын алу жұмыстарын жүргізу, жағымсыз жекетұлғалық қасиеттерді түп тамырымен жою бойынша істейтін əрекеттерін жеңілдетеді. 71 8-тақырып бойынша сұрақтар 1. Қылмыс жəбірленушісі туралы ілімнің психологиялық құ- қықтық негіздері. 2. Виктимологиялық ғылымның қалыптасуы мен даму тарихы. 3. Жəбірленушілердің классификациясы. 8-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального пове- дения детей и подростков.— Ереван, 1980. Акажанова А.Т. О некоторых психологических проблемах вик- тимности несовершеннолетних // Вестник ун-та «Кайнар».— Алматы, 2002. Акажанова А.Т. Некоторые психолого-педагогические аспекты виктимности несовершеннолетних // Вестник Казахского на- ционального медицинского университета.— Спецвыпуск, 2004. Криминологи о неформальных молодежных объединениях.— М., 1990. Леонгард К. Акцентуированные личности.— Киев, 1989. Малкина-Пых И.Г. Кризисы подросткового возраста (Спра- вочник практического психолога).— М., 2004. Малкина-Пых И.Г. Экстремальные ситуации (Справочник практического психолога).— М., 2005. Фигдор Г. Дети разведенных родителей: Между травмой и надеждой.— М., 1995. Шульга Т.И., Слот В., Спаниярд Х. Методика работы с детьми «группы риска».— М., 1998. Шиханцов Г.Г. Юридическая психология. Учебник для вузов.— М., 1998. Минская В.С. Опыт виктимологического изучения изнасилования. //Вопросы борьбы с преступностью. 1980. Выпуск 17.— С. 21—31. Романова О.Л. Сексуальное насилие над детьми // Вестник психосоциальной и коррекционно-реабилитационной работы. 1998.— № 1.— С. 22—29. Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступлений.— Ленинград, 1975. 72 Рыбальская В.Я. Виктимность как элемент структуры ме- ханизма преступлений несовершеннолетних // Вопросы борьбы с преступностью. Выпуск 29, 1978.— С. 44. Франк Л.Ф. Виктимология и виктимность.— Душанбе, 1972. 73 9-тақырып Жасөспірімдердің ауытқушы мінез-құлқының негізгі түрлерінің психологиялық сипаттамасы Адамзат тарихы агрессияның тұлға мен қоғам өмірінің бөлінбес бөлігі екендігін сенімді түрде дəлелдейді. Бұған қоса, агрессияның қуатты тартатын күші жəне жұғымталдық қасиеті бар: көптеген адамдар сөз жүзінде агрессияны жоққа шығарады, ал іс жүзінде оны күнделікті өмірінде кеңінен көрсетеді. Латын тілінен аударғанда "агрессия" — "шабуыл" деген мағына береді. Қазіргі уақытта "агрессия" сөзі аса кең мағынада қолда- нылады. Аталмыш құбылыс жағымсыз эмоциялармен (мысалы, ашумен) жəне жағымсыз мотивтермен (мысалы, зиян келтіруге тырысу), сонымен қатар жағымсыз нұсқаулармен (мысалы, нəсіл- дік қате түсініктермен) жəне бүлдіруші əрекеттермен байланыс- тырылады. Психологияда агрессия деп өзгелерді өзіне бағындыру немесе олардан басым болу мақсатында шынайы іс-əрекетте немесе қиялдауда көрініс табатын үрдісті (ұмтылысты) айтады. Аталмыш үрдіс əмбебап сипатта болады. Ал "агрессия" термині тұтас алғанда бейтарап мағынаға ие. Шынында, агрессия өмірлік мүдделер мен тірі қалуға қызмет етіп, жағымды мəнге ие болуы да мүмкін немесе өзінің агрессивті құштарлығын қанағаттандыруға бағытталып, жағымсыз мəнге ие болады. Агрессияның психикалық ақиқат ретінде нақты сипаттамалары бар: бағыттылық, көрініс табу формалары, интенсивтілік. Агрес- сияның мақсаты жəбірленушіге (қастандық агрессия) жапа шек- тіру (зиян келтіру) жəне басқа мақсатқа жету тəсілі (инструмен- талды агрессия) болуы мүмкін. Агрессия сыртқы нысандарға (адамдарға, заттарға) немесе өзіне (денеге, тұлғаға) бағытталуы мүмкін. Қоғам үшін басқа адамдарға бағытталған агрессия ерекше қауіпті болып табылады. А.Бандура жəне Р.Уолтерс бұндай агрессияны асоциалды деп атайды жəне əлеуметтік-деструктивті сипатты іс-əрекеттермен байланыстырады. 74 "Бұндай қарым-қатынасты қаламайтын, басқа тіршілік иесін қорлауға немесе оған зиян келтіруге бағытталған" агрессивті мінез-құлық формалары айқын əлеуметтік-жағымсыз бағаға ие болады (Бэрон Р., Ричардсон Д. "Агрессия"). Бұндай агрессивті- асоциалды мінез-құлық міндетті түрде зорлық-зомбылықты қамтиды — ауру тудыратын вербалды немесе физикалық іс- əрекеттер. Қағида бойынша, ол агрессордың жағымсыз эмоция- лары фонында (ашу, долылық, біреуді азаптауға, қорлауға құмар- лық, байыпсыздық), жəне өз кезегінде, жəбірленушінің жағымсыз əсерленушілігін тудырады (қорқыныш, қорлану). Бұндай мінез- құлық агрессивті мотивтермен көрінеді: қирату, жою, пайдалану, кесірін тигізу. Когнитивтік деңгейде бұндай мінез-құлықтың дұрыстығын мақұлдайтын нұсқаулардан қолдау табады (наным- дар, мифтар, сенімдер). Агрессивті мінез-құлық сипаты көбінесе адамның жасына қатысты ерекшеліктерімен анықталады. Əр жас кезеңі дамудың спецификалық жағдайына ие жəне тұлғаға нақты талаптар қояды. Жасөспірімдік жаста агрессивті мінез-құлықтың спецификалық ерекшелігі оның үлкендердің бедел-абыройының төмендеуі фонында құрдастарының тобына тəуелділігі болып табылады. Бұл жаста агрессивті болу "мықты болып көрінуді немесе мықты болуды" білдіреді. Кез келген жасөспірімдік топтың көшбасшы- лары қолдайтын, өзіне тəн рəсімдері мен мифтары бар. Мысалы, топқа мүшелікке қабылдау рəсімдері кең тараған (немесе жаңа келгендерді сынау). Топтың таң қаларлық "униформасы" да (тұтас алғанда жасөспірімдердің киім үлгісі) рəсімді сипатта болады. Рəсімдер белгілі бір топқа жату сезімін күшейтеді жəне жасөспірімдерде қауіпсіздік сезімін тудырады, ал мифтер оның өмірлік əрекетінің идеялық негізіне айналады. Мифтер топ ішіндегі жəне сыртқы агрессиясын ақтау үшін кең қолданылады. Мəселен, "топ мүшесі еместерге" қатысты жасалған кез келген зорлық-зомбылық мынандай байымдаумен ақталады: "олар сатқындар... біз өзіміздікілерді қорғауымыз керек..., біз басқаларды өзімізді сыйлауға мəжбүр етуіміз қажет". Топтық мифпен "рух- тандырылған" зорлық-зомбылықты жасөспірімдер өздерінің күшін бекіту, батырлық жəне топқа шын берілгендік ретінде түсінеді. Сонымен бірге жекелеген жағдайларда агрессивті мінез-құлық75 бастаушылары əртүрлі себептермен бұзылған жəне өзін-өзі та- нытуды агрессия көмегімен жүзеге асыруға тырысатын жекелеген жасөспірім — аутсайдерлер болуы мүмкін. Осылайша, агрессивті мінез-құлық балалық жəне жасөспірімдік жас үшін əжептəуір үйреншікті құбылыс. Оған қоса, тұлғаның əлеуметтену үдерісінде агрессивті мінез-құлық маңызды қызметтер атқарады. Қалыпта ол қорқыныштан арылтады, өз мүдделерін қор- ғауға көмектеседі, сыртқы қауіптен қорғайды, бейімделуге септігін тигізеді. Осыған байланысты агрессияның екі түрі туралы айтуға болады: зарарсыз-бейімдеуші жəне деструктивті-дезадаптивті. Агрессия мен делинквентті мінез-құлық өзара шарттас екендігі анық. Шынында, заң бұзушылық əрекеттер көбінесе агрессивті əрекеттермен бірге жүреді. Бұл пайдакүнемдік мақсатта жасалған қылмыс болуы мүмкін, бұл жағдайда агрессия инструменталды сипатта болады, басқаша айтқанда, қандай да бір мақсатқа жетуге септігін тигізеді (тұрғын үйді алу үшін өлтіру, тонау барысында физикалық зорлық жасау, ақша тартып алу үшін қорқыту). Басқа зорлық-зомбылық қылмыстар жағдайында дұшпандылық мінез- құлық көрініс табады. Тұтас алғанда зорлық-зомбылық агрессивті мінез-құлықтың ең қауіпті формасы ретінде заңдармен тыйым салынған жəне мемлекеттік бақылауында болады. Тұлғаның делинквентті мінез-құлқы мен агрессияның арасын- дағы өзара байланыс біркелкі емес. Заңдарды бұзу деңгейіне жеткен агрессивті мінез-құлық еліктеудің салдары болуы мүмкін. Еліктеудің үлгілері туысқандар, құрдастар, басқа да маңызды адамдар бола алады. Агрессивті мінез-құлыққа еліктеуде де- линквентті субмəдениет ерекше рөл атқарады. Асоциалды топ, қарақшы топ, бостандықтан айыру орны — бұл барлық əлеуметтік институттар тұрақты агрессивті мінез-құлық қалыптастырады. Заң бұзушылық мінез-құлыққа қатысты əртүрлі əдістер мен ұғымдық аппарат қолданылады. Психологиялық əдебиетте, көбі- несе оны "делинквентті" мінез-құлық ретінде түсіндіреді, яғни "белгілі қоғамда жəне белгілі бір уақытта бекітілген заңдардан ауытқушы нақты тұлғаның іс-əрекеттері, басқа адамдардың аман- дығына немесе əлеуметтік тəртіпке қауіп төндіретін жəне шамадан асып кетсе, қылмыстық тұрғыдан жазаланатын іс-əрекеттер". Заң бұзушылық əрекет жасаған тұлға делинквентті тұлға (делинквент), ал іс-əрекеттер — деликтілер деп бағаланады. 76 Криминалды мінез-құлық — делинквентті мінез-құлықтың бұрмаланған формасы болып табылады. Тұтас алғанда делин- квентті мінез-құлық қоғам ережелерінде (заңдарында) айқын кө- рініс тапқан, мемлекеттік өмірдің қалыптасқан нормаларына тікелей қарсы бағытталған. Арнайы əдебиетте осы қарастырылып отырған термин əртүрлі мағынада қолданылады. "Делинквенттілік" ұғымын жасөспірімдік психиатрия тəжірибесіне енгізе отырып, А.Е.Личко бұл ұғыммен қылмыстық жауапкершілік жүктемейтін, қоғамға қарсы ұсақ əрекеттерді шектейді. Бұл, мысалы, мектепте сабақтардан қалу, асоциалды топқа ену, ұсақ бұзақылықтар, тіл тигізу, азғантай ақша тартып алу, мотоциклдерді ұрлау. В.В.Ковалев делинквенттілікті бұндай байымдауға қарсы шықты. Ғалым делинквентті мінез- құлық қылмыстық əрекет болып табылатындығын көрсетті. Шетелде кең тараған термин, көбінесе кəмелетке толмаған жасөспірімдер жасайтын қылмысты білдіру мағынасында қолда- нылады. Аса күрделі жəне əртүрлі "тұлғаның ауытқушы мінез-құлқы" санатының ішінен тəуелді мінез-құлық немесе тəуелділік деп аталатын топ бөлініп шығады. Тұлғаның тəуелді мінез-құлқы маңызды əлеуметтік мəселе болып табылады, өйткені ол жұмысқа жарамдылықты жойып алу, айналасындағылармен қақтығыстар, қылмыстар жасау секілді жағымсыз салдарға əкеліп соқтыруы мүмкін. Бұған қоса, бұл қалай болғанда да кез келген отбасының басына келетін, девиацияның ең кең тараған түрі болып табылады. Көне заманнан бері тəуелді мінез-құлықтың əртүрлі форма- ларын зиянды немесе жағымсыз əдеттерді атаған, бұндай əдет- терге: ішімдікке салыну, артық жеу, құмар ойындар жəне басқа да əуестіктер жатқызылған. Қазіргі заманғы медициналық əдебиетте патологиялық əдеттер термині кеңінен қолданылады. "Тəуелділік" ұғымы медицина саласынан енген, қазіргі таңда салыстырмалы тұрғыда жаңа жəне танымал болып табылады. Барлық адамдар ауа, су, тағам секілді өмірге маңызды объекті- лерге "қарапайым" тəуелділікті сезінеді. Адамдардың көбінде ата- анаға, достарға, жұбайларына қатысты жақсы көрушілік сезімі болады. Кейде тəуелділіктің əдеттегі қатынасын бұзу байқалады. Мысалы, тұлғаның аутикалық, шизоидтық, қоғамға қарсы бұзы- луы басқа адамдарға жеткіліксіз үйірліктің салдарынан туындайды. 77 Шамадан тыс тəуелділікке бейімділік, керісінше, мəселелік симбиотикалық қарым-қатынастар немесе тəуелді мінез-құлықтың пайда болуына əкеледі. Осылайша, тəуелді мінез-құлық тұлға тарапынан бір нəрсені немесе біреуді теріс пайдаланушылықпен жəне оның мұқтаждықтарының бұзылуымен тығыз байланысты болып табылады. Арнайы əдебиетте қарастырылып отырған ақиқаттың тағы бір атауы қолданылады — аддиктивті мінез- құлық, ағылшын тілінен аударғанда "бейімділік, өлтіретін əдет" деген мағына береді. Тəуелді (аддиктивті) мінез-құлық жеке тұлғаның девиантты мінез-құлық түрі ретінде, өз кезегінде, көбінесе аддикция нысаны бойынша анықталатын көптеген түрлерге бөлінеді. Теориялық тұрғыдан (нақты жағдайларда) бұл кез келген нысандар немесе белсенділік формалары болуы мүмкін — химиялық зат, ақша, жұ- мыс, ойындар, физикалық жаттығулар немесе жыныстық қатынас. Шынайы өмірде тəуелділіктің мынандай түрлері кең тараған: а) психоактивті заттар (заңды жəне заңсыз есірткі заттары); ə) ішімдік (көптеген сыныптамаларда бірінші топқа жатқызылады); б) тағам; в) ойындар; г) жыныстық қатынас; ғ) дін жəне діни ғибадаттар. Осы аталған нысандарға байланысты тəуелді мінез-құлықтың төмендегі формалары анықталады: y химиялық тəуелділік (шылым шегу, токсикомания, есірткіге тəуелділік, дəрі-дəрмекке тəуелділік, ішімдікке тəуелділік); y тамақтану тəртібін бұзу (артық жеу, ашығу, тамақтан бас тарту); y гэмблинг — ойындарға тəуелділік (компьютерлік тəуелділік, құмар ойындар); y сексуалды аддикциялар (зоофилия, фетишизм, пигмалионизм, трансвестизм, эксбиционизм, вуайеризм, некрофилия, садомазо- хизм (глоссарийді қараңыз); y діни деструктивті мінез-құлықтар (діни фанатизм, секталарға қатысу). Адамдардың өмірінің өзгеруіне байланысты тəуелді мінез- құлықтың жаңа формалары пайда болады, мысалы бүгінгі таңда 78 компьютерлік тəуелділік өте тез тарап бара жатыр. Бұған қоса, кейбір формалар өзінің девианттылығын жоғалтады. Мəселен, біздің ойымызша, гомосексуализмді қазіргі əлеуметтік жағдайда девианттылыққа жатқызуға болмайды, əрине, ол күмəнсіз маргиналды мінез-құлық (норманың шеткі шекарасынан орын алатын жəне əзірге адамдар қабылдамайтын мінез-құлық) қата- рында қала береді. Тəуелді мінез-құлыққа шынайы зиян келтірмейтін, белсенділіктің күнделікті формаларын жатқызудан аулақ болу қажет, мысалы кофе ішу немесе тəтті жеу əдетін. Сонымен, тəуелді (аддиктивті) мінез-құлық — өзін-өзі реттеу немесе бейімдеу мақсатында бір нəрсені немесе біреуді теріс қолданумен байланысты, тұлғаның ауытқушы мінез-құлқының формаларының бірі. Өлім тақырыбы əрқайсымыздың санамызда орын алады жəне жас өскен сайын өзекті мəселеге айналады. Кейбір адамдар үшін ол ерекше маңызды болып табылады. Бүгінгі таңда өз-өзіне қол жұмсау əрекеті ғаламдық қоғамдық мəселе болып табылады. Бүкілəлемдік денсаулық сақтау ұйымының мəліметтері бойынша, əлемде жыл сайын 400 —500 мыңға жуық адам өзін өзі өлтіреді, ал өзіне-өзі қол жұмсау əрекеті он есе көп. Өзіне-өзі қол жұмсау еуропа елдерінде өлтіруден шамамен үш есе көп. Өзіне-өзі қол жұмсау немесе суицид (латын тілінен аударғанда: "өзін өлтіру") — əдейі өз өмірін қию. Өзінің іс-əрекеттеріне есеп бере алмайтын немесе оларды басқара алмайтын адамдар жасаған өлім, сонымен қатар субъектінің абайсыздығы нəтижесінде болған өлім өзіне-өзі қол жұмсауға жатпайды, қайғылы оқиғаға жатады. Біздің заманымызда өзіне-өзі қол жұмсау əрекеттері біркелкі патологиялық əрекет ретінде қарастырылмайды. Көптеген жағ- дайда бұл психикалық тұрғыдан қарапайым адамның мінез-құлқы. Бұған қоса, суицид туралы өзін өзі құрту — мінез-құлқының ең шеткі нүктесі деген көзқарас қалыптасқан. Өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқы — өзінің өмірін қию туралы түсініктермен басқарылатын саналы іс-əрекеттер. Қарастырылып отырған мінез-құлық құрылымын төмендегі топқа бөледі: а) өзіне-өзі қол жұмсау əрекеті; б) өзіне-өзі қол жұмсау көріністері (ойлар, ниеттер, сезімдер, пікірлер, тұспалдар). 79 Осылайша өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқы бір мезгілде ішкі жəне сыртқы деңгейде жүзеге асады. Өзіне-өзі қол жұмсау ерекшеліктеріне адам жасы елеулі əсер етеді. Мысалы, бозбалалық немесе қартаюдың басы секілді дағдарыс кезеңдері өзіне-өзі қол жұмсауға дайындықтың жоғары екендігімен сипатталады. Жасөспірімдердің арасында өлтіруге əрекет жасау балаларға қарағанда жиірек кездеседі, олардың кейбіреулері ғана мақсаттарына жетеді. Аяқталған суицидтердің жиілігі барлық өзіне-өзі қол жұмсау əрекеттерінің 1%-ынан аспайды. А.Е.Личко 10% жасөспірім ғана өзін-өзі өлтіруді шынымен қалайды, 90% жасөспірім үшін бұл көмекке шақыру ғана екендігін атап көрсеткен. Б.Н.Алмазов 14 —18 жас аралығындағы өзін-өзі əдейі жаралаған жасөспірімдерге зерттеу жүргізіп, олардың 4 пайызында ғана өзін-өзі жаралау кезінде өзін-өзі өлтіру ойы болғандығын айқындаған. Көптеген эксцесстер құрдастарымен ұрсысып қалған- нан кейін, сонымен қатар, батырлық немесе "бауырласу"салты ретінде жүзеге асқан. А.Е.Личко, А.А.Александров, 14 —18 жас аралығындағы жасөспірімдерге зерттеу жүргізе отырып, өзіне-өзі қол жұмсау іс əрекетінің 49% қатты аффектілі реакция кезінде болған деген қорытындыға келген. Сонымен қатар жасөспірімдер тобында психикалық бұзылулар рөлі артады, мысалы, депрессия. Депрессияның "балалық" белгілеріне іші пысу жəне шаршау сезімдері, ұсақ-түйекке баса назар аудару, бүлікке жəне тіл алмауға бейімділік, ішімдік пен есірткіні шамадан тыс қолдану жатқызылады. Тұтас алғанда жасөспірімдердің ата-аналарымен жəне құрдастарымен тұлғааралық қарым-қатынастарының олардың өзіне-өзі қол жұмсау əрекетіне маңызды ықпалы туралы айтуға болады. Л.Я.Жезлованың пікірінше, өтпелі кезең алдында "отбасылық" мəселелер басым болса, пубертаттық кезеңде жаста "сексуалды" жəне "махаббаттық" мəселелер басым болады. Өкінішке орай, аз зерттелген басқа маңызды фактор жасөспі- рімдік субмəдениеттің ықпалы. Міне, "Иванушки Интернешнл" поп-тобының көшбасшысының өзін-өзі өлтіруі туралы 1999 жылы БАҚ жариялаған хабарламаға жауап ретінде бірнеше жасөспірім қыздар өз кумирін үлгі етіп, өз-өздеріне қол жұмсаған. 80 14 жастан кейін өзіне-өзі қол жұмсау қыздар мен бозбалаларда шамамен бірдей болады. Жас кезде өзін-өзі өлтіру көбінесе интимдік — жеке тұлғалық қатынастармен, мысалы, махаббаттағы сəтсіздікпен байланысты болады. Сыртқы жəне ішкі жағдайлар өзіне-өзі қол жұмсау əрекетін жеңілдетеді, бірақ оны алдын ала анықтамайды. Суицидті "асқындырушы" болатын шынайы себептері ішкі мотивтерге байланысты. Жағдайға байланысты өзін-өзі өлтірудің əртүрлі мотивтері пайда болуы мүмкін: наразылық, кек, үндеу, назар, көмек, жазадан қашу, азап шегу, өзін-өзі жазалау, өмір сүруден бас тарту. Мысалы, жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсау əрекеттерінде мынандай ниеттенулер бөлінеді. Бұл дистресс сигналы болуы мүмкін: "Маған көңіл аударыңыздар, маған көмек қажет". Сонымен қатар, жасөспірімнің басқаларға манипуляция жасауы, мысалы, қыз бала дəрі-дəрмекті үлкен көлемде ішіп, өз досын оған қайтып оралуға мəжбүр етуге тырысады. Басқа вариант — ата- аналарына айту арқылы, басқаларды жазалауға тырысу: "Сіздер мен өлгенде өкінесіздер". Қатты ұят жəне кінə сезімдерге реакция, жанға жара салатын жағдайлармен кездесуден қашуға тырысу; түрлі есірткілердің əсерлері — бұның бəрі себепкер факторлардың мысалы. Осылайша, өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқы өлуді қалаудың дəрежесін дəл бағалауға негізделуі керек. 9-тақырып бойынша сұрақтар 1. Шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі агрессия мен агрес- сивтілік мəселелері. 2. Тəуелді мінез −құлықтың негізгі формалары. 3. Өзіне-өзі қол жұмсау əрекетінің мотивтері мен себептері. 9-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьяз- данова Х.Т. Психологическая служба в вузе.— Алматы, 2004. Ақажанова А.Т., Садырова А. Девиантты мінез-құлықтың кейбір теориялық сипаттамалары // Ізденіс.— Алматы, 2007. 81 Акажанова А.Т. Психологическая характеристика основных видов девиантного поведения несовершеннолетних // Высшая школа.— Алматы, 2009. Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального пове- дения детей и подростков.— Ереван, 1980. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонаруше- ний несовершеннолетних.— Алма-Ата: Казахстан, 1980. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах прес- тупного поведения.— Алма-Ата: Наука, 1971. Ескендирова А. Психологические особенности проявления аг- рессии у подростков в зависимости от различных факторов: автореф. …канд. психол. наук.— Алматы, 2003. Жадбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних / Закон и подросток.— Алма-Ата, 1982. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан.— Алматы: Ғылым, 1999. Нарикбаев М.С. Подросток и закон.— Алма-Ата: Мектеп, 1981. 82 10-тақырып Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын психологиялық жəне педагогикалық түзету Жеке тұлғаның ауытқушы мінез-құлқын əртүрлі əлеуметтік институттар реттейді. Қоғамдық əсер ету — құқықтық санкциялар, медициналық араласу, педагогикалық ықпал, əлеуметтік қолдау жəне психологиялық көмек сипатында болуы мүмкін. Мінез- құлықтық бұзылулардың күрделі сипаты, олардың алдын алу мен жою əлеуметтік ықпалдардың жақсы ұйымдастырылған жүйесін талап етеді. Психологиялық көмек — қарастырылып отырған жүйенің деңгейлерінің бірі ретінде байланыстырушы рөлін атқарады жəне айқын гуманистік бағытымен ерекшеленеді. Бұл факт психологиялық жұмыстың құпиялық, еріктілік жəне жеке мүдделілік, адамның өз өміріне жауапкершілігін өзіне алуы, өзара сенімділік, қолдау, жеке тұлға мен индивидуалдылықты құрметтеу секілді принциптерінде көрініс табады. Психологиялық көмек негізгі екі бағытта жүзеге асырылады: психологиялық превенция (ескерту, профилактика) жəне психоло- гиялық интервенция (қиындықты жеңу, түзету, реабилитация). Ереже бойынша, психо-диагностика жұмыстың дербес бағыты емес жəне психологиялық көмектің мақсаты болмауы тиіс. Бұл əрекеттің көмекші түрі, маңызды, бірақ міндетті емес, бұл аралық практикалық міндеттерді шешеді. Ауытқушы мінез-құлық профилактикасы көбінесе кəмелетке толмағандарды мысалға алу арқылы қарастырылады. Əлемдік денсаулық ұйымы профилактиканың үш түрін ұсынады: бастапқы, екінші жəне үшінші профилактика. Бастапқы профилактика белгілі бір құбылыс тудыратын жағымсыз факторларды жоюға, сонымен қатар бұл факторлардың əсеріне жеке тұлғаның төзімділігін арттыруға бағытталады. Бастапқы профилактиканы жасөспірімдер арасында кеңінен қолдануға болады. Екінші профилактиканың міндеті — жүйке-психикалық ауытқуларды ерте анықтау жəне оңалту, сонымен қатар "қауіпті топпен" жұмыс. Үшінші профилактика мінез-құлықтың ауытқуларын тудыратын жүйкелік- психикалық бұзылулар секілді арнайы міндеттерді шешеді. 83 Сонымен бірге, үшінші профилактика девиантты мінез-құлықты тұлғалардың қылмысты қайталауының алдын алуға бағытталуы мүмкін. Психопрофилактикалық жұмыс барлық үш деңгейдегі іс- шаралар кешеніне кіре алады. Психопрофилактикалық жұмыстың бірнеше формалары бар: y əлеуметтік ортаны (отбасы, əлеуметтік топ, нақты тұлға) ұйымдастыруға: салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жасалатын əлеуметтік жарнама, БАҚ, жастардың субмəдениетімен жұмыс; y мəлімет беру (дəрістер, əңгімелесулер, арнайы əдебиеттерді, видео жəне телефильмдерді тарату); y əлеуметтік тұрғыдан маңызды дағдыларды белсенді əлеумет- тік үйрету; Аталмыш үлгі көбінесе топтық тренингтер формасында жүзеге асады. Қазіргі кезде төмендегідей формалар кең тараған: 1. Резистенттілік (əлеуметтік жағымсыз əсерге тұрақтылық) тренингі. Тренинг барысында девиантты мінез-құлыққа нұсқаулар өзгереді, жарнамалық стратегияларды тани білу дағдыларын қалыптастыру, құрдастар қысым көрсеткен кезде "жоқ" деп айту қабілетін дамыту, ата-аналар мен басқа үлкендердің (мысалы, ішімдік ішетіндердің) ықтимал жағымсыз əсері туралы ақпарат беріледі. 2. Ассертивтілік тренингі, немесе аффективті — құндылыққа үйрету тренингі. Ол девиантты мінез-құлық эмоционалды ауыт- қушылықтармен тікелей байланысты деген түсінікке негізделеді. Аталмыш мəселенің алдын алу үшін жасөспірімдер эмоцияларды тани білуге, оларды қолайлы түрде көрсетуге жəне түңілуді (стрес) жеңе білуге үйретіледі. 3. Өмірлік дағдыларды қалыптастыру тренингі. Өмірлік дағдылар дегеніміз — тұлғаның ең маңызды əлеуметтік іскер- ліктері. Ең алдымен, бұл қарым-қатынас жасау, достық байла- ныстарды сақтау жəне тұлғааралық қарым-қатынастардағы қақты- ғыстарды шешу іскерлігі, сонымен қатар бұл өзіне жауапкершілік алу, алдына мақсат қою, өз ұстанымы мен мүддесін қорғау қабі- леті: y девиантты мінез-құлыққа альтернативті əрекет ұйымдастыру (таным, өзін-өзі сынау, қарым-қатынас, махаббат, шығармашылық, əрекетшілдік); 84 y салауатты өмір салтын ұйымдастыру (дұрыс тамақтану, таза ас, жүйелі физикалық жұмыс көлемі, еңбек жəне демалыс режимін сақтау, табиғатпен қарым-қатынас, нысапсыздықтан аулақ болу) жəне т.б.; y жеке тұлғалық ресурстарды белсендендіру (спортпен шұғыл- дану, шығармашылықпен айналысу, топтық тренингтерге қатысу, арттерапия) жəне т.б.; y девиантты мінез-құлықтың жағымсыз салдарын азайту (мəлі- мет беру, топтық пікірталас, тренингтік жаттығулар, рөлдік ойындар, əлеуметтік тиімді мінез-құлықты үлгілеу, психоте- рапевтік əдістемелер) жəне т.б. Қолданылған əдістерге байланысты, психопрофилактикалық жұмыс тренингтер, білім беру бағдарламалары (мектептік арнайы курс), психологиялық кеңес беру, дағдарыстық көмек (сенім телефоны) формасында, сонымен қатар шекаралық күйлер мен жүйкелік психикалық ауытқулардың психотерапиясы формасында жүзеге асыруға болады. Девиантты мінез-құлықтың ерекшелігіне сəйкес психопрофи- лактикалық жұмыстың мынандай принциптерін ажыратуға болады: y кешенділік (əлеуметтік кеңістіктің, отбасының жəне тұлғаның əртүрлі деңгейлеріне əсерді ұйымдастыру); y ақпараттың жағымдылығы; y жағымсыз салдарды азайту; y бағыттылық (жас ерекшелігі, жыныстық жəне əлеуметтік сипаттамаларды ескеру); y көпшілікке арнаушылық (жұмыстың топтық формасының ба- сымдылығы); y болашаққа ұмтылыс (мінез-құлық салдары, жағымды құнды- лықтар мен мақсаттарды белсендендіру, девиантты емес мінез- құлықтың болашағын жоспарлау). Мемлекеттік саясаттың нормативті құжаттары мен тұжырым- дамалық қағидаларында жалпы жəне арнайы профилактика ұғымдарын бөліп қарастырады. Жалпы профилактика (грек тілінен аударғанда — "сақтап қалу, ескерту") отбасының физикалық жəне əлеуметтік тұрғыдан дені сау балалар тəрбиелеу қызметтерін толық орындауға қажетті əлеуметтік-экономикалық, əлеуметтік-85 мəдени жəне əлеуметтік-педагогикалық қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған; жалпыға білім беретін оқу мекемелерінің барлық түрлерінің тəрбиелік қызметтерін жүзеге асыруға, оқушылардың қызығушылықтары мен қабілеттерін толыққанды дамытуды, сабақтан тыс уақытта қоғамға пайдалы іс-əрекеттермен айналысуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жиынтығы ретінде қарастырылады. Арнайы профилактика "қауіпті топ" балаларына, девиантты жасөспірімдерге, кəмелетке толмаған заң бұзушыларға бағыттал- ған түзету-реабилитациялық шараларды қамтиды. Ол психоло- гиялық-педагогикалық қолдау мен жасөспірімдерге əлеуметтік құқықтық көмектің əртүрлі іс-шаралары, оларды ата-аналардың көңіл қоймауынан, қатыгездіктен, зорлық-зомбылықтан жəне асоциалды ортаның теріс əсерінен қорғау болып табылады. Түзету-профилактикалық жұмыс — мектептің, отбасының, бос уақытты өткізетін ортаның жəне формальды емес топтардың, əлеуметтік институттар мен қоғамдық ұйымдардың бір-бірімен етене байланысында жүзеге асады. Осылайша профилактикалық жəне түзету-педагогикалық əрекет девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдерді анықтау, даму мен мінез-құлықтағы ауытқулардың себептері мен жағдайларына диагностикаға бағытталған əлеуметтік-педагогикалық үдерістің құрамды бөлігі болып табылады. Ауруды жою жəне алдын алу үшін оның бастау көздері мен түп тамырын жою қажет. Ауытқыған мінез-құлықты жеңу немесе алдын алу үшін, ең алдымен, əлеуметтік ортаның теріс ықпалын зарарсыздандыру, əлеуметтік факторлардың теріс əсерін шектеу (жағдайы нашар отбасы, асоциалды топ, құқыққа қарсы тұл- ғааралық қарым-қатынас). Сонымен бірге ғылыми зерттеулер жəне педагогикалық тəжірибе ата-ана құқынан айыру, асоциалды топтарды тарату, жасөспірімдерді интернатты типті мекемелерге немесе девиантты жасөспірімдерге арналған арнайы оқу-тəрбиелік мекемелерге жіберу сияқты терең батыл шаралар қолдану үнемі тиімді емес. Олар үнемі қажетті нəтиже бермейді, мəселені жоймайды, керісінше, оны тереңдете түседі немесе қандай да бір уақытқа тоқтатады, оның дамуын бəсеңдетеді. Сондықтан девиантты мінез- құлықты жасөспірімдермен түзету — педагогикалық жұмыс 86 ұйымдастыру жəне олардың ауытқушы мінез-құлықтарының се- бептерін ескерту барысында тұлғаның дамуына орта фактор- ларының ықпал күшін, топтағы құрдастарымен тұлғааралық қарым-қатынасының референтті маңызын ескеру қажет. Ауытқушы мінез-құлықтың алдын алу мен жеңуде ата- аналарға, отбасылық микроклиматқа, тəрбиелеу потенциалына, отбасылық ішкі қарым-қатынасқа психологиялық жəне педаго- гикалық əсер етудің əртүрлі жолдары мен тəсілдері бар. Бұл ықпалдар тура, тікелей сипатта, сонымен қатар жанама сипатта болуы мүмкін. Жасөспірімдер мен ата-аналардың қарым-қатынастарын жəне отбасылық қарым-қатынастарын түзету Əр отбасында индивидуалдық ерекшеліктер бар жəне сыртқы араласу оларға əртүрлі əсер тигізетін болғандықтан, педагог əсер етудің тура жолын да, жанама жолын да қолданғаны жөн. Екі жағдайда да, біріншіден, отбасыға ішкіотбасылық атмосфераны бағалау, отбасылық қарым-қатынаста орын алған жағдайға талдау жасау; екіншіден, орын алған өзара қарым-қатынасты өзгерту ниетін тудыру, отбасындағы қарым-қатынасты өзгерту жолдары мен тəсілдерін көрсету; үшіншіден, отбасы мүшелерімен біріге отырып, жағымды, қоғамдық маңызды отбасылық қарым- қатынастың болашақ бағыт-бағдарын анықтау секілді бірнеше міндеттер шешіледі. Отбасы түріне байланысты, жұмыстың əр- түрлі формалары мен əдістері қолданылады, мектеп пен қоғамның ата-аналарға кешенді ықпалы жүзеге асырылады. Отбасылық қарым-қатынастары мазмұнсыз, тиянақсыз сипатты, салыстырмалы тұрғыда жалпы жəне өнегелі мəдени деңгейі төмен, педагогикалық тұрғыда шамасыз отбасыларының əдетте тəрбие мəселелерінде біліктіліктері аз болады. Бұндай отбасылары түзету мақсатында жалпыға міндетті педагогикалық оқудың жалпы жүйесіне кіреді. Бұндай отбасылары үшін мектеп педагогтері, мектеп психологтары жүргізетін педагогикалық кеңес беру формасын қолданған жөн. Бұл жағдайда өздерінің білімсіздіктерін мұғалімдер дұрыс түсінбейді жəне оны өздеріне жəне балаларына қарсы қолданады деген ата-аналардың сенімсіздіктері мен наным- сенімдерін жою қажет. Кеңес беру кезінде ата-аналарға тек балаларды тəрбиелеуде кездестіретін қиындықтарды ғана əңгі- мелеу мүмкіндігі берілмейді, сонымен қатар, жағдаятқа бірге87 талдау жасауға, кеңес алуға, нақты ұсыныстар алуға, мəселенің əртүрлі шешімдерін талқылауға мүмкіндік беріледі. Педагогикалық кеңес — педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдердің отбасылармен жүргізілетін жұмыстың қызықты жəне тиімді формасы. Алайда бұндай ата-аналарды мектептегі қоғамдық жұмыстарға белсенді қатыстыру қажет. Отбасының екінші түрі — педагогикалық енжарлар: объективті себептерге байланысты балаларға тура тəрбиелік əсер етуде енжар отбасылар. Бірақ отбасының өнегелі микроклиматы, қарым- қатынас стилі жəне қарым-қатынас сипаты — жасөспірімдерге белсенді ықпал ету факторлары болып табылады. Осыған байла- нысты, бұл отбасыларымен жұмыс барысында олардың тəрбиелі ықпал жүйесіне талдау жасаумен бірге, отбасындағы қарым- қатынас сипатын өзгерту жəне түзету қажет. Объективті себептерге (жұмысбастылық, ата-аналардың жиі болмауы жəне т.б) қарай педагогикалық тұрғыдан енжар отба- сыларымен мектептің көмегімен мəселелерді сындарлы (конструк- тивті) шешу мүмкін болады. Субъективті себептерге байланысты педагогикалық тұрғыдан енжар, балалармен қақтығыстық қаты- настағы жəне оларды тəрбиелеумен айналыспайтын отбасыла- рымен тек мектеп қана емес, басқа да əлеуметтік институттар жұмыс істеуі қажет. Отбасының бұндай түрлері отбасылық қарым- қатынастың антипедагогикалық түріне жақын, бірақ олардан жүйелі антипедагогикалық ықпалдың болмауымен айрықша- ланады. Бұл отбасыларында қарым-қатынас стилінің айрықша қасиеті ата-аналармен балалардың арасындағы өзара қарым- қатынастың үзілуі болып табылады. Қарым-қатынас деструктивті сипатта болады, оның бағыттылығы, құндылық бағыттары жағымсыз жаққа ауысқан. Əрине, мəселені шешудің ең оңай жəне тез жолы — жағымсыз қарым-қатынастың бастау көздерін жою, жасөспірім мен отбасы арасындағы өзара байланысты тоқтату, яғни ана мен əкені ата-аналық құқықтан айыру. Бірақ бұл қадам дұрыс па, ол жас өспірімнің жанына жара салмай ма? Отбасылық қарым-қатынасты түзету мəселесін отбасылардың антипедагогикалық түрімен шешу өте қиын. Бұл отбасылар өзінің алдамшы жақсы жағдайы жəне жалған белсенділігімен өзінің антипедагогикалық болмысын жасырады. Сондықтан да бұндай отбасылары қайта бағыт-бағдар беру жұмыстарын ғана емес, 88 сонымен қатар отбасылық қарым-қатынас жағдайларын өзгертуді қажет етеді. Педагогикалық кеңестер мен ұсыныстарға қатысты теріс пікір, көбінесе оларды жоққа шығару немесе қабылдамау мектеп пен тұтас ата-аналар қоғамының күш салуын талап етеді. Бұл отбасыларындағы қарым-қатынас пен өзара əрекеттестікке əсер етудің негізгі жолын мектеп, педагогикалық ұжым жүзеге асырады, бұл іс-шарада олар ата-аналар комитетіне жəне мек- тептің қамқорлық кеңесіне арқа сүйейді, дербес жəне топтық жұмыс формаларын қолданады. Қамқорлық кеңесі, сыныптардың ата-аналар комитеттері жағ- дайы нашар əр отбасымен мақсатты түрде жұмыс жүргізуі қажет; белсенді ата-аналар — педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдердің ата-аналарын мектептің қоғамдық пайдалы жұмыстарына тартуға байланысты еңбекті көп керек ететін жеке- дара жұмыстар жүргізеді; балалармен бірлесіп, іс-шаралар ұйымдастырып, өткізу қажет. Бұл оларға өз балаларын іс жүзінде көруге, оларды сыныптастарымен салыстыруға, əр баланың ықтимал мүмкіндіктерін көруге, бала ең жақсы жəне көнгіш болуы үшін қандай шара қолдану қажеттігін ойлануға мүмкіндік береді. Ата-аналардың бұл санатымен тиімді жұмыс формаларының бірі балалар мен жасөспірімдерді отбасында тəрбиелеу мəселелері бойынша пікірталастар, диалог-конференциялар үйымдастыру бо- лып табылады. Девиантты мінез-құлықты кəмелетке толмағандардың отбасын- дағы қарым-қатынасты түзету нəтижесі бүкіл отбасына тура жəне жанама əсер етудің үндесуіне байланысты болады. 10-тақырып бойынша сұрақтар 1. Кəмелетке толмағандар арасында профилактикалық жұмыс- тың негізгі деңгейлері. 2. Балалармен жəне жасөспірімдермен жүргізілетін психопро- филактикалық жұмыстың принциптері. 3. Отбасылық өзара қарым-қатынастарды түзету. 10-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьяз- данова Х.Т. Психологическая служба в вузе.— Алматы, 2004 Акажанова А.Т. Учебно-методический комплекс по спецкурсу «Психолого-педагогическая коррекция девиантного поведения несовершеннолетних».— Алматы, 2005. Алиева М.А., Гришанович Т.В., Лобанова Л.Б., Травникова Н.Г., Трошихина Е.Г. Тренинг развития жизненных целей. Программа психологического содействия социальной адаптации.— СПб., 2001. Бадмаев С.А. Психологическая коррекция отклоняющегося поведения школьника.— М.,1999. Вачков И.В. Основы технологии группового тренинга.— М., 1999. Дусманбетов Г.А., Шерьязданова Х.Т. Тренинг-программа «Саморазвитие личности подростков». — Алматы, 2004. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру / Мектеп психологтары мен мұғалімдер- ге арналған əдістемелік нұсқау.— Алматы: Қайнар, 2003. Кэдьюсон Х.К., Шефер Ч. Практикум по игровой психоте- рапии.— СПб.: Питер, 2000. Малкина-Пых И.Г. Кризисы подросткового возраста (Спра- вочник практического психолога).— М., 2004. Садвакасова З.М., Зиябекова Б.Т., Мадалиева З.Б. Тренинг в подготовке специалистов в вузе.— Ч. I, II.— Алматы, 2007. Хухлаева О.В. Основы психологического консультирования и психологической коррекции.— М., 2001. 90 11-тақырып Психологиялық-педагогикалық түзету іс-шараларының ұйымдастыру негіздері Жалпы білім беру мектебінің мұғалімі оқу-тəрбиелеу үдерісінде жəне түзету-педагогикалық іс-шарасында ең басты тұлға болып табылады. Ол айрықша педагогикалық ықыласты қажет ететін оқушылармен түзету-педагогикалық үдерісін ұйымдастырады, нақты мазмұнын анықтайды жəне жүзеге асырады. Ол оқушылар мен ата-аналардың арасында байланыс орнатады, қарым-қаты- насты түзетеді, балалар мен жасөспірімдердің дамуы мен мінез- құлқындағы кемшіліктердің алдын алуға жəне жеңуге бағытталған нақты əдістер мен амалдарды іріктейді жəне қолданады. Алайда, ғылыми зерттеулер мен мектептердегі педагогикалық тəжірибе көрсеткендей, кез келген мұғалім түзетуші педаго- гикалық ықпалдардың толық əдіс-тəсілдерін қолдана алмайды. 40- тан 70%-ға дейін мұғалімдер дамуы мен мінез-құлқында ауытқу- шылық бар балалардың əртүрлі санаттарымен тəрбиелеу жəне түзету жұмыстарын ұйымдастыруда қиыншылықтарға кездеседі. Олар баламен сенімді қарым-қатынас орната алмайды. Оларға тəрбиелеу жағдайын басқару қиын, баланың мінез-құлқының бұзылуына қатысты шешімді олар тым баяу қабылдайды. Олар тəрбиелеу міндеттерін шешуде айрықша амалдарды таба білмейді. Дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылық бар жасөспірімдермен түзету жұмысын ұйымдастыру жəне жүргізу — олар үшін өте қиын. Мұғалімнің кəсіби — педагогикалық əрекеті көпаспектілігімен жəне көпфункционалдылығымен ерекшеленеді. Мұғалім оқушы- ларды оқыту мен тəрбиелеу нəтижелерінің оқушыларды даярлау жүйесінің білім беру стандартында, мемлекеттік бағдарламаларда жəне басқа да нормативтік құжаттарда анықталған талаптарына сəйкестігін қамтамасыз ететін мемлекеттік қызметкер жəне жеке тұлғаны қалыптастыру мен жан-жақты дамыту міндеттерін орын- дайтын əлеуметтік қызметкер, өсіп келе жатқан ұрпақ тəрбиешісі болып табылады. Мұғалім балалардың əртүрлі санаттарымен (ауытқыған мінез-құлық, психикалық дамудың кешігуі, тəрбие-91 леуге қиын жəне педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған) жұмыс істеу барысында дефектолог, педагог-реабилитолог, əлеуметтік педагог қызметтерін атқарады. Педагогикалық қызметтің тағы да бір маңызды аспектісі бар. Бұның мəні педагогикалық əрекет метаəрекет екендігінде (Ю.Н.Кулюткин), яғни басқа əрекетті ұйымдастыратын əрекет — оқушылардың оқу əрекеті екендігінде болып табылады. Мұға- лімнің əрекеті оқушының əрекетіне икемделінеді. Осылайша, кəсіби-педагогикалық əрекет формасы бойынша мектепте оқу-тəрбие үдерісінің мəні мен мазмұнын жəне ондағы баланың жеке тұлғасын өзгертуге бағытталған, басқа түрге өзгертуші əрекет болып табылады. Ол мəні мен мазмұны бойынша коммуникативтік, жанама жəне тікелей қарым-қатынасты қамтыса, құрылымы бойынша құндылыққа бағытталған, педагогигалық құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бағытталған қатынасты, оларды оқушылардың санасына жеткізуді қамтиды. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, мұғалімнің түзету- педагогикалық əрекеті бірыңғай педагогикалық үдерістің құрамды бөлігі болып табылады, ал мұғалім — оның белсенді қатысушысы. Сондықтан, оқу-тəрбие үдерісі барысында баланың дамуы мен мінез-құлқындағы ауытқушылықтың алдын алу жəне жеңу міндеттерін жүзеге асыру үшін мұғалім тəрбиелеуші педаго- гикалық үдерістің қатысушысы ғана болып қоймай, оны жүзеге асыруға педагогикалық, физикалық жəне интеллектуалды, адам- гершілік, ең бастысы — кəсіби тұрғыдан дайын болуы қажет. Мұғалім-тəрбиешінің дамуында айқын ауытқушылығы жоқ балалармен, педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірім- дермен, "қауіпті топ" балаларымен кəсіби-педагогикалық əрекеті Қазақстан Республикасындағы "Білім беру" туралы заңдық құжаттарда, сонымен қатар "Кəмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық əділ сотты жүзеге асыру ережелері" ("Қазақстандағы ювеналды юстиция" жобасы) түріндегі ұсыныстарда анықталған. Жоғары кəсіби білімнің мемлекеттік білім беру стандарттары шеңберінде, оқу бітіруші кəсіптік педагогикалық əрекетке дайын болуы тиіс. Ол білім беру үдерісінің субъектісі ретінде адам, оның жас жəне индивидуалдық ерекшеліктері, дамудың əлеуметтік факторлары туралы білімдер жүйесін меңгеруі қажет; балалар мен жасөспірімдердің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері, 92 олардың ағзасының дамуы, функционалдық бұзылулар мен балалық шақтың əртүрлі кезеңінде оларды түзету туралы түсінігі болуы қажет; денсаулыққа жəне əлеуметтік ортаның жағымсыз ықпалынан қорғауға зиян келтіретін əдеттердің алдын алу жəне түзету туралы хабардар болуы керек. Əр түлек оқушыларға əлеуметтік көмек жəне қолдау көрсете білуі, əртүрлі əлеуметтік мəдени жағдайларда білім беру үдерісін ұйымдастыруға дайын болуы қажет. Бір сөзбен айтқанда, жалпы білім беретін мектептің əр мұғалімі қарапайым оқушылармен кəсіби — педагогикалық əрекетке дайын болумен қатар, дамуы мен мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалармен де түзету-педагогикалық жұмыс жүргізуге дайын болуы керек. Педагогикалық əрекетке дайындық интегралды үлгі ретінде де, мұғалімнің жеке тұлғасының ерекше жай-күйі ретінде де көрініс табады, бұл оның бірнеше компоненттерінің өзара əсері кезінде көрінеді: мотивациялық — құндылықтық, танымдық, опе- рациялық — тəжірибелік, эмоционалды — еріктік жəне реф- лекстік. Мінез-құлықты түзету ауытқушы мінез-құлықты тұлғаға пси- хологиялық ықпал етудің ең адекватты жəне тиімді формаларының бірі болып мақұлданған. Ол тікелей мінез-құлықты өзгертуге бағытталған жəне айқын тəжірибелік сипатта болады. Оның басқа да құндылықтарының ішінен мүмкіндіктердің кең спектрін, əдістің көрнекті нəтижелерін, қысқа мерзімділікті атауға болады. Бихе- виоризмнің пайда болғанынан бері жəне бүгінгі таңға дейін тұлғаның мінез-құлқы көбінесе сыртқы əрекеттермен байланысты- рылады, ал мінез-құлықтық əдіс рефлекс шарттарымен байла- ныстырылады. Онда қазіргі мінез-құлық психологиясы бақыла- натын мінез-құлық шеңберінен шығады. Қазіргі таңда ол классикалық мінез-құлық теориясы, необихевиоризм, танымдық əдіс, əлеуметтік ілім теориясы, нейропсихология, копинг-теория секілді бірнеше бағыттың синтезі болып табылады. Бұған қоса мінез-құлық психологиясы психологиялық ғылымның басқа сала- ларында, мəселен, психологиялық талдаудан алынған мəліметтерді кеңінен қолданады. Психологиялық білімдерді енгізу заңды түрде «мінез-құлық» ұғымының тереңдеуіне əкелді. Бүгінгі таңда мінез-құлық құры- лымында өзара байланысты бірнеше деңгейлер бөлінеді: мінез-93 құлыққа түрткі болатын мотивация; мінез-құлықпен бірге жүретін эмоционалды үдерістер; мінез-құлықтың өзін өзі түзетуі; ақпарат- ты танымдық тұрғыдан өңдеу; сырттай бақыланатын көріністер мен мінез-құлықтар. Осы жүйелердегі ауытқулар тұлғаның ауытқушы мінез-құл- қының себептері болады жəне психологиялық ықпалдың бағытын анықтайды. Ауытқушы мінез-құлықтың негізгі мынандай жүйелері белгілі: 1. Девиантты мотивация — бұл құндылықтар, қажеттіліктер, наным −сенімдер, жеке тұлғалық ой-пікірлер — белгілі бір адам үшін маңызды болып табылатындар мен оны нормативке қайшы белсенділікке итермелейтіндердің барлығы. Девиантты мінез- құлық мотивациясы агрессивті жəне өзін-өзі бұзу ниеттері, дұш- пандық нұсқаулар жəне пайдакүнемдік, өз қарабасын ойлау мотивтері формасында көрініс табады. 2. Эмоционалды мəселелер жəне өзін-өзі реттеудің олармен тығыз байланысты қиындықтары. Девиантты мінез-құлықтың пай- да болуында дабыл басты рөл ойнайды. Эмоционалды мəселелер релаксация (босаңсу) мен тұтас алғанда өзін-өзі реттеу қиындық- тарын тудырады. 3. Жағымсыз-девиантты əлеуметтік тəжірибе — бұл дезадап- тивті мінез-құлықтық стереотиптер (əдеттер, дағдылар), когнитив- тік бұрмалау мен жетіспеушілік, əлеуметтік жағдайлармен бекітілетін, тұлғаның девианттылығын құрайтын, индивид тəжі- рибесінде жағымды дағдылардың (мінез-құлықтық тапшылық) жоқтығы. Тұлғаның ауытқушы мінез-құлқын психологиялық түзетудің басты мақсатын атап көрсетілген бағыттар бойынша мінез- құлықтың жағымды өзгеруіне қол жеткізу деп анықтауға болады. Жеке тұлғаның ауытқушы мінез-құлқының интеграциясы əлеуметтік-психологиялық ықпалдың тағы бір бағыты болып табылады. Психологиялық интервенция — бұл жағымды өзге- рістерге түрткі болу үшін жеке тұлғалық кеңістікке психоло- гиялық тұрғыдан араласу. Жеке тұлғаның девиантты мінез-құлық интервенциясының мақсаты — оның мінез-құлқындағы əлеуметтік бейімделуге кедергі жасайтын формаларды бəсеңдету немесе жою болып табылады. 94 Тұтас алғанда психологиялық интервенцияның ерекше өзге- шелігі тұлға тарапынан мінезін өзгертуге деген ниет, оның психологпен бірлесе жұмыс істеуге даярлығы болып табылады. Кəмелетке толмағандардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтар кезінде инициатива мен келісім баланың заңды өкілдері тарапынан болуы қажет. Тұлғаның ауытқыған мінез-құлықтармен жұмыс істеудің негізгі қиындығы, əдетте, əлеуметтік-психологиялық көмектің бірінші кезеңдерінде адам, өзінің мінез-құлқының айқын жағымсыз салдарына қарамастан, өзгерістерге қарсы шығатындығында болып табылады. Бұндай жағдайларда девиация келтіретін зиянның дəрежесі немесе тұлғаның əлеуметтік дезадаптация деңгейі араласу үшін негіз бола алады. Мəселен, есірткіге тəуелді адамның көмек сұрауына көбінесе денсаулығындағы маңызды мəселе немесе "əлеуметтік түпке" жетуі себеп болады. Есірткі қолданумен бірге туындайтын аурулар түрі жақсы танымал: гепатит, ВИЧ-инфекция, психикалық ауытқулар. Өз кезегінде, əлеуметтік құлдырау қылмыстық əрекеттерде, еңбекке жарам- дықты жоғалтуда, жалғыздану, баспанасы мен отбасынан айры- луда анық көрінеді. Осылайша, девиантті мінез-құлық кезіндегі психологиялық араласудың басты міндеттерін төмендегідей тұжырымдауға бо- лады: а) əлеуметтік бейімделуге немесе сауығуға мотивацияны қа- лыптастыру; ə) тұлғалық өзгерістерге ынталандыру; б) ауытқушы мінез-құлықтың нақты формаларын түзету; в) тұлғалық өзгерістер немесе сауығу үшін əлеуметтік-психо- логиялық қолайлы жағдайлар жасау. Психологиялық интервенцияның (араласудың) негізгі əдістері психотерапия, психологиялық кеңес беру, психологиялық тренинг, терапевтік немесе саногендік орта қалыптастыру. Тұлғамен психологиялық жұмыстың ең кең тараған формасы психотерапиямен бірге үйлесті жүргізілетін кеңес беру болып табылады. Олардың арасына шекара қою қиын. "Кеңес беру" тер- минін дені сау адамдармен жұмыс барысында қолданған дұры- сырақ. 95 Тұлғаның бірыңғай теориясы болмағанда əртүрлі тұжырымдар мен кеңес берудің (психотерапия) əртүрлі формалары бар. Үш басты бағыт жақсы дамыды жəне мойындалды: психоанали- тикалық, танымдық-мінез құлықтық, гуманитарлық. Интервенция мақсаттарына байланысты психотерапия үш түрге бөлінеді: 1. Қолдаушы психотерапия — бар қорғаныш күштерін қол- дауды жəне мінез-құлықтың тиімдірек тəсілдерін жасауды қам- тамасыз етеді; 2. Қайта оқыту психотерапиясы — мінез-құлықты өзгертуге тырысу; 3. Тұлғалық-реконструктивті — интрапсихикалық қақтығыстар- ды жете түсіну арқылы ішкі тұлғалық өзгерістерге бағытталады. Психотерапия əртүрлі формада жүзеге асырылады, мысалы, топтық, отбасылық немесе индивидуалдық немесе қысқа мерзімді, нұсқаулық немесе нұсқаулық емес мəселелерді шешуге немесе жеке тұлғалық өзгерістерге бағытталған. Бұған қоса негізгі психотерапевтік əдістердің көптеген өзгерістері бар. Мысалы, Б.Д.Карвасарскийдің редакциялық басқаруымен құрастырылған Психотерапевтік энциклопедияда жүзге жуық психотерапевтік əдістемелер сипаттамаланады, олардың шын саны бұдан да көп. Көптеген авторлар маманның жеке тұлғасының негізгі маңыз- дылығын атай келе, психотерапияның əр алуан түрлерінің тиім- ділігі шамамен бірдей екендігін атап көрсетеді. Ауытқушы мінез-құлықтың түрлеріне қатысты əлеумет- тік-психологиялық араласудың жалпы стратегиялары. Делинквентті мінез-құлық. Құқыққа қайшы жəне қоғамға қарсы мінез-құлық жағдайында əлеуметтік-психологиялық ықпал- дың негізгі стратегиясы қоғамдық жазалау жағдайын ұйымдастыру (əсіресе түрмелер мен еңбекпен түзету колонияларында) болып табылады. Делинквентті мінез-құлық кезінде психологиялық- əлеуметтік жұмыстың басты формалары кеңес беру, психотерапия, соттық-психологиялық сараптама (əсіресе кəмелетке толмаған- дарға қатысты), саногенді орта қалыптастыру болып табылады. Психикалық ауытқушылығы бар делинквентті тұлғаларға арналған психиатриялық емханалардағы мамандандырылған бөлімдер салы- стырмалы тұрғыда жаңа форма болып табылады. Аталмыш меке- 96 мелерде тұлғаның əлеуметтік-психологиялық реабилитациясы мə- селесіне баса назар аударылады. Бас бостандығынан айыру орындары жағдайларында психоте- рапия — пенитенциарлық психотерапия — интервенцияның нашар жетілдірілген формасы болғанымен, маңызды болып табылады. Ауытқушы мінез-құлық кезінде психологиялық ықпалдың тиімділігі іс-шаралардың кешенінің тиімділігіне байланысты болады: ұйымдастырушы (мысалы, мекемелерде тəртіп жəне адамгершілік атмосферасын орнату), экономикалық, педаго- гикалық, медициналық, əлеуметтік шаралар (мысалы, қамаудан босатылғаннан кейінгі əлеуметтік оңалту). Саногенді ортаны немесе терапевтік "алқаптарды" қалып- тастыру əдісін жүзеге асыруға қиын, бірақ максималды тиімді болып табылады. Аталмыш əдістің негізгі мақсаты əдеттенген, арандатушы ортадан адамды аластату болып табылады, өз кезе- гінде, бұл адамның өмір салтын өзгерту мен тұлғалық өзгерістерге септігін тигізеді. Ортаны ұйымдастырудың бұндай формаларына ауытқушы мінез-құлықты жасөспірімдерге арналған еңбек коммуналарын жатқызуға болады. Бұндай "əлеуметтік шағын аралдарда" өмір бірнеше себептерге бағынады. Негізгі ережелер — өмірде өзін-өзі қамтамасыз ету, өзара көмек, басшы мен тағайын- далған органға бағыну, ішкі өмір нормалары мен тəртіпті қатаң сақтау, дəстүрлерді орындау. Əлеуметтік ықпалдың делинквентті мінез-құлық үшін ең барабар тəсілдер қоғамдық жазалау жəне əртүрлі түрлендірудегі (модификациясындағы) мінез-құлықтық терапия болып табылады. Аддиктивті мінез-құлық. Аутодеструктивті мінез-құлыққа ара- ласу ерекшелігі аддикция түрі мен тəуелділік дəрежесіне байла- нысты болады. Əртүрлі елдердің тəжірибелерін бағалай отырып, тəуелді мінез- құлықты тұлғаға əсер етудің ғаламдық əлеуметтік стратегияларын үш топқа бөлуге болады: біріншіден, жазалау саясаты (қоғамның оның жекелеген мүшелерімен күресуі); екіншіден, қауіпті азайту (зиянды азайту) саясаты — прагматикалық əдіс; үшіншіден, қай- тадан əлеуметтендіру саясаты (əлеуметтік-психологиялық оңалту). 1. Жазалау саясатының болмысы қатал əдісте болып табылады. Мысалы, есірткілерді қолдануға мемлекет тыйым салады, оларға97 қатысты барлық іс-əрекет заңмен қудаланады. Осылайша, АҚШ-та героин немесе кокаин сақтағаны үшін 5 жылдан 40 жылға дейін абақтыға қамайды. Қытай мен Сингапурда осындай іс-əрекеттер үшін өлім жазасына кеседі. Кейбір мемлекеттерде ішімдікке тыйым салынып, "құрғақ заң" енгізуге дейін барады. Жазалаушы шаралар енгізіп, мемлекет психобелсенді заттарды қолдану деңгейін бақылауға тырысады. Алайда маскүнемдік пен нашақорлық сақталып отыр, ал тұтынушылар, бір мəселеден басқа — химиялық тəуелділіктен басқа, дағдылы түрде екінші мəселеге — делинквенттілікке тап болады, себебі оларды қолдану қылмыс болып табылады. Бұдан басқа, есірткілер қолдануды жалпыға бірдей тыйым салу мафия үшін пайдалы — бұл оларға деген қызығушылықты жəне заңсыз есірткі өнімдерінің бағасын арт- тырады. 2. Зиянды азайтудың либералды саясаты аз тараған. Зиянды азайту тұжырымы, есірткілер қолданылады жəне қолданылатын болады, ал есірткі тұтынушылар — қоғам бұны мойындағысы келмесе де, қоғам мүшелері болып табылады деген түсінікке негізделеді. Бұл тұжырым бүкіл əлемде танымал болып келе жатыр, ал Нидерланд пен Австралияда ресми түрде жүзеге асуда. Зиянды азайту қозғалысының тарихы біздің дəуіріміздің 80- жылдарының ортасында басталды жəне денеге инемен жіберілетін есірткілерді қолданатын тұтынушылардың арасында СПИД эпидемиясы дəуірінің басталуымен тығыз байланысты. Қоғамдық денсаулық сақтау саласында ықпал етудің жаңа бағдарламасы пайда болды — медициналық инелерді бір мəрте қолдану бағдар- ламасы. Содан соң есірткілерді қолданудың қауіпсіз тəсілдерін үйрету, оларды қолданудан туындайтын аурулар туралы мəлі- меттер беру, презервативтер тарату жəне жыныстық қатынастың қауіпсіз тəсілдерін үйрету секілді бағыттармен толықтырылды. Осылайша, өз күштерімен жұмыс істейтін ұйымдардың басты саяси мақсаты — қылмысты жою жəне есірткі қолдануды тұрақты ережеге бағындыру. 3. Қайтадан əлеуметтендіру саясаты (əлеуметтік-психологиялық реабилитация) тəуелді мінез-құлық салдарынан бейімсізденген жеке тұлғаның өмірлік қызметтерін қалпына келтіруді көздейді. Реабилитациялық бағдарлама бірнеше деңгейдегі шараларды қам- 98 тиды: құқықтық қорғау жəне əлеуметтік қолдау (əлеуметтік топқа ену, заң тұрғысынан қорғау, жұмысқа орналастыру, тұрғын үй мəселесін шешу); психологиялық реабилитация (ремиссияға пси- хологиялық қолдау, жеке тұлғалық ресурстарды кеңейту); меди- циналық көмек (абстинентті синдромды жою, қылмыстың қайтала- нуына қарсы терапия, соматикалық жəне жүйкелік-психикалық бұзылымдарды емдеу). Барлық жағдайларда міндетті түрде психологиялық көмек көр- сетіледі. Салыстырмалы түрде қауіпсіздеу формаларында (шылым шегу, құмар ойындар, тамаққа тəуелділік) жəне тəуелділіктің бастапқы кезеңінде кеңес берудің əр алуан түрлері мен психо- терапия кеңінен қолданылады. Əсіресе, танымдық-мінез-құлықтық индивидуалдық (қысқа мерзімді) жəне жеке тұлғаға бағытталған конструктивті топтық психотерапия тиімді екендігін дəлелдеді. Олар қоғамдық топтар мен ұйымдардағы əрекеттерге ұқсас (жасырын маскүнемдер, нашақорлар, діни ұйымдар). Химиялық тəуелділік (физикалық тəуелділік) кезіндегі көмек ең қиын жəне ұзақ болып табылады. Бұндай жағдайда бастапқы кезеңде медициналық араласудың басты рөлінде кешенді реабилитация тиімді болып табылады. Қазіргі таңда əлеуметтік-психологиялық реабилитация тəуелді жасөспірімдерге көмек көрсетудің ең қолайлы формасы болып мақұлданған. Отбасы əлеуметтік көмек алудың қажеттілігіне жас- өспірімнің көзін жеткізу қажет. Əлеуметтік-психологиялық тренинг (ƏПТ). Тренингтік топ- тың психологиялық ерекшеліктері. Кең мағынасында ƏПТ топтық жұмыстың белсенді əдістеріне негізделген психологиялық тəжірибені білдіреді. Бұл білім беру- дің, қарым-қатынас, əрекет, тұлғалық даму мен түзету саласын- дағы дағдылар мен іскерліктерді үйретудің арнайы формаларын қолдану. Жұмыстың мақсаттары əр алуан, бірақ бағыттары мен мазмұны бойынша əртүрлі тренингтік топтарды біріктіретін, жалпы мақсат- тарды бөлуге болады: a) топқа қатысушылардың психологиялық мəселелерін зерттеу жəне оларды шешуге көмек көрсету; ə) субъектілік көңіл күйді жақсарту жəне психикалық сау- лықты беріктендіру; 99 б) психологиялық заңдылықтарды, адамдармен үйлесімді қарым-қатынас үшін тұлғааралық өзара əсердің тетіктері мен тиімді тəсілдерін зерттеу; в) ішкі жəне сыртқы мінез-құлықтық өзгерістерге негізделген эмоционалдық ауытқулардың алдын алу немесе түзету үшін қатысушылардың өзін-өзі жете түсінуі мен өзін-өзі бағалауын дамыту; г) тұлғалық даму үдерісіне, шығармашылық мүмкіндікті жүзе- ге асыруға, тіршілік əрекетіне, бақыт пен табысты сезінуге кө- мектесу. Тренинг — бұл тұлғаны жетілдіруге арналған арнайы ұйым- дастырылған оқыту формасы, тренинг кезінде төмендегі міндеттер шешімін табады: y əлеуметтік-психологиялық білімдерді меңгеру; y өзін-өзі тану жəне т.б. қабілетті дамыту; y өзінің маңыздылығы, құндылығы туралы түсінігін дамыту, жағымды Мен — концепциясын қалыптастыру. Балалармен (кəмелетке толмағандармен) өткізілетін ƏПТ тобының міндеті — өзін-өзі көрсетуге, қабылдау мен өзін-өзі түсінуге үйрену не үшін қажет екендігін түсінуге көмектесу. Топтық тренингтің (индивидуалды тренингпен салыстырған- дағы) артықшылықтары: y шеттетуге қарсы əрекет етеді, тұлғааралық мəселелерді ше- шуге көмектеседі, өз-өзіне тұйықталып қалуға жəне өз қиындық- тарымен жалғыз қалуға жол бермейді, басқалардың мəселелерін анықтайды; y топ қоғамды кішкентай түрде бейнелейді, əріптестердің қысымы секілді жасырын факторларды айқындайды, шынайы өмірдегі өзара қарым-қатынас жəне өзара байланыс жүйесін үлгілейді, яғни қауіпсіз жағдайда балалар тұрмыстық жағдайларда байқалмайтын, қарым-қатынастың жəне басқа жасөспірімдердің, өздерінің мінез-құлықтарының психологиялық заңдылықтарын көріп жəне сараптама жасай алады; y өзіне ұқсастардан (ұқсас мəселелер), шынайы, баға жетпес байланыс алуға мүмкіндік, өз бейнеңді сенің қайғы-мұңыңды өте жақсы түсінетін басқа адамдардың көзінен көру, өйткені олар да сондай мəселелерді басынан өткеріп жатыр; 100 y топта жасөспірімдер өзін басқалармен идентификациялауға мүмкіндік алады, өзін жəне басқа адамды жақсы түсіну үшін жəне мінез-құлықтың басқалар қолданатын тиімді тəсілдерімен танысу үшін басқа адамның рөлін "ойнай" алады. Бұның нəтижесінде туындайтын эмоционалдық байланыс, қайғысына ортақтасу, эмпа- тия тұлғаның жетілуіне жəне өзіндік сананың дамуына септігін тигізеді; y топтағы өзара əрекеттестік əркімнің психологиялық мəселе- лерін анықтауға көмектесетін жағдай туғызады (индивидуалды жəне терапевтік жұмыс кезінде бұндай əсер болмайды). Психологтың міндеті-қысымға бақылаудан шығуына жəне топтағы жемісті қарым-қатынасты бұзуға мүмкіндік бермеу; топ өзін-өзі ашу, өзін-өзі талдау жəне өзін-өзі түсіну үдерістерін жеңілдетеді. Бұл үдерістер басқа адамдардың қатысуынсыз толық болмайды; өзін басқаларға таныту жəне өзін өзі тану өзін өзі түсінуге жəне өзіне деген сенімділікті арттыруға мүмкіндік береді. 11-тақырып бойынша сұрақтар 1. Мұғалімнің кəсіби-педагогикалық əрекеті. 2. Ауытқушы мінез-құлықтың негізгі жүйелері. 3. Тəуелді мінез-құлқы бар тұлғаға ықпал етудің жаһандық əлеуметтік стратегиялары. 4. Тренингтік топтардың психологиялық ерекшеліктері. 11-тақырып бойынша қолданылатын əдебиеттер Акажанова А.Т., Ельшибаева К.Г. Практикум по девиантоло- гии.— Алматы: Заң əдебиеті, 2008. Акажанова А.Т. Учебно-методический комплекс по спецкурсу «Психолого-педагогическая коррекция девиантного поведения не- совершеннолетних».— Алматы, 2005. Бурменская Г.В., Карабанова О.А., Лидерс А.Г. Возрастно-пси- хологическое консультирование: Проблемы психического развития детей.— М., 1990. Григорьев Т.Г. Основы конструктивного общения.— М., 1997. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба.— М., 1991. 101 Дусманбетов Г.А., Шерьязданова Х.Т. «Саморазвитие лич- ности подростков».— Алматы, 2004. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру / Мектеп психологтары мен мұғалім- дерге арналған əдістемелік нұсқау.— Алматы: Қайнар, 2005. Малкина-Пых И.Г. Кризисы подросткового возраста (Спра- вочник практического психолога).— М., 2004. Меновщиков В.Ю. Психологическое консультирование. Работа с кризисными и проблемными ситуациями.— М., 2002. Непомнящая Н.И. Психодиагностика личности: теория и практика.— М., 2001. Садвакасова З.М., Зиябекова Б.Т., Мадалиева З.Б. Тренинг в подготовке специалистов в вузе.— Ч. I, II.— Алматы, 2007. Петровская Л.А. Теоретические и методические проблемы социально-психологического тренинга.— М., 1982. Романова-Бавокова Н.А. Основные направления работы прак- тического психолога.— Алматы, 2006. Тесленко А.Н., Керимбаева М.С.,Джакупова Г.А. Профилак- тика подростковой девиации: теория и практика.— Астана, 2005. Тутушкина М.К. Психологическая помощь и консультирование в практической психологии.— СПб., 1999. Сидоров Н.П. Социальная помощь детям и подросткам //Пси- хологическая наука и образование. 1997. Шерьязданова Х.Т., Дусманбетов Г.А. Казахстанский под- росток: движение в зону риска. Вестник ун-та «Кайнар». 102 КУРСТЫҚ ЖƏНЕ ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ 1. Қылмыстық мінез-құлықты анықтаудағы биологиялық фак- торлардың алатын орны. 2. Кəмелетке толмағандардың "құрбан болушылығы" жəне олардың əлеуметтік-психологиялық себептері. 3. Мінез-құлықтың бұзылуының əлеуметтік шарттары. 4. Девиантты мінез-құлықты зерттеудегі превентивті психо- логия мен педагогика. 5. Есею жəне ересек адамның əлеуметтік рөлін қабылдау мəселесі. 6. Əлеуметтік орта жəне кəмелетке толмаған балалардың де- виантты мінез-құлқы. 7. Кəмелетке толмағандарды құқықтық əлеуметтендіру бары- сындағы отбасы мен құрдастарының рөлі. 8. Құбылыстану жəне маргиналды мінез-құлық түрлері. 9. Құндылықта бағыттар мен жасөспірімдердің өз жеке тұл- ғаларына өз-өзінің бағалауы. 10. Балалық жəне жасөспірімдік эгоцентризм. 11. Балалар мен ата-аналар қарым-қатынастарының стильдері мен кəмелетке толмағандардың девиантты мінез-құлқы. 12. Жағдайы нашар отбасыларындағы психологиялық əлеумет- тік жəне түзету-оңалту жұмыстары. 13. Жастардың субмəдениетінің түрлері мен девиация мəселесі. 14. Жасөспірімдердің ауытқушы мінез-құлқын психологиялық түзету. 15. Девиантты жəне делинквентті мінез-құлыққа салыстырмалы талдау. 16. Кəмелетке толмағандардың əлеуметке қарсы мінез-құл- қының детерминанттары. 17. Жасөспірім мен қылмыс. 18. Балалар мен жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқына əлеуметтік бақылау. 19. Психодиагностикалық əдістеме жəне оларды қолдану. 20. Психогимнастикалық жаттығулар жəне олардың маңызы. 21. Жасөспірімдермен жұмыстағы əлеуметтік жəне психоло- гиялық тренингтер. 103 22. Кəмелетке толмағандардың мінез-құлықтарындағы ауытқу- шылықтардың алдын алу жəне оларды түзету. 23. Жасөспірімдерге индивидуалды кеңес беру. 24. Кəмелетке толмағандармен топтық терапия түрлері. 25. "Қиын" жасөспірім-оқушылардың бос уақытын ұйым- дастыру. Аттестациялық сұрақтардың тақырыптары № 1 аралық бақылау 1. Кəмелетке толмағандардың əлеуметтік құқықтық нормала- рын сақтау. 2. Ауытқушы мінез-құлық мотивтері 3. Формальды емес криминогенді топтар 4. Девиантты мінез-құлық жəне БАҚ 5. Кəмелетке толмағандарға қылмыстық топтардың деструк- тивті ықпалы 6. Ч.Ломброзоның "туа біткен қылмыскер" теориясы 7. Кəмелетке толмағандардың қылмыстық мінез-құлқын анық- таудағы биоəлеуметтік факторлар 8. Отбасының нашар жағдайы — девиантты мінез-құлық факторы ретінде 9. Субмəдениет жəне девиантты мінез-құлық 10. Сексуалды мінез-құлық құбылысы 11. Жеке тұлғаны əлеуметтендіру факторлары 12. Суицид — өзекті əлеуметтік психологиялық мəселе ретінде 13. Кəмелетке толмағандардың қылмыстылығы жəне превен- тивті қызметтер 14. Жасөспірімнің "криминалды тұлғасы" құбылысы 15. Кəмелетке толмағандардың жас ерекшеліктері 16. Жасөспірімдік вандализмнің психологиялық-педагогикалық сипаттамасы 17. Кəмелетке толмағандардың девиациясын зерттеудегі пəн- аралық əдіс 18. Жете түсінген жəне түсінбеген девиация мəселесі 19. Бейімсізденген жасөспірімдердің құндылықтық бағыттары 20. Жəбірленуші жасөспірімдердің мінездемелік ерекшеліктері № 2 аралық бақылау 1. Девиантты балалармен жəне жасөспірімдермен оқу-тəрбие жұмысының мазмұны мен əдістемесі. 2. Əлеуметтік педагог жəне оның қызметтері. 3. Мұғалім жəне психологиялық-педагогикалық тəжірибе. 105 4. Психодиагностиканың негізгі əдістері. 5. Топтық психотерапия. 6. Бірлескен топтық əрекет жəне "қоғамнан алшақтатылғандар" 7. Кəмелетке толмағандармен жүргізілетін психологиялық түзе- ту жұмысының мазмұны. 8. Отбасы əлеуметтік-педагогикалық жұмыс нысаны ретінде. 9. Отбасы мен балаларға əлеуметтік көмек. 10. Отбасылық қарым-қатынас пен өзара байланысты түзету. 11. "Тұлғаның өзін-өзі дамытуы" бойынша тренингтер. 12. Жекетұлғалық мүмкіншіліктерді белсендіретін жаттығулар. 13. Кəмелетке толмағандармен түзету жұмысының əлеуметтік- педагогикалық бағыты. 14. Кəмелетке толмағандардың жəбірленушілік (құрбандық) мінез-құлқын психологиялық-педагогикалық түзету. 15. Психолог-кеңесші жəне оның қызметтері. 16. Мектептегі психологиялық-педагогикалық кеңес беру жұ- мысы. 17. Жас ерекшеліктік — психологиялық кеңес беру мəселелері мен ерекшеліктері. 18. Жұмыс барысында кеңесшінің жасөспірімге ықпалы. 19. Кəсіби іріктеу бойынша психологиялық-педагогикалық əре- кеттің ерекшелігі мен міндеттері. 20. Кəмелетке толмағандармен педагог-психологтың диагности- калық-түзету жұмысы. Емтихан сұрақтары 1. "Девиантология" курсының пəні, міндеттері мен мақсаты. 2. Девиантты мінез-құлықты психологиялық-педагогикалық тү- зету əдістері. 3. Курстың басқа ғылыми пəндермен пəнаралық байланыстары. 4. Кəмелетке толмағандардың девиация мəселесіне арналған теориялық зерттеулер. 5. Құқықтық əлеуметтендіру жəне жасөспірімнің жеке тұлғасы. 6. Мектептік дезадаптацияның психологиялық-педагогикалық факторлары. 7. Ауытқушы мінез-құлықтың жалпы сипаттамасы. 8. Жасөспірім топтарының криминогендік бағыттарының ерек- шеліктері. 106 9. Қылмыстық мінез-құлық генезисіндегі биологиялық пен əлеуметтіктің өзара қатынасы. 10. Кəмелетке толмағандардың тез өзгеретін құндылықтарының сипаты мен себептері. 11. Девиантты мінез-құлық жəне бұқаралық ақпарат құралдары. 12. Превентивті педагогика жəне психология. 13. Субмəдениет жəне девиантты мінез-құлық. 14. Жасөспірімдік жастың дағдарыстары. 15. Жыныстық тəрбие жəне кəмелетке толмағандардың пси- хосексуалды денсаулығы. 16. Кəмелетке толмағандардың "құрбан болушылығының" ин- дивидуалды-психологиялық ерекшеліктері. 17. Девиантты мінез-құлықты қайтадан əлеуметтендіру психо- логиялық-педагогикалық үдеріс ретінде. 18. Балалар мен жасөспірімдердің девиантты мінез-құлықтарын əлеуметтік бақылау. 19. Жете түсінген жəне түсінбеген девиация мəселесі. 20. Мектеп психолог-педагогы əрекетінің негізгі бағыттары. 21. Дамыту жəне психологиялық түзету жұмысының мазмұны. 22. Жасөспірімдермен психолог-кеңесшінің жұмысы. 23. Зерттеу əдісін таңдау. Психологиялық диагноз. 24. Кəмелетке толмаған балаларға психологиялық кеңес берудің ерекшеліктері. 25. Ойын жаттығуларының əлеуметтік-психологиялық сипатта- масы. 26. Жасөспірімдердің рөлдік ойындары. 27. "Қиын" балалар мен жасөспірімдердің пайда болуының негізгі себептері. 28. Темперамент пен мінезді акценттеудің түрлері. 29. Отбасындағы психотерапевтік көмек. 30. Отбасы ішіндегі дезинтеграцияның себептері. 31. Кəмелетке толмағандармен жүргізілетін профилактикалық жəне түзету жұмыстарының ерекшеліктері. 32. Психологиялық-педагогикалық түзету жұмысының норма- тивті-құқықтық негізі. 33. Ата-аналар көзқарасы тұрғысынан жасөспірімдік девиация мəселесі. 34. "Адам — Отбасы — Қоғам" жүйесіндегі əлеуметтік педагог. 107 35. Отбасы — əлеуметтік-педагогикалық жұмыстың нысаны ретінде. 36. Топтық түзету-дамыту жұмысының дəстүрлі жəне дəстүрлі емес формалары. 37. Эмпатия жəне кеңес беру үдерісі. 38. Невротикалық тұлғаның дуализмі. 39. Əлеуметтік қызметкер жəне психолог. 40. Бейімделетін мінез-құлық пен тұлғаның дезадаптациясы ұғымдары. 41. Э.Фроммның "Бостандықтан қашу" кітабындағы тұлғаны тегістеу туралы ойы. 42. К.Роджерстің топтық терапиясы. 43. Э.Берн еңбектеріндегі психикалық даму. 44. Л.С.Выготскийдің психикалық дамуды кезеңдерге бөлуі. 45. Р.Кеттелдің тұлғалық профилін құруы. 46. Делинквентті жəне құқыққа қайшы мінез-құлықтары бар балалар. 47. Ұрпақтардың өзара қарым-қатынас мəселесі. 48. Сабақтан тыс уақытта кəмелетке толмағандармен жүргізі- летін тəрбиелеу-түзету жұмыстары. 49. Жас ерекшелікке қатысты психологиялық кеңес беру мəсе- лелері. 50. Кəсіби кеңес беру ерекшеліктері мен міндеттері. 108 ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ГЛОССАРИЙ Агрессивтілік — басқа тіршілік иесін басуға жəне зиян келті- руге бағытталған дұшпандық, шамданған сипатты мінез-құлық. Бейімделу — өмірлік əртүрлі жағдайларына үйрену үдерісі. Аддиктивті мінез-құлық — тəуелді мінез-құлық. Алексия — ми қабындағы сөйлеу аймағының органикалық зақымдануының салдарынан туындаған оқу қабілетінің бұзылуы. Мінезді акценттеу — тұлғаның белгілі бір психологиялық зақымдаушы əсерлерге осалдығы мен кейбіреулеріне төзімділігі кезінде көрініс табатын мінездің жекелеген қасиеттерінің шамадан тыс күшеюі. Адамгершіліксіздік — адамгершілік нормаларын сақтамау, өнегесіздік. Амнезия — жадтың бұзылуы, еске түсіруге қабілетсіздік. Ауытқушы балалар — маңызды туа біткен немесе қабыл- данған кемістіктерден туындаған, əдеттегі физикалық жəне пси- хикалық дамудан көп ауытқыған балалар. Қоғамдық тəртіпке қайшы мінез-құлық — əлеуметтік нормаларға қайшы келетін, əлеуметтік тəртіпке жəне айналадағы адамдардың амандық-саулығына қауіп төндіретін мінез-құлық. Асоциалды мінез-құлық — адамгершіліктік-өнегелі норма- ларды орындаудан бас тарту əрекеті. Тақуалық — сопылық өмірге, жалғыздыққа, өмірлік игілік пен лəззаттан бас тартып, қатаң өмір салтына бейімділік. Асфиксия — тұншығу. Балаларда асфиксия дүниеге келу кезінде жаңа туған баланың жолдасы арқылы ананың организмінен оттегінің келуінің тоқтауы салдарынан, жаңа туған нəрестенің өкпемен дем алуы əлі қалыптаспаған кезде пайда болады. Енжарлық — селқостыққа, сылбырлыққа бейімділік. Аттитюд — əлеуметтік нұсқау, яғни тұлғаның топтық немесе əлеуметтік құндылықтарға бағытталғандығы, оларға сай əрекет етуге дайындығы. Аутизм — "ақиқат болмыстан қол үзуге" бейімділік, өзінің ішкі уайымына берілу, тұйықтық. Аутистік мінез-құлық — қоршаған ақиқат болмыспен, адам- дармен араласпау, өзінің қиял əлеміне бату кезінде көрінетін мінез-құлық. 109 Аффект — жанға ауыр тиетін жағдайларда пайда болатын жүйкелік-психикалық қозу, ашуланған, долданған хал, ашу қысқанда уақытша естен адасу. Аффект кезінде бас миының бақылау əрекеті əлсізденеді. Аффект кезінде адамның беті боза- рады немесе қызарады, көз қарашықтары тартылады немесе үлкейеді, еріндер мен буындар дірілдейді. Аффект жүйке жүйесі тұрақсыз адамдарда жиі кездеседі. Мақтаншақтық — өзін-өзі мақтау, мақтаншақтық. Рухсыздық — интеллектуалды, рухани мазмұнның болмауы. Мейірімсіздік — аяушылық білдіруге қабілетсіздік, қатыгездік. Өнегесіздік — адамгершіліксіздік, əдептілік ережелерін бұзу, оларға қарама — қайшы əрекет ету. Жауапсыздық — бір нəрсеге өзінің жауапкершілігін қабыл- дамау немесе жете түсінбеу. Дау-жанжалдан аулақтық — дау-жанжалды болдырмау. Мəдениетсіздік — мəдениеттің, мəдениеттіліктің болмауы. Бейқамдық — қамсыздық, сақтық шараларын қолдана білмеу. Иланушылық — ықпал етуге, бұйрық беруге, басқаруға бейім- ділік жəне əдет. Қозғыштық — ашу кернеген жағдайында мінез-құлықтың ұшқалақтығы. Əсерленгіштік — əсерге тез көнгіштік, эмотивтілік, сезгіштік. Ашушаңдық — кейігіштік, ашуланшақтық, қызбалық. Дөрекілік — əдепсіздік, көргенсіздік, жабайылық, өрескелдік, бұрмалау. Ұстамдық — байсалдылық, бір нəрсені дəл сақтауға бейім- ділік, бірізділік, ұстамды, байсалды болу. Босаңдық — ширақтықтың, сергектіктің, энергияның болмауы. Вуайеризм (визионизм) — жалаңаш адамдарға немесе жыныс- тық қатынастарға сығалап қарауға ұмтылыспен байланысты сек- суалды девиация. Гедонизм — лəззат, рақат. Гендер — жыныс. Геронтофилия — кексе адамдар мен қарияларға жыныстық əуестікпен байланысты сексуалды девиация. Гиперсексуалдылық — жыныстық қатынастың жоғарылығы. Гомосексуализм — субъектінің сексуалды қозуы мен лəззат алуы үшін өзімен бірдей жынысты нысанды таңдауы. 110 Адамгершілік — басқалардың игілігіне бағытталғандық, адам- дарды жақсы көру жəне ықыластылық. Гэмблинг — ойынға тəуелділік. Девиантология — мінез-құлықтағы ауытқуларды зерттейтін ғылым тармағы. Девиация — нормадан ауытқу. Деликт — құқықтық нормаларды бұзатын іс-əрекет. Делинквенттілік — қалыптасқан тəртіпті бұзуға, ұсақ заң бұзушылықтар мен қылықтар істеуге бейімділік. Делинквентті мінез-құлық — нақты тұлғаның белгілі бір қоғамда жəне белгілі бір кезеңде бекітілген нормалардан ауыт- қушы, қоғамдық тəртіпке қауіп төндіретін іс-əрекеттері. Деструктивті мінез-құлық — зиян келтіретін, бұзуға əкелетін мінез-құлық. Мінез-құлықты анықтау — белгілі бір мінез-құлықты туды- ратын, арандатушы, күшейтпелі жəне қолдаушы факторлар жиын- тығы. Тілектестік — басқаның игілігіне көмектесуге даярлық, мейір- бандылық. Қылымсу — ақ пейілділіктің жəне шынайылықтың болмауы, боямалылық, сыланып-сипанушылық. Құрбан болғыштық — өзін-өзі құрбан етуге дайын болу. Мейірімсіздік — аса қаталдық, рақымсыздық, дəрменсіздік. Тəуелділік — лəззат алу немесе бейімделу үшін біреуге немесе бір нəрсеге арқа сүйеуге тырысу. Тəуелді мінез-құлық — психикалық күйді өзгерту мақсатында, қандай да бір затты қолдануға немесе арнайы белсенділікке психологиялық жəне физикалық тəуелділікпен байланысты мінез- құлық. Қызғаншақтық — үнемі қызғаныш сезімге бейімділік. Менсінбеушілік — асқақтық, шадырлық, тəкаппарлық. Мазасыздық — шағымдануға, күңкілдеп ұрсуға, қандай да бір елеусіз құбылысты немесе затты тыңғылықты талдауға бейімділік, беймазалық. Қорыққандық — жасқаншақтық, қорқақтық, үнемі зекуден, жазалаудан қорқу. Ұялшақтық — ұяңдық, жасқаншақтық, абыржуға бейімділік. Баяулық −жайбасарлық, босаңдық.111 Ызалылық — ызалы ашушаңдыққа бой алдыруға бейімділік, қастық ойлаушылық. Кекшілдік — өкпелерді ұзақ есте сақтауға бейімділік. Зоофилия (содомия) — хайуанаттармен жыныстық қатынас жасауға əуестікке байланысты сексуалды девиация. Ұшқалақтық — жеңілтектік, көңілділік, жайдарлылық, шал- дуарлық. Нəзіктенушілік — нəзіктік. Албырттық — ырықсыздық, дөрекі, дəлелденбеген қылық- тарға дайын болу. Инфантилизм — адам ағзасы мен психикасында дамудың балалық сатысына тəн ерекшеліктер мен мінез белгілерінің сақ- талып қалуы. Енжарлық — талғаусыз, селсоқ болуға бейімділік. Интервенция — жағымды өзгерістер жасау мақсатында əсер ету, теріс мінез-құлықты жеңу (мінез-құлықты түзету, тұлғаны оңалту). Дел-салдық — бар бұзылымдарды үлкейтуге бейімділік, денсаулыққа қатысты шүбəланғыштық. Истериялық — қыңырлық, жылауықтық, баршаның назарында болуды қалау. Классикалық алдын ала келісу (шартты немесе респондентті рефлекс) — бұл уақытта жəне кеңістікте шартсыз стимулмен ұштасатын шартты реакция ілімі. Клептомания — патологиялық ұрлық. Көпшілдік — адамдармен тез араласуға, қарым-қатынас орнатуға бейімділік, адамға үйірлік. Құзыреттілік — білімді болу, білгір болу, беделділік. Орнын толтыру — бұзылған қызметтерді қалпына келтіру, теңестіру, дамыту, бұзылғандарды алмастыру үшін сақталған қызметтерді қайта құру. Компульсивтілік — жалықтыратын əрекеттерді, идеяларды қалыптастыруға бейімділік. Зұлымдық — көз алдайтын, бояма тілектестікке жасырынған қаскүнемдік, жаман ниеттілік Конформистік мінез-құлық — тек қана сыртқы беделдерге бағытталған, индивидуалдылықтан айрылған мінез-құлық. 112 Кертартпалық — бір нəрсенің тұрақтылығын сақтап қалуға бейімділік. Копинг — мінез-құлық — стресті басқару. Копинг-ресурстар — нақты тұлғаның стресті сəтті жеңуіне себепкер болатын ішкі жəне сыртқы ресурстардың жиынтығы. Копинг-стратегиялар — стресті жеңудің индивидуалды стратегиялары. Түзету — баланың дамуы мен мінез-құлқындағы кемшіліктерді түзетуге бағытталған педагогикалық, психологиялық, емдік шаралар жиынтығы. Жеңілтектік — ойланбастан əрекет ету. Екіжүзділік — алдамшылық, ойындағысын жасырып, басқаша сөйлеуге бейімділік. Маргиналдық — норманың ең шетінде болу, сонымен қатар субмəдениеттің шетінде болу. Пайдакүнемдік — ұсақ есепшілдік, тым үнемшілдік, алып- сатарлық. Күмəншілдік — барлық нəрседен өзіне жағымсыз нəрсені көруге бейімділік, сескенушілік. Мезі қылушылық — мазасыздық, жабысқақтық, беймазалық. Аңқаулық — аңқылдақтық, жайдарылық, хабардарсыздық. Нарцистік мінез-құлық — өзінің аса күрделілік сезімімен, сонымен қатар өзінің сыртта, айналасындағылар үшін маңыз- дылығын растауға мұқтаждылықпен басқарылатын мінез-құлық. Ілім — туындаған жағдайға реакцияға негізделген мінез- құлықтың нақты түрлерін меңгеру жəне сақтау үдерісі. Жағымсыздық — айналасындағылардан өзін аулақ ұстауға, оларға қарсы шығуға бейімділік. Кексіздік — ақкөңілділік, момындық. Долданушылық — ашуын ұстай алмаушылық. Некрофилия — өліктерге жыныстық əуестікпен байланысты сексуалды девиация. Əдепсіздік — келіссіздік, ұятсыздық. Қызбалық — ашушаңдық, кейігіштік. Əдептілік — сыпайылық жəне жылы жүзділік. Ызаланғандық — ызалы көңіл күй. Онтогенез — жеке тұлға ағзасының даму үдерісі. Психо- логияда онтогенез тұлғаның балалық шағында психиканың негізгі құрылымдарының қалыптасуын білдіреді. 113 Оперант — өзінің салдарымен анықталған мінез-құлық. Оперантты мінез-құлық — қоршаған ортада əрекет етуші мінез-құлық. Өжеттілік — батылдық. Ашықтық — адалдық, ақ жүректілік. Ауытқушы (девиантты) мінез-құлық — ең маңызды əлеумет- тік нормалардан ауытқыған, қоғамға немесе тұлғаның өзіне зиян келтіретін, сонымен қатар əлеуметтік дезадаптациямен бірге болатын тұрақты мінез-құлық. Сандырақтық — сандырақ, мағынасыз ойлар қалыптастыруға дайын болу, күмəнділік, шүбəлылық. Педагогикалық қараусыз қалу — ортаның жағымсыз ық- палдары мен тəрбиенің жетіспеушілігінен туындайтын, балалар- дың санасы мен мінез-құлқындағы тұрақты ауытқу. Педантизм (əріпшілдік) — барлық талаптарды қатаң орындау, аса дəлдікке жəне ұқыптылыққа бейімділік. Педофилия — балаларға жыныстық əуестікпен байланысты сексуалды девиация. Пенитенциарлы жүйе — қоғамнан аулақтандырудағы мазмұн жүйесі. Жабырқаңқылық — көңілсіздік, жабыңқы көңіл, қайғы тұңғиығына бату. Көргенсіздік — дөрекілік, өрескелдік. Превенция — жағымсыз құбылыстың алдын алу — профи- лактика жасау мақсатында ықпал ету. Теріс түсінік — айналасындағылармен алдын ала қалыптасқан жəне жағымсыз көзқарас негізінде əділетсіз қарау, қарым-қатынас жасауға дайын болу. Менсінбеушілік — біреуге немесе бір нəрсеге жек көріп қарау, менсінбей қарау. Ой ұшқырлығы — сақтық, көрегендік, көп нəрсені көруге, алдын ала болжауға қабілеттілік. Промискуитет — субъектінің денсаулығына жəне оның тұлғааралық қатынастарына қауіп төндіретін тəртіпсіз жыныстық байланыстар. Психологиялық түзету — кемшілігі бар балалармен жүргі- зілетін реабилитациялық жəне түзету-тəрбиелеу жұмысының бағы- 114 ты. Оның мақсаты тұлғаның психикалық дамуындағы ауытқушы- лықтың алдын алу жəне жеңу болып табылады. Психологиялық қорғау — тұлғаның тұрақтылығына жəне тұтастығына қауіп төндіретін кез келген өзгерісті бəсеңдету немесе жою тетіктері. Психопатия — адамның əлеуметтік ортада қолайлы бейім- делуіне кедергі жасайтын, тəжірибе жүзінде қалпына келтіруге болмайтын мінез қасиеттерінде көрінетін психикалық ауру. Жүгенсіздік — тым артық бостандық, басқалармен қарым- қатынаста тым еркін ұстау жəне өрескелдік көрсету. Ашуланшақтық — тез ашу шақыруға бейімдік, көңілі толма- ғандықты көрсету. Бетімен кетушілік — тəртіпсіздікке баруға бейімділік, шімі- рікпеушілік. Қызынушылық — қызбалық, өз əрекетін бақылауға қабілетсіз болу. Реабилитация — жарамдылықты қалпына келтіру, кемшілігі бар баланы əлеуметтік ортаға енгізуге бағытталған медициналық- педагогикалық шаралар жүйесі. Релаксация — босаңсу. Ретардация — дамудың ең ерте формаларының алмасуы жүзеге асатын, дамудың жекелеген кезеңдерінің аяқталмауы. Ретризм — əлеуметтік нормаларды, əлеуметтік өзара əрекет- тестікті орындаудан бас тарту. Садомазохизм — жапа шегу немесе серіктесін азаптау жолы- мен сексуалды лəззат алумен байланысты сексуалды аддикция. Ар-намыс — өз абыройына қатысты өткір сезімі. Менмендік — өз күшін тым артық бағалаушылық, өзіне-өзі шамадан тыс сенушілік, көкіректілік. Келеке етушілік — келеке, өткір мысқыл, келеке етуге, зəрлі мысқылға бейім болу. Өзін сүюшілік — тек өзіне деген махаббат, эгоизм, эго- центризм. Сексапильность — жыныстық қарым -қатынасқа бейім адам туралы түсінік қалыптастыратын ерікті қозғалыстар, ым-иша- раларға бейімді мінез-құлық манерасы, стилі. Бірбеткейлік — қыңырлық, қасарушылық, ойына келгенін істеуге бейімділік. 115 Соматикалық — денелік. Əлеуметтік ауытқушылық — əлеуметтік нормаларды бұзу, көпшілікпен, тұрақтылықпен, таратылғандықпен (қылмыс немесе маскүнемдік) сипатталады. Социопатиялық тұлға — айналасындағы адамдарға сенім- сіздікпен жəне дұшпандықпен қарайтын, ұзақ мерзімді қарым- қатынастар орнатуға қабілетсіз, өз мақсаттарына жету үшін күш пен манипуляцияны белсенді қолданатын антиəлеуметтік тұлға. Қайсарлық — жоғары психикалық белсенділік, еріктің тұрақтылығы, табандылық, қыңырлық, қайсарлық. Делқұлылық — ойына не келсе, соны істеу, орынсыз тілек, қалау бойынша əрекет етуге бейімділік. Суицид — өзіне-өзі қасақана қол жұмсау. Суицидті мінез-құлық — өз өмірін қию туралы түсініктердің басқаруымен істелетін саналы түрдегі əрекет. Трансвестизм — перверсия, сексуалды девиация. Бұл құбылыс психологиялық қолайлы жағдайға немесе қоздыруға жету мақсатында əйел киімдерін киетін немесе өзін əйелше ұстайтын ер адамдарға тəн. Транссексуализм — өз жыныс мүшесін хирургиялық тұрғыдан өзгертуге ынталануда көрінетін жыныстық тиістіліктің бұзылуы. Қыңырлық — ырыққа көнбеушілік, айтқанға көнбеу, қажыр- лылық, табандылық. Байсалдылық — салмақтылық, байыптылық. Айлакерлік — тəсілқойлық, жетіктенушілік. Фетишизм (киелі затқа табыну)−сексуалды девиация, сек- суалды қозу жəне лəззат алу мақсатында тұлға фетишті (жансыз затты немесе адамның дене мүшелерін) қолданады. Ұшқалақтық — жеңілтектік, тұрақсыздық. Фрустрация — мақсатқа жету жолындағы кедергілермен немесе мұқтаждықты қанағаттандыруға мүмкіншіліктің жоқты- ғымен байланысты психикалық қалып. Шектен шыққан арсыздық — бір нəрсеге менсінбей жəне жек көре қарау. Атаққұмарлық — атақ-даңққа құмарлық. Тəкаппарлық — паңдық, шектен тыс қаталдық жəне мінез- құлықтағы, əдеп сақтаудағы лажсыздық. 116 Эвтаназия — дəрігердің көмегімен өзін-өзі өлтіру, ауру адам қатты азаптанып жатқанда, оның ауруы жазылмайтын болғанда, өз есін біліп жатып, ол эвтаназия туралы бірнеше рет сұрады. Өзімшілдік — өзін сүюшілік. Эгоцентризм (дарашылдық) — саналы немесе еріксіз түрде өзінің рухани өміріне немесе материалдық тіршілігіне бар назарын аудару. Шаттық билегендік — өзінің масаттануын, қуанышын көр- сетуге бейімділік. Эксгибиционизм — сексуалды девиация, девиацияның бұл түрінде жалаңаштық сексуалды лəззат алу үшін қолданылады. Жарылғыштық — оталғыштық, тез ашуланушылық. Мəнерлілік — бейнелілік, айқындық, өзінің эмоциясы мен қайғы−мұңын көрсетуге бейімділік. Таңғажайыптық — шамадан тыс түпнұсқалық, əдеттен тыс əрекет көрсетуге бейімділік. Эмотивтік — өте жоғары сезімталдық, көңіліне тез алушылық. Эмпатиялық — басқа адамның эмоционалдық күйін түсінуге жəне қайғысын бөлісуге қабілеттілік. Энурез — зəрін ұстай алмау. Этиология — аурудың себептерін жəне пайда болу жағдайын зерттейтін ілім. Əдептілік — этикаға сəйкестік, əдеп ережелерін сақтауға дайындық. Мысқылшылдық — келекешілдік, өткір мысқыл. 117 Ұсынылатын жəне қолданылған əдебиеттер 1. Абдулина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.— М., 1991. 2. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе.— Алматы, 2004. 3. Айзенк Г., Вильсон Г. Как измерить личность / Пер. с англ. М.: Кошто — Центр, 2000. 4. Акажанова А.Т. Учебно-методический комплекс по дисциплине «Юридическая психология».— Алматы: Кайнар, 2000.— 75 с. 5. Акажанова А.Т., Ельшибаева К.Г. Практикум по Девиантологии / Учебно-методическое пособие.— Алматы: Заң əдебиеті, 2008.- 64 с. 6. Акажанова А.Т. Девиантология / Учебное пособие. - Алматы: Заң əдебиеті, 2008.— 114 с. 7. Акажанова А.Т. Психолого-педагогическая коррекция девиантного поведения несовершеннолетних / Учебно-методи- ческий комплекс.— Алматы: КазГосЖенПи, 2005.- 55 с. 8. Алиева М.А., Гришанович Т.В., Лобанова Л.В., Травникова Н.Г., Трошихина Е.Г. Тренинг развития жизненных целей. Программа психологического содействия социальной адаптации. СПб.: Речь, 2001. 9. Анн Л. Психологический тренинг с подростками. СПб.: Питер, 2005. 10. Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального поведения детей и подростков.— Ереван, 1980. 11. Андрианов М.С. Психологические механизмы воздействия средств массовой информации на процессы правовой социа- лизации.— М., 1998. 12. Бабайцева В.С. Личностно-ориентированный тренинг. М., 1997. 13. Байярд Р.Т., Байярд Дж. Ваш беспокойный подросток.— М., 1991. 14. Бадмаев С.А. Психологическая коррекция отклоняющегося поведения школьника.— М., 1999. 118 15. Берулава Г.А. Методологические основы практической15. Берулава Г.А. Методологические основы практической психологии.— М., 2003. 16.Бернс Р. Развитие Я - концепции и воспитание.— М., 1986. 17. Бимурзин С.Б. Некоторые особенности борьбы с прес- тупностью несовершеннолетних в больших городах.— Алматы, 1999. 18. Большаков В.Ю. Психотренинг. СПб., 1996. 19. Бурменская Г.В., Карабанова О.А., Лидерс А.Г. Возрастно- психологическое консультирование. Проблемы психического раз- вития детей.— М., 1990. 20. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми.— М., 1991. 21. Вайзер Г.А. Смысл жизни и возраст // Психолого-педа- гогические и философские аспекты проблемы смысла жизни.— М., 1997. 22. Вачков И.В. Основы технологии группового тренинга.— М., 1999. 23. Винникотт Д.В. Разговор с родителем. - М., 1995. 24. Выготский Л.Я. Вопросы детской психологии.— СПб.: Союз, 1997. 25. Гамезо М.В., Герасимова В.С., Горелова Г.Т., Орлова Л.М. Возрастная психология: Личность от молодости до старости.— М., 1999. 26. Гордон Т. Повышение родительской эффективности.— Екатеринбург, 1997. 27. Гонеев А.Д., Лифинцева Н.И., Ялпаева Н.В. Основы кор- рекционной педагогики.— М., 2004. 28. Григорьева Т.Г. Основы конструктивного общения.— М., 1997. 29. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения.— М., 1987. 30. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного пове- дения.— Алматы: КазГУ, 1999. 31. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба.— М., 1991. 32. Дусманбетов Г.А., Шерьязданова Х.Т. Психология деструк- тивных факторов процесса социализации старших подростков.— Алматы, 2003. 33. Дусманбетов Г.А., Шерьязданова Х.Т. Тренинг-программа «Саморазвитие личности» подростков. 119 34. Ескендирова А. Психологические особенности проявления агрессии у подростков в зависимости от различных факторов: автореф. …канд. психол. наук.— Алматы, 2003.— 30 с. 35. Жадбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолет- них.— Алма-Ата, 1982. 36. Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняю- щегося поведения).— М., 2004. 37. Исаев Д.Н., Каган В.Е. Аутистические синдромы у детей и подростков: механизмы расстройства поведения // Патоло- гические нарушения поведения у подростков.— Л., 1973. 38. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд.социол. наук. Алматы, 1999. 39. Каган В.Е. Аутизм у детей. - Л., 1981. 40. Каган В.Е. Воспитателю о сексологии.— М., 1991. 41. Кеннет Вуден. Они плачут, когда другие смеются (О несовершеннолетних заключенных Америки).— М., 1981. 42. Кле М. Психология подростка: психосексуальное разви- тие.— М., 1991. 43. Ковалев С.В. Психология современной семьи.— М., 1988. 44. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психология- лық қызметті ұйымдастыру / Мектеп психологтары мен мұға- лімдерге арналған əдістемелік нұсқау.— Алматы: Қайнар, 2005. 45. Кит Г.Г. Пути повышения эффективности практической подготовки студентов вузов к воспитательной работе в школе: Автореферат дис. канд. пед. наук.— Киев, 1991. 46. Кон И.С. Психология ранней юности.— М., 1989. 47. Колесов Д.В., Мягков И.Ф. Учителю о психологии и фи- зиологии подростка.— М., 1986. 48. Колесникова Г.И., Котова А.Б., Петрулевич А.И. Девиант- ное поведение.— Ростов-на-Дону, 2007. 49. Кошелева А.Д., Алексеева Л.С. Диагностика и коррекция гиперактивного ребенка.— М., 1997. 50. Комплексный проект «Ответы на насилие в повседневной жизни в демократическом обществе».— Алматы, 2004. 51. Кречмер Э. Строение тела и характер.— М., 2000. 52. Кэдьюсон Х.К., Шефер Ч. Практикум по игровой психо- терапии.— Питер, 2000. 120 53. Кэмпбелл Р. Как справляться с гневом ребенка.— СПб.: Мирт, 1997. 54. Кэррел С. Групповая психотерапия подростков. СПб.: Питер, 2002. 55. Криминологи о неформальных молодежных объедине- ниях.— М., 1990. 56. Лебедева Л.Д. Практика арт-терапии. Подходы, диагнос- тика, система занятий.— М., 2003. 57. Лейтес Умственные способности и возраст.— М., 1971. 58. Леонгард К. Акцентуированные личности.— Киев, 1989. 59. Ливехуд Б. Кризисы жизни — шанс жизни. Развитие человека между детством и старостью.— Калуга, 1994. 60. Лидерс А.Г. Психологический тренинг с подростками.— М., 2003. 61. Личко А.Е. Типы акцентуаций характера и психопатий у подростков.— М., 1999. 62. Лоренц К. Агрессия (так называемое зло).— М., 1994. 63. Лютова Е.К., Монина Г.Б. Тренинг эффективного взаимо- действия с детьми. Комплексная программа.— СПб: Речь, 2001. 64. Майерс Д. Социальная психология. Пер. с англ.— СПб, Питер, 1998. 65. Марасанов Г.И. Методы моделирования и анализа ситуа- ций в социально-психологическом тренинге.— Киров, 1995. 66. Малкина-Пых И.Г. Кризисы подросткового возраста (Справочник практического психолога).— М., 2004. 67. Малкина-Пых И.Г. Экстремальные ситуации (Справочник практического психолога).— М., 2005. 68. Максименко С.Д. Генетическая психология.— Москва- Киев, 2000. 69. Материалы летней школы по социальной работе «Навыки консультирования и коммуникации у социальных работников в системе ювенальной юстиции».— Алматы, 2005. 70. Маслоу А. Мотивация и личность.— М., 1998. 71. Меновщиков В.Ю. Психологическое консультирование. Работа с кризисными и проблемными ситуациями.— М., 2002. 72. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения.— Санкт-Петербург, 2005. 73. Минухин С., Фишман Ч. Техника семейной терапии.— М., 1998. 121 74. Мухина В.С. Возрастная психология: феноменология раз- вития, детство, отрочество.— М., 2003. 75. Мясищев В.Н. Личность и невроз.— Л.: ЛГУ, 1998. 76. Навайтис Г. Семья в психологической консультации.— М., 1999. 77. Наранхо К. Характер и невроз. Интегральное обозрение.— Минск, 1998. 78. Непомнящая Н.И. Психодиагностика личности: теория и практика.— М., 2001. 79. Нарикбаев М.С. Правовая охрана детства в РК.— М., 1997. 80. Паренс Г. Агрессия наших детей.— М., 1997. 81. Петровская Л.А. Теоретические и методические проблемы социально-психологического тренинга.— М., 1982. 82. Прихожан А.М. Психология неудачника.— М., 2000. 83. Прихожан А.М. Психологическая природа и возрастная динамика тревожности.— М., 1999. 84. Равич-Щербо, Марютина Т.М., Григоренко Е.Л. Психог- енетика.— М., 1999. 85. Раис Ф. Психология подросткового и юношеского воз- раста. СПб: Питер, 2000. 86. Райх В. Характероанализ.— М., 1999. 87. Раттер Б. Помощь трудным детям.— М., 1995. 88. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. М., 1995. 89. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.— Питер.— СПб.: Питер, 1999. 90. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика.— Ростов-на-Дону, 1996. 91. Родионов В.А., Ступницкая М.А., Кардашина О.В. Я и другие.— Ярославль, 2001. 92. Романенко-Бавокова Н.А. Основные направления работы практического психолога.— Алматы, 2006. 93. Тесленко А.Н., Керимбаева М.С., Джакупова Г.А. Профи- лактика подростковой девиации: теория и практика.— Астана, 2005. 94. Тутушкина М.К. Психологическая помощь и консульти- рование в практической психологии.— СПб., 1999. 122 95. Садвакасова З.М., Зиябекова Б.Т., Мадалиева З.Б. Тренинг в подготовке специалистов в вузе.— Ч. I, II.— Алматы, 2007. 96. Сластенин В.А. Профессиональная готовность учителя к воспитательной работе: содержание, структура, функции.— М., 1982. 97. Фельдштейн Д.И. Психология взросления.— М., 1999. 98. Фигдор Г. Дети разведенных родителей: Между травмой и надеждой.— М., 1995. 99. Федотова Л.Н. Анализ содержания — социологический метод изучения средств массовой коммуникации.— М., 2001. 100.Фрейд З. Детская сексуальность и психоанализ детских неврозов.— СПб., 1997. 101.Холл К.С., Линдсей Т. Теория личности.— М., 1997. 102.Хорни К. Наши внутренние конфликты. — М., 1995. 103.Холостова Е.И. Профессиональный и духовно-нравствен- ный портрет социального работника.— М., 1993. 104. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. СПб.: Питер, 1997. 105.Хухлаева О.В. Основы психологического консультирования и психологической коррекции.— М., 2001. 106.Хрящева Н.Ю. Психогимнастика в тренинге. М., 1999. 107.Шипина Л.М., Иванов Е.С., Виноградова А.Д. и др. Раз- витие личности в условиях материнской депривации.— СПб.: ЛОГУ, 1997. 108.Шиянов Е.Н., Буланова Е.Г. О сущности формирования мотивационно-ценностного отношения к педагогической деятель- ности и устойчивых профессиональных намерений у студентов педвуза.— М., 1982. 109. Штейнер Р. Духовное обновление педагогики. М., 1995. 110. Шульга Т.И., Слот В., Спаниярд Х. Методика работы с детьми «группы риска».— М., 1998. 111. Шульга Т.И., Олифиренко Л.Я. Психологические основы работы с детьми «группы риска» в учреждениях социальной помощи и поддержки.— М., 1997. 112. Шиханцов Г.Г. Юридическая психология. Учебник для вузов.— М., 1998. 113. Ювенальная юстиция в Казахстане: Тренинг для участ- ников национального пилотного проекта.— Алматы, 2003. 123 Нормативті құжаттар, ғылыми мақалалар жəне жариялынымдар 1. Конституция (Основной Закон) Республики Казахстан.— Алматы,1995. 2. Закон «О семье». Алматы, 1998. 3. Уголовный Кодекс РК.— Алматы, 1997. 4. Акажанова А.Т. О некоторых психологических проблемах виктимности несовершеннолетних// Вестник университета «Кайнар». - № 3, 2000. 5. Акажанова А.Т. Некоторые психолого-педагогические аспекты виктимности несовершеннолетних// Вестник Казахского национального медицинского университета.— Спецвыпуск, 2004. 6. Барабанова В.В., Зеленова М.Е. Представление старше- классников о будущем как аспект их социализации // Психо- логическая наука и образование. 1998 № 1, с. 52—58. 7. Беличева С.А. Современное состояние превентивной поли- тики и практики в России // Вестник психосоциальной и коррек- ционно-реабилитационной работы. 1998.— № 2.— С. 76—89. 8. Железнова А.К. Реабилитация неблагополучной семьи методом социального патронажа // Вестник психосоциальной и коррекционно-реабилитационной работы. 1998.— № 4. 9. Курильченко Н.Н., Пантолик С.С. Организация и проведение психотерапевтических детско-родительских групп // Журнал практического психолога. 1998 № 8.— С. 81—85. 10. Минская В.С. Опыт виктимологического изучения изна- силования // Вопросы борьбы с преступностью. 1980. Выпуск 17.— С. 21—31. 11. Реан А.А. Агрессия и агрессивность личности // Пси- хологический журнал. 1996.— № 5.— С. 3—16. 12. Романова О.Л. Сексуальное насилие над детьми // Вест- ник психосоциальной и коррекционно-реабилитационной работы. 1998, № 4.— С. 78—83. 13. Рыбальская В.Я. Виктимность как элемент структуры механизма преступлений несовершеннолетних // Вопросы борьбы с преступностью. Выпуск 29.— 1978.— С. 44. 14. Социально-педагогическая поддержка семей и детей группы риска //Вестник психосоциальной и коррекционно-реаби- литационной работы. 1998.— № 1.— С. 22—29. 124 15. Сидоров Н.П. Социальная помощь детям и подросткам // Психологическая наука и образование. 1997, № 1.— С. 93—99. 16. Шерьязданова Х.Т., Дусманбетов Г.А. Казахстанский подросток: движение в зону риска / Вестник университета «Кайнар», № 3, 2001.— С.79—93. Алма Таурбекқызы Акажанова Девиантология Оқу құралы «Нұр-пресс» ЖШС бас директоры Н. Н. Жансеитов Оператор Р. Н. Мамеков Беттеуші А. А. Сляднева Корректор Б. М. Джампеисова Дизайн А. В. Милованов «Нұр-пресс» баспасы 050057 Алматы қ., М. Өзт‰рiк к-сi, 12 ‰й. Тел./факс: (727) 2260-329. Е-mail: zan-adebieti@rambler.ru жүктеу/скачать 203.61 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|