«Стандарттау және метрология негіздері» пәнінен лекция жинағы
Тақырыбы: Метрология негіздері
жүктеу/скачать 126.67 Kb.
|
| Тақырыбы: Метрология негіздері
Дәрістің жоспары: 1 Метрология пәні және оның басқа ғылымдардың ішіндегі орны. 2 Метрологияның қысқаша даму тарихы. 3 Қазақстандағы метрологияның даму тарихы. 4 Метрологияның құрылымы. «Метрология» деген сөз гректің «метрон» - өлшем және «логос» - ілім дейтін екі сөзінен құралған. Метрологияның сөзбе-сөз мағынасы - өлшеу туралы ілім. Қазіргі кездегі анықтама бойынша, метрология - өлшеу туралы, өлшеу бірегейлігін және дәлдігін қамтамасыз етудің жолдары мен тәсілдері туралы ғылым. Қазіргі кезде метрологияның құрамына: заңды метрология, теориялық (ғылыми) және тәжірибелік (қолданбалы) метрология кіреді. Метрология тәжірибелік қызмет ретінде ерте заманнан бері келе жатыр. Адам қоғамының даму барысында өлшеулер адамдар арасындағы, олардың сыртқы ортамен, табиғатпен қарым-қатынаста негізгі рөл атқарды. Сол кезден бастап өлшемдер, пішіндер, заттардың, құбылыстардың қасиеттері, сонымен оларды салыстыру туралы ережелер мен әдістер дайындалып шығарылды. Бұрын өлшеу бірліктері мен олардың өлшемдерінің атаулары арнайы қоңдырғыларды қолданбай, қол, аяқ астында болған заттардың атауына сәйкес қойылды. Мысалы: Ресейде ұзындықтың негізгі бірліктері ретінде пядь және локоть қолданды. Кейінірек, аршин атты бірлік пайда болғанда пядь қолданыстан алынды. Атаулары бар өлшемдердің бірліктерін біріктіру үшін үлгілі өлшемдер шығарыла басталды. Оларға өте ұқыпты қарады: бұл өлшемдер шіркеулерде, басқа да құнды заттарды сақтауға болатындай жерлерде сақтады. Өндірістің даму барысында өлшемдерді қолдану және сақтауға байланысты талаптар жоғарылап, физикалық шамалардың өлшем бірліктерін бір қалыпқа келтіріле бастады. Францияда 1840 жылдың басында өлшемдердің метрлік жүйесі енгізілді. Метрлік жүйенің маңыздылығын Д.И. Менделеев терең бағалады. Менделеевтің арқасында 1875 жылы Парижда өткен Дипломатиялық метрологиялық конференцияда Метрлік конвенция қабылданды, конференцияға 17 ел қатысты. Қазақстандағы өлшемдер мен өлшеу техникасының дамуы Ресейдегі метрологияның дамуы мен қалыптасумен тығыз байланысты. Қазақстан аймағындағы ең алғашқы мекеме 1923 жылы Семейде Омбылық салыстырып-тексеру палатасының Семейлік бөлімшесі ашылды. Ол аспаптарды қолдануға жарамдылығын анықтау сияқты мәселелермен айналысты. Яғни нақты дәл жүретін өлшемдер мен аспаптардың көрсеткіштері мен саудада, кәсіпорындарда қолданылатын өлшемдер мен аспаптардың көрсеткіштерін салыстырды. Бұл салыстырып-тексеру деп аталды, ал мұндай мекемелер салыстырып-тексеруші мекемелер деп аталып кетті. 1925 жылы Семейлік бөлімшесі бөлек салыстырып-тексеру палатаға өзгертілді, бұл бөлімше Семей және Жетіғария аймақтарына қызмет етті. Қазақстанның қалған аумағына Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде орналасқан салыстырып-тексеру мекемелер қызмет етті, нақты айтқанда Саратов, Оренбург және Орта-азиялық өлшемдер және таразылар палаталары. 1929 жылдың 1 қазанында Семейлік өлшемдер және таразылар палатасы Қазақ өлкелік өлшемдер мен таразылардың салыстырып-тексеру палатасына ауысты. 1930 жылы Қазақ өлкелік палатасы Семейден Алматыға көшірілді. Осы кезде Қазақстанда тек қана қарапайым аспаптар: таразылар, гирилер, ұзындық және сиымдылық өлшемдері, манометрлер сияқтылар салыстырып-тексеріліп, таңбаланды. Мәдени-экономикалық өмірдің жақсаруымен, өнеркәсіптің қарқын дамуымен Қазақстанда салыстырып-тексеру органдар көбейді, салыстырып-тексерілетін аспаптардың номенклатурасы кеңейді. 1931 жылы Қазақ өлкелік өлшемдер және таразылардың салыстырып-тексеру палатасы Қазақ өлкелік стандарттау бюросына өзгертілді. 1933 жылы Қазақ өлкелік стандарттау бюросы Қазақ ҚСР Ішкі істер халық комиссарларының қарамағындағы уәкілетті орталық өлшемдер мен таразыларды басқару басқармасына, одан кейін 1935 жылы Қазақ ҚСР Ішкі істер халық комиссарларының қарамағындағы өлшемдер мен таразылар бөліміне, ал 1938 жылы Қазақ ҚСР халық комиссарлар Кеңесінің қарамағындағы уәкілетті өлшемдер мен өлшеу аспаптары жөніндегі жұмыстармен айналысатын Комитет басқармасына ауысады. Басқарма құрылымы орталық аппарат пен 14 өлшемдер мен өлшеу аспаптар жөніндегі жұмыстармен айналысатын аймақтық басқармалардан тұрды. Аймақтарды қосқанда қызметкерлердің құрамы 129 адамға жетті. 1955 жылы Алматылық мемлекеттік бақылау зертханасы құрылды, оған бірінші дәреже берілді, біраз соңыра ол Республикалық мемлекеттік қадағалау зертханасы деп аталды. Қазақстанда метрологияның қарқын дамуы 60 жылдары басталды. Осы кезде екінші және үшінші дәрежелі аймақтық зертханалар салынды. Алматылық мемлекеттік бақылау зертханасында салыстырып-тексеру бөлімшесі құрылады, ол өлшеу түрлерінің механикалық, теплотехникалық, т.с.с секторларды қамтыды. Қазақ ҚСР Мемстандартының республикалық басқармасы 1971 жылдың ақпанында құрылды. Басқарма функцияларды анықтайтын жаңа ережелер енгізіледі. Бұл ережеге сай Кеңес Одағының Мемстандартының жаңа мақсаттары мен міндеттері анықталды және құқықтары кеңейді. 70 жылдары Алматыда физикалық шамалардың бірліктерін сақтау мен жаңғырту және оларды эталондардан үлгілі өлшеу құралдарына беру, ал сонымен қатар салыстырып-тексеру сұлбаларына сай жұмыстық өлшеу құралдарына тапсыру жөніндегі арнайы ғимараттың құрылуы басталды. Құрылыс аяқталысымен және бөлімшелерді салыстырып-тексеру құралдармен жабдықтырғаннан кейін 1974 жылы жаңа зертханалар: акустикалық өлшеу құралдарын, жоғары кернеу өлшеу құралдарын, жылдамдықты өлшеу құралдарын, жоғары және төменгі температураны, қысымды өлшеу құралдарын салыстырып-тексеру бойынша. Бұл салыстырып-тексерулермен Қазақстанның кәсіпорындары мен ұйымдарынан басқа Орта Азия республикалары мен Батыс Сібір қамтамасыз етілді. 70 жылдардың басында Өскеменде, Целиноградта, Шымкентте, Джамбылда зертханалар салынды, олар жаңа екінші және үшінші дәрежелі салыстырып-тексеру жабдықтармен жабдықталды. 1972 жылы Қапшағайда радиайиялық бақылау аспаптарын салыстырып-тексеруге арналағн зертхана салынды. Бұл зертхана үлгілі жабдықтармен жабдықталды, олардың көмегімен өлшеу құралдары энергиясы бойынша толық диапазонмен α, β, гамма-сәулелерімен салыстырып-тексерілді және осы зертханада изотоптарды сақтау үшін барлық жағдайлар жасалды. 1975 жылы Қазақ республикалық стандарттар мен өлшеу техникасын мемлекеттік қадағалау зертханасы Қазақ республикалық метрология және стандарттау орталығына ауысты, оның басты мақсаттары стандарттарды енгізу мен олардың орындалуына, өндірілетін өнімнің сапасына, өнімнің дайындалып шығарылуы мен өндірістің метрологиялық қамтамасыз етілуінің күйіне мемлекеттік қадағалау жасау болды. 1977 жылдан бастап Кеңес Одағының Мемстандарттың бұйрығымен Алматылық стандарттау және метрология орталығында (АСМО) түсті металдардың құрамының мемлекеттік стандартты үлгілерін өндірді. Бұл орталықта тіркеуге мемлекеттік стандартты үлгілердің 35 түрі енгізілді және олардың 9000 данасы іске асырылды. Республикада 8 млн. өлшеу құралы пайдаланды. Оларға метрологиялық қызмет жасау үшін эталондық база құрылды, АСМО негізінде мемлекеттік эталондардың Бас орталығы және стандартты үлгілердің Бас орталығы ұйымдастырылды. Республика 17 жұмыстық эталондармен, 13 маң жоғары дәлдікті үлгілі өлшеу құралдармен, оның ішінде 500 бастапқы бірінші дәрежелі және 700 бастапқы екінші дәрежелі үлгілі өлшеу құралдарымен жабдықталды. 1992 жылы Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет болғанына, Кеңес Одағының республикаларымен қатынасының үзілгеніне байланысты республиканың экономикасында және Мемстандарт жүйесінде маңызды құрылымдық өзгерістер пайда болды. Мұндай өзгерістерге сай республика Мемстандартының алдында күрделі мәселелер тұрды, олар негізгілері республикадағы қалыптасқан өлшеулер деңгейін сақтау, Қазақстанда Ұлттық эталондық базасын құру және оны дамыту, ұлттық нормативтік құжаттамаларды әзірлеу және оларды халықаралық талаптармен үйлестіру. 1996 жылға дейін бұл республикадаға жалғыз зертхана болды, ол мемлекеттік дозиметриялық және радиометриялық аппараттураны мемлекеттік салыстырып-тексеруін қамтамасыз етті. Қазақстан Республикасының Үкіметімен аталған мақсаттарды жүзеге асыру үшін 1993 жылы 18 қаңтарда ҚР «Өлшеу бірліктері туралы» заң қабылданды. Қазіргі кезде ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң өзінің күшін сақтап отыр. Ғылым мен техниканың даму барысында жаңа өлшемдер мен жаңа өлшем бірліктері қажет етілді, сол себептен теориялық және қолданбалы метрология жетілді. Теориялық пен қолданбалы метрологиямен бірге заңды метрология да дамыды. Заңды метрология – мемлекеттің бақылауына жатады, ол өлшеу бірліктерін қамтамасыз етілуіне бағытталған, сонымен қатар метрологияның бұл түрі ережелер мен нормаларды шығаруымен айналысады. Өздікбақылауға арналған сұрақтар: 1 Метрологияның құрамына қандай үш түрі кіреді?? 2 Қазақстандағы метрологияның дамуы жөнінде не білесіз? 3 «Өлшеу бірліктері туралы» заң қашан қабылданды? 4 «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР заңы қашан күшіне енді? Ұсынылатын әдебиеттер: 1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Учебное пособие под редак. Тазабекова Алматы.: 2003 г. - 450 с. 2 Ракымжанова М.Т. Стандарттау, сертификаттау және метрология негіздері– Астана, «Фолиант», 2008 ж. – 245 б. жүктеу/скачать 126.67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|