Тақырып. Болжау мен жоспарлаудың ғылыми негіздері. Курстың әдісі, мазмұны және пәні. Нарықтық экономикадағы мемлекет

Ал егер орталықтанған жоспарлаудың кемшілігі жұмсақтықтың жоқтығы болса, экономикалық дамудың ішкі және сыртқы факторларының өзгерісі болса еркін бәсекелестік хаос пен экономикалық кризистер жатады.

Оған, әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың негізі болып жоспарлық және шаруашылық моделдердің жиынтығының шарттары болып табылады. Оған дәлел көптеген кризистік жағдайлардан шыққан постсоветтік республикалар және Қытай, Жапония, Франциядағы шаруашылық құрылыстың тәжірибесі.

Күрестің негізгі бөлімінің мазмұны экономикалық және әлеуметтік жоспарлаудың ұйымдастыру, методологиясын, теориясын қамтиды.

Жоспарлау методологиясын зерттеу барысында негізгі назар концепцияның ғылыми құрамына, жоспарлаудың принцптері мен әдістеріне, сонымен қатар жоспарлау жүйесін көрсеткіштеріне аударылады.

Жеке қарастырулар жоспарлаудың өндірістік және бюджеттік біркелкі қамту мәселелерін талап етеді, аймақтар мен жоспардың даму салдарының қайта жасалуы ішкі экономикалық байланыстармен жүреді .

Жоғарыда көрсетілген сұрақтары курстық тақырыптарда толығырақ қарарастырылады .

Қазақстандағы нарықтық экономикалық қарым-қатнастарды қалыптастырудың негізгі мақсаты экономикалық реформаларды өткізу барысындағы тиімділіктің жоғарлауы, халықтың тұрмысының болғандығы болып табылады .

Бірақ нарықтық реформаға ауысу мемлекет ішінде ұзақ экономикалық кризиске әкеліп соқты .

Реформлардың сәтсіздіктері оппозицияның қарсылығымен, массаның дайын болжауымен, батыс менеджментінің қолданбауынан түсіндіріледі. Бірақ ең бастысы, ол - мемлекеттік билік органдарының көптеген шаруашылық–ұйымдастырушылық функциялардан тартқандығы, ал бұл жағдайлар көптеген мемлекеттерді жығылды деп санаған .

Қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеде негізгі болып әлеуметтік-экономикалық қатнастардың экономистерін, ұйымдастырушылық формалардың шаруашылық субъектілерді қалыптастырады.

Экономикалық жүйе әлеуметтік-экономикалық үрдістің жиынтығын, ұйымдастырылған шаруашылық фирмаларын көрсетеді.

Дүние жүзінде экономикалық жүйенің әртүрлі типтері белгілі, олар қызмет нәтижесімен және өндіріспен ажыратылады. Соның ішінде ерекше даму нарықтық экономикалық жүйеде болды.

Бірнеше мың жылдар бұрын пайда болған нарық өте ауыр жолмен өтіп, адамзат цивилизатциясының жетістігі болып табылады. ХХ ғ. басында нарықтық жүйе негізінде жеке индивидуалды базада, еркін бәсекелестікте азаматтарды әлеуметтік талантарда қорғалғандығы қалыптастырды. ҒТР нәтижесінде өндірістік күшті белсенді түрде дами бастады. Әсіресе өндірістік және әлеуметтік инфрақұрлымын қарқынды дамиды. Осымен байланысты экономикалық жүйеде келесі элементтер өзгеріс алды: шаруашылық механизм және өндірістік-ұйымдастырушылық формалардың қызметі. Ұлттық экономиканың дамуына мемлекет өз әсерін тигізді. Нарықтық экономика жүйесі тұрақтанып, оның негізгі ерекшеліктері төмендегідей :

• 
  жеке және мемлекеттік меншікті базадағы өндіріс (ұжымдық және индивидуалды)
  
• 
  ұлттық және мемлекетаралық масштаптағы шаруашылықтың белгілі бір бөлігінің жинақтауы .
  
• 
  мемлекеттің белсенді аралысуымен экономикадағы нарықтың қалыптасуы.
  
• 
  әлеуметтік сақтандыру мен қамтамасыз етудің мемлекеттік және жеке қорлары .
  

Мемлекеттік қалыптастырудың негізгі бағыты әлеуметтік –экономикалық даудың болжамы мен жоспары болады.

Болжау мен жоспарлаудың нарықтық экономикаға объективті қажеттілігінің салдары :

• 
  жалпыөндірістік нысаны;
  
• 
  аймақтық және салааралық байланыстар ;
  
• 
  нарықтық экономиканың өз-өзін қалыптастыра алмауы ;
  
• 
  нарықтық қатнастардың субъектісі мемлекеттік қызмет ретінде :
  

Бұл жағдайды шешу үшін іздеу болжамын құрайды , ол экономиканың дамуын көрсетеді, талаптарға байланысты . Нәтижесінде сұраққа жауап табылады ; егер мемлекет экономиканың дамуын еш әсерін тигізбейді.

Салалар ,мәселелер, өндіріс түрлері , аймақтар жиынтығы бойынша кез келген денгейдегі болжамдарды қажет етеді . Перспективті болып төмендегі болжамдар жүйесі бола алады :

• 
  мемлекет пен шетелде айақ астынан болатын жағдайларға болжам жасау;
  
• 
  нақты өндірістер мен аймақтардың түрлеріне , экономика салаларына бөлек дамуболжамдарын жасау;
  
• 
  демографиялық болжамдар;
  
• 
  политологиялық болжамдар;
  
• 
  әлеуметтік болжамдар;
  
• 
  ҒТ болжамдар;
  
• 
  Ішкі экономикалық болжамдар;
  
• 
  Экологиялық болжамдар;
  

ҚР экономикалық нарыққа өту мемлекеттік қалыптастыру жүйесіндегі жоспарлаудың рөлі мен онын қайта қалыптастыруды талап етеді.

30 жыл көлемінде көптеген экономисттер жоспармен нарықтық байланысы туралы мәселені талқылады. Нарықтық қатынастар нақтылық болғаннан бастап, жоспар мен нарық-антипод емес, олар экономикалық жүйедегі бірін-бірі толықтырушы елементтер болып табылады.

Жоспарлардың негізгі талптарына жатады:

*қоғамдық қажеттіліктерді анықтау;

*материалды, еңбектік және қаржылық рисурстарды қанағаттындыру үшін айқындалатын жағдайлар;

*рисурстарды пайдаланудағы националді бағыт;

*мемлекеттің аудандық экономикасының арсындағы өндіріс түрлері, салаларының дамуын қамтамасыз ету ;

*ресурстарды қолданудағы тиімділікті жоғарлату:

Мемлекеттік жоспарлауға жататын объектілер өте кең көлемде.Бәрінен бұл құрылым қоғамдық өндіріс. Одан кейін- әлеуметтік жағдайы.

Дерективті және индикативті мемлекеттік жоспарлау болып анықталады.Дерективті ,жоспарлау- әкімшілік- командалық жүйеге жатады, ал индикативті жоспарлау- нарықтық экономикалық жүйеге жатады.

Дүние жүзінде жоспарлау үшін назар 1930 жылдардан бастап келеді.Оған әлем экономикасының кризисі және СССР- дегі жоспарлау тәжірібиесі әсер етті.Алғашқыда макроденгейлік жоспарлар қаржылық бюджет және ақшалық несие сферасын қамтиды .Олар қаржы министірлігімен орындалып ұлттық бюджетте көрсетіледі .

Францияда жалпы мемлекеттік жоспарлар 1946 жылдан бастап орындалып келеді .Бірінші мемлекеттік жоспар алғашқы жоспарлық жүйені құрастырған франсуздық есімінен –Моне жоспары- болып аталды.Шығыс Кореяда мемлекеттік жопарлау Натон жоспарынан бастау алды,1954 жылдары БҰҰ эксперементтерімен қатарының дайындалған болатын.1960 жылдардың басында халықаралық дамыту агеттерінің эксперименттерінің қатарымен экономикалық ұзақ мерзімді бағдарламасы құрастырылған болатын.Ол халықаралық валюталық қорға енгізілген болатын.

Бағдарлама бес жылдық жоспарды қарастыруға арналға.Жетінші бесжылдық жоспарда негізгілері болады:НТП мақсаттары,салалардың дамуы,экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттілігін жоғарлату,экономиканың ашықтығы.

Шығыс Кореяның мемлекеттік жоспарның ірі қаржылық- өндірістік топтарына бөлінеді .

Қытай экономикасында мемлекеттік мемлекеттік сектор нарықпен сәтті байланысады . Мемлекеттік секторда дерективті жоспарлау сақталған , бірақ оның мықтылығы әлсіз . Мелекеттік емес секторда жоспарлау мен нарықтық регуляторлар қолданылады . Нәтижесінде екі секторлық экономика біріншідей жоспармен , басқа да нарықпен құрастырылды . Икемді жоспарлар Қытайда үлкен экономикалық нәтижелерге әкелді және барлық дамудың жоғарғы көрсеткіштерін көрсетті.Соңғы онжылдықтағы Қытайдағы эканомикалы ғажап әлем тарихында ерекше жағдайлардың бірі болды.Реформа кезінде 1978-1997ж ЖІӨ 5,7 есе өсті, немесе орта жыл ееппен 9,6% құрады.

Кейінгі кезде латынамерикалық экономикалық реформа тәжірибесіне үлкен қызығушылық туды.Жүйелік кризистен шығудың Аргентиналық нұсқасы ұлттық валютаның басқаға байланысы, сонымен қатар белгілі монополия жағдайы.Есептеу бойынша, егер Ресей кризис уақытында осы жолды қолданғанда, онда көптеген қаржылық мәселелерді шешуге болатын еді.

Ресейдегі шаруашылық басқарудың жоғары тиімді механизімін қалыптастыру әулеметтік- экономикалық дамудың болжамы мен жоспарлаудың түйестік және әлемдік тәжіриебесін қолданумен байланысты.