Тасына тарих тұНҒАН

Өн бойына қарапайымдылық пен қайырымдылықты қастер тұтқан таудың тарихына зер салсақ бүгінгі қазақ деген еркін елдің тұтас тарихына үңілгендей болып, өткені мен бүгінгісін танып білгендей боласыз. Адамзат тарихының атасы атанған Геродоттьң жазбаларында Скиф таулары деген атпен енген Ұлытау тауының аталуы да тегіннен тегін емес. Демек, Ұлытау аты сонау тылсым замандағы тілсіз тарихпен тілдесе отырып бірге аталып, әлемдегі тіршілік тамыр жайғаннан бері бірге жасасып келе жатқанын көреміз. Ал бұл сөзіміз жалаң болмас үшін тарих атасының жазбаларына үңілейік.

...Жер бетін түгел бағындырмақ болған Кир патшасы теңізден өтіп далаға жол тартты. Сол кезде осы сары даланы мекен еткен скифтердің ер жүрек те батыр қызы Томирис көшпенділердің қалың қолын бастап, әрі басқыншыларға қарсы шықты. Ақыры шетсіз де шексіз құм белдеулеріне дендей енген Кирдің құмырсқадай қаптаған қалың қолы шөл қүрсауында қалды. Осы сәтте Томиристің (Тұмар қыз деп аталады) соңына ерген дала ерлері Кирдің жеңіліс көрмеген қуатты әскерін тас-талқан етті. Тарих жазбаларынан орын алған осы шайқастың өткен жері қазіргі Арал мен Арқаның ортасындағы қалың құмды өлке екенін бүгінгі галымдарымыз да дәлелдеп беріп отыр. Демек Кир жорығы Сыр мен Ұлытау арасындагы кең жазықта өтті деуте толық негіз бар. Ендеше сол жорыққа тікелей қатысып, оны қағаздап хатқа түсірген тарихтың атасы Геродоттьң Скиф таулары деген тауы осы біздің айтып отырған Ұлытауымыз екеніне еш дау тумаса керек. Себеп, Кирдің бірнеше жүз мындаған әскерінің соңы Сырдың сыртқы құмына шыққанда, шоғырдың бір шеті Арқа өтуі занды да. Олай дейтініміз екі жақтан беттескен қалың әскері бас аяғы жүз елу, екі жүз елу шақырым жерге сол кезде ұбап-шұбап сыя қоюының өзі оңай емес. Ал Арқаның кең төсінде сол кезде де, қазір де Ұльтаудан басқа белгі етер, бетке үстар таудың жотын еске алсақ, Скиф таулары деген атты алған тауымыз бүгінгі теңіз деңгейінен 1134 метр биіктікке орналасқан Ұлытау екені өз-өзінен-ақ белгілі. Сөйтіп алғашында тарихқа Скиф тауы деген атпен енген Ұлытаудың етегінде қазақтың сонау түп тамырына тіке тартар тура жол жатыр. Ал скиф көшпенділері (X-VIII г. б. э. д.) мал шаруашылығымен қоса сол кездің өзінде-ақ мыс қорьггуды үйреніп, тарихта түнғыш металлургияны меңгергенін сол Геродоттьң жазбаларында ашық та айқын айтылған. Оған Жезқазған маңындағы мыс кендерін қорытқан ескі пештердің қалдықтары да дәлел бола алады. Бұл туралы кезінде академик Қ. И. Сәтбаев: "Адамзаттың алғашқы мыс өндірген жері — Жезқазган-Ұлытау өңірі", — деп жазып кетуі де негіз болады.

Аңыз айтады. Сонау бір заманда Тұран ойпатындағы осы бір тауда Зәрдеш (Зоратуштура) есімді ұл омір сүріпті. Кейінде бүкіл әлем адамзаттың үлы ұстазы деп таныған сол Зөрдеш тау басына шығыпты. Тас үңгірде тұрыпты. Таң атқаннан кеш батқанша таудың ішін аралап, көкке шаншылған ғажап шындардың сұлулығына таңданып, маңайна хош иісті жұпар шашқан көгілдір көркем аршасына, ақ балтыр ару қайыңы мен хас батырдай қасқайып өскен жас теректеріне сүйсіне қарайды. Тауда туып, таста өсіп, дала сырына қанығып жүрген бала жігіт бірде таудағы үңгірде ұйықтап қалады.

Түннің бір уағында Зәрдешті ғажайып бір күш орнынан тұрғызып, таудың сонау ең биік ұшар басына аяғының ұшын жерге тигізбей алып ұшып, көтеріп шығарады.

Тау басына шыққан Зәрдеш өн бойындағы бір оң өзгерісті байқайды. Есін жиып, жан-жағьна қарағанша болмайды, аспан әлемінен маңайын алтын сәуле, нұрға бөлеген ғажайып шуақ төгіле береді. Нұр сәуле қапелінде не болғанын аңғармай қалған Зөрдештің жүрегін жырға толтырып, коңілін қуанышқа бөлейді. Шуақты нұр тұтас тауды бұрын-соңды жер беті көрмеген ғажайып алтын игүғылалы сәулеге шомыл-дырады. Мол шуаққа боленген Зәрдеш сол сәтте жаратушы Алланың нұр сипатын көреді. Алланың нұрына бөленген Зордеш өзіне жаратушының аян беріп түрганын біледі. Адамзат бала-сына тура жол нүсқауды, жақсылыққа бастауды Алла тағала Зәрдешке жүктейді. Сөйтіп, ұлы ғұлама осы шап-шағын кішкентай таудың үстінде Алланың шуақ нұрына бөленеді.

Ертеңіне Зәрдеш етектегі елге елдіктің жайын, адамгершіліктің мәнін уағыздайды. Сол заманда біреу қайтыс болса, сол үйдің ет жақындарының бірін бірге көметін бір ғұрпайылық бар екен. Зәрдеш алдымен осыған тоқтау айта­ды. Бұрыннан қалыпгасып қалған дәстүр-салты бар ел Зәрдеш айтты деп тоқтай қалсын ба?

- Осының езін өлтірейік.

- Бізге жөн-жоба айтатын бұл кім? — деп Зәрдешке қалың топтың ішінен он шақты адам тұра ұмтылады. Олар жақындап, Зәрдешке қол сала бергенде, көктен жасын ойнап, ызалы топты түгелімен ұйпап жібереді. Оны көріп тұрған қалың топтың ішінен Зәрдешке батып енді ешкім қайта ұмтыла алмайды. Көп ішіндегілер арасынан:

- Оу, халайық, мына балада қасиет тұр ғой.

- Осының айтқанына көнейік, — деп Зәрдештің сөзін құп алады. Сол жерде Зәрдеш халыққа Алладан аян алғанын, жаратушының осы тауға нұры тигенін, осы оңірдің касиет шуағына бөленгенін айтып:

Бұл тау бұдан былай барлық таудың ұлығы — Ұлытау болып аталады, — деген екен. Содан бері бұл тау жай тау емес, Алланың аян нұрына шомылған қасиетті Ұлытау болып аталыпты. Алланың нұры тиген тау содан кейін жер бетіндегі барлық таудан өзгеше ұлық атанып, ұлы болған екен. Алланың нұр шапағатымен қатпар-қатпар тасты жарып тереңнен шыққан толқынды тас бұлақты күндіз-түні, қысы-жазы алты басты айдаһар күзеткен дейді. Тас бұлақ таудың әр тасына нәр беріп, жер бетіндегі барлық сулардың түйіскен жүрегі, арналы анасы аталған екен. Бұл сөздің шындыққа келетін де қисыны бар. Оның дәл айғағындай жер бетіңдегі үлкен-кіші өзен, көл, теңіз бен мұхиттың түп тамырына көз салсаңыз тарау-тарау, сан-салалы тармақтардың бәрі келіп осы Ұлытаудың тас үңгірінен басталып, дүниенің төт бұрышына таралған бұлақ түбінде түйісетін секілді. Осы бұлақтан бастау алған төрт тармаққа зер салсақ әлем қартасындағы барлық судың негізгі көзін көргендей боласыз. Сонау Солтүстік мүзды мұхитына құйып жатқан Обь өзені осы Ұлытау түбіңдегі айдаһар күзеткен, Зәрдеш су ішкен бұлақтан бастау алатын Терісаққаннан басталады. Терісаққан Есілге, Есіл Обь өзеніне құйып жатыр. Одан әрі Солтүстік мұзды мұхитының ернеуіне асып түседі. Ал мына жағы оңтүстікте Қаракеңгір, Сарыкеңгір жарыса ағып таласқан бойы Бетпақтың шөлін кесіп өтіп, Сарысуға қосылады да әрісі жеті өзен — Жетісуға құлап Іле бойлап Азия асып кетеді. Шығысында осы бұлақ Жақсыкөң өзені арқылы теңізге жетеді. Батысын бойлай жүрген адам озен арнасымен Қараторғай, Сарыторғай, Үлыжыланшақты бойлап Торғайды толтырып, Ырғызбен Аралдан асып, теңізге жетеді. Аңыз түбі шындық деген осы болар.

Әрине, бір кездері ауыздан ауызға аңыз болып айтылып жеткен шындықтың өзі кейін де ескіленіп, көмескіленіп естен кетуі де мүмкін. Осындайдан да болар Ұлытауға байланысты небір құнды-құнды әңгімелер мен аңыздар кешегі кеңестік саясатқа қайшы келгендіктен болар айтылмай, елеусіз қалып келді. Содан барып қасиетті таудың тарихтан алар орны да көмескіленген. Әйтпесе, ен далада өмір кешкен, небір азуын айға білеген айбарлы хандар, бектер мен билер қандай да бір келелі әңгіме, кесікті пікір, бетуалы билікке жүгінер сәтте алланың нұр сәулесі түскен Ұлытау — Ұлы тауға келіп бас қосуы, тауға тәуеп етіп, топырағына мандайын тигізуі, Ұлытаудың қасиетіне бас иіп ұлылыққа тағзым еткендіктен болар. Шынында да тарихи деректерге жүгінсек қаншама хан қазақ топырағында ел билесе, соншамасы Ұлытауға келмей толық билікке жеттім деп есептемеген. Сондағысы, әрине, жер бетінен тау таба алмағандықтан емес, алдындағы аңыздардағы айтқанымыздай алланың нұр шапағаты шашыраған таудан шын мәнінде де ұлылықты, пәктік пен тазалықты, адалдықты, бірлікті, бәтуәні көре білулерінде жатса керек. Сонау ықылым замандағы Зәрдештің Алламен жүздескен тауының түбіне хан мен бектердің, қасиеттілердің келуі, маңайына жетіп, топырағынан мәңгілік мекен табуы, ханға да, қараға да арман болғандай. Тарих деректеріне қарап отырсақ, осы Ұлытау төңірегінде, ел билеген хандардың үзеңгісін шіреп, ауыздығын қарс шайнаған тұлпарлардың тұяғы тиген, қол бастаған, батырларың сөз бастаған шешендердің тарихи орындары толып жатыр.

Әлмисақтан бері "Алты алаштың баласының басын қосқам Алашахан дегенді халық аңызы айтады. Ал Алашаханның тарихы 840-шы жылы өзінің тәуелсіз феодалдык мемлекетін қимақтардың негізін құрған қыпшақ-қимақ тайпаларының қосылуымен Алаш мемлекеті болып жарияланып, ханының Алаша деп аталғанын араб тарихшыларының: "Қимақ патшасы — ұлы тайпалардың біреуі және өзінің парасаттылығымен ерекшеленеді" деп жазып кеткеніндей түрік дүниесінің әлемде тұңғыш ту көтерген кезеңінен бізді хабардар етеді. Ал осы Қыпшақ — Қимақ тайпасының негізіндегі Алаш мемлекетінің сондағы ту тіккен ордасы — Ұлытау болғанына ешкім де дау айта алмайды. Алаш мемлекетінің ханы Алаша таққа отырған алғашқы күннен бастап-ақ Алланың нұры мен Ұлытауға арқа сүйеп, топырағына табан тіреуді алдына ұлы мақсат етіп, атының басын Ұлытауға бұрып, осы жерге келіп қосын тігеді. Бұл да болса біздің алдындағы естіген аңыздарымыздың түбінде шындық барын тағы да тірілте түскен-дсй. Тарихты таразылап бүгінгіге жол сілтеген түркіменнің шежірешісі Әбілғазы өзінің жазбаларында: "Ұлытау мен Кішітауды Алашахан, оның немересі Қарахан жайлаған" — деп жазып кетуі де тегін болмас. Әбілғазының шежіресіне сүйенсек Алаша мен Қараханның кезеңі Х-ХІІ ғасырларды қамтиды. Олай болса Ұлытаудың етегіндегі Қаракенгір, Сарыкенгір өзендерінің бойындағы Алашаханның мавзолей-мазары бүгінгі тарихшылар айтып жүрген сол кезеңге тура сәйкес келіп тұр. Ендеше Тұранның басын қосып тұтас ел деңгейіне көтерген, оның тұңғыш ханы Алашаханның Ұлытау топырағында жатуы да одан кейінгі ел билеген хандарға Ұлытаудың қадір-қасиетін бұрынғыдан да асырып, айбарландырып Ұлытауға барып, таудан бата алған ханның ісі оң, саясаты айқын, арманы сөзсіз жүзеге асады деген үлкен ұғымды берік, нық орнықтыра түскендей. Оған дәлел дүниені дүр сілкіндірген, атьның тұяғы тимеген жер қалмаған Шыңғысхан мен оның баласы Жошыдан, кейін олардың ұрпақтары Батудан бастап қазақтың XIX ғасырдағы ең соңғы ханы Кенесарыға дейін, барлық қазақ хандары 700 жылға жуық осы Алашахан мазарының маңында үш жүздің өкілдерінің қатысуымен "Хан ордасы" деген жерде хандық дәрежеге — ақ кигізге көтеріліп барып, сайланып отырған. Бір ғажабы, дәл осы "Хан ордасы" әңгімеміздің басында айтқан Айбас жазығындағы айдаһарлы үңгір жақ беткейінде болуы. Таңқаларлығы сол, хан ордасы Ұлытаудың батыс бөлігінде болса, Алашаханның мазары таудың шығыс жағънда жатыр. Оның бұлай болу себебі хандардың билікке отырар орынды алғашқы аңыздағыдай тауға, Алланың нұры тиген, Зәрдешпен жүздескен жағынан белгілеуі қисынды көңілге қондырғандай, әрі-беріден соң дәл сол киелі, аруақты жер деп хандар тандаған жердің қазақ жерінің нақ кіндігі екені де белгілі болып отыр. Қазақ жерінің оңы мен солынан, шығысы мен батысынан бір мезетте шыққан адам дәл осы Ұлытауға бірдей қашықтық жол жүріп, бір мезетте жетеді екен. Қазіргі оқыған, білімдар жандар сызғышпен өлшегенде де Ұлытау жердің ортасы болып бөлек тұр. Міне дүниенің төрт бұрышының кіндігі болған Ұлытаудың осы бір қасиетінің өзі ұлылықтың тегін ұқтырғандай.