Тем Омыртқалылар дене құрылысының жоспары

Сабақтың мақсаты: омыртқалыларға морфологиялық сипаттауда пайдаланатын бағыттар мен жазықтардың негізгі терминдерін меңгеру.

Құрал жабдықтар мен материалдар

1. 
   Жазықтар мен бағыттардың схемалары мен кестесі.
   
2. 
   Скелеттер мен сүйектер
   

Сагиттальдық жазықтық (латынша sagitta - садақ оғы) денені алдынан артына қарай вертикальдық бағытта кесіп өтеді. Сагиттальдық жазықтық денені дәл ортасынан оң және сол симметриялық бөліктерге бөлсе, медиандық (орталық) жазықтық болып аталады.

Фронтальдық ( frontis - мандай) жазықтық сагиттальды және горизонтальды жазықтарға перпендикуляр өтеді. Оның бағыты маңдайға параллель болады. Денені алдыңғы және артқы бөлімдерге бөледі. Сагиттальдық және фронтальдық жазықтар вертикальдік болып та есептеледі.

Горизонтальдық жазықтық жер бетіне параллель өтеді; денені жоғарғы және төменгі бөліктерге бөледі.

Органдардың горизонтальдық жазықтыққа қатынасын белгілеу үшін төменгі терминдерді пайдаланады:

Краниальдық (лат. cranium – бас қаңқасы) – басқа жақын орналасуы, каудальдық (лат. cauda - құйрық) – дененің төменгі бөлігіне жақын орналасуы; вентральдық (лат. vinter - іш)- дененің алдыңғы бетіне жақын орналасуы; дорзальдық (лат. dorsum- арқа) – дененің арқа бетіне жақындау орналасуы.

Орта жазықтан шетірек жатқандарды латеральдық (лат. lateralis - бүйір), орта жазықтыққа жақындау орналасқандарды медиальды (лат. madialis - ортасы) деп белгілейді.

Қол мен аяққа қатысты орналасуды белгілеу үшін «проксимальдық» және «дистальдық» деген терминдерді пайдаланады. Проксимальдық (лат. proximalis - жақын) – тұлғаға жақын орналасқан. Қол мен аяқтың бөліктерін белгілеу үшін қолданылады, ал дистальдық (лат. distalis - алыстағы) – қол мен аяқтың тұлғадан алыстау орналасқан бөліктерін белгілеу үшін пайдаланылады.

1 сурет. Жазықтар: I — сагиттальдық; II —сегментальдық немесе трансверсальдық; III — дорсальдық (фронтальдық);

бағыттар: 1 — назальдық; 2 — ростральдық; 3 — краниальдық (аборальдық); 4 — каудальдық; 5 — латеральдық; 6 — плантарлық; 7 — дорсальдық; 8 — медиальды; 9 — краниальное; 10 — вентральдық; 11 — пальмарлық; 12 — проксимальдық; 13 — дистальдық; 14 — аксиальды; 15 — абаксиальды

Тема 2-3. Сүйек ұлпасының құрылысы, дамуы, маңызы

Сабақ мақсаты:

1. 
   Сүйек ұлпасының шыгу тегі және типтері
   
2. 
   Сүйек ұлпасының дамуы немесе остеогенез
   
3. 
   Ұзын сүйектер құрылысы және сүйектер типтерімен танысу
   

Құрал жабдықтар мен материалдар

1. 
   Әртүрлі жастадағы сүтқоректілердің ұзын сүйектері.
   
2. 
   Тығыз және кемікті заттары көрсетілген сүйектің тігінен және көлденең кесіндісі.
   

Сүйекте тамырлар мен нервтер болады. Атқаратын қызметінің өзгеруімен бірге сүйектің құрылысы да өзгереді.

Өсуші организмнің сүйек ұлпасында клеткалардың үш түрі болады: остеобласт, остеоцит және остеокласт.

Остеобласт – сүйек үлпасын түзуші клеткалар. өсуші сүйек ұлпасынынң бетінде орналасады. Оларға белокты синтездейтін клеткалардың ультрақұрылысы тән. Цитоплазмасында жақсы жетілген гранулалық эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, сонымен бірге РНК болады.

Остеоцит – бөліну қабілетінен айырылған жоғары дәрежеде мамандалған көптеген өсінділермен өзара жалғасқан жұлдыз пішінді сүйек ұлпасының негізгі клеткалары. Остеоциттер сүйек қуыстарында орналасады. Остеоцитттер сүйектің негізгі затын өндеуге және оған қаннан заттарды жеткізуге қатысады. Сүйек құрылысының өзгеруі кезінде остеоциттер қайтадан ұлпаның бетіне өтуі кері остеобластқа айналуы мүмкін.

Остеокласт – көп клеткалардың қосылуынан пайда болған мамандалған макрофагтар. Негізгі қызметі әктенген шеміршек пен сүйеті бұзып+талқандап+сіңіру. Сүтқоректілерге бұл клеткалар остеобластер мен остеоциттердің қосылуынан пайда болады, амфибийлерде – негізгі клеткалардантүзіледі.

Сүйектің жеңіл болуы кемік заттың пластин-каларының ерекше орналасуына байланысты. Тығыз және кемік зат-тардың бірігіп орналасуы сүйектердің мыктылығын тудырады.

Сүйектің микрокүрылымын салыстырмалы — анатомиялык әдіспен зерттеу остеондардың жоғары дәрежеде жіктелген сүйектерге тән екенін көрсетті, ал төменгі сатыдағы сүткоректілерде (мысалы калталыларда) остеондар жетілмеген (Клебанова).

Сүйек сыртқы жағынан буын беттерін қоспағанда, екі қабаттан — сыртқы талшыкты (фиброзалық) және ішкі сүйектүзуші (камбиялық) қабаттардан тұратын, сүйек, қабығы, немесе периост деп аталатын тығыз дәнекер үлпасының қабатымен қапталған. Периосттан тарай-тын Шарпей-Шафер талшықтары деп аталатын коллаген талшыктары-ның шоғырлары сүйектің ішіне еніп, оны сүйек кабығымен байла-ныстырып сіңірлердің бекуіне негіз жасайды. Сүйектің жетілуі мен жуандап өсуі және зақымдалғаннан кейін оның регенерациясы (қайта қалпына келуі) ішкі остеогендік қабатта болатын сүйек қүрау клетка-ларының есебінен жүреді. Сүйек қабығы қан мен лимфа тамырларына және нервтерге бай келеді.

Сүйек ұлпасы өзіне түсетін ауырлықтың өзгермелі механикалық жағдайларына карай үнемі қайта күрылып отырады. Осы қайта кұралу процесі кезінде кейбір остеондар бүзылып, ал қайсы біреулері жаңа-дан жасалады.

Шеміршек үлпасы

Шеміршек ұлпасында клеткалар (хондроциттер) мен клеткадан тыс талшықтар, құрылысы жоқ негізгі заттың ішінде орналаскдн. Колла-гендік және эластиндік талшыктардың, сол сияқты негізгі заттың са-нына байланысты шеміршек ұлпасының үш түрін ажыратады: гиалинді, эластинді, талшықты шеміршектерді.

Шеміршектердің көп тараған түрі гиалинді шеміршек. Адам мен сүтқоректілердің үрыктарының скелетінің толықтай дерлігі гиалинді шеміршектен түрады, ал ересек организмдерде гиалинді шеміршек сүйектердің буын беттерін жауып тұрады және кеңірдектің, ірі бронх-тардың қабырғасында, қабырғалардың үштарында, мұрын пердесінде болады.

Гиалинді шеміршек үлпасы хондробластылар (шеміршек клеткалары) мен хондроциттер деп аталатын клеткалардан және хондро-бласттардың өндіретін клеткааралық аморфтык заттары мен талшық-тардан тұрады.

Гиалинді шеміршек құрамыңда хондробластылар, фибробластылар, фиброциттер мен жуан коллаген талшықтарының шоғырлары бар пе-рихондр деп аталатын тығыз дәнекер ұлпалық қабықшамен капталған. Олардың арасында қалыптаспаған дәнекер ұлпасының өте жүқа қаба-тымен қапталған қан тамырлары мен нервтер орналасқан. Шеміршек клеткалары ерекше қуыстарда көбінесе топтанып (изогендік топтар) жайғасады.

Құлақ қалканы мен көмейүсті шеміршектің механикалык негізін құраушы эластинді шеміршек ұлпасы оның клетка аралық кеңістігін тесіп өтетін эластинді талшыктарының торымен ерекшеленеді.

Талшыкты шеміршек санның жүмыр байланыстырушы сіңірінде, омыртқааралык менисклерде және сіңірлердің сүйекке бекитін жерлерінде кездеседі. Талшықты шеміршектің гиалинді шеміршектен айырмасы оның коллаген талшыктары аралық затында шоғыр қүрап орналасады.

Сүйектердің дамуы немесе остеогенез

Сүйектер екі әдіспен дамиды: 1) эмбриондық дәнекер үлпасынан (төбе сүйектері мен бет сүйектері), 2) шеміршектің орнына (омыртқа-лар, аяқ пен қолдың сүйектері, бастың негізі және баскалары) түзілуінен.

Бірінші әдістен дамыған сүйектерді дәнекер ұлпалық сүйектер дейді, ал екіншілерін — шеміршектік сүйектер деп атайды. Сүйектердің осы екі түрі де мезенхимадан дамиды.

Эмбриондық дәнекер үлпасынан сүйектің дамуы сүйектің шемір-шек орнына дамуынан ерте басталады.

Сүйектің дәнекер үлпасынан дамуы (десмалық остеогенез) болашақ сүйек орнына коллаген талшыктарына бай және тез көбеюші ұсак клеткалар бар дәнекер ұлпасының дамуымен сипатталады. Сүйек үл па­сы пайда болғанға дейін дәнекер үлпасының бұл клеткалары остеоб-ластлерге айналады. Клеткааралық заттың қалыптасуы аяқталғаннан кейін остеобластлер остеоциттерге айналады. Жаңадан пайда болған клеткааралық зат мукопротеидтер мен коллагеннен түрады. Дамудың келесі кезеңінде деполимеризация жүреді, яғни мукополисахаридтер молекулаларының ыдырауы мен олардың қаддыктарының еруі. Осы кезде клеткааралык заттың органикалық белігі толыктай дерлік кол­лагеннен түрады. Одан кейін клеткааралық заттың әктенуі мен ірі тал-шықты сүйек үлпасының калыптасуы жүреді. Кейін ірі талшыкты сүйек бірте-бірте жойылып, оның орнын пластинкалық сүйек басады. Мүндай кайта қүрылыс клеткалардың екі түрінің — сүйекті талқандаушы остеокластлер мен сүйек түзуші остеобластлердің, тіршілік әрекеттерінің нәтижесінде жүреді.

Остеогенездің бұл түрінің ерекшелігі шеміршектің талқандалуы-мен жүреді. Хондрлык сүйектің дамуы шеміршектің бетінде жүреді. Осы кезде пайда болған сүйекті перихондрлық сүйекдеи атайды, ал сүйек заты шеміршектің ішінде дами бастап және даму оның клеткалары-ның есебінен жүрсе, ондай сүйек эндохондрлык, суйектер деп аталады.

Дамудың белгілі кезеңінде шеміршек кан тамырлары мен остеобластлерге толып бірте-бірте толықтай немесе жартылай сүйекке алмасады. Жабын, немесе тері сүйектердің бәрі плакоидтік қабыршактардың жеке пластинкаларының қосылуының нәтижесінде пайда болады. Эндохондрлык сүйек пайда болысымен остеокластлар өз қызметін бастай-ды. Олар шеміршекке енетін қаңқа түзуші ұлпаның клеткаларынан пайда болады. Остеокластлер жас эндохондрлық сүйекті бүзады, осы-ның салдарынан үлкен куыстар пайда болады. Қуыстарды толтырушы үлпа ретикулалык үлпаға айналады. Осы ретикулалык ұлпада алғашқы сүйек майына айналатын гемоцитобластлер түзіледі.

Жіліктердің диафиздері перихондрлык сүйектенудін нәтижесінде пайда болады. Диафиздік шеміршектің сүйекке алмасуы оның орта-сынан басталып бірте-бірте сүйектің ұштарына, эпифиздеріне тарайды. Кейін эпифизде өз сүйектену нүктесі пайда болады. Сүйектің үзарып өсуі эпифиз бен диафиздің арасындағы шеміршектің есуі арқылы жүреді. Адам жіліктерінің үзарып өсуі 20-25 жаста аяқталады. Эндохондрлык даму процесі тоқталмаған кезде сүйек кабығы жағы-нан сүйек ұлпасының жаңа қабаттарының пайда болуының нәтижесінде сүйек жуандап өседі. Ересек адамда да сүйек кабығы өзінің белсенділігін сақтайды, осыған байланысты ол сүйек зақымдалған кезде калпына келу процестерінің ошағы болып есептеледі. Сүйектердің қайта қүрылуы организмнің өмір бойына сакталады. Сүйек ұлпасының бұзылуымен бірге оның жаңадан түзілуі жүріп отырады. Сүйектердің жоғары механикалык, көрсеткіштері жаттығу процесі кезінде қалыптасады. Сондыктан дене қимылы адамның денсаулығына қажет.

Сүйектердің үлкен-кішілігі мен пішінінің алуан түрлі болуы олардың атқаратын қызметіне байланысты.

Пішініне қарай сүйектерді ұзын сүйектер (жіяіктер), қысқа сүйек-тер, жаяпақ сүйектер және аралас пішінді сүйектер деп бөледі.

Жіліктер аяқ пен қолдың негізін қүрайды және бұлшык еттерге рычаг қызметін аткарады. Жіліктін тығыз заттан тұратын орта бөлігін диафиз деп атайды, ал кемік заттан қүралған жуандау келетін жіліктің ұштары эпифиздер деп аталады. Жілік бастарының жуандап келуі буын-дасатын сүйектердің жанасу беттерінің ауданын арттырып, тіректік мықтылығын күшейтеді. Cүйектnің кемік затының үяшықтарында кейін сарғылт майға айналатын сүйектің қызыл майы орналасады. Диафиздін қуысында да сүйек майы болады.

Сүйектің қызыл майы дәнекер ұлпалык клеткалар мен олардың өсінділерінің және дәнекер ұлпалык талшықтардың жіңішке шоғыр-ларының торы. Осы тордың тұзақтарында дамудың күрделі кезең-дерінен өтуші канның қызыл және ақ клеткаларының аса кеп саны болады. Сүйек майының массасы дене массасына қарағанда анағұрлым басым, дене массасының 4,6% кұрайды.

Қысқа сүйектерге қол қоспасының сүйектері және өкше сүйектері жатады. Қысқа сүйектер сүйектер жүйесінің мықтылық пен әртүрлі қозғалысты бірдей қамтамасыз ететін және мүмкіншілігіне қарай соққы мен шайкалыстың әсерін әлсірететін жерлерде орналасады. Қыска сүйекті кемікті сүйек деп те атайды, себебі тығыз заттың жұқа қабатымен қапталған кемікті заттан тұрады. Қысқа сүйектерге сіңір-лерден дамитын күнжіт тәрізді сүйектер де жатады. Ірі күнжіт дәні тәрізді сүйектер тізе тобығы, қоспаның бүршақтәрізді сүйегі мен аяк-тың үлкен башпайының негізіндегі екі күнжіт дәні тәрізді сүйектер.

Аралас сүйектерге пішінін дәл жазып жеткізуге болмайтын сүйектер жатады. Мысалы, жоғары жақ сүйек, омыртка, бастың негізінің сүйектері, т. б. Бас қаңқасының кейбір сүйектерінде ауаға толы қуыс-тар болады. Мүндай сүйектерді ауалы сүйектер деп атайды (жоғарғы жақ, мандай сүйек).

Тема 9. Тістер

1. 
   Сабақтың мақсаты: тіс жүйесі құрылысын қайталау; рептилийдер мен сүтқоректілердің тіс алмасу процесі мысалы ретінде тіс жүйесінің әр түрлі деңгейінің қалыптасуын қарастыру (мамонтардың горизонтальды және носортардың вертикальды).
   

Тістер – қазба жұмыстары кезінде ең информативті және көп кездесетін скелет бөлшегі.

Тістер төменгі және жоғары жақтардың альвеоляр шұңқырларында орналасады. Әрбір тістің сауыты (коронка), түбірі және мойыны бар. Тістің іші қуыс, ол пульпа сүйықтығымен толған.

Тістің негізгі массасы дентін деп аталатын әктелген дәнекер ұлпасының түрінен тұрады. Дентиннің қоректенуі тіс пульпасының есебінен жүреді. Тіс сауытының дентині эмаль деп аталатын эпителийден пайда болатын өте тығыз әктелген ұлпамен қапталған. Тістің түбірі кемік сүйекке ұқсас материалмен – цементпен қапталған. Тіс қуысын қоршаушы дентин одонтобластер ден аталатын ерекше клеткалар қабатының астында жатады. Одонтобластлердің қызметі дентинді түзумен байланысты.

Жалпы сүтқоректілердің тістері дифиодонтты – екі рет тісейді (сүт тістер мен тұрақты тістер) және текодонтты (түбірлері ұяшықтарда орналасқан). Ал көне амфибияларда тістері субтекодонтты және акродонтты болатын. Сүтқоректілердің тіс жүйесінің гетеродонтизм шайнау актісіне байланысты тістердің жеке топтарының арасындағы еңбек бөлісуінің нәтижесінде пайда болған. Сүтқоректілердің гетеродонттық тістері эволюция процесінде рептилийдің қарапайым гомодонтты тістерінен бірте-бірте дамыған.

Сүтқоректілердің әрбір жоғарғы және төменгі жарты жақта күрек тістер – incissivi, ит (сойдақ) тіс – canini, кіші азу тістер – premolars, үлкен азу тістер – molare орналасады.

Сұтқоректілердің тіс жүйесі жоғарғы және төменгі тістердің бір бірімен сәйкесуімен ерекшеленіп, окклюзия деп аталады.

I³ C¹ P^3-4 M³

Сүтқоректілердің тіс формуласы: -----------------------

I₃ C₁ P _3-4 M₃

.
Тема 7 . Бас қаңқасы

2. 
   Тетраподтар қаңқасының негізгі морфотиптерімен және олардың кейбір структуралық элементерінің эволюциялық өзгерістерімен танысу.
   
3. 
   Кейбір типтік тетраподтардың (бақа, көгершін, сұтқоректілер) бас қаңқа құрылысын оқып білу.
   

1. 
   Әртүрлі тетраподтардың бас қаңқалары мен томеңгі жақтары.
   
2. 
   Бас қанқалар таблицасы.
   

Қаңқа қақпағы — calvaria: маңдай сүйектері— oss frontale, төбе сүйектері — oss parietale, төбе аралық сүйектерден — os interparietale тұрады. Сагиттальдық жүлге — crista sagittalis (рис. 87, 88) — күмбездің ортасынан өтеді..

Сүтқоректілерде көз шарасының маңайында тесіктер — foramen supraorbital болады (жыртқыштарда болмайды).

Бас сүйек артқы жағынан үлкен шүйде тесігін - foramen occipitale -magnum қоршап тұратын шүйде сүйегімен - os occipitale- шектелген.

а — примитивті пеликозавр

г — ит; 1 — maxillare; 2 — premaxillare; 3 — nasale; 4 — lacrimale;

5 — prefrontale; 6 — frontale; 7 — postfrontale; 8 — postorbitale;

9 — шүйде тесігі; 10 — postparietale; 11 — supraoccipitale;

12 — parietale; 13 — tabulare; 14 — supratemporale; 15 — squamosum;

16 — jugale; 17 — preparietale; 18 — septomaxillare; 19 — occipitale;

20 — exoccipitale; 21 — prooticum; 22 — самай сызығы;

23 — сагиттальды жүлге (Ромер, Парсонс, 1992)

Сүтқоректілердің бас сүйегіне тән процесс бастапкы кездегі бірнеше жеке сүйектердің өзара косылып сандарының кемуі. Ми сауытының сүйектері жүп және так болып бөлінеді. Самай мен төбе сүйектері жүп болып келеді, ал мандай, шүйде, негізгі, немесе сынатәрізді, жәнетор сүйектер так сүйектер.

Бас сүйектің бет бөлімі көбінесе жүп сүйектерден күралған, атап айтқанда жоғары жак, тандай, бет, мүрын, көз жасы сүйектері. Соны-мен бірге бет бөлімінін құрамында екі так сүйек болады — төменгі жақ пен түрен сүйегі.

Бас сүйегінің висцеральдық бөлігі эктодермадан туындайтын мезенхиманың есебінен дамиды. Бас сүйектің бет бөлімінің сүйектерінің көпшілігі — жоғарғы жақ, тандай, шыкшыт, мүрын, көз жасы сүйектері жүп келеді, ал төменгі жақ пен танау сүйегі дара сүйектері.

Бет сүйектерінің ішінде жогарғы жақтың { maxilla, верхняя челюсть) рөлі ерекше. Жоғарғы жақ күрылысы күрделі жұп сүйек, алуан түрлі кызмет атқарады. Атап айтканда, көз шарасы мен танау куысын құрауға қатысады, мұрын куысын ауыз куысынан бөліп тұратын бөл-менің негізін құрайды және көптеген бет бұлшык еттерінің бекитін орны.

Жақ аралық сүйек тіс сүйегі - dentale мен симфизден құралған. Диастема — бұл ит тіспен азу тістер аралығы.

1. 
   Тетраподтар негізгі морфотиптерімен және олардың кейбір структуралық элементерінің – омыртқалар, иық және бел белдеу, қол және аяқ сүйектерінің эволюциялық өзгерістерімен танысу.
   
2. 
   Бақа, қой, мысық, мамонт омыртқаларының құрылысын оқып білу
   

1. 
   Тетрапод скелеттерінің суреттері мен бөлек сүйектер.
   

Омыртқа (позвонок, vertebra) - серпімді шеміршек арқылы біріккен. Шеміршектің қызметі арқылы омыртқа жотасы иілу қабілетіне ие болады. Әрбір омыртқаның денесі, догасы және бірнеше өсіндісі бар. Олар: білікті, көлденең, буындық өсінділер. Омыргқаның ең узын білікті өсіндісі артқа қарай шығып түрады. Омыртқаның денесі мен доғасының аралығыпда тесік бар. Барлық омыртқалардың тесігі бірігіп омыртка жотасының өзегі пайда болады. Оның ішінде жүлын орналаскан. Омыртка жотасы жүлынға берік қоргаушы қызметін атқарады.

Омыртка доғасының 2 жогарғы, 2 төменгі буын өсіңдісі бар Омыртка денесі маі доғаның біріккен жерінде, жогарғы жак темеңгі жағыңда, ойық бар Омыртка жотасындағы барлық омыртка біріккеңде, олардағы ойыктан, омыртка аралық тесік пайда болады. Омыртка аралық тесіктен жүлыннан шығатын жүйкелер мен кан тамырлары өтеді.

Омыртқа типтері:

• 
  Амфицельды - екі жағынан ойықша келеді
  
• 
  Ацельды – екі жағынан тегіс (сүтқоректілерде).
  
• 
  Процельды – алдыңғы жағынан ойықша, артынан дөңес (рептилийдерде).
  
• 
  Опистоцельды – омыртқаның артқы жағы дөңес (сүтқоректілердің мойындарында).
  
• 
  Гетероцельды - ертоқым тәрізді (құстардың мойындарында).
  

Омыртқа жотасы эволюция барысында келесі бөліктерге бөліңген:

мойын

сегіз көз алды

сегіз көз бел

құйрық


5. Қол скелеті

Қол скелеті иық белдеуінің скелеті мен колдың өз скелетінен түрады.

Иык белдеуі байланыстырушы сінірлермен, бұлшық еттермен көкірек клеткасына бекіген және алдыңғы жағынан төс сүйекпен буындаскан екі жауырыннан және екі бұғанадан түрады.

Бүғана (clavicula, ключица) S-әрпі тәрізді иілген жүп сүйек, оның денесін және екі үшын — төстік және акромиальдық ұштарын ажыра­тады. Екі үшында буын беттері болады, бір үшы төспен буындасса, ал екінші ұшы жауырынның акромиальдық өсіндісімен жалғасады.

Бүғананың маңызы зор: көкірек кеуде клеткасынан иык буы-нын тиісті қашықтықта үстап түратын тірек. Бүғана калталылар мен қолқанаттыларда дамыған күмінде сакталған, ал приматтарда, әсіресе адамдарда жаксы жетілген. Аяқтары біртүрлі кимыл аткаратын жануарларда бүғана толыктай жойылған (тұяқтыларда, кит тәрізділерде, сирендерде), ал басқаларда рудименттік күйде сакталған (насе-комжеушілерде, кемірушілерде, шалатістілерде, жыртқыштардың көпшілігінде).

Жауырын (scapula, лопатка) үшбүрышты жалпак сүйек. Оның үстіңгі бетінде акромиондык өсіндімен аякталатын қырқа (гребень) орналаскан. Акромиондык өсіндімен жауырын бүғанамен жалғасады (14-сурет). Жоғарғы жиегі қүстүмсықтәрізді өсіндіге айналған. Қырқа жауырыннан басталатын бұлшык еттер бекитін ауданды арттыру үшін кажет. Бұл кырқа сүткоректілерге ғана тән, омырткалардың баска кластарында жетілмейді. Қырка жауырын бетін екі бөлікке бөліп түра-ды, қырка үсті және кырқа асты ойпаттарға.

Қолдың сүйектері

Қол мен аяктың скелеттері негізінде ұқсас. Олардын әр қайсысы үш негізгі бөлімнен — проксимальдык, ортаңғы және дистальдық бөлімдерден тұрады. Қолдың үстіңгі бөлімін тоқпан жілік кұрайды. Оның үстіңгі үшы жауырынның буын ойпатына кіріп, иык буынын қүрайтын басы. Жіңішке анатомиялық мойны токпан жіліктің басын денесінен беліп түрады. Анатомиялық мойынның астында бұлшық еттер бекитін үлкен және кіші төмпешіктер орналаскан. Осы төмпешіктерден төменірек хирургиялық мойын жайғаскан. Дистальдық ұшында білекпен буындасатын тоқпан жіліктің блогі болады. Блоктын жанында кәрі жілікпен буындасатын жұмыр дөнес байкалады. Блок пен осы дөңестің үстінде орналасқан сүйектің медиаль-дық және латеральдық жиектерін медиальдық және латеральдык ай-даршықтар деп аталатын томпақтар күрайды. Медиальды қайдаршыққа қол басын бүгетін бүлшық еттер бекиді. Тоқпан жіліктің алдыңғы бетінде, блоктын үстінде екі шұңқыр орналасқан: алдынғы жағында тәждік (кәрі жіліктік), артында — шынтақтық шұңқырлар. Қол бүгілген кезде тәждік шүнкырға кәрі жіліктің үшы кіреді. Тоқпан жіліктің дистальдық үшы білектің сүйектерімен буындасады.

Білек екі суйектен — шынтақ сүйек пен кәрі жіліктен тұрады (16-сурет). Шынтақ сүйек кәрі жілікке қарағанда үзынырак. Оның проксимальдық үшында екі өсінді бар: шынтақтык және тәждік.

Шынтак сүйектің төменгі ұшы жуандап оның дистальдық басын құрайды. Оның артқы жағында біз тәрізді өсінді орналасқан.

Кәрі жіліктің проксимальдық ұшы басы деп аталады. Басы денесінен мойын арқылы бөлінген, мойынның төменгі жағында кәрі жіліктің бұдыры болады. Кәрі жілік пен шынтақ сүйек өзара сүйек-аралық жарғакпен жалғасқан. Кәрі жілік пен шынтақ сүйектін үстінгі және астыңғы беттерін ажыратуға болады, ал үшінші беті жінішке, сыртына карай орналаскан. Кәрі жіліктің төменгі үшының медиальдык бетінде шынтақ сүйекпен буындасатын кішкене ойынды байқалады. Кәрі жіліктің дистальдік эпифизі біз тәрізді өсіндімен аяқталады. Білектің проксимальдік үшында кармен буындасуда маңызды рольді шынтақ сүйек аткарады, ал дистальдік ұшында қолдың қоспасымен буындасуға кәрі жілік қана катысады.



Рис. 81. Иық сүйектер: палеозой амфибиясы (а), примитивті қарапайым рептилия (б), кесіртке (в), опоссума (г); барлық сүйектер вентральды жағынан: а — сол жақ, б,г — оң жақ сүйектері. Бастапқы иық сүйегі қысқа жәнеекі басы кеңейген болған.( проксималды жағы дистальды жағынан 90° - қа дейін бұрылған, сондықтан тарлау болып көрінеді – а және б). Барлық жағдайларда дельта тәрізді және кеуде былшық еттер бекітілетін мықты айдар байқалады. Ал кейіңгі кезде омір сүрген жануарлардың сүйектері ұзынрақ және жіңішкелеу, әсіресе ұсақ жануарларда. Примитивті рептилийдерде сүйектің дистальды бөлігінің ішкі, немесе постаксиальды (foramen entepicondylare — 9), және сыртқы, немесе преаксиальды (foramen ectepicondylare — 10), шетінде тесіктер болады. Бірінші тесік әртүрлі сүтқоректілерде және гаттерияда сақталыңған, ал екіншісі - рептилийдерде. 1 — ішкі ойқыс үсті; 2 — пекторальды қыры; 3 — басы ; 4 — дельта тәрізді бұдыр; 5 — өсінді (супинаторлы); 6 — латеральды айдаршық; 7 — шыбық шұңқыры; 8 — шынтақ шұңқыры ; 11 — үлкен төмпешік; 12 — кіші төмпешік (Ромер, Парсонс, 1993).

Жалпы терминология Сүтқоректілер анатомиясы

Radiale Scaphoideum

Intermedium Lunare (s.semilunare)

Ulnare Cuneiforms (клиновидная)

Pisiforme Pisiforme

Centrale Centrale

Carpale distale 1 Trapezium

Carpale distale 2 Trapezoideum

Carpale distale 3 Magnum (большая)

Carpale distale 4 Unciforme

Саусақтар рим цифраларымен , а білезік және тобық дистальды элементтер запястья и предплюсны — араб цифрларымен С (cl — с4) — орталық (centrale); R — кәрі жілік (radius); U — шынтақ (ulna); г — кәрі жілікті (radiale); i — аралық (intermedium); u — шынтақты (ulnare); 6, pis — бұршақ тәрізді сүйек (pisiforme); sc — scaphoideum; lu — lunare; су (на В) — cuneiforme білезікте ; tz — трапеция (trapezium); td — трапеция тәрізді (trazoideum); mg — үлкен (magnum); un — unciforme; T — асық жілік (tibia); F — шыбық сүйек (fibula); f — fibulare; a — блок тәрізді сүйек (astragalus); ca — өкше сүйек (calcaneum); enc — entocuneneiforme; nav — naviculare; mc — mesocuneiforme; ec — ectocuneiforme; cu (на E) — квадратты (cuboideum) (Ромер, Парсонс, 1992)

Фаланг формуласы әр саусақтағы ішкі саусақтан бастап шет саусақтарға дейін, фалангалар санын көрсетеді. Амфибия саусақтары екі немесе үш фалангтардан құралған. Ал кеш девондағы телерпетонда алты саусақты қол-аяқтары болған.

Примитивті рептилийдердің фаланг формуласы – 2.3.4.5.3., жоғарғы сатыдағы формаларда – 2.3.3.3.3. Бұл примитивті сүтқоректілерге де тән. Кит тәрізділерде фаланг саны 13 немесе 14 –ке дейін көбейіп, су рептилийдерде (ихтиозаврлар, плезиозаврлар) – 20 дейін жетеді.

Жамбас сүйегі үш жұп жеке сүйектерден түрады — мықын, шат және шонданай сүйектерден (18-сурет). Осы аталған сүйектер ұршық шұқырының аймағында бірігіп-бітісіп екі жамбас сүйегін құрайды. Белдеудің алты бөліктері өзара және сегізкөз омырткаларымен берік қосылған. Белдеудің екі жартысының сүйектері алдыңғы жағынан шат симфизі деп аталатын аз кимылды байланыс кұрайды. Осы аймақтағы майысқақ шеміршек босану кезінде жамбас тесігінің кеңеюін кам-тамасыз етеді. Қайсыбір сүткоректілерде туар уақыты жакындаған кезде гормондардың әсерінен жамбас белдеуінің симфизі жұмсап, созылғыш болады.

Аяқтың сүйектері

Аяқтың скелеті ортан жіліктен, сирақтың екі сүйегінен және аяк басының сүйектерінен түрады.Ортан жілік (femur, бедренная кость) жамбас белдеуімен, тізе буы-нында асық жілікпен буындасатын аяктың ең ірі сүйегі (19-сурет). Ортан жіліктің үлкендігі дененің үлкендігін анықтайды. Ортан жіліктің ұршық шұңқырымен буындасатын шар тәрізді басы денесімен үзын мойны аркылы жалғасады. Мойны мен денесінің шегі арасында екі ірі темпешік орналасқан: үлкен және кіші ұршық төмпешіктер. Бүл кұрылымдар ортан жілікте айналдыратын бүлшық еттердің бекуін қамтамасыз етеді. Ортан жіліктін денесі томен бағытта жуандап екі айдаршыққа айналады: медиальдықжәне латеральдық. Осы айдаршық-тардың арасында айдаршыктар аралык, шүнкырша байқалады. Айдар-шыктардың үстіңгі жағында бұлшык еттер мен байланыстырушы сіңір бекитін бұдырлы шоқы орналаскан. Тізе буынында қайсыбір кесіртке-лерде, кұстардың көпшілігінде болатын, бірак кейбір сүткоректілерде (сирендерде, киттәріздерде, қолқанаттыларда) болмайтын тізе тобығы деп аталатын сіңірден пайда болатын сүйек дамиды.

Сирақ сүйектері. Сирак сүйекаралык жарғақпен өзара байланыс-қан асықты жілік пен шыбық сүйектен тұрады. Шыбық сүйек асык жілікке қарағанда нашар жетілген.

Асықты жілік (tibia, большеберцовая кость) сирақтың медиальдық бетінде орналаскан біздің денеміздегі ең мыкты сүйек (20-сурет). Медиал-дык және латералдық екі айдаршығы бар жоғарғы эпифизі жаксы жетілген. Бұл айдаршықтар ортан жілікпен буындасуға буын беттерін қүрайды. Дистальдық эпифизде аяк басының асыкты сүйегімен буындасатын төменгі буын беті болады. Төменгі эпифиздің латеральдык бетінде шыбык сүйектің буындасуына кажет шыбық сүйектік ойынды бар.

84 сурет. Примитивті рептилияның (Ophiaconodon) қол және аяқ скелеті. (Ромер, Парсонс, 1992)

Tibiale + Intermedium + Astragalus

Centrale
Fibulare Calcaneus

Centrale Naviculare

Tarsale distale 1 Entocuneiforme

Tarsale distale 2 Mesocuneif orme