Тұрсын Жұртбай, Астана

Бағанашылдағы жасыл төбенің басы. Қараша күз. Күн жылы. Алатау тура шүйдеде. Кейінгі үш жыл ішімді кемірген сұраққа дауа таба алмай жүргениін, кенет басымды көтеріп қалған екенмін деймін. Қарасам Қаныш аға (иә, түсіме ол кісі менің туған ағам боп кірді). Түр – тұлғасы тура зиратының басындағы сеңгір тастай зор, бойына жан кірген, өңі мейірімді. Неге келгенін түсіне қойыппын. Ол баяу басып жүре берді, мен ере бердім.

О, ғажап!

Мынаны қараңыз, Қан – ағаңды және сол кісінің өзіне қатысыт айтылған тіршілігіндегі және кейінгі отыз бес жылдағы (иә, мен түсімде есептегенім есімде) сөздердің кейіпкерлері үйіріле – үйіріле топталып тұр. Соның ішінде ет жақыны да, дұшпаны да жүр. Бір де бірі жақындамайды. Мен Қан ағаңның сөзін көзінің қиығынан түсінем. Ал жанары әлгілердің бәрімен қанша жыл өмір сүрсе, сонша уақыт қадалғандай тым баяу қозғалады. Мүсін шығар деп сипап көріп ем, тірі екен. Тірімін дегендей ақырындап қана қолымды қысып қойды. Қаныш ағаның неге және не айтқысы келгенін, осының бәрін маған неге көрсетіп жүргенін мен де, төбенің басындағылар да жақсы біледі екен. Олардың Қанаш ағаның бетпе – бет келе алмайтндай себептері болса керек. Мұның барлығы М едеудің “Қазақтың Қанышы” арқылы таныс. Мен әдеттегі шыдамсыздығыма басып бастырмалата сұрақты қойып, тез жауап алып, ағамның жанын қинамай, серуенді жылдамдатып аяқтағым келді. Бірақ мені мысымен баспайды, алайда асықпа дегенім көз қиығынан сезе қоямын. Төбені жоталап Алматыға қарай аяңдадық. Сөзбен емес, көңілмен ғана тілдесеміз. Қан ағаңның сұрағы тура бүгінгі күннен басталды.

Мына шіңкіл – не шіңкіл? Қап, ұятты болды – ау. “Шіңкіл” деп дәл тауып айтун ай, дегдарымның. Мен мұны “шәңкіл” деп жүрсем. Шәңкіл – қасиетсіз, дәрменсіз, дүрегей иттің дауысы. Тегі ит болған соң үреді. Қабады. Тыртығы қалады. Шәңкіге шәңкіл қосылса кәдімгі шиебөріленіп көрінеді. Ал “шәңкіл” – темірді темірге соққандағы шығатын үн. Одан темірдің де, тұлғаның да түгі кетпейді. Тек құлақ жарған шіңкілі ғана қалады. Бары да, жоғы да белгісіз. Жан – жағыма қараймын, әлгі шіңкілдердің бейнелерін іздеймін. “Е, бұл шіңкілдер көбейіп кеткен соң, оның дауысы Қан – ағама да жеткен екен – ау. Тыныштық бермеген соң тірілген – ау. Мұның ұсақшыл мінезі жоқ деп есептеуші едім. Насыбайы жоқ боп, құрышын қандыра алмай қапыда жүрмесін, сірә” – деймін. Ол маған сондай мейірімді жүзбен аққырын ғана жымиды. Қой, жұбатайын бұл кісіні. “Сіз – данасыз. Даналардың артынан сөз ереді. Сізді жақсы көргендіктен де жабыла “шіңкілдейді”. Дананың өмірін саралау –ұлттық рухани тарихын саралау. “ Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, әр кім бір ит сақтап жүр ырылдатып” – деп Абай атамыз айтқандай, әлде кімнің қолындағы шірік сапты, тотыққан балаға ғой олар деймін. Байқаймын, жүрісі сәл баяулаңқырап қалды. Абайдың бір өлеңін есіне түсіріп тұр екен деймін. Қайта қарағанда көз қиығынан: сол жасық темірді өзім саптап едім – деген емеурін танытты. Енді – қарасам … әлгі шіңкілдер ғайып болған. Бірақ ауаға еріп кетсе де сол маңда бар екенін сезіп тұрмыз. Мен ойладым; әй, енді бұл “шіңкілдер” сап тиылатын шығар, - деп. Тек, Қан – ағаңның рухы жандүниесіне сіңген бір таза дауыс қалмаған ба?” – деп едім, үндемей жүре берді. Артымыздан бір даыс естілді. Бірақ сыңғыр ма, шіңкіл ме, айыра алмадым. “Ей, рухымды басынбаңдар, тыныштық беріңдер. Мен үшін жаныңды қиып беретін болсаңдар ғана саған рухым риза!” – дегендей. Өзі туралы бір ащы да ақиқат, әділ сөзді іздеп жүрген сияқты және оны таңдауға кет әрі емес.Ұлылар аңғал болады деуші еді. Қан – ағаң да алғаусыз мақтауды күтеді екен – ау деймін де қас – қабағына қараймын. Ондай әділ сөздің бар екенін бұл кісі білмейтін болып шықты ғой…

Дей бергенімде екінші топ көрінді.

Бұл – түстің ең ауыр тұсы, кешіріңіз, ең ауыр меңіреу жолы болды. Бәрі де анық. Алайда беті жоқ тұлғалар ... Сол бетсіз тұлғаларға бет бітсе Қанағаңның өсиеті Лаухулб – махфуздың тақтасындағы жазудай боп оқылар еді деймін іштей.

Бұл серуен ұзаққа созылды. Енді Қан – ағаң екеуіміз қойтастың үстінде қатар отырмыз. Емін еркін сөйлесеміз. Жаңағы аралап жүріп көрсеткендерінің барлығы маған айтқан аманаты не өсиеті, не жеткіз деген тілегі екенін анық ұғынамын. Бұл арада не айтқысы келеді? Жоқтаушым жоқ деп айта алмайды. Үрім бұтақтары мәуелі бақтай айналасында жүр. Бірақ құпияда қарапайым бір араманы бар екен деймін. Оны өз бетімше түсініп, өз бетімше соны таба алмай дел салмын. Қан ағаңның бағанағы өзара түсінікті емеуріні де жоқ, келбетінен түк те білінбейді. “Сонша несін назаландыңыз. Іздеушіңіз де, жоқтаушыңыз да, тұқымдарыңыз да бар ғой” – деймін Кіші Қаныш жаққа қарап қояды. Сонда ғана бұл ағамыз өзі адасып не айрылып қалған жандарды, жақындарын, шетінеп кеткен ұлын іздеп жүр екен деймін. Кіші Қаныш бір аппақ қабырғаны айналып кетті. Мынау мола ғой! Әлгінің қалқасына барсам кіші Қаныш бұрышта тұр… Қан – ағам да қасына бара қалыпты. Е, адамның өзі өлсе де арманы өлмейді екен, о, дүниеге бірге ала кетеді екен ғой. Ұрпақтарының бұл дүниедегі қадамын қадағалайды екен ғой… Сол кезде: “Осы Қаныш – ағаға арнап қатым қашан түсірілді екен? Әлгі Оразай ағамнан сұрайыншы? Медеу ағама айтайыншы” – деген ой қылаң ете қалды. Екі Қаныш та үнсіз. Міне, ұрпақ үшін керек! Баянауылдың шелпегін сағынған екен ғой, қайран аға! Тым ырымшыл, қазақы дәмді сүйсіне татушы еді дейтіні рас боп шықты. Мен солай ойлап тұрғанымда… Екі Қаныш екі жағымда тұрып бір үлкен тұғырды нұқи ишара жасады. Ақ қабырғаның бұрышы…

“Тыңдасаңшы. Сені сол үшін ертіп жүр ғой” – дейді кіші Қаныш. Жаратылыстану ғылымынан менің сауатым шамалы. Іздеушісі бар ғой деймін. Қан – ағам барлдық жан құпиясын, ғылымның тылсымын ашып салды да қалыппен қалаған –академияның ғимаратына ұзақ қарады. Тым ұзақ… Дәбысым шықпайды. Енді аға емес, тіршіліктегі дана, бірақ рухы маған қонбаған ұлы Қаныш Имантайұлына айнала берді… Жаным қыстығырылып жатып Медеу бар ғой дедім дауыстап. Сәл үнсіз тұрды да ғайыпқа айнала берді… Демек, Қан – ағамның сонша салмақпен аманаттап әлденені тапсырып жатқанына қарағанда біздің қолымызға түспеген бір ұлы қазынасы, мынау тіршілік иелеріне аманаттап кеткен көмбесінің бар болғаны ғой. Егер осы көргенім жай түс емес, рухтың аяны болса, онда соған келер ұрпақтың көзі жететіні кәмәіл.

Жұбаныш. Қан – ағам ұзақ барады. Ойымды жеткізе алмадым – ау деп мен қалдым. Алайда рухым қуатты екен. Тек сенім жоқ. Сол кезде ақ қабырғаның бұрышынан кіші Қаныш шығып, сондай мейірлі жүзбен қарап, әкесі сияқты көзқиығын салап, мені жұбата бастады. Ол кісін түсінсеңізші! Бар қызыметіңе әзірмін - дейді. Ұзақ сөйлеген жоқ, әлгі көңіл күй ұзаққа созылды. Алматының ішіндегі биік қабатты пәтеріне шақырып дәм де ұсынды, таныстырып та жүр… Ойымда, енді құран оқып ауыз тиейінші деген ниет бар. Үш күнгі түстің қорытындысы екенін де бінетін сияқтымын. Енді соны тіршілікпен салыстырып әуреге түсіріп тұрғанымда әлгі кіші Қаныш (міне ғажап!) Айтжан ағама, қазақтың бүгінгі таңдағы ғұламас, Қан – ағамның сүйікті академик Айтжан Абдулин ағама айналып сала берді. Ғайыптың ісі деген осы – ақ шығар! Бұрын бір екі рет сапарлас боп, Қан – ағам туралы көлемі естелік жазу туралы өтініш еткенім бар еді, соны арқаланып көргенімді жылдамдата түсіндіре жөнелдім. Ең соңында: Қан – ағамның алдында еш қысылғамын жоқ. Емеурінінің бәрін түсіндім. Оның барлығын Медеудің кітабынан оқып алғамын. Соным аброй болды – деп арасына өзінің назымды да қосып тақылдай жөнелдім. Кенет (Айтжан ағамыз кешірер, өз басым Салық Зиманов екеуін қазақтың бүгінгі күнгі тірі жүрген ұлыларының қатарында бағалаушы едім) ол кісі қайтадан кіші Қанышқа айналды. Жүзі жылы. Бағанасаынын жастау көрінеді. “Біз айтып болдық, ендігісін өзің біл” – дегендей ишара танытып ғайыптана берді. Қаныш аға неге менің түсіме кірді? Рухыңа тағзым, Қан – ағам! Мұны Медеу ағаға айтайыншы деп жатып оянып кеттім.

Жеке басыма қарата алғанда осынау түсті өзім жақсылыққа жорыдым. Бірақ: “Мынаны кім айтады!” – деп аманаттап, қадағалап айтқаны ойымнан шықпай, сол емеуріндерді біреу болмаса біреу түсінер деп көпшілікке жеткізіп отырмын. Мұндай аян түстің тұсында "Қа“ақстанның Қанышы” арқылы жерге қаратпаған Медеуге ризамын. Ол кісінің еңбегін түсімде Қан – ағама айтып үлгердім. Ал “Қазақстанның Қанышының” қалған аманатын Сізге осы мақала арқылы жеткізіп отырмын. Мұндағы айтылған емеуріндер мен түсімді тарқатып, жорып беруді сізге тапсырдым.

Қайталап айтайыншы:

Ана “шіңкілдер” не шіңкіл? Тиылатан күні бар ма олардың?

Түсімдегі тылсымда көрген тұлғалар неге бетсіз? Бетсіз тұлға бола ма?

Қан – ағама қатым түсірілді ме, Сіздің өзіңіз түсірттіңіз бе?

“Мынаны кім айтады? Неге іздемейсіңдер? Әлі жанымның көмбесін таппадыңдар ма?”- деп зіл тастағаны несі?

Көңіліміздің жұбанышы не?

Бір салбурынға шыққан екенбіз. Қан – ағамыздың мына дүниеде өтелмей жүрген аманатыбар сияқты. Ағайын – жұрт атымыз бар емес пе, сол Дала дегдарының еншісін түгендеуге жазсын. Әмин.

13.09.2000жыл.