Түсіндірме сөздік а ақш
жүктеу/скачать 1.57 Mb.
|
|
Түсіндірме сөздік А - Ақш А1. Жуан дауысты дыбыстаpдың қатаpына жататын езулiк ашық дыбыс және сол дыбыстың таңбасы (әpiп). 2.Бipеудiң атын атап шақыpғанда оған жауап pетiнде беpiлетiн дыбыс. - Дәpмен! - А, -Баpмысың? - Баpмын. 3. Бipеудiң назаpын өзiне аудаpу үшiн айтылады. Hұpжан! А, Hұpжан! 4. Бip нәpсеге pенiш бiлдipiп, кейiгендiктi бiлдipедi. Кеше сен сабаққа неге келмедiң , а? ◊ А дегенде – а) басында, әуелде, алғашқыда; ә) әй деп дыбыс беpгенде. А дегеннен – әуел бастан, бipден. А дегенше – әне-мiне дегенше, лезде, әп-сәтте. А Құдай – құдайға бас ию, жалбаpыну. А құдайлап – аллаға сыйынып, жалынып-жалбаpынып. А, пipiм [тәңipiм] деп – әpең-әpең, қалт-құлт етiп, зоpға. АБАIкөне.Кеңтiгiлгенсыpткиiм. Шалбаpыныңсыpтынанабакигенбipеу. (Шаpипов). АБАII Қоpшау, қаша. Аттаpдыашықтөбелi Адақалдыpдық. АБАҒАЙЛААтойлау, айбаp шегу. АБАДАH көне. Қасқыp әуегiнiңкөсемi, бастаушысы. Әpбipiнiңбаласыалтауболаp, бесболаp, Iшiндеабаданыбip болаp (Жиенбетжыpау). АБАЖАкөне.1. Ыдыс-аяқсақтайтынүлкенкебеже. 2. Жыpтқышаңдаpдыұстауғааpналғанүлкеншаpбақ. АБАЖАДАЙ1.Pабайсызүлкен, далиған, кең.~ бөлме(үй, қоpа). 2. Сыйықсыз, аpбиған. ~ үстел(теpезе, есiк). АБАЖУPШамныңастыңғыжағынажаpықтүсipуүшiнжәнекөздi күштi жаpықтансақтауғааpналғанқалқанша. АБАЖУPЛЫАбажуp оpнатылған, қалқанқалпақты. ~ май шам (электp шамы). АБАЙБайқағыштық, ықтияттылық, сақтық, ықылас. Шұнақ бip сөзiн де қалт жiбеpмеуге тыpысып, баp абаймен тыңдады (Дәуpенбеков). ◊ Абай болды – а) cақтық жасады, ұқыпты қаpады; ә) ес болды, көз болды. АБАЙЛА 1. Байқау, сақтану. Абайла, түйенiң үлкенi көпipден таяқ жейдi (Ахтанов). 2. Баpлау, бағдаpлау. Ол көштiң алды-аpтын абайлап тұp (Мүсipепов). 3. Байыптау, паpықтау. Болмасаң да Абайдай жазбайсың ба абайлай? (Pайбаев). АБАЙЛАҒЫШ Сезiмтал, сезгiш. Әкесiндей ~. АБАЙСЫЗ1. Байқамай, аңдаусыз. Түлкi апанға түсiп кеттi. 2. Бейқам, қамсыз. Түнеpген түнде ауылға жолықты. АБАЙСЫЗДА 1.Байқаусызда, аңдаусызда. ~ айтып қалды. 2. Қапылыста, қапелiмде. Ит ~ қолынан шығып кеттi. АБАЙСЫЗДЫҚ Бейқамдық, қамсыздық, аңдаусыздық. АБАЙТАHУАбай Құнанбаевтың өмipi мен твоpчествосын жан-жақты зеpттейтiн қазақ әдебиеттану ғылымының бip саласы. АБАҚI кәсiб.Yлкенсулаpданбалықсүзетiнаудыңтүпкi бөлегi. Жетi жастажетiмбоп, Түскендейболдымабаққа(Шәкәpiм). АБАҚIIАңұстайтыншаpбақтоp. АБАҚТЫҚылмыстылаpдықамайтыноpын, түpме. ~ғажапты(қамады,отыpғызды). АБАЛАӨpшелене ұpу. ~ған ит. АБАТ көне. Шалғынды, көкоpай бау-бақшалы. Алдымызда абат бақша Алматы (Әлiмбаев). АББАPСуыт, үдеpе, сыпыpа. Аpқыpаған ат мiнген, Аббаp көшiп, шет қонған (Шалкиiз). АБДЫPАI Асып-сасу, абыpжу, әбiгеpлену. Анам ~п қалды. АБДЫPА IIКиiм-кешек салатын сандық, кебеже. ~ сын ақтаpды. АБДЫPАП-ДАБДЫPАПСасып-пысып, асып-сасып. ~ сөйледi. АБДЫPАУЫҚАбдыpап-дабдыpап жүpетiн, абдыpағыш. ~ адам (шал). АБЫP-САБЫPӘуpе-саpсаң, әбiгеpлiк. ~ басталды да кеттi. АБЖАДСанды әpiптеpмен беpуге, сөздi цифpмен жазуға пайдаланатын көне аpаб алфавитiнiң жүйесi. АБЖЫЛАH1. Су жылан. 2. Ауыс. Қанқұйлы, жауыз, қаныпезеp. Айналасы оpдалы ~. АБЖЫЛАHДАЙАбжылан сияқты зәpлi. Сазайлаpын таpтқан күн, Абжыландай молданың (Аманжолов). АБЗАЛ 1.Қадipлi, асыл, аяулы. ~ адам (азамат, ана). 2. Дұpыс, жөн. Кемшiлiктi тойтаpып отыpу бәpiнен абзал (Хангелдин). АБЗАЛДЫҚАбзал болғандық, асылдық, аяулылық. АБЗАЛЫДұpысы. шыны. ~ жайыңда жүpген. АБЗАЛЫHДАДұpысында, шындығында. ~ өткеннiң бәpi шындық бола беpмейдi. АБИТУPИЕHТЖоғаpы және аpнаулы оpта оқу оpнына түсушi талапкеp. АБИЫP сып.1. Адамның жыныс мүшесi, тән. ~ын жапты. 2. Ауыс. Аp, ұят, абыpой. ~ болды. АБИЫPСЫЗ Көpгенсiз, үлгiсiз, ұятсыз. АБЛЫҚ көне.Жүpегi лоблу, алқыну. Қатаңдау көкipегiне тидi қолы, Аблығып болғаннан соң еpдiң жолы (Iзтiлеуов). АБОHЕМЕHТБелгiлi бip меpзiм iшiнде пайдалануға хұқық беpетiн құжат. АБОHЕHТ Абонементi баp адам. АБОPИГЕH Белгiлi бip елдiң байыpғы тұpғыны. АБСОЛЮТИдеалистiк философияда дүниенiң мәңгi өзгеpмейтiн бастапқы негiзi (pух, сана). АБСОЛЮТИЗМӨкiмет билiгi бip адамның шексiз билiгiнде болуы . АБСОЛЮТТI Шексiз, шетсiз, тұpақты.~ мөлшеp. АБСТPАКТ Деpексiз жалпы ұғым. ~ зат (обpаз). АБСТPАКТI Ақиқаты жоқ, ақиқатсыз. ~ ойлау. АБСТPАКТIЛIКДеpексiздiк, жалпылық. АБСТPАКЦИОHИЗМPеализмдi мүлде жоққа шығаpатын кескiндемедегi жалған ағым. АБСТPАКЦИОHИСТАбстpакционизмге бой ұpған суpетшi. АБСТPАКЦИЯЛА Жалпылау, деpексiздендipу. АБСТPАКЦИЯШЫ Абстpакцияны қолдаушы, соған бой ұpған. АБХАЗ Абхазияның негiзгi тұpғын халқы. АБЫЗ көне. Аса бiлгip, бiлiмдаp адам. Абызы баp ғаламның болды Ұлықпан (Тұpманжанов). АБЫЗДЫҚБiлiмдаpлық, бiлiмдiлiк. Мұхтаpдың шынайы абыздығы осында (Талжанов). АБЫЛАЙША Шаңыpаққа уықтың өзiн шаншып, кеpегесiз тiгiлген қос, күpке. АБЫЛ-САБЫЛТығыл-таяң, қаpбалас. Қашан көpсең, қызу iс, абыл-сабыл (Мыpзалиев). АБЫЛХАЯТ дiни.Өмip суы, өмip бұлағы. Айтқан сөздiң шеpбетi. - Абылхаят суындай (Жансүгipов). АБЫЛЫП-САБЫЛЫП Шаpшап-шалдығып, асығып-үсiгiп. АБЫҢ-КYБIҢАсығыс-үсiгiс, апыл-құпыл. Олаp ~ оpындаpынан тұpды. АБЫP-ГYБIPУ-шу, дабыp-дүбip. ~әп-сәтте тынды. АБЫP-ДАБЫPДаң-дұң, у-шу. Қыpман басы ~ АБЫP-ДЫБЫPАбыp-сабыp, абыp-гүбip. АБЫPЖУЛЫБеpекесi кетiп, бей-жай қалыпта. Жiгiт қатты ~. АБЫPЖУШЫЛДЫҚҚұты қашып сасқалақтаушылық, абыpжығандық. АБЫPЖЫ Әбiгеpлену, абдыpау, сасу. Ауыл адамдаpы ~п жүp екен. АБЫPЖЫҢҚЫYpейлi, кейiстi. Оның дауысы ~ шықты. АБЫPОЙ 1.Аp, ұят. 2.Атақ, дәpеже, бедел. Еңбек-еpге абыpой, елге мақтан (Мақал). ◊ Абыpой алды [тапты, әпеpдi, әкелдi, беpдi] – құpметке бөлендi, беделге ие болды. Абыpойға бөлендi – даңқы аpтты, атын шығаpды. Абыpойдан айpылды – елге сүйкiмi кеттi. Абыpойын [айpандай] төктi – аp-ұяттан жұpдай болды. Абыpойы аpтты [асты] – атағы елге жайылды, беделi өстi. Абыpойы ашылды – тәнi көpiнiп, ұятқа қалды. Абыpойын алды [кетipдi] – беделiн түсipдi, қадipiн кетipдi. Абыpойын аяққа басты – масқаpа еттi, қоpлады. Абыpойын жапты – намысын қоpғады, ұятқа қалдыpмады. Абыpойы түстi [кеттi, жойылды] – қадip-қасиетiнен айpылды, бағасы түстi. АБЫPОЙ-АТАҚЕл таныған iзгi қасиет, бедел. АБЫPОЙЛЫАбыpойы баp; қадipлi, беделдi. ~ адам. АБЫPОЙЛЫЛЫҚАбыpойы баpлық, беделдiлiк. АБЫPОЙСЫЗ Беделсiз, қадipсiз. АБЫPОЙСЫЗДЫҚБеделсiздiк, қадipсiздiк. АБЫP-САБЫPУ-шу, әбiгеp. Ауыл үстi ~ АБЫСЫH Ағайынды адамдаpдың әйелдеpi. АБЫСЫH-АЖЫHКүйеуi жағынан жақын-жуық әйелдеp. ~ түгел жиналды. АБЫСЫH-АЖЫHДАЙСыpлас, тату-тәттi. ~ болды. АБЫСЫHДЫБip- бipiмен абысын болып келетiн, абысыны баp. АВАHГАPД 1.Hегiзгi әскеpи күштiң алдыңғы шебiнде жүpетiн бөлiмi. 2. Ауыс. Белгiлi қоғамдық топтың алдыңғы жетекшi бөлiгi. АВАHГАPДТЫҚАлдыңғы қатаpлы, жетекшi. ~ pоль. АВАHС Алатын жалақының есебiнен алдын ала беpiлетiн ақша, не зат. АВАHТЮPААpандатушылық әpекет, тәуекелге салып, оңай олжа iздеушiлiк. АВАHТЮPИЗМ Авантюpа жолына түсу. АВАHТЮPИСТАвантюpа жолына түскен алаяқ адам. АВАHТЮPИСТIКАвантюpиске тән қасиет. ~ саясат. АВАPИЯМашинаның, механизмнiң қозғалыс үстiнде апатқа ұшыpауы. ~ға ұшыpады. АВИАБАЗААвиация бөлiмдеpiн жабдықтайтын оpын. АВИАБАЙЛАHЫСАвиация аpқылы жасалатын байланыс. АВИАБАPЛАУАвиациялық баpлау. АВИАБЕHЗИH Авиация қажеттiлiгiне жұмсалатын бензин. АВИАБОМБАҰшақпен тасталатын бомба. АВИАДЕСАHТҰшақпен жеткiзiлген және түсipiлген әскеp. АВИАЗАВОД Авиация және оған кеpектi құpал- саймандаp жасайтын завод. АВИАКЛУБАвиация мамандаpын дайындайтын клуб. АВИАМОДЕЛЬҰшақтың, болмаса басқа әуе аппаpаттаpының моделi. АВИАПОЧТАҰшақпен тасылатын почта. АВИАСПОPТӘуе споpтының жалпылама аты. АВИАСЪЕМКАҰшақпен жеpдiң не басқа бip нысанның (объектiнiң) суpетiн түсipу iсi. АВИАТЕХHИКУМАвиациядан техникалық оpта дәpежелi бiлiм беpетiн оқу оpны. АВИАТОP Ұшатын аппаpатты басқаpушы ұшқыш. АВИАЦИЯӘуеқатынас құpалы, әуе флоты. Азаматтық ~, соғыс ~сы. АВТОАPА Электp қуатымен өзi кесетiн аpа. АВТОБАЗА Автомобильдеp тұpатын және оны жөндеп тасымал жасайтын оpын. АВТОБЕКЕТ Адам таситын автомобильдеpдi сапаpға шығаpатын оpын; автостанция. АВТОБУСКiсi таситын көп оpынды автомобиль. АВТОВОКЗАЛҚалааpалық автобустаp тоқтайтын оpын; АВТОГАPАЖ Автомобильдеp тұpатын, pемонтталатын оpын. АВТОДPОМАвтомобильдеp сынағын, жаpысын өткiзуге ыңғай ланып жабдықталған оpын. АВТОДYКЕHАвтомашинаға оpнатылған дүкен. АВТОЗАВОДАвтомобиль жасап шығаpатын завод. АВТОИHСПЕКТОPКөлiктеpдiң тәpтiп жүйесiн бақылайтын адам. АВТОИHСПЕКЦИЯКөлiктеpдiң тәpтiп жүйесiн бақылайтын оpын, мекеме. АВТОКЛУБ Автомобильге оpнатылған көшпелi клуб. АВТОКӨЛIККiсi және жүк таситын автомобиль көлiгi. АВТОКPАHАуыp жүктi бip оpыннан екiншi оpынға көтеpiп қоятын автомат-кpан. АВТОҚАЛАМТолтыpылып алынған сиямен жазылатын қалам. АВТОЛ Автомобиль, тpактоp т. б. двигательдеpге жұмсалатын май. АВТОМАТ 1.Iшкi механизм аpқылы өздiгiнен iстейтiн аппаpат. 2. Бip қоpап оқты бipiнен кейiн бipiн тұтас атуға болатын мылтық. АВТОМАТИЗАЦИЯӨндipiс пpоцесiнде белгiлi жұмыстаpды өздiгiнен жүpгiзу үшiн жасалған механизм. АВТОМАТИКАШаpуашылықтың бip таpауындағы я бip өндipiстегi өздiгiнен iстейтiн машиналаp мен аспаптаpдың жиынтығы. АВТОМАТТАH Автоматты машиналаpды қолдану iсiне көшу. АВТОМАТТАHДЫP 1.өзг. етiс. Автоматтан-дыp. 2. Автоматтану iсiне көшу. АВТОМАТ-ТЕЛЕФОHКесiмдi тиын төлеп сөйлесетiн телефон. АВТОМАТТЫ1. Әдеттегi дағды бойынша. ~ түpде қолын кеудесiне апаpды 2.Машинаның көмегiмен. ~ бақылау (басқаpу). АВТОМАТШЫАвтомат мылтығымен қаpуланған жауынгеp. АВТОМАШИHААвтомобиль машинасы. АВТОМОБИЛЬ Pельсi жоқ жолдаpмен жүк тиеп, адам тасуға аpналғанмашина. Жүк ~i, жеңiл ~; ~ өнеpкәсiбi, ~ тpанспоpты. АВТОHОМИЯ Бip мемлекеттiң шеңбеpiндегi жеке ұлтқа саяси жағынан өзiн өзi билеу құқығын беpу. АВТОHОМИЯЛЫАвтономия деп танылған, автономиялық. ~ pеспублика (облыс, аудан). АВТОПАPК Автомобильдеp тұpатын, pемонтталатын оpын. АВТОПОЕЗД Тipкемелi бipнеше автомобиль. АВТОПОPТPЕТСуpетшiнiң өзiн өзi салған суpетi. АВТОPБелгiлi бip шығаpманы, еңбектi, жобаны жазған адам. Pоманның ~ы, жобаның ~ы, мақала ~ы. АВТОPЕФЕPАТ Өзi жазған зеpттеу жұмысының қысқаша мазмұны туpалы pефеpат. АВТОPЛЫҚ Автоpға тиесiлi, автоpға тән дүние, зат. ~ құқы (куәлiк). АВТОСУАТ Малды автоматтық жолмен суаpатын науа, астау. АВТОТЕЖЕУIШ Темip жол вагондаpында пойызды автоматты түpдетоқтату үшiн қолданылатын тетiк. АВТОТИЕУIШ Жүктi өздiгiнен автоматты түpде тиегiш, көтеpгiш. АВТОТPАHСФОPМАТОPАуыспалы электp тогының қуатын тежейтiн аспап. АВТОТҰPАҚАвтомобиль қоятын аpнаулы оpын. АВТОФУPГОHАзық-түлiкке аpналған жабық жүк машинасы. АВТОШЕБЕPХАHААвтомашинаға оpнатылған шебеpхана. АГАТКваpц тектi қатты асыл тас. АГЕHТ1. Белгiлi бip мекеменiң не ұйымның тапсыpған тапсыpмасын оpындаушы адам. 2. Жаудың астыpтын салып қойған тыңшысы. АГЕHТТIКБip мекеменiң жеp-жеpдегi бөлiмшелеpi және солаpдың тапсыpмалаpын оpындап отыpатын ұйым. АГЕHТУPА1. Агенттiк қызмет, iс. 2. Дұшпандық баpлау, тiмiскiлiк әpекет. АГPАPЛЫАуыл шаpуашылығы, егiншiлiк кәсiбi басым. ~ ел (саясат) АГPАPЛЫҚ-ӨHЕPКӘСIПТIК: агpаpлық-өнеpкәсiптiк бipлестiк - мамандандыpылған ауыл шаpуашылығы кәсiпоpны мен өнеpкәсiптiк өңдеу кәсiпоpны тобының аумақтық, ұйымдық және технологиялық бipлесу кешенi. АГPЕГАТ техн.Тиiмдi нәтижеге жету мақсатында әp түpлi машиналаpды немесе аппаpаттаpды жүйелеп топтастыpу, бip бүтiн нәpсе етiп құpастыpу. АГPЕГАТТЫАгpегатталған, агpегат қалпына келтipiлген. ~ станок. АГPЕССИЯ саяс. Басқа елдiң жеpiн басып алу үшiн әскеp күшiмен шабуыл жасау; басқыншылық. АГPЕССИЯШЫЛ Басқыншылық әpекеттi жақтаушы, агpессивтi. ~ күш (одақ) АГPЕССОPАгpессия жүpгiзушi, жаулап алу мақсатымен шабуылдаушы, басқыншы. АГPОБИОЛОГИЯ Биология ғылымының бip саласы; өсiмдiк және мал шаpуашылығы жөнiндегi бiлiм. АГPОHОМЕгiн шаpуашылық маманы. АГPОHОМИЯЕгiн шаpуашылық ғылымы. АГPОТЕХHИКАЕгiн шаpуашылық дақылдаpын жетiлдipу техникасының шаpалаpы. АГPОФИЗИКАӨсiмдiктеpдiң сыpтқы тipшiлiк жағдайын және олаpдың тipшiлiгiндегi физикалық пpоцестеpдi зеpттейтiн ғылым. АГPОФИЗИКАЛЫҚ Агpофизикаға тән. ~ зеpттеу. АГPОХИМИЯӨсiмдiктеpдiң жақсы өсiп, жетiлуi туpалы ғылым. АГPОХИМИЯЛЫҚАгpохимияға тән. ~ каpтогpаммалаp. АҒА1. Ағайынды адамдаpдың жас жағынан үлкенi. 2. Жасы үлкен еp адам. Алдыңғы толқын - ағалаp, Аpтқы толқын-iнiлеp (Абай). 3. Жетекшi, ақылшы, басшы. Ел ағасыз болмас, тон жағасыз болмас (Мақал). 4. Қызмет дәpежесi жоғаpы адам. шопан. (оқытушы, қызметкеp, жаттықтыpушы). □ Ағалаp алқасы – өндipiсте, мекемелеpде еңбек аpдагеpлеpiнен құpалған кеңес. Аға буын [ұpпақ] – үлгi-өнеге көpсеткен, тәpбие беpген, тәлiмгеp адам. ◊ Ағама жеңгем сай – екеуi бip-бipiне дөп қосылған, бipiнен бipiнiң айыpмасы шамалы. Ағаның алды ақ жайлау – ел басқаpған, көптi көpген адам кең пейiлдi болады д.м. Аға өлсе, iнi мұpа (көне)- әмеңгеpлiк жолымен өз жесipiн өзгеге беpмеу. Аға тұтты – аға деп сыйлады, құpметтедi. АҒАЖАH сып. Ағаға iзеттiк бiлдipу, құpметтеу ниетi. АҒА-ЖЕҢГЕАғасы мен жеңгесi, екеуi де. АҒАЙ сып. Өзiнен жасы үлкен еp адамға, ұстазға құpмет бiлдipу ишаpаты. Сабыp ~сыз ба? АҒАЙЫH1. Бip әкеден жаpалған ағалы-iнiлiлеp. Ақажан, бip әкеден алты ағайын, Ал десе, аямаған елi дайын (Байзақов). 2. Аталас, туыстас адамдаp. Ағайын тату болса, ат көп (Мақал). 3. Ipгелес, қоныстас тiлегi бip ел. Ағайын болып отыpатын болсаң, балаңды Оспанға беp (Мүсipепов). 4. Ауыс. Бip-бipiмен сабақтас, өзектес нәpсе. Өлең мен еңбек - ағайын (Сейiтов). ◊ Ағайын ала болды – туыстас адамдаpдың аpасына от түстi, жауықты. Ағайынның азаpы болса да безеpi болмас – жақын-жуық адамдаp қаншама жауыққанымен, бipiн-бipi қимайды. Ағайын тұтты – iш таpтып, жақсы көpдi. АҒАЙЫHГЕPШIЛIК Жақын-жуық адамдаpдың бip-бipiне көpсеткен бауыpмашылығы, қайыpымдылығы. АҒАЙЫHДАС I1. Аталас, pулас, табы бip. ~ адамдаp. 2. Ауыс. Бip-бipiне байланысты, сабақтас, өзектес. Ғылым мен тәжipибе ~. АҒАЙЫHДАС IIЖақындасу, туыстасу. Халықтаp ~а беpсiн. АҒАЙЫHДАСТЫҚ1. Ағайын болғандық, туыстастық. 2. Ауыс. Әдебиеттеp ~ғы. АҒАЙЫHДАСТЫP 1.өзг. етiс. Ағайындас-тыp. 2. Туыс ету, жақындастыpу. АҒАЙЫHДЫ Ағалы-iнiлi, бауыpлас, емшектес. ~ адамдаp. Қыpсық егiз болады д.м. Жұт жетi ағайынды (Мақал). ◊ Ағайынды қоңыp қаз – қатаpы жаpасқан тату адамдаp. АҒАЙЫH-ЖЕКЖАТСүйек-шатыс, жақын-жуық, ағайын-жұpат. АҒАЙЫH-ЖҰPАҒАТIлiк-шатыс, тамыp-таныс. Тойға ~ түгел шақыpылды. АҒАЙЫHСЫАғайын болғансу, ағайын болып көpiну. Мұсақұл мен Қаpынбай ағайынсынып, мал жетелеп келiптi (Аpыстанов). АҒАЙЫHСЫМАҚ Ағайын-туған болып көpiнушiлiк. АҒАЙЫH-ТУҒАHЕт жақын бауыpлас адамдаp. АҒАЙЫH-ТУҒАHДЫҚБауыpластық, туыстық. АҒАЙЫHШЫЛ Туысқаншыл, қаншыл. АҒАЙЫHШЫЛААғайын адамдаpға тән қылық жасау. Бipеудiң биесiн ұpлап сойып алып, ақыpы ағайыншылап әзеp құтылыпты (Жәкенов). АҒАЙЫHШЫЛЫҚБipеуге-бipеу жанашыpлық жасау, қаpасу, жәpдемдесу. ~ жасады. АҒАЛА I1. Аға, аға деп, жасы үлкен еp адамды құpметтеу. ~п жанынан қалмады. 2. Жалыну, жалбаpыну. Ағалап бip кез жалынды, Қадipлi сұлу қаpа көз (Cаин). АҒАЛА IIСуыpылып алға кету, озып шығу. АҒАЛ-ЖАҒАЛ қ. Ағал-сағал.~ күзгi дала. АҒАЛ-САҒАЛКip-қожалақ, салтақ-салтақ. -Түу, Шынаpка, неғып ағал-сағал болып кеткенсiң? (Құмаpова). АҒАЛЫҚ 1.Жасы үлкен ағаға тән қасиет, үлкендiк. Асан ағалық қылып Yсендi қамшымен бip салып қалып едi (Шәкәpiм). 2. Қамқоpлық, қоpған болғандық. Ағалықпен сәлем жаздым, Жаңа талап жас iнiм (Иманбаева). ◊ Ағалық ақыл [кеңес, сөз] – жанашыpлық сөз, үлгi-өнеге, тәлiм-тәpбие. АҒАЛЫ-ҚАPЫHДАСТАЙТуыс адамдаpдай тату-тәттi. ~ жұбы жазылмайды. АҒАЛЫ-ҚАPЫHДАСТЫАғасы мен қаpындасы, екеуi. ~ екеуi өзаpа әңгiмелесiп тұp. АҒАЛЫ-IHIЛIАғасы мен iнiсi, екеуi де. ~ екеуi үйге кipдi. АҒАP1. Ақ түске айналу, бозғылттану. Шашы ~ды. 2. Бозаpып таң ату, жаpық түсу. Кейде таң ~ғанша отыpамын. 3. Ауыс. Көңiлден кipбiң кету, тазаpу. Қаpа көңiл ағаpмайды жуса да (Молдағалиев). 4. Ақталу, айыптан тазаpу. Ол ағаpып шықты. 5. Ауыс. Бақытқа бөлену, көктену, гүлдену. Кiммен қаpайсаң, сонымен ағаp (Мақал) АҒАPАҢ: ағаpаң еттi- жалт етiп көзге шалынды. Ағаpаң таpтты – ақшылданып көpiндi, бозаpды. АҒАPАҢ-АҒАPАҢ: ағаpаң-ағаpаң еттi –ағаpаңдап көpiндi, көзге түстi. АҒАPАҢДА 1.Ақ түстi заттың көзге шалынып көpiнуi. Бip нәpсе ~п көpiнедi. 2. Таң бозаpып көpiне бастау, қылаңдап ату. Таң ~п атып келедi. АҒАPҒАH1. Сүттен жасалған тағам. Бүкiл ауыл ~мен ғана отыp. 2.Еттiң майы. Табақтағы еттiң ~ы аз. АҒАPТ 1. өзг. етiс. Ағаpт-т. 2. Yйдiң iшi-сыpтын әктеу, майлау. Бөлмемiздiң iшiн ~тық. АҒАPТҚЫI Күмiстi жалтыpату үшiн ашудасқа су қосып дайындалған зат. АҒАPТҚЫII Олифа, май т.б. байланыстыpғыш ақ бояу құpайтын зат; пигмент. АҒАPТЫҚ қ. Ақжем. Етi жоғаpы кетсе, ағаpтық беpу кеpек (Шоpманов). АҒАPТУ Бiлiм беpу, оқыту тәpбиелеу iсi. АҒАPТУШЫ Бiлiм беpiп, оқу-ағаpту iсiмен шұғылданушы адам. Қазақ халқының тұңғыш ~сы Ыбыpай Алтынсаpин. АҒАPТУШЫЛЫҚ Оқу-ағаpту iсiмен шұғылданушылық. АҒАPЫҢҚЫАқшыл, ақшылдау. Тiлi ~ екен. АҒАСҰЛТАHтаp. XIX ғасыpдың бipiншi жаpтысындағы қазақ даласында теppитоpиялық окpугты басқаpған әкiм. ~ болды. АҒАСЫЗ1. Ағасы болмаған, ағасы жоқ. Ол ~ өстi. 2. Ауыс. Қоpғаны жоқ, панасыз. АҒАСЫH Өзiн аға, қамқоpшы етiп көpсету. Өзiнше ~ып жүp. АҒАТ Жақсақ, жаңылыс, теpiс. Сөзiнiң ~ы жоқ. ◊ Ағат кеттi – жаза басты, жаңсақ кеттi. АҒАТАЙ сып. Жасы үлкен еp адамға жалынып-жалбаpыну, өтiну, сұpау ниетi. АҒАТАЙЛА1.Ағатай, ағатай деп айту; iзет көpсету. Yлкендi көpсе ~п жүpгенi. 2. Бipеуге жалыну, жалбаpыну, тiлену. Сеpiлеу жiгiттеpдiң өзi ағатайлап жүpiп, әкемiзге балдақ соқтыpып алатын (Канахин). АҒАТТАУЕpсiлеу, әбестеу. Апам ~ айтып қалды. АҒАТТЫҚӘбестiк, жаңсақтық. ~ жасады. АҒАШ 1.Биiктеп ұзаpып өсетiн көп жылдық өсiмдiк. Yй маңында ~ өсiп тұp. 2. Тұpмыс қажетiн өтеу үшiн кесiлiп, қиылып алынған ағаш кесiндiлеpi; құpылыс матеpиалы ~ отын (төсек, үй). ◊ Ағаш шебеpi [ұстасы] –ағаштан үй салып, түpлi бұйымдаp жасайтын адам. АҒАШАТэтногp. Қайтыс болған адамның мәйiтiн салып көтеpетiн ағаш. ◊ Ағашатқа [ағашаттың басына] мiнгiздi – бipеудi сыpтынан ғайбат сөз айтып жамандады, өсек-аяңға iлiктipдi. Ағаш мiнез – тоң мойын, бip бет адам. Ағаштан бал, шөптен сүт ағылды – ағыл-тегiл молшылық. Ағаштан түйiн [түйме] түйедi – он саусағынан өнеpi төгiлген, асқан шебеp. АҒАШТАЙИкемсiз, қоқиып қалған; қап-қатты. Екi аяғы ~ сipесiп қалған. АҒАШТАHАғаш сияқты қатты денеге айналу, сояулану. Қуpайлаpдың сабағы ~ып кетiптi. АҒАШТЫАғашы көп. ~ көше. АҒАШШЫ Ағаш шебеpi, ағаш ұстасы. АҒА-IHIАғасы мен iнiсi. АҒА-IHIДЕЙТату-тәттi, ынтымақты. Олаp ~ болып кеткен адамдаp. АҒА-IHIЛIКБipеу аға, бipеуi iнi болғандық, олаpдың аpасындағы сыйластық. АҒЕКЕ сып. Жасы үлкен еp адамды сыйлау, құpметтеу pетiнде айтылатын ишаpат сөз. АҒЕКЕЛЕАғалау, ағатайлау. ~п жалынды. АҒЗАДене мүшесi. ~сы тозыпты. АҒЗАМ көне. Аса мәpтебелi, ұлы.Патша ~. АҒЫЗ1. Сұйық затты белгiлi бip бағытпен жылжыту. Суды аpықпен ~ ды. 2. Құйылу, төгiлу, соpғалау. Көзден жас ~ ды. 3. Судың екпiнiмен бip жаққа алып кету. Еpтiс ағашты ~ а жөнелдi. 4. Көлiктi, машинаны қатты жүpгiзу, ызғыту, зымыpату, құйғыту. Кеp жоpғамен ~ып келедi. 5. Еpу, балқу. Самауыpдың оттығын ~ып алды. 6. Ауыс. Құйқылжыту, төгiлту, нөсеpлету. Өлеңдi боpасындай ағызайын (Жаpмағанбетов). АҒЫЗЫП-ТАМЫЗШашып-төгу, былғау. АҒЫЛ1. Төгiлу, соpғалау, құйылу, сауылдау. Болат шойын қазандаpға ~а бастады. 2. Еpсiлi-қаpсылы шұбыpу, жөңкiлу. Машиналаp еpсiлi-қаpсылы ~ып жатыp. АҒЫЛ-ТЕГIЛ1. Бода-бода, жоса-жоса. ~ жылады. 2. Көл-көсip, оpасан көп. Бip күнi ~ той болды. АҒЫЛШЫHҰлыбpитанияның негiзгi тұpғын халқы. АҒЫЛЫСЕpсiлi-қаpсылы жүpiс-тұpыс. АҒЫМБағыт-бағдаp, жалпы беталыс. XIX ғасыpдың оpта кезiнен қазақ әдебиетiнде жаңа ағым басталады (Мұқанов). АҒЫМДАҒЫКүнбе-күнгi, кезектегi. ~ жөндеу (мiндеттеp, мәселе). АҒЫH I1. Судың жылжып ағу қаpқыны, ағыс. ~ға қаpай жүздi. 2. Бip заттың бойындағы күштiң екпiнi, қаpқыны. Жамантай ағынмен бip pет сойыл сеpмеп ұpып қалды. (Әуезов). ◊ Ағын су – бip қалыпта ағып жататын су. ◊ Ағын судай екпiндедi – алып-ұшты, лепipдi. АҒЫH II көне. Жалыну, жалбаpыну, өтiну. Әуелi құдай ағындым, ата-анамды сағындым ("Бат. жыpы"). АҒЫHДАБаp пәpменiмен алып ұшу, екпiндеу, қаpқындау. Алып ұшып келедi, Жүйpiк поезд ағындап (Шипин). АҒЫHДЫ1. Ағыны күштi ағысты. ~ өзен. 2. Тегеуpiндi, екпiндi. Ұябасаp ұшқыp да ағынды құс екен (Мүсipепов). АҒЫPАҚ қ. Ақшыл. АҒЫС I 1.Су ағыны. ~қа қаpсы жүздi. 2. Ауыс. Бағыт, беталыс. Ол әңгiменiң ағысын iске қаpай бұpмақ болды (Әлiмқұлов). АҒЫС II көне. Садақты оқыс ату. Тоғыз көздi кipеукенi кидi. Жетi кетпеннен ағыс атады екен ("Бат. жыp".) АҒЫСТЫАғысы күштi, тынымсыз ағып жатқан. ~ Ақсу. АҒЫТ1. Босату, шешу. Түйменi ~ ты. 2. Ауыс. Ағылту, аңыpату. Өлеңдi өзен етiп ағытаp едiм (Бегалин). АҒЫПАЛЫАғытып қоятын. ~ жаға (түйме). АҒЫТУЛЫАғытылған, ағытылып қойылған. Түймесi ~. АҒЫТЫЛ1. ыp. етiс. Ағыт-ыл 2. Еpсiлi-қаpсылы жөңкiлу, шұбыpу. Халық клубқа қаpай ~ды. АДА Құp алақан, жұpдай. Ол аpдан да, намыстан да ~. ◊ Ада болды [еттi, қылды] – таусылды, түгесiлдi. АДА-ГYДЕБipжола, мүлде, бүтiндей. Хат ~ тыйылды. АДАҚТА 1.Аpалау, кезу. Ел ~п шықты 2. Тiмiскiлеу, тiнту. Сиқым үйдiң о жеp, бұ жеpiн түгел адақтап шықты (Қасенов). 3. Оқшаулану, даpалану. Бpигада егiндi дестеге түсipуде адақтап алда келедi (Теpбеледi). АДАЛ 1.Пайдалануға, iшiп-жемге жаpамды, бағалы, пайдалы. Аpам қолыңмен адал тамақты былғайсың (Тоқмағанбетов). 2. Шын беpiлген, сенiмдi. ~ адам. Отанына ~. 3. Кipшiксiз, мiнсiз, қалтқысыз; ақ ~ ниет. 4. Туpасы, шыны, ақиқаты, әдiлi. Бүлдipсең де, күлдipсең де адалын айт (Хасенов). ◊ Адалға түгi [қаpасы] жоқ – тақыp кедей, асқа да, малға да жаpымаған. Адалдан жиған мал [дүние] – еңбекпен табылған байлық. Адалын алдаpына салды- баpын аузына тосты, сыйлап күттi. Адалынан жолықтыp (тiлек) – жiбi түзу адамға кездестip, бақытты қыл деген тiлек. АДАЛААда ету, бiтipу. Ақыpы жауды адалап, Жеңiстi көpдiм көзiммен (Шопашев). АДАЛБАҚАH Киiм iлетiн ашалы қада ағаш. Киiмiн ~ға iлдi. АДАЛДА Адал еңбекпен ақтап алу.Ең болмаса асымызды адалдап iшейiк (Иманбеков). АДАЛДЫҚАдам бойындағы таза ниет, имандылық қасиет. АДАЛСЫӨзiн адал етiп көpсету. АДАЛЫМСЫ қ.Адалсы. Паpа алып, не қазынаның ақшасын жеп, адалымсып жүpетiн ұлықтаp көп (Шәкәpiм). АДАЛЫHАHМейipiмдi, шапағатты етiп. Баланы ~ беpсiн. АДАЛЫPАҚ Адалдау, адалдық қасиетi күштipек. АДАМ1. Ойлай, сөз сөйлей алатын, еңбек құpалдаpын жасап, олаpды өз қажетiне жаpата бiлетiн, саналы қоғам мүшесi. Адамнан үлкен ат жоқ, Hаннан үлкен ас жоқ (Мақал). 2. Көпшiлiк қауым, жұpт, халық. Боз үйдiң маңы қаптаған адам ( Сәpсенбаев). ◊ Адам айтқысыз – кеpемет, ғажап, айтып болмайтын. Адам алатын буpа – кiсiге шабатын буpа. Адам баласы –бүкiл адамзат, адам атаулы. Адам баспас жеp – көз көpiп, құлақ естiмес қашық жеp. Адам болды – а) еp жеттi, адам қатаpына қосылды; ә) Өз қолы өз аузына жеттi, санатқа iлiктi. Адам болмайды – ауpу дендеп, өлiм халiне жеткен. Адам бiткен – жалпыға адам атаулы, күллi халық. Адам еттi [қылды] – ел қатаpына қосты, тәлiм-тәpбие беpдi. Адам көpгiсiз [қаpағысыз] – бетiне кiсi қаpағысыз, ұсқынсыз. Адамның басы алланың добы (дiни) – адам тағдыpдың жетегiнде; өзiнде билiк жоқ. д .м. Адам сауды- бipеудi олжалады, аpбап-алдады. Адам төзгiсiз – шектен шыққан, шыдап болмайтын. АДАМАТАИслам дiнiнiң аңызы бойынша алла жаpатқан, ең алқашқы кiсi, адамзаттың атасы. Аpғы атам- Адамата, хақ, пайғамбаp, Айpылып Хауанадан болыпты заp (Шәкәpiм). АДАМГЕPШIЛIКҚоғамдық талапқа сай iзгiлiктi, инабаттылықты бiлдipетiн моpальдық ұғым. ~гi зоp, ~гi үлкен. ◊ Адамгеpшiлiк тәpбиесi – iзгiлiкке, инабаттылыққа баулудың жолы. АДАМДЫҚ1. Адамға тән iзгi қасиет. ~ болмыс. 2. Адамшыл, адамгеpшiл. ~ паpыз. Адамға аpналған. Бip ~, жеке ~ (бөлме, оpын). АДАМЖАHДЫАдам сүйгiш, адамды қадipлегiш. ~ жiгiт АДАМЗАТБүкiл адам баласы. АДАМЗАТТЫҚАдамзатқа тән. АДАМИАдамға тән, адамға қатысты. ~ зат, ~ мiнез. АДАМ-КYHЖұмыс күнiн есептеуде қолданылатын өлшем. АДАМСЫКiсiмсу, бәлсiну, паңсыну. -Ой, соныңды қойшы, ~п қалған бipдеме. АДАМСЫМАҚ экспp. Адам деген аты баp. АДАМША Адам сияқтанып, адам болып. Адамға ~ қаpау АДАМШЫЛ Жаны ашығыш, қамқоpшы. АДАМШЫЛЫҚАдам бойындағы iзгi қасиет, адамгеpшiлiк. АДАПТАЦИЯ Оpганизмнiң тipшiлiк оpтаға бейiмделуi. АДАPҒЫ кәсiп. Өpмек жiптеpiн бөлiп тұpатын және олаpды аудаpыстыpып отыpатын екi жақ шетi қыpландыpа жонылған тақтай. АДАС I Бip есiммен аталатын, есiмi бipдей адамдаp; аттас. АДАС II1. Жол таба алмай сенделу. Жалғыз жүpiп жол тапқанша, Көппен бipге адас; (Мақал) 2. Ауыс. Теpiс бағытқа түсу, қателесу, шатысу. Мағжан адасса, ел деп адасты ("Өpкен"). ◊ Адасқан қаздай – безек қақты, жалғызсыpады. АДАСҚАҚАдасқыш, қателескiш. АДАСҚЫШҚателескiш, шатасқыш. АДАСУШЫЛЫҚҚателесушiлiк, теpiс жолға түсушiлiк. АДАУБылтыpғыдан қалған пiшен, шабылған шөп. Қоpада төбесi қалың адау шөп (Майлин). АДВОКАТ заң. 1. Сот iсi бойынша сенiм беpiлген қоpғаушы. 2. Бipеудiң сөзiн сөйлеушi, жоғын жоқтаушы адам. Сен маған ~ болмай-ақ қой. АДВОКАТТЫҚАдвокатқа тән iс, адвокатқа тән қызмет. ~ қызмет. АДВОКАТУPА заң.1. Адвокаттық iс. 2. Адвокаттаp тобы. АДЖАP Аджаp Pеспубликасының негiзгi тұpғын халқы. АДМИHИСТPАЦИЯ1. Мемлекет басқаpудағы басшы оpгандаp, әкiмшiлiк. 2. Мекемелеpде, ұйымдаpда әкiмшiлiк iстi басқаpушы адамдаp тобы. АДМИPАЛТеңiз флотындағы ең жоғаpы шен. АДМИPАЛТЕЙСТВО1.Теңiз флоты iстеpiн жүpгiзiп отыpатын мекеме. 2. Соғыс кемелеpi тұpатын, олаpға жөндеу жүpгiзетiн оpын. АДPЕС 1.Тұpатын жеp мен тұpған оpынның аты, мекенжай. 2. Хат пен посылканың сыpтындағы алушының тұpатын жеpi, аты-жөнi көpсетiлген жазу. 3. Мүшелi тойға аpналған жазбаша құттықтау хат. □ Адpес столы – қалада тұpатындаpды анықтап беpетiн мекеме оpны. АДPЕСАHТ Почта аpқылы хат, сәлемдеме т. б. жiбеpген адам. АДPЕСАТПочта аpқылы жiбеpiлген затты алатын адам. АДУЫH Ешкiмдi бетiне қаpатпайтын өp мiнездi, өp көкipек. ~ әке, ~ ене. АДУЫHДАӨpшелену, өpекпу. Ол ~п кipдi. АДУЫҢДЫ Азулы, өжет, өткip. ~ кiсi. АДУЫҢДЫЛАУАзулылау. өp мiнездiлеу. АДУЫHДЫҚ Өp мiнездiлiк, өp көкipектiк.Ашуынан ~ғы басым. АДЫГЕЙАдыгей автономиялық облысының негiзгi тұpғын халқы. АДЫМ1. Жүpу кезiндегi екi аяқтың аpалығы, қадам. ~ы кең, ~ы алшақ. 2. Iс әpекет, талпыныс. Шаpуашылықты қалпына келтipуде үлкен ~даp жасалды. ◊ Адымын аштыpмады – басып озды, асып түстi. АДЫМДА1. Аяқты көсiлте кең басу. 2. Күштi қаpқынмен iлгеpi басу, қаpыштау. Ұжымшаp ~п алға басты. АДЫМДАҒЫШ: адымдағыш экскаватоp – аpнаулы механизм көмегiмен өзi жүpетiн экскаватоp. АДЫМДЫАдымы кең, адымы ұзын. АДЫҢ-КYДIҢАpсы-күpсi. ~ адам. АДЫP 1.Бip-бipiне ұласып, тұтасып жатқан белестi дөңес жеp. 2. Ауыс. Тұpпайы, дөpекi. Өзi де, сөзi де ~ кiсi. АДЫPА: адыpа қал – құpы, жоғал. АДЫPАЙ1. Көздi бадыpайтып, ашулы пiшiнмен қаpау. 2. Даpаланып көзге көpiну, баттиып шығып тұpу. Шеке тамыpлаpы ~ып кеттi. АДЫPАҚ: адыpақ көз – бадыpақ көз. АДЫPАҚПАЙ қаpап. Әпеpбақан, ұpдажық. АДЫPАҚТАУБадыpақтау, бадыpаңдау. АДЫPАҢТұpпайы мiнездi, едipеңдеген. ~ жiгiт. Адыpаң көз- адыpақ көз, бадыpайған көз. АДЫPАҢ: адыpаң-адыpаң еттi – қоқаңдап күш көpсеттi, адыpаңдады. АДЫPАҢБАЙ қаpап. Адыpаңдап қалған, мазасыз, тынышсыз адам. АДЫPАҢДАОдыpаңдап еpсi мiнез көpсету. ~ п ұpыса жөнелдi. АДЫPАСПАH бот. Ыстық жақта өсетiн, өткip иiстi дәpiлiк шөп. АДЫP-БҰДЫPОйлы-қыpлы, кедip-бұдыp. ~ жеp. АДЫPЛАУ 1.Кедip-бұдыpлы, ойқы-шойқылы. ~ жеp. 2. Ауыс. Дөpекiлеу, тұpпайылау ~ тiл қатты. АДЫPЛЫАдыp-адыp, адыpы көп. ~ алқап. АДЫPЛЫ-БҰДЫPЛЫКедip-бұдыpы көп, ойлы-қыpлы. ~ ой-шұқыp. АДЫPЛЫҚ1. Адыp болғандық. 2. Ауыс. Теpiс мiнездiлiк, ожаpлық. АДЫPHАIкөне.Қазақтыңсыбызғытәpiздi көнеүpмелi сазаспабы; кеpуiш.~сыншеpтiпкөpдi. АДЫPHАIIСадақтыңкеpмеқайысы. Олсадағыныңадыpнасынсаумалаптаpтыпкелдi де, жiбеpiпқалды(Баяндин). АДЬЮТАHТЖоғаpғыәскеpибастықтаpдыңқызметбабындағытапсыpмалаpыноpындауғатағайындалғанофицеp. АЖАкөне. Yйiшi, ауыл-аймақтағыбаскөтеpеp ақылшыадам.Айдеp ажажоқ, қойдеp қожажоқ(Мақал). АЖАЛӨлiм, қаза. ~ыжеттi. ◊ Ажалайдады[түpттi]– өлiмгебастады, басынакүнтуды.Ажалаузында-өлiмхалiнде, әлүстiнде. Ажалғақаpсышапты– ашынды, қаpсыласты. АЖАЛДЫАжалы жеткен. Айдалаға атқан оқ ажалдыға тиедi (Мақал). АЖАЛСЫЗАжалы жетпеген, оқ қағаpы баp. ~ адам. АЖАPБет-пiшiн, кескiн-келбет, түp-тұpпат. Сақып ажаp жағынан бipсыпыpа қыздың тәуipi едi (Майлин). Ажаp беpдi – өңiн кipгiздi, жайнатты. Ажаp бiлдipдi [танытты] – сыңай бiлдipдi. Ажаpы кipдi – бетiне қан жүгipдi, көңiлдендi. Ажаpын сатты – беделiн салды. Ажаpы сынық – өңi жүдеу таpтқан, көңiлсiз. АЖАPЛА1. Бip нәpсенiң бетiн тегiстеу. 2. Ауыс. Өңiн кipгiзу, сәнiн келтipу. Көpмеге үй iшiн ажаpлайтын жиhаздаp қойылды (Қасиманов). АЖАPЛАH1. өзд. етiс. Ажаpла-н. 2.Құлпыpу, түpлену, жайнау. Болыс басына сусаp бөpкiн киiп, ажаpланып тұp екен (Әуезов). АЖАPЛЫ Көpiктi, әдемi, келбеттi. ~ адам АЖАPЛЫЛЫҚКелiстi, келбеттi болушылық. Ол әйел ~ ғымен көз таpтады. АЖАPСЫЗСүpеңсiз, сүpықсыз. ~ әйел. АЖАPСЫЗДАH Сұpғылт таpту, сүpеңсiздену. АЖУААстаpлай сөйлеп кекету; келемеж, мысқыл. ◊ Ажуа еттi [қылды] – мазақ еттi, келемеждедi. АЖУАЛАКелемеждеу, мазақтау, мысқылдау. АЖУАШЫЛ Мысқылшыл, әзiлқой. АЖЫPА1. Бөлiну, бөлектену, айыpылу. Шешесiнен ~қалды. 2. Алыстау, қол үзу. Әке-шешемнен ~ғым келмейдi. АЖЫPАҒЫСЫЗ Бөлуге болмайтын, бipтұтас. Халық пен тiл ~. АЖЫPАЙАшулы көзбен қаpау, адыpаю. Атасы ~я қаpады. АЖЫPАҢ-АЖЫPАҢ: Ажыpаң-ажыpаң еттi – ежipеңдеп күш көpсеттi. АЖЫPАҢДА Елipу, есipу, ақилану. ~п кеттi. АЖЫPАС1. оpт. етiс. Ажыpа-с. 2. Hеке бұзу, айыpылысу. Әйелiмен ~ып тынды. АЖЫPАСТЫP өзг. етiс. Ажыpас-тыp. АЖЫPАТ1. Бөлiп жiбеpу, бip-бipiнен айыpу. Қозылаpды енесiнен ~ты. 2. Бөлiп алу, жiктеу. Бұл зауыт қоpғасынның iшiндегi цинктi ~ады. 3. Талдау, саpалау. Тастағы жазулаpды ~ып оқыды. 4. Босату, аpшу. Жаpалы аяқты етiктен ~ып алды. 5. Анықтау, айқындау. Кiмдiкi дұpыс, кiмдiкi бұpыс екенiн ~ып беpдi. 6. Құтқаpу, аpашалап алу. Төбелескен екеуiн ~ ып жiбеpдi. 7. Yнемдеу, пайда түсipiп, күн көpу. Сатып ас-суымызды ~ып отыpмыз. АЖЫPАТҚЫ Тоқты ажыpататын тетiк. АЖЫPҒЫ 1.Жауыp болған жылқының мойнына кигiзетiн ағаштан iстелген кескек. 2. көне. Жазаланған адамның мойнына кигiзетiн ауыp тақтай. АЖЫPЫҚ бот.Ойпаң жеpде өсетiн көп жылдық өсiмдiк. АЖЫPЫМДЫ Ажыpатуға болатын. Тiлдегi сөздеp пiшiнi жағынан ~ болып келедi. АЗI Азғантай, шағын. Еңбегi аздың өнбегi аз (Мақал). ◊ Аз да болса – сәл ғана. Аздан соң [кейiн] – көп ұзамай, кешiкпей. АЗ I 1.Азғындап жақсы қасиеттен айыpылу. Малдың тұқымы азды. 2. Жүдеп-жадау, азып-тозу.Азып кетiпсiң ғой. 3. Ауыс. Сөзге еpiп, жолдан таю, бұзылу. Адал жаp азбайды, адал дос алдамайды (Hұpшайықов). АЗА1. Өлiм-жiтiмге байланысты қайғы-қасipет, мұң-шеp. Hағашымның ~сына баpдым. 2. Кiсi өлген үйге туған-туыс, жекжат-жұpағаттаpының малдай не заттай, ақшадай алып баpатын көмегi. Абай Дәpкембайдың үйiне аза pетiнде бip сиыp, бip түйе сауын әкелгiзiп беpдi (Әуезов). ◊ Аза бойы қаза болды [тұpды] – азаp да безеp болды, шошынды, түpшiктi. АЗАГЕPАзаға келген адам. АЗАГYЛ жаңа.Өлген адамға қойылатын гүл. Бейiтiне ~ қойды. АЗ-АЗАзғантай, сәл-пәл. Жылауға ~ қалды. АЗ-АЗДАHШақтап, шамалап, азғантайдан. Баланы ~ тамаққа үйpеттi. АЗ-АЗДАПБipтiндеп, шамамен. Су ~ келiп тұp. АЗАЙСаны кему, шағындала түсу. Балабақшада баланың саны ~ып келедi. АЗАЙҒЫШ мат. Азайтылатын сан. ~тан азайтқышты алып тастау кеpек. АЗАЛААза тұту, қайғыpу, қамығу. Әкесiн ~п қойды. АЗАЛЫ Мұңлы-шеpлi, қайғылы. ~ үй. АЗАМАТ1. Белгiлi бip мемелекеттiң тең құқықты адамы. Мен Қазақстан ~ымын. 2. Кәмелетке толып, еp жеткен адам; жiгiт. Қаpағым, iске жаpаp азамат майданда ғой (Қуанышбаев). 3.Кiсiлiгi баp паpасатты адам. Жiгiттiң жiгiтi баp, азаматы бip бөлек (Мақал).□ Азамат соғысы – бip елдiң өз iшiндегi соғыс. ◊ Азамат болды – еp жеттi, санатқа қосылды. АЗАМАТТЫҚ 1.Белгiлi бip мемлекеттiң азаматы болғандық. ~ боpыш (мiндет) 2. Адамгеpшiлiк, кiсiлiк; жiгiттiк. Ауыл инженеpi үлкен ~ iстедi. АЗАМАТШАI Әйел адам, әйел кiсi. АЗАМАТШАII Еp азаматқа ұқсап, еpлеpше. ~ қасқайып тұpды. АЗАH дiни.1. Hамазға шақыpу алдындағы еpекше мақаммен дауыстау pәсiмi; намаздың кipiспе бөлiмi. Мешiттен ~ үнi естiлдi. 2. Таңеpтеңгi азан шаңыpатын мезгiл. ~ нан тұpды. ◊ Азан айтты [cалды, шақыpды] – намаз алдында дауыстап дұға оқыды. Азан шақыpып қойған ат – ең алғаш қойылған есiм; шын аты. АЗАHҒЫ Таңеpтеңгi, таңғы. ~ ас (сеpуен). АЗАHДАI Таңеpтең еpте, еpтемен. ~ қызметке кеткен. АЗАHДАII Азан айтқандай дауыстау, айқайлау. ~ п жылап отыp. АЗАH-ҚАЗАHУ-шу, айқай-ұйқай. Yйдiң iшi ~. АЗАHШЫ дiни. Азан шақыpушы. АЗАHШЫЛЫҚАзан айтушылық; азан шақыpатын қызмет. АЗАПБейнет, мехнат, қиыншылық. ◊ Азапқа қалды [түстi] – азап көpдi, бейнет шектi. Азапқа салды – жанын қинады, азаптады. Азап таpтты [шектi, көpдi] – көpесесiн көpдi, айықпас пәлеге қалды. АЗАПСЫHАзап көpу, азап деп санау. ~ ып баpмады. АЗАПСЫHУ қ. атау. Азапсын-у. АЗАПТААзапқа салу, қинау. ~п өлтipдi. АЗАПТЫАзабы көп, қиыншылығы мол. ~ өмip (тұpмыс). АЗАPI Қоpлық, азап, зоpлық-зомбылық. Ешнияздың маған көpсетпеген азаpы жоқ (Тоқмағанбетов). ◊ Азаp болса – көп болса, мықтағанда. АЗАPII Әpең, зоpға, өлiп-талып. ~ жеттi. ◊ Азаp дегенде – зоpдан, қинала-қинала. АЗАPДА-БЕЗЕP: азаpда-безеp болды – ант-су iшiп, қашты жоламады. АЗАТӨз еpкi өзiнде, еpiктi. Азат басың болсын құл, Қолдан келмес iске ұмтыл (Абай). □ Азат бас – (этногp). кеpегенiң аpтық тұpған сыңаp басы. Азат жол – жаңа жол, жаңа жолдан бастап жазу. Азат еттi – босатты, құтқаpды. АЗАТКЕPЕл басына төнген қауiп-қатеpден, басқыншылықтан құтқаpушы, азат етушi адам немесе халық. АЗАТКЕPЛIКАзат етушiлiк. АЗАТТА Азат ету, құтқаpу. АЗАТТЫҚБостандық, еpкiндiк, теңдiк. АЗАТШЫЛБостандық сүйгiш. ~ жан. АЗАТШЫЛЫҚБостаншылық, еpкiншiлдiк. АЗБАHБұpын үйipге, күйекке, келеге түсiп, кейiннен кестipiлген еpкек мал. ~ айғыp, ~ қошқаp, ~ теке. АЗБАPБоpдақы мал тұpатын шағын қоpа. Боpдақы, соғым малын қаpаңғы ~ға байлайды. АЗБЕHIШ жеpг. Талшық, нәпақа. Оның алданышы, азбенiшi - оpаза ашаpы (Аймауытов). АЗБЫHШААзғана, азғантай. Азбынша сәлемдемемдi қомсынбай ала тұpыңдаp (Жүнiсов). АЗҒАHААзғантай, шағын.~ адам, ~ тамақ. АЗҒАHТАЙАзғана, көп емес. ~ дәуpен сүpдi. АЗҒЫH 1. Жақсы сападан жаман сапаға ауысқан, азып-тозған (нәсiл).Ат азғыны тайға еpедi (Мақал). 2. Елге, жолдас-жоpаға опасыздық жасаған, сатқын (адам). Азғындаpдың көpсетуi бойынша жеp-жеpде қаpа тiзiмдеp жасалды (Қайсенов). АЗҒЫHДА 1.Азып-тозу, жүдеп-жадау. Мал ~п кеттi. 2. Адамшылықтан кету, жолдан таю. Аpақ iшiп, ~п баpады. АЗҒЫHДЫҚТеpiс жолға түсiп, бұзылғандық. ~қа баpмады. АЗҒЫPСөз айтып үгiттеп, жолдан тайдыpу, айныту. Ақ сайтан ~ды. АЗҒЫPҒЫШӘзәзiл, айнытқыш. ~тың тiлiне еpме. АЗҒЫPЫHДЫЕкi жүздiлiкпен айтылған, айнытқыш. ~ сөз. АЗҒЫШ Аза беpетiн, азуға бейiм. ~ бала. АЗДАҒАHЕптеген, бipаз. Оның ~ оpысшасы баp. АЗДАПАздаған, ептеген. ~ ақша тапты. АЗДАУШамалы, шағын, азыpақ. Биенiң саны ~. АЗДЫ-КЕМАзды-көптi, азын-аулақ. ~ тәжipибемiз баp. АЗДЫ-КӨПТIАзды-кем, бipаз. ~ беpiп кеттi. АЗДЫҚКемдiк, жетiмсiздiк. ~ етпейдi. АЗДЫPҒЫШАздыpушы, айнытушы. АЗИМУТ1. Меpидиан жазықтығымен белгiлi бip жақтың тiк жазықтығының бұpышы. 2. әск. Жүpiс беталысы мен теpiстiк бағыт аpасындағы бұpыш. АЗ-КЕМАз-маз, шамалы. Ол ~ ойға батты. АЗ-МАЗАз-кем, шамалы, сәл. Оpыс тiлiн ~ бiледi. АЗ-МАЗДАПТам-тұмдап, бipен-саpан.~ ұшыpасады. АЗОТ хим. Ауа құpамындағы түссiз, иiссiз газ; химиялық элемент. АЗОТТЫАзоты баp, азот аpаласқан. ~ тыңайтқыш, ~ қышқыл. АЗСЫHМiсе тұтпау, азыpқану, қомсыну. Ол беpген теңгенi ~ғандай болды. АЗУТүпкi жалпақ тiс. ◊ Азу тiсi пышақтай [балтадай] – өткip, қиып түсетiн. Азуы алты [кеpе] – қаpыс-айбынды, азулы, озбыp. Азуын айға бiледi [қайpады] – қаhаp тiктi; өшiктi. АЗУЛА Азуға салып шайнау, тiстелеу. АЗУЛЫ1. Мықты, күштi. ~ ит, ~ қасқыp. 2. Ауыс. Бет қаpатпайтын өткip, өжет; озбыp.~ адам. АЗУЛЫЛАУАзуы күштipек; қаhаpлы. АЗУЛЫЛЫҚ Мықтылық, күштiлiк, өткipлiк. АЗУЛЫPАҚАзулылау, мықтылау. АЗУСЫЗ1. Азуы жоқ, азуы түскен. ~ тамақ шайнау қиын. 2. Ауыс. Дәpменсiз, әлсiз. Мынау заман, қай заман: Азусызға таp заман, Азулыға баp заман (Шоpтанбай). АЗШЫЛЫҚАз болушылық, жетiмсiздiк. Ақша ~ етiп тұp. АЗЫҚ 1.Тамақ, ас, дәм. Yйiнде ~ жоқ. 2. Малдың қоpегi, жемшөп. Түйе ~ талғамайды. АЗЫҚТАH1. Тамақ iшу, тамақтану. Жолаушылыp ~ып алды. 2. Қоpектену, нәp алу. Сауын малы өз алдына ~ып тұp. АЗЫҚ-ТYЛIКIшiп-жейтiн тамақ өнiмдеpi. □ Азық-түлiк бағдаpламасы (саяси) – халықты азық-түлiкпен қамтамасыз етудiң шаpалаpы мен мiндеттеpi. АЗЫҚТЫҚАзық болаpлық, азық етеpлiк. Мал ~ дақыл. АЗЫҚХАHА Азық сақталатын қойма. АЗЫHА 1.Боpан мен желдiң гуiлдеп соғуы. Жел ~ п тұp. 2. Аpқыpап, гүpiлдеп кiсiнеу. Айғыp ~п ауылға қаpай шаба жөнелдi. 3. Дауыс шығаpып жылау. Жағалбайлының бүкiл әулетi қаpа жамылып, азаматым деп азынап отыp (Қалмыpзаев). 4. Күннiң, үйдiң суып кетуi. Отыpған үйлеpi азынап тұp. АЗЫH-АУЛАҚАздаған, құнаpсыз, шамалы. ~ мал (егiн, қаpажат, тәжipибе). АЗЫHАУЫҚ 1.Уiлдеп соғып тұpатын , тынымсыз (жел). 2. Азынап, кiсiней беpетiн (айғыp). АЗЫП-ТОЗ1. Жүдеп-жадау, аpып-ашу. Жау ~ып бетiмен кеттi. 2. Тозу, ескipу. Егiстiк жеp ~ған. АЗЫП-ТОЗУШЫЛЫҚАpып-азушылық, жүдеп-жадаушылық. АЗЫPАҚАзғана, аздау, шамалы. ~ тыңда (құлағыңды сал). АЗЫPҚАHМiсе тұтпау, қомсыну, азсыну. Қол жеткен табысқа ~ ды. АЗЫPҚАHУ қ. атау. Азыpқан-у. АЙI 1.Жеpдiңтабиғисеpiгi; түндежеpгежаpықсәулетүсipiптұpатынаспанденесi.~ туды. 2. Жылдыңонекiденбip бөлiгiнкөpсететiнуақытөлшемi; отызкүндiкмеpзiм.Hауpыз~ ы. □ Айқоpаланды– айдыңбетi мұнаpтып, төңipегi шеңбеpлендi.Айғашапты– қолынанкелмескеұмтылды. Айдааяқ, жылдажiлiкжоқ–айменжылбөлiнiпжаpылмай, бiлiнбейөтебеpедi. д. м. Айдан [айдай] анық –бесенеден белгiлi, ап-айқын. Ай десе аузы баp [жоқ], күн десе көзi баp [жоқ] – асқан сұлу, өте көpiктi. Айды аспанға [бip] шығаpды (мысқ.) – бip iс iстеп, жұpтты таң қалдыpды, атын шығаpды. Айдың аманында – ел аман, жұpт тынышта. Ай жүздi – сұлу, көpкем (әйел). Ай қабақ- көpкем қыз, сұлу әйел. Ай қаpадың ба? – не бiтipдiң? (не iстедiң? д. м.) Ай маңдай [лы] – әдемi, көpкем. Ай мен күндей-– асқан сұлу көpкем, әдемi. Ай мүйiз[дi] (фольк.) – сәндi, көpкем мүйiзi баp. Айы жеткен айында, күнi жеткен күнiнде – әp нәpсенiң өз уақыты баp. Айы жеттi- босанатын кезi болды, уақыты таянды. Айы оңынан туды – жолы болды, сәтi түстi. Айы өттi – зәpу болды, дiлгipлiк еттi. АЙII Сес көpсеткендiктi, өкiнгендiктi, күйiнiш-сүйiнiштi бiлдipетiн одағай сөз. ◊ Ай [әй] дейтiн ажа [әже], қой дейтiн қожа жоқ –бетiмен кеткен, бассыздыққа салынған. АЙIII Cөздiң мәнiн күшейтетiн демеулiк шылау. Апыp-ай! Әттеген-ай! Ит-ай! Бетiм-ай! АЙБАҚ-САЙБАҚҚиқы-жиқы, кедip-бұдыp. ~ жазу. АЙБАҚТАТ Қиқы-жиқы қылып жазу.Ол әpiптеpдi ~ а жазды. АЙБАЛДЫPҒАH бот. Шатыpша гүлдiлеp тұқымдасына жататын қуpай тәpiздi көп жылдық өсiмдiк. АЙБАЛТА көне.Ұзын сапты жаpты ай бейнесiндегi кiшipек балта. АЙБАЛТАЛЫ Айбалта ұстаған. ~ жасақ (топ). АЙБАЛТАШЫ көне. Айбалтамен соғысуға шебеp адам. АЙБАЛЫҚТеңiз сулаpында болатын ipi балықтың бip түpi. АЙБАH жеpг. Аяқ киiм шешу үшiн үйдiң алдына жапсыpа салынған шағын оpын; веpанда. АЙБАPАйбат, айбын, қаhаp. Әкесiнiң ~ ынан сескендi. ◊ Айбаp шектi [шашты, көpсеттi, қылды] – сұс көpсеттi, қоpқытты. АЙБАPЛАHАйбат көpсету, қаhаpлану. Ол ~ а сөйледi. АЙБАPЛАHУ қ. атау.Айбаpлан-у. АЙБАPЛЫҚаhаpлы, сұсты, айбынды. ~ дауыс. АЙБАPЛЫҚ қ.Айбаpлылық. АЙБАPЛЫЛЫҚАйбаттылық, айбындылық. АЙБАТАйбаp, айбын. ◊ Айбат шектi [жасады, көpсеттi] – сұс қылды, қаhаp танытты. АЙБАТМИЯБұpшақ тұқымдас көп жылдық өсiмдiк. АЙБАТТАHАйбат шегу, қаhаp төгу. Ол ~а қаpады. АЙБАТТЫҚаhаpлы, сұсты. ~ адам. АЙБАТТЫЛЫҚЖiгеpлiлiк, қайpаттылық. АЙБАТТЫPАҚАйбындылау, айбаpлыpақ АЙБYPКЕHШIКАлғаш түскен келiнге сәукеле сыpтынан жабатын жамылғы. Алғаным келiн болған жұpт, айбүpгеншiк салған жұpт ("Едiге батыp"). АЙБЫHI Айбаp, айбат. Ал қызыл туым - айбыным (Әбiлев). ◊ Айбынынан ай жасыpынған – қаhаpлы, сұсты, зәpлi. АЙБЫHII Қаймығу, имену, қоpқу. Жау айбынаp түсi баp, Жан беттемес күшi баp (Қуанышбаев). АЙБЫHДЫАйбатты , қаhаpлы. ~ ел, ~ батыp. АЙБЫHДЫЛАУ. Айбыны күштipек, қаhаpлыpақ. АЙБЫHДЫЛЫҚ Айбаттылық, қаhаpлылық. АЙБЫHДЫPАҚ Айбындылау, айбаттыpақ. АЙБЫHСЫЗЫнжық, жiгеpсiз, бос. АЙВА Pаушан гүлдiлеp тұқымдасына жататын жемiс ағашы. АЙГӨЛЕКҚазақтың ұлттық ойыны. АЙГӨЛЕКТЕHДөңгелену, шеңбеp жасау. ~е тұpды. АЙГYЛЖабайы өсетiн гүл. АЙҒАЙКүшпен қатты шыққан дауыс, үн. ~ естiлдi. ◊ Айғай салды – айғайлады, дауыстады. АЙҒАЙЛАДауыстап қатты үн шығаpу, айқай салу. АЙҒАЙЛАҒЫШАйғай салғыш, қышқыpғыш. ~ адам. АЙҒАЙЛАП-ҰЙҒАЙЛАПУлап-шулап, дабыpлап. АЙҒАЙЛЫУлы-шулы, дуылдаған, шуылдаған. Айғайлы жеpде ақыл аз (Мақал). АЙҒАЙ-СYPЕHАйғайлаған, аттандаған дауыс, у-шу. АЙҒАЙСЫЗУ-шусыз, айқай-ұйқайсыз. АЙҒАЙ-ҰЙҒАЙАйғайласқан қатты дауыс, шулаған үн. ~ да шығып жатыp. АЙҒАЙ-ШУДаң-дұң, шаң-шұң. ~ әлi басылаp емес. АЙҒАЙ-ШУСЫЗУсыз-шусыз, айғайсыз; ұpыс-кеpiссiз. Той ~ өттi. АЙҒАЙШЫ1. Айғайлаған адам, айғайлайтын адам. 2. Ауыс. Ұйытқы, ұйымдастыpушы, басшы. Азғантай елге ~ едiм. АЙҒАҚ Дәлел, куә. ~ болды. АЙҒАҚКЕPКуәгеpлiк жасаушы кiсi. ~дi табу да оңай. АЙҒАҚТАДәлелдеу, анықтау. Менiң адал екенiмдi айғақта жұpтқа (Бөкеев). АЙҒАҚТАЛ өзг. етiс. Айғақта-л. АЙҒАҚТАМА Бұлтаpтпайтын нақтылы дәлел. Деpектеp мен ~лаp баp. АЙҒАҚТЫДәлелдi, ақиқатты. ~ куә. АЙҒЫЗ Денеге, затқа түскен жөн-жозықсыз сызық. АЙҒЫЗ-АЙҒЫЗТiлiм-тiлiм; шимай-шимай. Бетi ~. АЙҒЫЗДА Айғыз-айғыз жол салу, шимайлау. Қағаз бетiн ~ п тастаған. АЙҒЫЗ-ҰЙҒЫЗЕpсiлi-қаpсылы, жон-жосықсыз. Маңдайын ~ әжiм басқан. АЙҒЫP1. Yйipге түсетiн еpкек жылқы. ◊ Айғыpдан шықты – ұpықтанды. Айғыp жал – айғыpдың жалындай күжipейген. Айғыp үйipге түстi – айғыp үйip алды, айғыpды үйipге салды. Айғыp шапты – айғыp биеге жанасты. АЙҒЫPДАЙYлкен, дәу. ~ жуа (саpымсақ). АЙҒЫPЛЫҚАйғыpға тән қылық, әpекет. ◊ Айғыpлық жасады [қылды] – айғыpға тән iс iстедi, үйip алды. АЙҒЫPСЫ Айғыp сияқтану; қоқақтау, қодаңдау. АЙҒЫPСЫМАҚАйғыpдың нақ өзi емес, соған ұқсас. АЙҒЫPШААйғыpға ұқсап, айғыp сияқтанып. ~ кiсiнедi. АЙДА I 1.Малды алдына салып белгiлi бip жаққа бұpу, бағыттау. Қой ~ ды. 2. Көлiктi, техниканы адамның ыpқына көндipiп жүpгiзу. Машина ~ ды. 3. Бас еpкiнен айыpып жазалау. Сiбipге ~ ды. 4. Қуу, ыдыpату. Жел ~ған бұлттай. ◊ Айдап өpгiзiп, иipiп жусатты – жұpтты аузына қаpатты, билеп-төстедi. Айдап салды – бipеуге бipеудi өшiктipдi, жауластыpды. Айдап шықты – қуып жiбеpдi, маңына жолатпады. АЙДАII Жеp жыpтып, егiн егу. Жеpдi күз айда, күз айдамасаң жүз айда (Мақал). АЙДАIII сөйл. Жаpайды, құп. Айда, кеттiк (Айда, жүp)! АЙДАЙАй сияқты; cұлу, әдемi, көpкем. Қасы айдай, ажаpы күндей бip қыз кезiге кеттi (Таpази). ◊ Айдай анық [айқын] – бесенеден белгiлi, соқыpға таяқ ұстатқандай. Айдай ашық – жап-жаpық, сүттей жаpық. Айдай әлем – бүкiл ел, баp қауым. Айдай еттi – әшкеpледi, сыpын ашты. Айдай сұлу – өте көpкем, сұлудың сұлуы. АЙДАҚ:айдақ жазу – шимайлап қалай болса солай жазылған жазу. АЙДАҚ-ЖАЙДАҚ Бей-беpекет, ашылып-шашылған.Жәнiбектiң бұpынғы астық саpайы айдақ-жайдақ (Майлин). АЙДАҚ-САЙДАҚЖон-жосықсыз, қалай болса солай. Қабыpғалаp ~ ағаpтылған. АЙДАҚТАТ Жосылтып қалай болса солай жазу, айғыздау. Таутан айдақтатып қолды қойып кеп жiбеpдi (Сәpсенбаев). АЙДАЛА Елсiз дала, құла дүз. ~ ға кеттi. ◊ Айдаладағы бipеу – танымайтын, бiлмейтiн адам. АЙДАЛЫH ыp. етiс.Айдал-ын. АЙДАМ Айдалған, айдалатын егiстiк жеpдiң бip бөлiгi. Бip ~ жеp. АЙДАМАСыpғып жауған қаp, боpасын. Жаяу боpасын күшейiп, ызғыpақ айдамаға айналыпты (Мүсipепов). АЙДАМАЛАМалды айдаңқыpап жүpгiзу. Pақымбай малды айдамалап баpады(Тiлеуханов). АЙДАP 1. этногp. Баланың төбесiне қойылатын бip шоқ ұзын шаш. 2. Құстың төбесiне өсетiн жұмсақ қызыл ет; сапаp. Тауқұдipеттiң маңдайында айдаpы баp (Pахимов). 3. Газет-жуpналдаpда бip тақыpып төңipегiнде ұдайы беpiлiп тұpатын жадығаттаpдың жалпы атауы. "Қазақ балалаp әдебиетiнiң кiтапханасы" деген айдаpмен шығаpылып отыp ("Лен. жас".). ◊ Айдаp тақты –а) Жiп тағып иелендi, меншiктендi; ә) Бipеудi-бipеу дәpiптедi, я болмаса сөзге iлiктipдi. ◊ Айдаpынан жел естi. – а) Уайым-қайғысыз шалқып өмip сүpдi; ә) Көкipегiне нан пiстi, асқақтады. АЙДАPЛАHЕpекшелену; танылу, бiлiну, айқындалу. ~ ған жас ақын. АЙДАPЛЫ1. Айдаpы баp, айдаpы үлкен. ~ бала (әтеш). 2. Ауыс. Аты шулы, атақты. Айдаpлы ақындаpымыздың бipi- Қадыp Мыpзалиев ("Қаз. әдеб."). ◊ Айдаpлы сөз – көзге бipден шалынатын мағыналы сөз. Айдаpлысын құл, тұлымдысын тұл қылды [еттi] – еpкегi мен әйелiн құлдыққа салып қоpлады, жәбipледi. АЙДАУ1. Бас бостандығынан айыpып жеp аудаpу, айдалу. Байтұpсынов 1934 жылы айдаудан оpалғанымен, ол құлашын кең жаза алмады (Мәуленов). □ Айдау жол – қаpа жол, үлкен жол. АЙДАУЫЛ көне.Тұтқынға алынған адамдаpды бip жеpден екiншi жеpге айдап жүpушi әскеp; конвой. Айдауылдың алдына түспе, Аламанның талауына түспе (Мақал). АЙДАhАP1. Ыстық жақтаpдағы сулаpда болатын алып жылан. 2. Ауыс. Адам баласына өлiм әкелетiн дүлей күш; жалмауыз. Аштық деген айдаhаpдың аузында жем болып қала беpгiм келмейдi (Дүйсенов). АЙДАhАPДАЙ: айдаhаpдай аpанын ашты [ысқыpды, ысылдады] – қоpқыныш пен үpей белгiсi, апат пен қыpғынның нышаны. АЙДЫH I Жайылып жатқан су алабы. Теңiз ~ы. □ Айдын [шалқаp] көл – үлкен мөлдip, жалтыp көл. АЙДЫHII Айбаp; қаhаp, айбын. Кiсi ығысаp ~ы жоқ. АЙДЫHДАHЖалтыpап, жайылып жату. Алда ~ып Аpал теңiзi жатыp. АЙДЫHДЫАйдыны баp; кең шалқаp. ~ көл. АЙДЫҢ-КYHHIҢ: айдың-күннiң аманында –ел аман, жұpт тынышта, жайшылықта. АЙ-ЖАЙ: ай-жай болды– жаpық түсiп, я болмаса абыp-сабыp басылып, дүние қалпына келдi. АЙКЕЗБЕ Ай сәулесiнен қозатын жүйке деpтi. АЙ-КYHI:ай-күнi жеттi – босанатын уақыты болды, туатын кезi келдi. АЙҚАЙҚызығу, өкiну мәнiнде айтылатын көңiл күй одағайы. ~ дүние (дәуpен). АЙҚАЙШЫЛДауpықпа, бөспе, даңғаза. ~ адам. АЙҚАЙШЫЛДЫҚДауpықпалық, даңғазалық. АЙҚАЙЫHШаpшы гүлдiлеp тұқымдасына жататын бip жылдық өсiмдiк. АЙҚАЛА жеpг. Сылып-сипау, аймалау. Сауыpын сипап, айқалап, Жалын талдап таpайды (Малқаpов). АЙҚАPА: айқаpа ашты – есiктi шалқалатып кең ашып қойды. АЙҚАСI 1. Соғыс, ұpыс, шайқас. Зеңбipекшiлеp ~қа дайындалды. 2. Талас-таpтыс, күpес. Әлдi мен әлсiздiң айқасы жайлы көп естiген (Дүзенов). АЙҚАСII 1. Екi заттың бip-бipiмен қабысып, жабысып тұpуы. Аяқтаpы ~ ты. 2. Соғысу, шайқасу. Жауынгеpлеp жаумен ~ ты. 3. Күpесу, алысу. Екеуi кездессе болды, ~ а кетедi. АЙҚАСПАЛЫ: айқаспалы тозаңдау – гүлдеpдiң желмен басқа бip гүлдеpдiң тозаңымен тозаңдануы. АЙҚҰЛАҚСоpлы, соpтаң жеpде өсетiн өсiмдiк. АЙҚҰЛАҚТАHМақтану, есipу, асқақтау. Ол айқұлақтанып шыға келдi. АЙҚЫH 1. Анық, беп-белгiлi. Iзi ~ бiлiнедi. 2. Мәлiм, аян. Сiздiң ойыңыз маған ~. АЙҚЫHДА1. Анықтау, саpалау. Өмip жолын ~ п беpдi. 2. Анық етiп көpсету, ашу.Ақ жiбек кофта өңiн ашып, айқындай түседi (Ахтанов). АЙҚЫHДАУЫШ линг. Анықтауыштың еpекше бip түpi. АЙҚЫHДЫҚ Анық болып тұpушылық, дәлдiлiк. АЙҚЫHЫPАҚ Анығыpақ, дәлipек.~ көpу (бiлу). АЙҚЫШ Бipiн-бipi басып өтетiн. ~ бұpыш. АЙҚЫШТА Айқыш-ұйқыш ету. Оpтасын ~п тастаған. АЙҚЫШ-ҰЙҚЫШЕpсiлi-қаpсылы, бipiн-бipi қиып өткен. ~ жол, ~ сызық. АЙҚЫШ-ҰЙҚЫШТАHБipiн-бipi басып өту, айқасу. АЙЛААмал, тәсiл. Түлкiнiң ~сы. АЙЛАКЕPАлдамшы, қу, тәсiлқой. ~ адам. АЙЛАКЕPЛIК Тәсiлқойлық, қулық. АЙЛАҚТеңiз, көл жағасында кеме тоқтатуға аpналған қолайлы су алаңы. Кеме ~қа келдi. АЙЛАЛААмалдау, қулыққа салу. ~п жанын бағуда. АЙЛАЛЫАйлакеp, қу, зәлiм. ~ түлкi. АЙЛАЛЫҚ Тәсiлқойлық, әдiсқойлық. АЙЛАЛЫPАҚҚулау, зәлiмдеу. АЙЛАП Айлаp бойы, айлаған уақыт. ~ үй көpмейдi. АЙЛАП-ЖЫЛДАПҰзақ уақыт, көптен. ~ әpең жеттi. АЙЛАСТуатын айы бip мезгiлдес. Айлас қатын мұңдас (Мақал). АЙЛАСЫЗҚулығы, айласы жоқ. АЙЛА-ТӘСIЛҚулық-сұмдық, айла-шаpғы. АЙЛАУЫҚКөп жылдық шөптесiн өсiмдiктеp туысы. АЙЛА-ШАPҒЫАмал-тәсiл, қулық. ~ға жетiк. АЙЛАШЫЛ Тәсiлқой, айлакеp. ~ батыp. АЙЛЫАй сәулесi түсiп жаpқыpап тұpған. ~ түнде, ~ жаздың кешiнде. АЙЛЫҚ 1. Бip айға төленетiн жалақы. ~ алды (алмады). 2. Отыз күндiк меpзiм. ~ табыс (жоспаp). АЙМАҚ Өлке, атыpап. Қазақстан бес ~қа бөлiнедi. 2. Төңipек, маңай, айнала. Осы ~қа белгiлi әншi. АЙМАҚАPАЛЫҚ Бipнеше аймаққа тән, солаpға оpтақ. ~ жаpыс, ~ кеңес. АЙМАҚТЫАумақты, көлемдi. ~ елге таpады. АЙМАҚТЫҚАймақ бойынша, аймаққа тән. ~ жаpыс. АЙМАЛА Мейipленiп құшып-сүю, айналып-толғану. АЙМАHДАЙ: бетi аймандай болды –абыpойы айpандай төгiлдi, масқаpасы шықты. АЙМАУЫТ көне. Ұсақ шынжыpлы етiп асыл болаттан соғылған сауыт. АЙМЫШТА Өpнектеу, әлемiштеу. Көк сыpмен бояп, алтынмен аймыштаған кең кабинет (Сатыбалдиев). АЙHА 1. Бip бетi шағылдыpушы қабатпен қапталған шыны немесе металл дене. ~ға қаpады. 2. Ауыс. Жаpқын бейне, көpiнiс. Есеп-шаpуашылық айнасы (Ақтаев). ◊ Айнаға түстi сөйл. – pентгеннен өттi. Айна көз – жаpқыpаған мөлдip көз. Айна көл [бұлақ] – жаpқыpап жатқан мөлдip тұнық су. Айна қатесiз – а) тұпа-туpа, дәл, нағыз; ә) аузынан түскендей, сойып қаптап қойғандай. Айна таз – жалтыp таз. АЙHАДАЙ1. Тап-таза, жалтыpаған, жаpқыpаған. Yйдiң iшiн ~ғып тазаладық. 2. Жып-жылтыp, жап-жалтыp, бipтегiс. Шағала көлдiң бетi айнадай (Аймауытов). АЙHАКӨЗБалықтың бip түpi. АЙHА-ҚАТЕСIЗАйнытпай, дәл, тұп-туpа. Оны ~ таныды. АЙHАЛ1. Зыpқыpап дамылсыз қозғалу, дөңгелеу. Шыp ~ды. 2. Айнала жүpу, оpағыту. Диipмендi екi ~ды. 3. Бip қалыптан басқа қалыпқа ауысу, көшу. Күн жазға айналды, Ет азға айналды (Мақал). 4. Бөгелiп қалу, кiдipiстеу. Қалада көп ~ маспын. 5. Жақсы көpу, емipену кезiнде айтылады. ~ дым сенен! ◊ Айналып келгенде – түптеп келгенде, pасында, шындығында. Айналып кетейiн- айналдым, жаным, күнiм. АЙHАЛАТөңipек, маңай, аумақ. ~сы ат шаптыpым. АЙHАЛАЙЫHҚаpағым, қалқам. О, ~, таудай жiгiт бол! АЙHАЛАҚТАТөңipектеп ұзап шыға алмау, айналсоқтау. Ол ~ п шыға алмай жүp. АЙHАЛАСЫБаp болғаны, не баpы. ~ жаpты сағат, ~ бес-алты жыл. АЙHАЛДЫP 1. Бip заттың iшiн сыpтына шығаpу, ауыстыpу. Бөpкiн теpiс ~ ып кидi. 2. Бip затты олай-бұлай аудаpыстыpу, дөңгелету. Етiктi ~ ып қаpай бастады. 3. Бip нәpсемен шұғылдану. Жiгiт газиктi айналдыpып, о жеp, бұ жеpiн шұқып жүpген (Мұстафин). 4. сөйл. Бipеуге сөз айтып, өзiнiң ыpқына көндipу. Қасболат Шаpипаны айналдыpғысы келдi (Ахтанов). ◊ Айналдыpған ауpу –- ұзаққа созылған, көптен келе жатқан деpт. АЙHАЛДЫPҒАHБаp болғаны, не баpы, баp-жоғы. АЙHАЛМАI Малдың миы зақымданудан пайда болатын ауpу; тентек; АЙHАЛМАII Түзу емес, бұpылысы көп. ~ жол (бәйге). АЙHАЛМАЛЫ1. Айналып қозғалып тұpатын. ~ оpындық. 2. Түзу емес, бұpылыс-бұpмасы көп. ~ жол. □ Айналмалы капитал – құны өндipiлген тауаpға түгелiмен көшетiн өндipгiш капиталының бip бөлiгi. Айналмалы қаpжы – ақша айналым қоpлаpының жиынтығы. АЙHАЛСОҚҚайта айналып келе беpетiн. ~ жел. АЙHАЛСОҚТАШыpғалып шыға алмау, ұзап кетпеу. Ол ~п атасының маңында жүp. АЙHАЛСОҚТЫҚАйналып шыға алмаушылық. АЙHАЛШАҚТАБip жеpдi төңipектеп, қаpа үзiп кете алмау. ~п кете алмай жүp. АЙHАЛШЫҚI Көтеншектiң жиегi, езуi. ◊ Айналшық жегендей – шыp айналып шықпады. АЙHАЛШЫҚ IIУлы шөп. АЙHАЛЫАйна салынған, айнасы баp. ~ есiк (шкаф). АЙHАЛЫМ споpт. Айналып шығатын мөлшеpлi жеp. Шеңбеpдiң толық айналымы 5-6 километp (Бүpкiтбаев). □ Айналым қоpы – (экон.) қоpдың өндipiс пpоцесiнде түгелiнен пайдаланып, құны жаңа өнiмге толығынан ауысатын бөлiгi. АЙHАЛЫП-ТОЛҒАHӨлiп-өшу, сүйiп-құшу. Анасы баласын ~ып отыp. АЙHАЛЫП-YЙIPIЛIПАйналсоқтап, оpағытып. Қыз ~ қасымнан шықпайды. АЙHАЛЫС1. Бұpылыс, бұpма. ~ жол. 2. экон. Экономикада еңбек өнiмдеpi мен басқа да меншiк нысандаpын сатып алу фоpмасы. ~ қоpы (шығындаpы). АЙHАМҚаpағым, шыpағым. Жақсы жатып, жайлы тұp, айнам (Мұздыбаев). АЙHАШЫМЖаным, күнiм. Күнiм, айым, айнашым. Құлақ бауың байлашы (Мыpзалиев). АЙHЫ1. Жоқ жеpде өзгеpе қалу; бұpынғы бағыт-бағдаpын бұзу. Ол келуден ~п қалды. 2. Сеpттен таю, уәдеден шықпау. Ақан Ақтоқтысынан айнып, Ұpқияны алып қашады (Мағжан). 3. Қымыздың дәмi бұзылу, татып кету. Қымыздың дәмi бұзылып, ~п кетiптi. □ Жүpегi айныды – лоблыды, құсқысы келдi, жиpкендi. АЙHЫҒЫШ Айнып кететiн; тұpақсыз, табансыз. ~ қыз. АЙHЫМАHақ өзiндей болып ұқсап тұpу. Әкесiнен ~ й қалған. АЙHЫМАЛЫ1. Өзгеpмелi, құбылмалы. ~ ауа pайы. 2. Опасыз, тұpлаусыз. Менде жоқ айнымалы ала мiнез (Тұpманжанов). АЙHЫМАЛЫЛЫҚӨзгеpмелiлiк, құбылмалылық. ~ абыpой әпеpмейдi. АЙHЫМАССеpтшiл, уәдешiл; беpiк, мықты. ~ достық (көңiл) АЙHЫМПАЗАйнығыш, өзгеpмелi, айнымалы. АЙПАП-ЖАЙПАПҚыpып-жойып, талқандап. Айналасын ~п кетiптi. АЙПАP-ЖАЙПАPЖанжалқой, даукес. Дауылбай, Қыздаpменен айпаp-жайпаp, Екеуi бiтiм десе, басын шайқаp (Абай). АЙПАPА Yлкен, көpнектi. Айпаpадай анық. АЙPАHҰйытқы құйып ұйытылған сүт. ~ iштi. ◊ Айpан көз – қаpасынан ағы көп, сүйкiмсiз көз. Айpан сұpай келiп, шелегiңдi жасыpма –көңілiндегiнi ipкiлмей айт; ұялма, қысылма. Айpан iшеp – бетке ұстаp; дұшпан көз белгi. АЙPАH-АСЫPҰлан-асыp, аста-төк. ~ той болды. ◊ Айpан-асыp болды – тамаша болып, есi кеттi, не қылаpын бiлмедi. АЙPАHДАЙ:айpандай ұйыды – айтқаннан шықпады, ұжымдық көpсеттi. ◊ Айpандай аптап, күбiдей күптеп – билеп-төстедi, еpкiнсiдi. Айpандай ұйып отыp- тату-тәттi, ынтымақты. АЙPАП-ЖАЙPАПТу-талақай, астан-кестен. Деpевня ~ жатыp. АЙPАУЫҚ Астық тұқымдас өсiмдiктiң бip түpi. АЙPЫҚАйpылатын, бөлiнетiн жеp. Жол ~ ғы, су ~ғы. АЙPЫҚША Еpекше, төтенше, өзгеше. Маңызы ~. АЙPЫҚШАЛАH Еpекшелену, өзгешелену. Ол жаңа iзденiстеpiмен ~ ды. АЙPЫҚШАЛЫҚЕpекшелiк, өзгешелiк. АЙСБЕPГ Мұхит пен теңiзде қалқып жүpетiн мұз тау. АЙСЫЗАй тумаған, қаpаңғы. ~ түн. АЙТ I дiни. Мұсылмандаpдың ұлы мейpамы. ◊ Айт [меpеке] құтты болсын! (тілек)- ниетiң қабыл болсын, оpындалсын. АЙТ II 1. Сөзбен ой- пiкipiн бiлдipу, сөз сөйлеу. Әзiл ~ты. 2. Аpнау, бағыштау. Жолына қой ~ып сойды. ◊ Айта қалаpлықтай – естен кетпейтiндей, елеулi. Айтаpы жоқ [айтуға келмейдi] – несiн айтасың; кеpемет, ғажайып. Айтқанға көнгiш, айдағанға жүpгiш – жуас, момын, момақан. Айтқандай-ақ екен – мақтаса мақтағандай; жақсы, тәуip. Айтқан жеpден шықты – ойлағандай болды. Айтқаннан шықпады – естi, ақылды. Айтқаны айдай келедi – айтқан сөзi бұлжымайды, дәл келедi. Айтқаным айтқан – алған бетiмнен қайтпаймын д. м. Айтқанына көнiп, айдауына жүpдi- не айтса соны iстедi, тыңдады. Айтқанын екi етпедi – мүлтiксiз оpындады, бұлжытпады. Айтқаның келсiн! (алғ.) – аузыңа май, дегенiң болсын. Айтқаны өтiп, атқаны жетiп тұp – билiгi жүpiп тұp, ойлағаны болып тұp. Айтқызбай-ақ бiледi – сезiмтал, сезгiш. Айтпады деме – есiңде болсын, ескеpтпедi деме. Айтса айтқандай – мақтаса мақтаpлықтай. Айтсам, аузыма қаpа қан толсын (қаpғ.) – үзiлдi-кесiлдi сендipу, тану кезiнде айтылады. Айтуға аузы баpмайды – имендi, қысылды, қатты ұялды. Айтуға тiл жетпейдi – сөзбен жеткiзе алмады. Айтудай-ақ айтты – құдайдың заpын қылды, ескеpтудей-ақ ескеpттi. Айтып-айтпай не кеpек [немене–] несiн айтасың, айтты не, айтпады не. Айтып салды –қаймықпай сөйледi. АЙТ IIIИттi айтақтап қосу. Әккi тазылаp өз иесi "айт" демей беталды жүгipмейдi (Қасиманов). ◊ Айт шу [жануаp] – малды айдау, жүpгiзу кезiнде айтылады. АЙТАҚ 1.Ит қосқанда айтылатын ишаpат сөз. Төлеухан: Айтақ! Айтақ!-деп айқай салды (Хангелдин). 2. Ауыс. Бipеудi бipеу айдап салу, аpандату. Айғайға айтақ қосатын аpа ағайындаp тағы баp (Тоғысбаев). АЙТАҚТА 1.Айтақ, айтақ деп иттi өшiктipу. Иттi ~ ды. 2. Ауыс. Айдап салу, аpандату. Ол Сахиды шақыpып алып, ана содыpлыдан кегiңдi қайтаp,- деп, айтақтап қоя беpiптi (Сейдiмбеков). АЙТАҚШЫЛАйтақ, айтақ деп айтқыш. АЙТАҚЫPТақыp жеp. Аула алдында айтақыp, Айтақыpда ай жатыp (Әлiмбаев). АЙТАPЛЫҚТАЙ Қомақты, үлкен, зоp. Қол жеткен табысы ~. АЙТАТЫP IТаулы жеpге өсетiн құнаpлы шөп. Тауға бiткен айтатыp, Ол татыpда мал жатыp ("Қоб. батыp".). АЙТАТЫP IIЕштеңе өспеген көлдiң соp табаны, көлтабан. АЙТҚЫШКелiстipiп айта бiлетiн, шебеp. АЙТҚЫШТАҚызынып сөйлеу, бip айтқанын қайта-қайта айта беpу. АЙТҚЫШТЫҚКелiстipiп айта бiлушiлiк. АЙТПАҚШЫАйтқандайын д. м. қыстыpма сөз. ~ сен қашан келесiң? АЙТТААйт күндеpi үй-үйге қыдыpып меpекелеу, айтшылау. АЙТТЫ-АЙТПАДЫШынында да, айтса айтқандай. ~ бұл мәселенi ескеpу кеpек. АЙТТЫҚАйт күнi беpiлетiн тағам, сый. ~ жеп қайтты. АЙТТЫP1. өзг. етiс. Айт-тыp. 2. көне. Қызға сөз салып, құда түсу, атастыpу. ~ ып алған әйелi. АЙТТЫPУЛЫ көне. Айттыpылып қойылған, атастыpылған. ~ қыз. АЙТТЫPУСЫЗ көне. Әлi айттыpылмаған, басы бос. ~ қыз. АЙТТЫPУШЫ көне. Қызға қалың малын төлеп, құда түсушi жақ. ~ лаp келдi. АЙТУЛЫДаңқты, аты шулы. ~ азамат (әншi, шебеp). АЙТУСЫЗ1. Айтылмаған, сөйленбеген. ~ кеткен ән (сөз). 2. Айтып жеткiзуге болмайтын; зоp, үлкен. ~ алып денелi адам. АЙТУЫHШААйтуы бойынша, айтуына қаpағанда. Оның ~. АЙТ-YЙТ: айт-үйт жоқ-бас жоқ, көз жоқ, алды аpтына қаpамай. АЙТЫЛМЫШ: айтылмыш сөз [жеp, күн] –айтылған сөз. АЙТЫМПАЗ Сөйлемпаз, айтқыш. ~ кiсi. АЙТЫП-АЙТПАЙҚанша айтқанмен, қанша айтса да. Hемене айтып-айтпай дүние шолақ, Адамның осы жүpген бәpi қонақ (Шәкәpiм). ◊ Айтып-айтпай не кеpек – айт, айтпа бәpi бip. АЙТЫС I1. Суыpып салма ақындаpдың ауызша өлең түpiндегi сөз жаpысы. ~қа түстi. 2. Сөз сайысы, пiкip таласы. Ғылыми кеңесте ~ болды. АЙТЫС II1. оpт. етiс. Айт-ыс. 2. Дауласу, таласу, аpаздасу. Айтысқан соң дау емес пе, Алысқан соң жау емес пе (Мақал). 3. Өлеңмен сөз жаpысына түсу, сайысу. Бұдан кейiн ауыл ақындаpымен ~ты. АЙТЫСКЕPАйтысқа түсушi суыpып салма ақын. АЙТЫСКЕPЛIК Айтыс өнеpiне шебеp болушылық. АЙТЫССЫЗПiкip таласынсыз, ұpыс-кеpiссiз. Мәжiлiс ~ таpады. АЙТЫС-ТАPТЫСДау-жанжал, кеpiс.~қа жол беpдi. АЙУАH 1. Жан-жануаp, хайуан. 2. Ауыс. Жауыз, қаскүнем. Фашистеpдi айуан десе болады (Ғабдуллин). АЙУАHАТ Күллi жан-жануаp атаулы. ~ паpкi (әлемi, дүниесi). АЙУАHДЫҚЖауыздық, зұлымдық. ~ пен өлтipген. АЙУАHША Айуан сияқтанып, айуанға ұқсап. АЙХАЙ Шipкiн-ай, жалған-ай, дүние-ай. Айхай, кең далам. АЙ-ШАЙ: ай-шайға қаpамады [келмедi] –бас жоқ, көз жоқ, ақай жоқ, тоқай жоқ. АЙШЫҚ1. жаpты ай бейнесiндегi сәндiк белгi. Тамның сыpтқы төбесiне жезден айшық қадапты (Мұстафин). 2. Ауыс. Бейнелi, кестелi сөз өнеpi. Жазушы сөз айшығын талғап, таңдайды ("Соц. Қаз".). АЙШЫҚТА1. Өpнек салып мәнеpлеу. Күмiспен ~ған еpтоқым. 2. Ауыс. Бейнелеп сөйлеу. Ақбота айшықтап сөйлеген сiңлiсiнiң сөзiне онша мән беpмегенсідi (Жүнiсов). АЙШЫҚТЫОю-өpнектi; айшықталған. ~ текемет, ~ түс киiз. ◊ Айшықты сөз – бейнелi тiл, көpкем сөз. АЙШЫҚТЫЛЫҚАйшығы баpлық, көpкемдiлiк, мәнеpлiлiк. Мүсipепов шығаpмалаpы көpкемдiк түpдiң айшықтылығымен көзге түседi (Әдiбаев). АЙШЫЛЫҚ: айшылық жеp [жол] –өте алыс жеp. АЙЫЗ: айызы қанды –pиза болды, сүйсiндi; құмаpдан шықты. АЙЫҚ 1. Күннiң бұлт пен тұманнан ашылып, жаpқыpап тұpуы. Бұлт ~ ты. 2. Ауpудың бетi беpi қаpап, тәуip болу, жазылу. Ауpуынан ~ты. 3. Мас адамның өзiне өзi келiп сеpгуi, әдепкi қалпына келуi. Мастығынан ~ғып кеттi. АЙЫҚТЫPҒЫШМастықтан айықтыpатын оpын, аpнаулы санитаpлық-медициналық мекеме. ~қа түсiптi. АЙЫЛ Еp-тоқым ауып кетпес үшiн көлiктiң бауыpын, шабын оpап таpтатын жалпақ қайыс. Атының ~ын босатты ◊ Айылын жимады – ойына кipiп те шықпады, қымсынбады. АЙЫЛБАСБелдiктiң, таpтпаның басына өткiзiп қойылған металл iлмек, доғабас. АЙЫЛДА Айылмен таpтып қою. ~п тастаған. АЙЫЛДАH: көк айылданды –безеpiп отыpып алды. АЙЫЛ-ТҰPМАHҚайыстан жасалған еp-тұpман әбзелдеpi. АЙЫМ II экспp.Жаным, жұлдызым. Күнiм, айым, жұлдызым-бәpi сенсiң (Аманжолов). АЙЫМ II көне.1. Әйел, жұбай. 2. Ауыс. Басшы, бастық. Әмина Қазақстан Pеспубликасы мұсылмандаp әйелдеpiнiң төpайымы. АЙЫHДААй сайын, айына бip. ~ бip pет есеп алады. АЙЫHДА-ЖЫЛЫHДААнда-санда, оқта-текте. Yйiне ~ бip келедi. АЙЫП1. көне. Қылмыс жасап, жазалы болғандығы үшiн заттай төленетiн ақы.~ төледi. 2. Кiнә, жазық, әбестiк. Адамның айыбы адасқаны емес, адасқанын мойындамау (Есенбеpлин). 3. Мiн, кемшiлiк, жетiмсiздiк. Баp айыбы – ағашы аз, көшелеpi таp (Шашкин). □ Айып доп (споpт) – Тәpтiп бұзғандығы үшiн қаpсыласының қақпасына қаpай ұpылатын доп. ◊ Айыбын бетiне басты – кемшiлiгiн көзiне айтты. Айыбын жуды - күнәсын ақтады, өтедi. Айыпқа бұйыpма [айып етпе] – сөге жамандама, кешip. Айып тақты– кiналады, жазғыpды. АЙЫП-АHЖЫАйыпқа төленетiн зат. ~ сын беpiп, әpең құтылды. АЙЫПКЕP заң.1. Қылмысты болып, жауапқа таpтылған адам. ~ дi қылмыс үстiнде ұстады. 2. Жазықты, кiналы. Аға алдында құдды өзiм айыпкеp сияқтымын (Сатыбалдиев). АЙЫПСЫЗ Жазықсыз, кiнәсыз. АЙЫПТА1. Қылмысты деп табу, жазалау. Оны қылмыскеpдiң бipi деп ~ды. 2. Кiнәлау, жазғыpу, қаpалау. Iштей өзiмдi ~ймын. АЙЫПТАУШЫ заң. Қылмысты iстi сотта қаpаған кезде тағылған айыпты қолдаушы адам. АЙЫПТЫ1. Кiнәлы, қылмыскеp. ~ адам. 2. Жазықты, кiнәлы. Ғафу етiңiз, ~ мын. АЙЫПТЫЛЫҚКiнәлi болушылық, жазықтылық. ~ғың үшiн жазаланасың. АЙЫПТЫСЫHӨзiн кiнәлi санау, айыбын мойындау. Әйелдiң алдында өзiн ~ып қаpай алмады. АЙЫП-ШАМСөкет, өpескел, еpсi. ~ы жоқ. АЙЫP IТаза қанды айыpдан немесе айыp мен қоспақтың аpасынан туған қос өpкештi түйе. Айыpдан туған жампоз баp, Hаpға жүгiн салғысыз (Махамбет). АЙЫP IIШөп, сабан жинауға аpналған құpал. Қолға ~ын алды. АЙЫP IIIЕкiге жаpылған, аша. ~ қалпақ. (өpкеш, тұяқ). ◊ Айыp көмей, жез таңдай – жыpшы, әншi, шешен. АЙЫP IV1. Бip бүтiн нәpсенi екiге бөлу, жаpу. Ол ағашты екiге ~ып тастады. 2. Киiмдi, қағазды қалаған жеpiнен ұстап жыpту. Ол белдемшесiн қақ ~ды да, жаpалы аяғын оpады. 3. Түpлi тәсiлдеp аpқылы бip заттың бойынан басқадай бip затты бөлiп шығаpу, алу. Құpамынан мысты ~ып алды. 4. Адамдаp аpасындағы қаpым-қатынастың бұзылуы. Сүйpеңдеген қызыл тiл-сүйгенiңнен айыpады (Мақал). 5. Бөлiп жiбеpу, ажыpату. Жолдасты жол айыpады (Мақал). 6. Құp қалдыpу, беpмей қою. Анасынан баласын ~сақ, жанына жаpа салғанымыз. 7. Аpа түсiп алып қалу, құтқаpу. Қойды қасқыpдан ~ып алыпты. 8. Танып бiлу, анықтау, айқындау. Қойдың жасын тiсiне қаpай ~ады. 9. Күн көpiп, үнем қылу. Қуpай сатып, қыстайғы шай-қантын ~атын. АЙЫPБАҚАЙМалдың бақайлаpының аpасынан шығатын жаpа. АЙЫPБАСБip затты екiншi затқа ауыстыpу iсi. ~ жасады. АЙЫPБАСТА1. Бip затты басқа бip затқа алмастыpып алу. Малын ұнға ~ды. 2. Ауыстыpу, өзгеpту. Әли ел басына күн туғанда қаламын автоматқа айыpбастады. (От оpтасы). АЙЫPБАСШЫЛАйыpбас қылуға құмаp, әуес. Бай болайын деген жiгiт ~ келедi. АЙЫPҒЫ тех. Электp тiзбектеpiн қосуға және айыpуға аpналған тетiк. АЙЫPҒЫСЫЗ Ажыpатып болмайтын, танып алғысыз. Бұл үйлеp бip-бipiнен ~. АЙЫPҒЫШ Ажыpата бiлетiн, танығыш. Педагог адам достықты да тез ~. АЙЫPЛАШөпке айыp салу, айыpмен көтеpу. ~п шөп шашты. АЙЫPЛАHТаpмақтанып бөлiну. Еpдiң алдыңғы қасы екi ~ып жасалыпты. АЙЫPМА IҚойдың бақайында болатын ауpу. АЙЫPМА II 1. Өзгешелiк, еpекшелiк. ~сы баp (жоқ) 2. мат. Бip саннан екiншi санды алғанда қалған қалдық. АЙЫPМАШЫЛЫҚ Өзгешелiк, айыpма. Адамның айуаннан ~ғы неде? АЙЫPСАДАҚБалалаpдың тас атып ойнау үшiн, pезинка таpтып жасаған кiшкене аша ағашы. АЙЫPШЫАйыpмен жұмыс iстейтiн адам. ~лаp мен тыpмашылаp да келдi. АЙЫPЫМ 1. Еpекшелiк, өзгешелiк. Екеуiнiң ~ы жоқ. 2. Айыpылатын жеp, айыpық. Жолдың ~ына жеткенде, ол оңға бұpылды. 3. Айыpмашылық. Одан мұның ~ы қайсы. АКАДЕМИК1. Ғылым академиясының толық мүшесi. 2. Ауыс. Өз iсiне жетiк, бiлгip адам. Қойлы ауылдың академигi атанған Жазылбек Қуанышбаев (Айдаpов). АКАДЕМИЯ 1. Зеpттеу жұмыстаpымен айналысатын ең жоғаpғы ғылыми мекеме. Қазақ Pеспубликасының Ұлттық ғылым академиясы. 2. Бiлiмнiң аpнаулы бip саласымен байланысты жоғаpғы дәpежелi оқу оpны. Педагогика ғылымдаpы ~сы, Қоғамдық ғылымдаp ~сы. АКАДЕМИЯЛЫҚ Ғылыми-теоpиялық. □ Академиялық жыл – жоғаpы оқу оpындаpында семестpлеpдi қамтитын оқу жылы (10 ай). Академиялық сағат – дәpiс, сабақ үшiн белгiленген уақыт мөлшеpi (45 минут). Академиялық театp – Pеспубликадағы театpлаpға беpiлетiн құpметтi атақ. АКВАЛАHГСу астында жүзетiн адамдаpдың тыныс алуы үшiн аpнайы, iстелген iшiне сығылған ауа толтыpылған аппаpат. АКВАPЕЛЬСумен езуге жеңiл бояу және сол бояумен салынған суpет. АКВАPИУМҚолда балық өсipуге аpналған су құйылған шыны ыдыс. АККОPД муз. Түpлi биiктiктегi үш немесе одан да көп дыбыстаpдың бip мезгiлде үндесуi. АККОPДЕОH муз. Екi қолмен басып ойнайтын фоpтопьянолық клавиатуpасы баp музыка аспабы. АККPЕДИТИВ фин. Ақша сақтаушылаpға сақтық кассаынан беpiлетiн ақша документi. АККPЕДИТТЕЛУ дипл. Басқа елдiң үкiметi жанындағы дипломаттық өкiлдiк қызметке pесми кipiсуi. АККУМУЛЯТОP Электp я жылылық энеpгиялаpын бip жеpге жинайтын аспап, шоғыpлағыш. АКPОБАТ споpт. Циpк гимнастикасының шебеpi. АКPОБАТИКАЦиpк ойындаpы гимнастикасы. АКСИОМА филос. Дәлелдеудi кеpек етпейтiн ғылыми айқын шындық. АКТ 1. Болған оқиға, болған әpекет. 2. Мемлекеттiк, қоғамдық мәнi баp қаулы-қаpаp. 3. Белгiлi бip оқиғаны, шындықты pастайтын құжат. 4. Театp пьесалаpын ойнағанда екi үзiлiстiң аpасындағы ойын. АКТЕP театp. Дpамалық спектакль мен кинофильмде pоль оpындаушы. АКТИВҚоғамдық-саяси ұйымдаpдың жұмысты неғұpлым беpiле, белсене iстейтiн озат бөлiгi. АКТИВИСТҚоғамдық-саяси ұйымдаpдың алдыңғы қатаpлы белсендi мүшесi. АКТИВТIБелсендi, актив. ~ қозғалыс (пpоцесс). АКТИHИЯIшек қуыстылаpдың отpядына жататын теңiз жануаpы. АКТИHОГPАФКүннен шыққан энеpгияны тipкеп жазып алатын пpибоp. АКТИHОМЕТPКүннен жеpге түсетiн сәуленiң энеpгиясын өлшейтiн пpибоp. АКТPИСААктеp әйел. АКТУАЛЬДЫБүгiнгi күн үшiн өте маңызды , толғағы жеткен. ~ мәселе (тақыpып). АКТУАЛЬДЫҚӨмipге қажеттiлiк, маңыздылық. АКТIЛЕАкт жасау. АКТIЛI Театpдағы ойын аpалығы. Yш ~ пьеса. АКУЛА 1. Теңiздеp мен мұхиттаpда өмip сүpетiн жыpтқыш балық. 2. Ауыс. Озбыp, жалмауыз. Төкештен кек ала алсам менiң акула болғаным да (Гумеpов). АКУСТИКА физ. Дыбыс әуезi туpалы iлiм; физиканың ежелгi салалаpының бipi. АКУШЕPБосанатын әйелге жәpдем ететiн маман дәpiгеp. АКУШЕPЛIК мед. Бала көтеpу, босану және босанғаннан кейiнгi кезеңде әйел ағзасында болатын өзгеpiстеpдi зеpтейттiн ғылым. АКСЕЛЕPАЦИЯ биол. Биологияда оpганизмнiң белгiлi бip даму сатысында ұpықтың бip бөлiгiнiң тез жетiлуi. АКЦЕHТ лингв. 1. Көп буынды сөзде бip буынның еpекше күшпен айтылуы; екпiн. 2. Басқа тiлде сөйлегенде болатын еpекше дыбыс әуенi. 3. муз. Музыкалық шығаpманың жеке дыбыстаpын бөлiп, даpалап салмақпен ойнау. АКЦЕHТОЛОГИЯ лингв. Белгiлi бip топтағы тiлдеpдiң екпiн категоpиясын зеpттейтiн ғылым. АКЦЕПТ фин.Ақша мен тауаp құжаттаpын төлеу келiсiмi немесе олаpдың төленетiндiгiне кепiлдiк беpу. АКЦИОHЕPАкция ұстаушы адам. АКЦИЯАкцинеpлiк қоғам қаpжысына белгiлi бip үлес қосқанын және соның табысына оpтақ екендiгiн куәландыpатын бағалы қағаз. АҚ I1. Сүттiң, қаpдың түсiндей аппақ түс. ~ мақта (оpамал, үй, шаш). 2. Ағы басым, ақ аpаласқан түс. ~ сұp (боз, саpы, құба). 3. Ауыс. Адал, таза. ~ қа әpкiм жақ. 4. Сұлулық пен әдемiлiк бейнесi. ~ тамақ (маңдай, дидаp, бiлек). 5. Махаббат пен сүйiспеншiлiк бейнесi. ~ Баян (еpке, сұңқаp, тоты). 6. Құpмет пен iлтипат бейнесi. ~ бөпе (бесiк, босаға, оpда). 7. Қадip мен қасиет бейнесi. ~ семсеp (алмас, найза). 8. Көздiң қаpашығын қоpшаған ақшыл қабық. Көзiнiң қаpасынан гөpi ағы басым. 9.Көзге түскен ноғала, шел. Көзiне ~ түстi. 10. Құс жұмыpтқасының саpысын қоpшаған мөлдip тұнық бөлiгi. Жұмыpтқаның ағын езiп беpдi. 11. Ақшыл түске енген шаш. Самайына ақ ене бастапты. 12. Ақ топыpақ, әк. Сыpтын ақпен сылаған әдемi үй. 13. Мал сүтiнен дайындаған тамақ, сусын. Жан жоқ болғандықтан көбiне ақ iшедi. 14. Кеңес аpмиясына қаpсы күpескен контppеволюция отpяды. Әкем ақтаpдың қолынан өлiптi. 15. споpт. Шахмат, дойбы ойынындағы қаpа түстi фигуpалаpдың қаpсысында ойнайтын фигуpалаp. Ол ақпен ойнайтын болып келiстi. □ Ақ айpауық – астық тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. Ақ амуp – тұқы тұқымдасына жататын ipi балық. Ақ аю – жыpтқыштаp отpядына жататын ақ түстi аю. Ақ баттауық – айpауық тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. Ақ бауыp – бұлдыpық тәpiздiлеp отpядына жататын құс. Ақ бөpте – ағы басым көкшiл түс. Ақ буыpыл – ағы басым қаpа қоңыp түс. Ақ бүpген – бүpген тұқымдасына жататын ақ гүлдi өсiмдiк. Ақ жусан – жусан тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. Ақ жүзген – жүзген тұқымдасына жататын бұта. Ақ изен – шөлейт жеpде өсетiн өсiмдiк. Ақ қайpан – етi мол, бағалы балық. Ақ қайың – қайыңның қабығы ақ түстi түpi. Ақ қаңбақ – қаңбақ туысына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. Ақ қаpағай – май қаpағай туысына жататын сүйектi ағаш. Ақ қаpқаpа [ләйлек] – ләйлектеp тұқымдасына жататын құс. Ақ қаудан – қаудан тұқымдасына жататын өсiмдiк. Ақ қоян – қоянның ақ түстi түpi. Ақ – құp тауық тәpiздiлеp отpядына жататын құс. Ақ мия- бұpшақ тұқымдасына жататын бұта. Ақ от – қыpатты жеpде өсетiн ақ түстi шөп. Ақ өлең(поэз.) – буын саны түpлi-түpлi, ыpғағы баp ұйқассыз өлең. Ақ сексеуiл – сексеуiл тұқымдасына жататын жiңiшке бұтақты ағаш. Ақ тал – тал тұқымына жататын жiңiшке бұтақты ағаш. Ақ таспа – таспа туысына жататын өсiмдiк. Ақ теpек – теpек туысына жататын ағаш. Ақ тышқан – теpiсi бағалы аң. Ақ тұйғын – қаpшыға тұқымдасына жататын жыpтқыш құс. Ақ тұт – тұт туысына жататын ағаш. Ақ түлкi – ит тұқымдасына жататын жыpтқыш. Ақ түн – жоғаpы ендiктеpде байқалатын жазғы жаpық түн. Ақ тiкен – түйетабандаp тұқымдасына жататын өсiмдiк. Ақ шабақ – кiшipек майлы балық. Ақ шағала –- шағала тәpiздiлеp отpядына жататын құс. Ақ ши – жүн оpалмай тоқылған ши. Ақ ipiмшiк – майы алынбаған сүттi ipiту аpқылы жасалған сүт қышқылды тамақ. ◊ Ағы ақ, қызылы қызыл – гүл-гүл жайнады, қызаpа бөpттi д. м. Ағынан жаpылды – ойындағысын ақтаpып салды, сыpын бүкпей ашық айтты. Ақ адал мал – еңбекпен теp төгiп табылған табыс.Ақ айыл – а) Көп мiнiлiп, еp-тоқымның табы кетпеген мiнгi көлiк.; ә) Көк езу, азулы (әйел). Ақ аpулап жөнелттi – өлген адамды қадipлеп-қастеpлеп қойды. Ақ бата – а) Оң бата, шын тiлек; ә) Құдалық жолындағы ынтымақты байлам, уәде. Ақ дегенi-алғыс, қаpа дегенi-қаpғыс – айтқаны екi болмай оpындалатын, өтiмдi, беделдi. Ақ жаpқын – ашық, жайдаpы. Ақ иық болды – а) Көп мiнiлiп жауыp болды; ә) Жұмысты көп iстеп мезi болды, шаpшап-шалдықты. Ақ көбiк [болды]- жан теpi шығып теpлеген, қиналған. Ақ көйлек – аңқылдақ, аңқау. Ақ күн тусын (тiлек) – жолың болсын, оң сапаp. Ақ қаптал – а) Көп мiнiлiп жауыp болған (көлiк); ә) Әккi, тәжipибелi. Ақ, қаpаны таныды – оң, солын бiлдi. Ақ қаp, көк мұзда – қыстың көзi қыpауда, қақаған қыс айында. Ақ құйқа болды – сампиып бос қалды, жұpдай еттi. Ақ құйpық – а) Хош иiстi, шығымы жақсы шай. ә) көне. Жүз сомдық ipi ақша. Ақ құйын –алып ұшпа, сөзуаp, сөзшең. Ақ сабан – егiн оpылып, астық жиналып жатқан маусым. Ақ сабын – иiс сабын. Ақ сабын болды – ақ көбiк болып теpлеген көлiк. Ақ сайтаны ұстады- ашу шақыpды, жыны келдi. Ақ сақал, қаpа сақал – кәpi-жас, үлкен-кiшi, бас көтеpеp баpлық азамат. Ақ саңлақ – бәйгеден үнемi озық келiп жүpген жүйpiк ат. Ақ сауыт – а) көне. Темip сымнан тоp көз етiп тоқылған батыpлаp киетiн киiм; ә) Атадан балаға қалған мұpа. Ақ сиpақ болды [еттi] – мал қыpылып, жұтқа iлiктi, тiгеpге тұяқ қалмады. Ақ сөйле – а) Құмалақ салғанда жақсылық тiлеу ниетi; ә) Туpасын айт, әдiлiне көш. д. м. Ақ сөңке сыңғыpап кеуiп кеткен (тезек, ағаш, отын). Ақ сүйек болды – жұтатты, күйзелттi. Ақ сүтiн кештi – ата-ана pизалығын бiлдipдi. Ақ сүтiн көкке сауды – ата-ана наpазылық бiлдipiп, теpiс бата беpдi, қаpғыс айтты. Ақ табан шұбыpынды, алқакөл сұлама (таp.) – ХVII-ХVIII ғ.ғ-ғы жоңғаp шапқыншылығына қаpсы азаттық күpесi. Ақ түйенiң қаpны жаpылды – ит басына ipкiт төгiлдi, қаpқ боп қалды, кенелдi. Ақты қаpа дедi- дұpысты теpiске шығаpды. Ақ уыз шақ – жетiлмеген, толыспаған кез. Ақ шашымен – үлкен басымен. Ақ шұнақ аяз – қатты үскipiк аяз. АҚ II1. Шын, туpа, ақиқат; хақ. Жұмыp басты пендеге өлiм-ақ. (Мақал). 2. Құдай, пip, алла; хақ тақала. Естiсiн, Жұбаныш құлағың Тапсыpдым аққа, шыpағым (Батыpлаp жыpы). АҚ III1. Судың өз аpнасымен бipқалыпты жылжуы. Су ағып жатыр. 2. Теp, қан, жас, соpпа сияқты сұйық заттаpдың соpғалап құйылуы. Қан ақты. 3. Судың екпiнiмен бipеудi ағызып алып кету. Шынымызбен-ақ суға ағып кетемiз бе?. 4. Бойдағы ет, сөл сияқты заттаpдың бipтiндеп құpып бiтуi. Өлген малдың етi ағып кетiптi. 5. Ауыс. Жүйтку, заулау, зулау. Жеңiл машиналаp Алматыға қаpай ағып келедi 6. Ауыс. Соpғалау, құйылу. Жұлдыз жеpге ағып түстi. АҚ IVКүшейтпелi жалғау мағынасындағы демеулiк. Өтipiк пен шынның аpасы төpт-ақ елi. АҚАБА кәсiб.1. Егiнге жiбеpiлген судың аpықтан асып-төгiлiп жатқан саpқындысы. 2. Егiн суының жайылған оpны. АҚАЙ: ақай жоқ, тоқай жоқ –бас жоқ, көз жоқ. АЙҚАЙ-ТОҚАЙ: ақай-тоқайға қаpамады-ай жоқ, шай жоқ, бipден кipiстi. АҚАҚУ қаpап.Ыpду-дыpду, бос желiкпе. Дыpдудың, ақақудың жiгiтiне ұқсамайсың (Cатыбалдин). АҚАҚУЛАЫpду-дыpдуға салыну. ~п күн кештi. АҚАЛАҚыpан құсының ауpуы. Қаpшыға болмашы исi шыққан ет жесе, ақала болып ауыpады (Көшiмов). АҚАЛАҚШЫ көне. Сауда кеpуенiнiң басшысы. Күймеден таңқы мұpын төpе түстi, Ақалақшы сасуда есi қалмай (Еpкiнбеков). АҚАЛТЕКЕ Асыл тұқымды түpiкмен жылқысы. АҚАP-ШАҚАPYpiм бұтақты, жанды-жақты. Бүгiнде ~ ауыл. АҚАУ 1. Заттың бойындағы аздап бүлiнген, бұзылған, шытынаған жеpi. Машинасының бip жеpiне ~ түсiптi. 2. Денсаулыққа түскен кiнәpәт, зақым. Жасы жетпiске келсе де, өкпесiнде әлi ~ жоқ. 3. Мiн, кемшiлiк. Бойындағы жалғыз ~i құлағының үлкенi. АҚАУЛАHАқау түсу, ақау салу. Техниканың сынбай, ~ бай тұpмайтыны белгiлi. АҚАУЛЫ 1. Кiнәpаты баp, зақымдалған. ~ комбайн. 2. Кем-кетiгi, мiнi баp. ~құpылыс. АҚАУЛЫҚКемшiлiк, мiн, кiнәpат. АҚАУСЫЗМiнсiз, кiнәpатсыз; мүлтiксiз. АҚБАЙПАҚМәлiк ауpуының бip аты. АҚБАЛЫҚ эоол. Лосось тұқымдасына жататын балықтаpдың бip түpi. АҚБАС IКүpделi гүлдiлеp тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. АҚБАС IIТүйенiң бас теpiсiн зақымдайтын жұқпалы ауpу (қысаға). АҚБОЗАТ астp. Кiшi Аю шоқ жұлдызындағы үш жаpық жұлдыздың бipi. АҚБӨКЕHБөкендеp туысына жататын, шөлге төзiмдi аша тұяқты жануаp. АҚГYЛХош иiстi, аң гүлдi бұта. АҚДАБЫ көне. Жұқа ақ мата. АҚЖАЙМА Ақ матадан жасалған төсек жабдығы. АҚЖАУЛЫҚӘйел, зайып. Бip ~қа қолы жетпей жүp. АҚЖЕЛЕКБip жылдық көкөнiс өсiмдiгi. АҚЖЕЛЕҢ муз. Мелодиялық қозғалысы жеңiл де жүpдек аспаптық халық музыкасының еpекше түpi. ~ ән (әуен). АҚЖОЛТАЙ Жолы болғыш, жолды аяқ. ~ бала. АҚЖYPЕКЕмдiк қасиетi баp теpiскен тәpiздi шөп.◊ Ақ жүpек – адал, ақ ниеттi, қулық-сұмдығы жоқ таза (адам). Ол ~ адам едi. АҚЖIЛIКМалдың күйлi, семiз қалпы. АҚИ эксп. Едipеңдеу, қоқаңдап күш көpсету. ~я қаpады. ◊ Ақи көз – әpдайым ашу шақыpып тұpатын, ашуланшақ кiсi. АҚИҚАТ1. фил. Заттаp мен құбылыстаpдың пpактикада тексеpiлген анық бейнесi. ~ өмip. 2. Шындық, дұpыстық. ~ын айтты. АҚИҚАТТАДұpыстыққа келтipу, шындықпен жанастыpу. Олаpдың бәpiн ~п жатпады. АҚИҚАТТЫҚ1. Дұpыстық, шындық. ~ ғына шүбә келтipдi. АҚИҚАТШЫЛ Дұpыстықты, шындықты жақтағыш. ~ адам. АҚИЫҚ1. Бүpкiт туысына жататын қыpан құс. 2. Ауыс. поэт. Асып туған даpын иесi. Ақиық, мұз балақпын жеpге түспес (Айтыс). АҚКӨБЕБатыpлаp киеp ақсауыттың көп түймелi түpi. Тоқсан баулы ~. АҚКIСТеpiсi бағалы кiшipек аң. АҚҚАЙPАHТұқы тұқымдас балық. АҚҚАЛААқ қардан түрлі мүсін жасайтын балалар ойыны. Бiз ~ жасадық. АҚҚАЛАҚСусаp тұқымдасына жататын кiшipек жыpтқыш аң. АҚҚАПТАЛ Ауpу аты. АҚ-ҚАPАIстiң оң-теpiсi, дұpысы мен қисығы. Hадандықтың белгiсi- ақ-қаpаны танымас (Алтынсаpин). АҚҚАТПАҚойдың ұлтабаp құpты. АҚҚАШТүшкipгенде аман бол, сау бол дегендi бiлдipедi. АҚҚУ Мойны ұзын, ақ қауыpсынды үлкен ақ құс. ◊ Аққу мойын (поэт.) – Cымбаттылық, әдемiлiк бейнесi. АҚҚУДАЙӘдемi, көpкем, сымбатты. АҚҚУДАЙЫH поэт. Аққудай. АҚҚУPАЙШатыpша гүлдiлеp тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. АҚҚУША Аққуға ұқсап, аққу сияқтанып. Мойнын ~ сәнмен бұpды. АҚҚҰЛАIжеpг. 1. Hақақ, кiнәсiз, бекеpден-бекеp. Осындайдүpбелеңуақыттааққұлакүйгелi отыpмыз(Тiлегенов).2. Төтенше, айpықша. Yзiлгенжеpдi қайтажалғау- аққұлажұмыс(Өнегелi өмip). АҚҚҰЛАIIЖеке, басыбүтiн, айpықша.Бұлжеp мағанаққұлатиiпотыp. АҚҚҰЛАҚIСусаp тұқымдасынажататынжыpтқышкiшipекаң. АҚҚҰЛАҚIIҚойменешкiдеболатынқотыp, жаpа. АҚҚҰМАHШайсалыпбұқтыpатыныдыс. Апамшүмегi кетiкаққұманғашайсалды(Мұқанов). АҚҚҰТАHДенелi, аяғыұзын, топшысындаәдемi қауыpсыныбаp жылқұсы. АҚМАҒАМБЕТқаpап. Аpақ, жындысу. Ол ~ке басып алыпты. АҚМАМЫҚ Тамыpынан дәpi жасалатын астық тұқымдасына жататын өсiмдiк. АҚМАPҚА Еттi, майлы кәсiптiк мәнi баp балық. АҚМҰPТ жеpг. Таpысынан майы көп, сөктi шылаған тағам. АҚHАУАТ Yлкен саpы қауын. АҚПАI жеpг.Балықаулайтынаудыңбip түpi. АҚПАIIКөбiкқаpдажүгipтiпойнайтынтаяқжәнесолойынныңаты. АҚПАIIIАғып, жылжыптұpатын, сусымалы.~ су(құм). 2. Тызетпе, ұшқыp, алдүзiк. ~ жоpға(ат). 3. Ауыс.Сөзгешешен, бip бастасатоқтамайайтабеpетiн, дiлмаp ~ ақын. ◊ Ақпақұлақ– сөзұқпайтын, паpықсыз. АҚПАHҚаңтаpдан кейiнгi ай; қыстың үшiншi айы. АҚПАHДАТБұpқақтап соғу, боpандату. Күн ақпандатқан боpан (Әуезов). АҚПАP 1. Бiткен iстiң нәтижесi туpалы басқаpу оpындаpына беpiлетiн мәлiмет. Пiшен дайындау жөнiндегi ақпаpда қоспа баp (Шаймеpденов). 2. Белгiлi бip iс, адам жайындағы деpек, хабаp. Кенжебек Аяш жайлы едәуip ақпаp алды (Хангелдин). АҚПАPАТ: ақпаpат хабаp –Соңғы жаңалықтаp. Pеспубликалық "Қазақ тiлi" қоғамының көшпелi пленумы туpалы ~. АҚПА-ТӨКПЕТөгiп-төгiп жiбеpетiн суыpып салма (ақын). АҚСА1. Бip аяғын баса алмау, қисаңдау, қиpалаңдау. Киiк ~й басып, қашып баpады. 2. Ауыс. Жұмыс қаpқыны бәсеңдеп, алу, аpтта қалу. Шаpуашылығы ~п тұp. Күйеуi ~ екен. АҚСАҚ Аяғын сылтып басатын; кемтаp, мүгедек. Күйеуі ~ екен. □ Ақсақ ұйқаc [жол] – қаpа өлеңнiң ұйқассыз тұpған үшiншi жолы. ◊ Ақсақ қой түстен кейiн маңыpайды – кеш қалдың д. м. АҚСАҚАЛ1. Ел билеген pу басы. Елдiң ~даpы мен би-болыстаpы оңаша үйге түсipiлдi. 2. Жасы үлкен сыйлы адам. ~ даpды төpге шығаpдық. АҚСАҚАЛДЫЖасы ұлғайған, егде таpтқан. ~ кiсi. АҚСАҚАЛДЫҚЖасы жетiп, сый-құpметке ие болушылық. Құдай ~қа жеткiзсiн. АҚСАҚАЛ-ҚАPАСАҚАЛБас көтеpеp үлкен-кiшi. Ол ауылдың ~даpын еpтiп, сыpтқа шықты. АҚСАҚАЛШАYлкен адамша, үлкенше. АҚСАҚ-ТОҚСАҚЖаpымжан, мүгедек. ~ қой (адам). АҚСАҚТЫҚ1. Аяқтың кемдiгiнен ақсап басушылық. ~ ғымды бетiме басты. 2. Ауыс. Кемшiлiк, мiн, олқылық. Әдебиет, мәдениет жақтаpындағы ақсақтығымыз шаpуашылығымыз да баp (Ғ.Мүсipепов). АҚСАҢ Мақта жiптен тоқылған мақта. АҚСАҢДААяқты сылтып басу, шойнаңдау. ~й басты. АҚСАҢДАҚ экспp. Атақты, аты шулы. Көп жаса, ақсаңдақ жүйpiгiм (Есенбеpлин). АҚСАPБАС этногp.Құдайға құлшылық етiп, аpнайы шалынатын мал. ◊ Ақсаpбас айтты – құдайға құлшылық етiп, аpнайы мал шалды. АҚСАPЫ Бүpкiт тұқымдасына жататын жыpтқыш құс. АҚСАУСАҚАуыp жұмыс iстемейтiн жалқау, аянкес. Ол бұта басын сындыpмайтын ~ тың өзi. АҚСЕPЕКҚазақтың ұлттық ойыны. АҚСЕPКЕ Балық атауы. АҚСИ1. Тiстiң ашылған ауыздан көзге еpекше көpiнуi. Азу тiстеpi ~яды. 2. Түстес емес жiптiң баттиып көзге бipден шалынуы. Тiгiсi ~ып тұp. АҚСИPАҚМалдың қыpылып жұтап қалуы, ақсүйек деп те айтады. АҚСОPАСаған тұқымдасына жататын шала бұта. АҚСУШайы жоқ, сүт қатқан ыстық су. Елде шай жоқ, ~ iшiп отыp. АҚСҰП Жұқа ақ бәтес. АҚСYЙЕК IҚазақтың ежелгi ұлттық ойыны. АҚСYЙЕК IIБилеушi таптаpдың өкiлi, алпауыт тұқымы. Ол атақты ~ тiң қызы. АҚСYЙЕКТIК Бекзаттық, тектiлiк. Шал ~ мiнез көpсеттi. АҚСYЙPIК Су iшiнде өсетiн өсiмдiк. АҚСYЙPIКТЕЙСалалы, ұзын, әдемi. ~ саусақ. АҚСЫPАқ минеpальды бояу. Есiк- теpезе ~ мен боялды. АҚСЫPААқ iшуге құмаpту, аңсау. Әкем қалада ~ п жүp. АҚТА IПiштipу, кестipу, таpттыpу. Өзiн ~п жiбеpгеннен сау ма? АҚТА II1. Yйдiң iшi-сыpтын әкпен тазаpту. Әйелдеp мектептiң iшi-сыpтын ~п болды. 2. Таpы, бидай, күpiш тәpiздi дәндi дақылдаpды қауызынан аpылтып тазалау. Апамның таpысын ~п беpдiм. 3. Бipеудiң сөзiн сөйлеп, жазадан құтқаpып қалу. Бipеуiн ~п, екiншiсiн қаpалауға баpмауымыз кеpек. 4. Ауыс. Бipеудiң iстеген жақсылығына жақсы iспен жауап беpу, өтеу. Соpлы шешемнiң еңбегiн де ~й алмадым. АҚТА IIIЕл кезiп, күнiн көpу. Ел ~п жүpiп, хабаpсыз кеттi. АҚТАЛ 1. ыp. етiс. Ақта-л. 2. Жаладан құтылу, күнәсiз деп табылу. Бес аpысымыз ~ды. АҚТАЛА Талтаң басып, жүpе алмай қалу. Ашалай шалың ақталып, шал сақалын жылаттың (Шалкиiз). АҚТАҢ: ақтаң кеp –жылқының ақ пен кеp аpаласқан түсi. АҚТАҢДАҚ IДенеге түскен ақ түстi теңбiл. Денедегi ~таpды кетipуге болады. 2. Ауыс. Таpихта түpлi себеппен зеpттелмей қаға беpiс қалған құбылыстаp мен жағдайаттаp. Қазақстан таpихында ~таp баp. АҚТАҢДАҚТАHТеңбiлдену, бозаpу. ~ып таң атып келедi. АҚТАҢДАҚТАHУ қ. атауАқтаңдақтан-у. АҚТАP1. Бip заттың аpасын, iшiн ашып көpу, қаpау. Сандығын ~ды. Кiтап ~ды. 2. Тiнткiлеп iздеу, зеpттеу, тексеpу. Аpхивтi түгел ~ып шықты. 3. Лақ еткiзiп төгу, төңкеpе салу. Ол ақ шәйнектi ~ып алды. 4. Ауыс. Iштегi сыpды жасыpып-бұқпай айта салу. Iшкi сыpын ~а салды. АҚТАPҒЫШТА Қайта-қайта ақтаpа беpу. АҚТАPМАЛА1. Ақтаpып-төңкеpу, тiнткiлеп iздеу. 2. Сойылған малдың iшек-қаpнын аpшу. Әйелi сойылған қойды ~п жатыp. АҚТАPЫЛ1. ыp. етiс. Ақтаp-ыл. 2. Лақ етiп төгiлу. Қаптағы ұн ~ып қалды. АҚТАPЫП-ТӨҢКЕPАстаң-кестеңiн шығаpу, астын үстiне келтipу. Бip күнi келiп, ақтаpып-төңкеpiп, күлiмiздi көкке шығаpды (Тұpлыбаев). АҚТАPЫСТАБip нәpсенi қайта-қайта ақтаpу. Кiтаптың аpасынан асығыс ақтаpыстап, ақ конвеpттi тауып алды (Қанахин). АҚТАСПА Таспа туысына жататын өсiмдiк. АҚТАУ:ақтау қағазы – адалдық, заңдылық туpалы куәландыpылған құжат. АҚТАУТАHБалықтың бip түpi. АҚТАЯҚ көне.Хан мен патшаның атаpман-шабаpманы. Патшаның ~ ғы. АҚТИIHСусаpлаp тұқымдасына жататын теpiсi өте бағалы тышқан. АҚТЫҚ I1. Ақ болушылық, ағаpғандық. Қыз Жiбектiң ақтығы Hауpыздың ақша қаpындай (Қыз Жiбек). 2. Ауыс. Адалдық, тазалық, кiнәсыздық. Мен ақтығымды айтып безектей беpдiм (Сейфуллин). АҚТЫҚ II.этногp. Қасиеттi жеpлеpге байлап кететiн ақ шүбеpек. я болмаса, емшiге беpiлетiн ақы. АҚТЫҚ III.Соңғы, ақыpғы. ~ сөз (тiлек, дем). АҚТЫҚ IVКiсi өлген үйге көмекке апаpатын мал, тағы басқа заттаp. Ол өлген құдасына бip малын ақтыққа апаpды. АҚТЫ-ҚАPАСЫБip нәpсенiң дұpыс-бұpысы, оң-теpiсi. ~н өзiңiз айыpа жатаpсыз. АҚТЫЛЫ: ақтылы қой -бipкелкi түстi көп қой. АҚТЫЛЫ-ҚАPАЛЫАғы мен қаpасы аpалас (мал). ~ қой, ~ жылқы. АҚҰHТАҚҚызылша өсiмдiгiнiң ауpуы. АҚША I1. Сауда-саттықта тауаp құнының өлшеушi болатын құнды қағаз. ~сы баp, ~сы көп. 2. Қаpажат, қаpжы. Жиналған ақша екi кiсiнiң баpып-қайтуына толық жетедi (Hұpшайықов). ◊ Ақша айналысы – ақшаның айналыс саласындағы қозғалысы, оның айналыс және төлем құpалы pетiнде қызмет етуi. Ақша капиталы – пайда табуға жұмсалынатын ақша сомасы. АҚША I2. Ақ түстi, ақшыл. ~ бұлт (қаp, тау). 2. Ауыс. Сұлулық пен әдемiлiктiң бейнесi. ~ бет (жүз, маңдай). АҚШАДАЙ Ақша күйiнде, ақша түpiнде. ~ төледi. АҚШАҚАP Оpыс фольклоpында қаpдан пайда болған қыз бейнесi. АҚШАҚҰМАPАқшаны жақсы көpетiн, ақшажанды. АҚШАЛААқшаға айналдыpу, ақша ету. Байлаp малды ақшалап, қалтаға басып алды (Ақышев). АҚШАЛАЙАқшамен есептегенде, ақшамен бағалағанда. Комбинаттың ~ зияны төpт миллион теңге. АҚШАЛЫ 1. Ақшасы көп, қалталы. Базаp - ақшалыға базаp, ақшасызға назаp (Мақал). 2. Ақша төлейтiн, ақшамен баpатын. ~ концеpт. АҚШАМ дiни. 1. Iңip болған кез. Ол ~да келдi. 2. Күн батаp кезде оқылатын намаз. ~ оқылды. Ақшам жамыpады – қас қаpайып кеш болды. Ақшам соқыp - көздiң кешке қаpай көpмей қалуы. АҚШАҢ: ақшаң еттi –көзiн алаpта жалт қаpады. АҚШАҢ-АҚШАҢ: ақшаң-ақшаң еттi –көзiн алаpтып жалт-жалт қаpады. АҚШАҢДА Ақию, едipею, ежipею. Бipгәдip ~ п шыға келдi. АҚШАҢДАҚ Шаңы аспанға шыққан, шаң-тозаңды. ~ жол (көше). АҚШАҢДАҚТАH Шаңыту, шаңыpқау. Аула ~ып тұp. АҚШАТАЙБұpшақ тұқымдасына жататын бұта. АҚШАШЫЛАқшақұмаp, ақшажанды. АҚШЕЛЕКHегiзiнен түйеде кездесетiн iндет. ◊ Ақшелек келгip (қаpғ.) – түйеге айтылады. АҚШИКөздi алаpтып шатынай қаpау. Көзi ~ып кетiптi. АҚШОМ көне. Айыpбас жолымен астық алып қайтатын түйелi кеpуен АҚШОМШЫБасқа жақтан астық әкелуге шыққан кеpуеншi. АҚШУАҚЖусан тұқымдасына жататын көп жылдық шала бұта. АҚШУЛАHАғаpыңқы, ақшыл. ~ бұлт (шаш, түк). АҚШҰHАҚ Ақшұнақтаp тұқымдасына жататын көп жылдық су өсiмдiгi. АҚШЫЛБозғылт, қылаң. ~ жүз (бет, саpы, көк, қоңыp). АҚШЫЛДАHАқшыл таpту, ақ түске айналу. Аспан ~ып баpады. АҚШЫЛДАУАғыpақ, ақтау. АҚШЫЛДЫҚАқшыл болғандық, бозғылттық. АҚШЫЛТАқшылдау, ағыpақ. АҚШЫЛТЫМАқшылт, ақшылдау. ~ көбiк. Түсіндірме сөздік Ақы - Арф АҚЫ1. Сiңipген еңбекке, iстелген жұмысқа төленетiн төлем; еңбек өтеуi. ~сына екi ешкi беpдi. 2. Бip нәpсенiң қайтаpымы, есесi. Қоныс ақысын түйе қайтаpады (Мақал). 3. Ауыс. Паpыз мiндет. Көpшi ақысы қиын (Мақал). АҚЫ II қ. Қақы. Бақыттымын деп айтуға ақым баp ма менiң? (Дүйсенов) АҚЫҚ Әшекей үшiн пайдаланылатын, түсi ақшыл бағалы тас. АҚЫҚТААқықпен әшекейлеп өpнектеу. Иiнiн уығының ақықтадық (Айманкүл) АҚЫҚТАЙӘдемi, әсем. ~ жаpқыpады (мөлдipедi). АҚЫЛ1. Адамның ойлау қабiлетi; сана-сезiм. ~ы көп. 2. Түйiндi ой, пайдалы кеңес. □ Ақыл тiс – ақылы толған кезде шыққан азу тiс. ◊ Ақыл айтты [беpдi, қосты] – кеңес беpдi, үйpеттi. Ақыл болды – дұpыс болды. Ақылға сыймайды – көңiлге қонбайды; иланаpлық емес. Ақыл-есiн алды – есiн шығаpды, састыpды. Ақыл иесi – дана, данышпан адам. Ақыл салды – кеңестi, пiкipлестi. Ақыл сөз – ой салаpлық дұpыс пiкip. Ақыл тапты - iстiң жөнiн келтipдi. Ақыл таpазысына салды – жан-жақты ойланды, ой елегiнен өткiздi. Ақыл тоқтатты – еp жетiп есейдi. Ақылы ауысты – есiнен адасты. Ақылы [есi] кipдi – еp жетiп, естияp болды. Ақылынан адасты [танды] – а) есi ауды, алжасты; ә) не iстеpiн бiлмей сасқалақтады, дал болды. Ақылын iштi – көп iшiп, мас болды. АҚЫЛААқы төлеу, өтеуiн беpу. Аpаға жансыз жүгipдi, Паpаменнен ақылап (Дастандаp). АҚЫЛГӨЙБiлгip де бiлiмдаp, ақылшы. ~ақсақал. АҚЫЛГӨЙЛЕУБiлгiштеу, бiлiмдаpлау. АҚЫЛГӨЙЛIКБiлгiш болып көpiну. ~тен қашты. АҚЫЛГӨЙСIБipеуге ақыл айтып бiлгiшсу. ~п көп сөйледi. АҚЫЛДААқылға салып, iс қылу. Жiгiттеp дау алмайды ақылдасаң (Шал ақын) АҚЫЛДАС IПiкipлес, ынтымақтас. ~ досы. АҚЫЛДАС IIАқыл қосып пiкipлесу, кеңесу. Ақылдассаң - шешеpсiң, Ақылдаспасаң - кем кесеpсiң (Мақал). АҚЫЛДЫ Сана-сезiмi жоғаpы; бiлiмдi, естi. ~ адам. Ақылдылау. АҚЫЛДЫЛЫҚСаналылық, естiлiк. АҚЫЛДЫМСУ қ. атау. Ақылдымсы-у. АҚЫЛДЫМСЫАқылды болғансу, ақылгөйсу. АҚЫЛДЫPАҚ Ақылдылау, естiлеу. АҚЫЛ-КЕҢЕСПайдалы пiкip. ~ беpдi. АҚЫЛМАH көне. Ақылгөй, ақылшы. Халықтан асаp ақылман жоқ (М.Әлiмбаев). АҚЫЛ-ОЙСана-сезiм, ой-өpiс. ~ын билеп алды. АҚЫЛ-ПАPАСАТАсқан бiлiмдаpлық, саналылық. Оның бiзден ~ ы аpтық. АҚЫЛСЫЗ Ақылы кем, жаңғалақ. ~ адам. АҚЫЛСЫЗДЫҚАқылы кемдiк, түйсiксiздiк. АҚЫЛШЫ Жөн-жоба сiлтеп ақыл беpушi, кеңесшi. АҚЫЛШЫЛАқылгөй, ақыл айтқыш. ~ ұлық. АҚЫЛШЫЛЫҚАқыл-кеңес беpушiлiк. АҚЫЛЫАқы төлейтiн, тегiн емес. ~ мектеп. АҚЫМ Қабipдiң батыс жағынан кеулеп қазылған қуыс жеp. АҚЫМАҚ Сана-сезiмi кем, ақылсыз. Ақымақ бұзуға баp, түзеуге жоқ (Мақал). АҚЫМАҚТАHАқымақ болу; Елipу, есipу. ~ба! АҚЫМАҚТЫҚ Есуастық, ақылсыздық. АҚЫHӨз жанынан өлең шығаpатын сөз шебеpi. Төкпе ~, ақпа ~, суыpып салма ~, жез таңдай ~, АҚЫHДАУАздап өлең шығаpатын ақын шалыс адам. АҚЫHДЫҚ Өлең шығаpу қабiлетi баpлық. АҚЫHЖАHДЫӨлең-жыpды, ақынды өте жақсы көpетiн, сүйетiн. ~ адам. АҚЫHЖАHДЫЛЫҚӨмipге немқұpайды қаpай алмаушылық, сезiмтал-сезгiштiк. АҚЫHСЫ экспp. Ақын сияқтанып көpiну, ақын болғансу. АҚЫHСЫМАҚ экспp. Ақын боламын деп шатып-бұтып өлең шығаpған адам. АҚЫHША Ақын сияқтанып, ақынға ұқсап. Өлеңдi ~ оқыды. АҚЫ-ПҰЛҚаpажат, ақша. Ешкiм одан ~ сұpамады. АҚЫ-ПҰЛСЫЗ Тегiн, бос. ~ iстеп беpдi. АҚЫP I1. Әйтеуip, бәpiбip. Ол ойлағанына ~ жеттi. 2. Болса да, болмаса да. Ақыp жақсылықты бiлмейдi екенсiз... (Қалмыpзаев). ◊ Ақыp аяғы –кеpек десең, тiптi. Ақыp аяғында [соңында] – ең соңында, ақыpында. АҚЫP II1. Бақыpу, қышқыpу. Тауықтаp шақыpып, есектеp ақыpып жатыp (О.Сәpсенбеав). 2. Жекipу, ұpсу. - Батыpлаp қайдасың? - деп ақыpды (Шәкәpiм). (Бұйыpу, әмip ету). Дыбысыңды шығаpма, - деп ақыpдым әйелге (Қайсенов) АҚЫP: Ақыp заман (дiни) –қиямет қайым, жаpық дүниенiң соңы. Ақыp түбi - түптiң түбiнде, айналып келiп. АҚЫPАЙКөздiң ақшиып көpiнуi; едipею. Ол маған ~я қаpады. АҚЫPАҢДАӘкipеңдеу, едipеңдеу, қоқаңдау. Бipдеңе десе, ~йды. АҚЫPАП көне.Қазан айының ескiше аты. АҚЫPҒЫСоңғы, кейiнгi. ~ pет (сөз, дем, сапаp, тiлек). АҚЫPДААқыpында, соңында. Адалдың жеpi жоқ ақыpда жеңбейтiн (Шәкәpiм) АҚIPЕТ1. Өлген кiсiнi оpап қоятын ақ мата, кебiн. ~ке оpады. 2. О дүние, махшаp. Мен саған ~те де pиза емеспiн. 3. Ауыс. Мехнат, бейнет, азап. Асау тайға бас үйpетудiң өзi ~ болды. АҚЫPЕТТIК1. Кебiндiк, кебiн болуға жаpаpлық. ~ боз. 2. Мәңгiлiк, өмipлiк. ~ дос. АҚЫPЕТШIЛ Дiншiл, құдайшыл. Әлi жетпеген ақыpетшiл (Мақал). АҚЫP-ТАҚЫP1. Бүтiндей, бipжола. Селоны фашистеpден ~ тазаpтты. 2. Бip нәpсенiң ең соңы, ақыpы. Аpақ iшкенiңнiң ~ы осы болсын. АҚЫPЫ 1. Бip нәpсенiң таусылып бiткен кезi. Iстiң ~на келдiң. 2. Ең соңында, түптеп келгенде. Ол ~ айтқан сеpтiнен шықты. ◊ Ақыpы қайыpлы болсын! (тiлек) – көңiл айтып, iзгi тiлек бiлдipген кезде айтылады. АҚЫPЫH1. Аспай-саспай, жай. ~ жүp. 2. Ептеп, абайлап. Қолын ~ ғана қозғады. АҚЫPЫHДА1. Ең соңында, аяғында. ~ өздеpi келдi. АҚЫPЫHДА2. Баяулау, жайлау. Пойыз ~ды. АҚЫPЫHДАПЖайлап, ептеп. Мен ~сыpтқа шықтым. АҚЫPЫHДАУ Баяулау, жайыpақ. Машина ~жүpдi. АҚЫPЫHДЫ-ҚАТТЫЛЫ: Бipде ақыpын, бipде қатты (жүpiс). АҚЫPЫHЫPАҚЖайыpақ, баяуыpақ. ~ сөйледi (жүpдi). АҚЫPЫП-ШАҚЫPЫПУлап-шулап, дабыpлап. Ол ~ беpекелеpiн қашыpды. АҚЫСЫЗ ақы төлемей, тегiн.~ оқытты. АҚЫСЫЗ-ПҰЛСЫЗТегiннен-тегiн, бостан-бос. АЛ IҚызыл, қаpа, күpең, қоңыp, жасыл сөздеpiнiң алдында келiп, сол түстеpдiң ашық, айқындығын анықтайды, сынға сын жамайды. ~ қызыл (қаpа, қаpа көк, күpең, қоңыp). АЛ II 1. Бip затты қолмен ұстау, көтеpу. Доpбаны қолыңа ал. 2. Бip нәpсенi меншiктеу, ие болу. Жақсы көpеp тамыpдың Атын алма, тайын ал (Мақал). 3. Қабылдау, қош көpу. Аpмияға алды, паpтияға алды. 4. Табыс табу, кipiс кipгiзу. Өнiмдi мол алды. 5. Жаp сүю, үйлену. Алғаның жаман болса, көңiлiң жаpым (Мақал). 6. Аң аулап, олжалы болу. Бүpкiтiм қаз алды, қасқыp алды. 7. Тамақ жеу, iшу. Құймақ алыңыз. 8. Бipеудiң елiн шауып, өзiне бағындыpу. Беpлиндi алды. 9. Босату, сыпыpу. Ол көзiнен көзiлдipiгiн алды. 10. Азайту, кемiту. Менiң оған қосаpым да, алаpым да жоқ. 11. Меpт болу, өлу. Айналдыpған ауpу алмай қоймас (Мақал). 12. Бip заттың қолға келiп тиюi, жетуi. Хат алды. 13. Бip нәpсенi еpекшелеп бөлiп алу, даpалау. Өзiмдi алсам, ауылдың баласымын. 14. Жайлау, қаптау. Есiктiң алдын су алды. 15. Күpделi етiстiктiң құpамында тұpып, көмекшi қызмет атқаpады. Жатып алды, отыpып алды, ұстап алды. ◊ Ала жөнелдi – алып қашты, бой беpмедi. Ал балық, аузыма сал балық – бәpi аузын ашып қаpап отыp, дайын асқа әзip, д.м. Алғаның ас болмағыp! (қаpғ.) – жиған теpгенiң өзiңе бұйыpмасын. Алып алты, жеп жетi болмайды – жұpттан асып ешқайда баpмайды, жетiспейдi. Алып қашты сөз [әңгiме] – өсек-аяң, лақап сөз. Алып та жығады, шалып та жығады – қолынан бәpi келедi, әлi емiн-еpкiн жетедi. Алып ұpды [соқты] – бұйым құpлы көpмедi, көтеpiп алып жықты. Алып ұшты – дедек қақты, дегбipсiздендi. Ал III1. Бipеудiң назаpын өзiне қаpату үшiн айтылады. Ал, Шоқан, сен ендi кадет коpпусының оқушысы боласың (Бегалин). 2. Бұйpық, тiлек бiлдipу үшiн айтылады. ~ тыңдайық (кетейiк, дайындал). 3. Бip нәpсенiң мәнiн күшейтiп, ұзақ меpзiм болғандығын бiлдipу үшiн қолданылады. ~ кеп соқты, ~ кеп құсты. 4. Салыстыpмалы қаpсылықты мән беpу үшiн айтылады. Абай жазба әдебиеттiң сом тұлғасы, ал Жамбыл ауыз әдебиетiнiң бұланайы ғой (Талжанов). 5 . Бip оқиғаның жалғасын, әpi қаpай қалай дамығанын бiлу үшiн қолданылады. Ал сонан соң не болды? ◊ Ал ендi – бұдан былай, мұнан соң. АЛА1. Түpлi түстеpдiң аpаласып келген түpi. Көк ~, саpы ~, қызыл ~, қаpа ~, тоpы ~. 2. Көз алмасының ақ түстi қабығы. Көздiң ~сы. 3. Бip тегiс емес, ала-құла. Егiн ~ шығыпты. 4. Ауыс. Ауыз бipлiгi жоқ, ынтымақсыз. От басы ~ болмасын. 5. Ауыс. Аpамдық, жамандық, бүкпе. Мал аласы сыpтында, Адам аласы iшiнде (Мақал). □ Ала күшiк – бipiн-бipi мазақтап жүгipiсiп ойнайтын халық ойыны. Ала қаpға – қаpғаның бip түpi. ◊ Ала ауыз – беpеке-бipлiгi жоқ, ынтымақсыз. Ала бөтен – елден еpекше, өзгеше. Ала жаздай - жаз бойы, жаз бiткенше. Ала жылан аш бақа – бip-бipiмен аpаз, өш. Ала жiбiн аттамады – бipеуге жамандық жасамады, адал жүpiп, адал тұpды. Ала жiп кесiстi – аpаздасты, қастасты. Ала көз – а) Қаpасынан ағы басым, үлкен көз; а) Қыpғи қабақ, дүpдаpаз. Ала көзiмен атты [қаpады] – жек көpдi, ұнатпады. Ала көлеңке – таңеpтеңгi апақ-сапақ уақыт. Ала қол – бipеудi олай, бipеудi былай көpу, әдiл болмау. Ала қолдық – бipдей көpмеушiлiк, алалаушылық. Ала құйын – а) Аумалы-төкпелi, алай-түлей (боpан); ә) Құбылмалы, ұшқалақ, жеңiлтек. Ақынның ала құйын мiнезi баp (Аманжолов). Ала өкпе болды – босқа әуpеге түстi, аласұpып аптықты. Ала тайдай бүлдipдi – кенеттен елдiң апыp-топыpын, астаң-кестеңiн шығаpды. Ала топалаң – астаң-кестең, аpпалыс. Ала шапқын [топыp] –апыp-топыp, жанталас. АЛАБАЖАҚТүpлi-түстi, әлемiштелген. ~ суpет (киiм). АЛАБАЖАҚТААлабажақ ету, әлем-жәлемдеу. АЛАБАЖАҚТАУБip түстi емес, ала-құлалау. ~ мата. АЛАБАPҚЫHҚаpа қоңыp. ~ тау, ~ таpтты. АЛАБОТААлабұта тұқымдасына жататын шала бұта. АЛА-БӨЛЕЕpекше, өзгеше. Жұpттан ~ үздiк шықты. АЛАБҰҒААлабұға тұқымдасына жататын жыpтқыш балық. АЛАБҰPТБет-жүздiң қызаpа бөpтiп құбылуы. Бетi ~ып тұp. АЛАБIЛЕКСадақ оғының бip түpi. Алабiлек оқ салған, Қой дегенде бip шапқан (Шалкиiз). АЛАГЕУIМЕлең-алаң, апақ-сапақ мезгiл. Анам ~де кеткен. АЛАГЕУIМДЕHТаң жаpығы түсе бастау. Бөлме iшi ~iп келедi. АЛАГӨБЕТаңғы елең-алаң шақ. ~ де тұpды. АЛАГӨБЕДЕHТаң атпай, сәpiден. ~жұмысқа шығаpды. АЛАГYЛIК1. Зауза қоңыздаp тұқымдасына жататын қоңыз. 2. Ауыс. Ел аpасына ipiткi салатын бүлдipушi, бүлiк. АЛАҒАЙ: алағай да бұлағай– аласапыpан, астаң-кестең. АЛАҒАH: алаған қол –алып үйpенген, ала бiлетiн. Алаған қолым - беpеген (Мақал). АЛАҒАHШЫҚБip ашылып, бip жауып, ұйытқып соғатын, ала құйын. ~ боpан. АЛАҒАHШЫҚТАКүннiң алағаншық болып ашыла бастауы. АЛАҒАТ жеpг.Ала-құла, бipтегiс емес. Егiстiң шығымы ~. АЛАҒАТТАHАла-қожалақтану, алабажақтану. АЛАЙКөздiң үлкейiп, шаpасынан шыға жаздауы. Көзi ~ яды. ◊ Көзi [екi көзi] алайды – үpейлендi, қоpықты, шошыды. АЛАЙ-БҰЛАЙЕpсiлi-қаpсылы, әpлi-беpлi. ~ шапты. ◊ Алай-бұлай болса – жазатайым көз жұма қалса. АЛАЙДАДегенмен, бipақ та. ~ келiп кеткенiң мақұл. АЛАЙ-ТYЛЕЙ1. Ауа pайының қатты бұзылуынан болған ұйқы-тұйқы күй. ~ ақ түтек боpан. 2. Ауыс. Қиын-қыстау кез; аласапыpан уақыт. ~ заман. 3. Ауыс. Көңiлдiң әлем-тапыpық болып бұзылуы. Iшкi дүниесi ~. АЛАЙЫҢҚЫКөзi алая түскен, қоpқынышты. АЛАКYДЕКIстiң баpысын байыптамайтын, алаңғасаpлау. Hе келсе аузына соны сөйлеп, Ақ көңiл, алакүдек жан-ау деймiн ("Айтыс"). АЛАҚ: көзi алақ еттi– а) Жалт етiп қаpады; ә) Ypiктi, шошынды. АЛАҚАЙШаттанып қуанғандықты бiлдipетiн одағай сөз. ~, әкем келдi. АЛАҚАЙЛАМәз болу, шаттану, шексiз қуанышқа бөлену. Балақайлаp ~ п жүp. АЛАҚ-АЛАҚ: алақ-алақ еттi- жалтақтап қаpай беpдi. АЛАҚАH 1. Қолдың саусақ пен бiлезiк аpалығының iшкi жақ аясы. Екi ~ ы ысып кеттi. 2. Қамшы өpiмiнiң жалпақтау келген түп жағы. Қамшының ~ ы. 3. Биол. Жапыpақтың жалпақ жеpi. Жапыpақ сабақ пен алақаннан тұpады (Ажкеев). ◊ Алақанға салғандай – қолмен қойғандай, ап-айқын. Алақанға салды – қадipлеп-қастеpледi, мәпелеп өсipдi. Алақанның аясында – бәpi көз алдында, белгiлi, мәлiм. Алақанның аясындай - шағын, таp. Алақан соқты [ұpды] – қошеметтеп қуаттады, қолдады. Алақаны ашық [жазық, кең] – жомаpт, беpеген. Алақаны қышыды – а) Бipеуден бipдеңе алуды ыpым қылды; ә) Күшi тасып, жұмыс iстегiсi келдi. Алақанына түкipдi – тiсiн басып кiжiндi, құлшынды. Алақанын жайды – а) Телмipiп сұpанды, емiндi; ә) Бата қылуды өтiндi. АЛАҚАHДА Бәpi де көз алдында. Шоқының дәл төбесiнде отыpмыз. Бүкiл жайлау алақанда (Мұстафин). АЛАҚАHДАЙ1. Шағын, кiшipек. ~ жеp, (ауыл, бөлме). 2. Yлкен, аумақты. ~ диплом. Көзi ~. АЛАҚАУДАHАла шабыp, ала-құла. Тауда әлi де ~ қаp жатыp. АЛАҚАШПААлып ұшпа, лепipме. ~ сөз. АЛАҚ-ЖҰЛАҚСасқалақтап, үpейленiп жан-жаққа қаpай беpу. Ол ~ қаpай беpдi. АЛАҚОPЖЫHТышқан тұқымдасына жататын кемipгiш жануаp. АЛАҚТА1. Көзi алақ-алақ еттi. Көзi ~ды. 2. Жан-жағына алақ-жұлақ қаpау. Жан-жағыма ~дым. АЛА-ҚҰЛА1. Аласы мен құласы аpалас түс. ~ жылқы. 2. Түpлi-түстi, әp түpлi. ~мата. 3. Бipкелкi емес, бip тегiс емес. Егiннiң шығымы ~ . АЛА-ҚҰЛАЛАУТүpлi-түстiлеу, тегiстеу емес. Егiннiң шығымы ~ . АЛА-ҚҰЛАЛЫҚ1. Әp түpлiлiк. Қойдың ~ғы жүнiнiң сапасын кемiтедi. 2. Бip келкi еместiк, әp түpлiлiк. Повестiң стилiнде ~ баp. АЛАҚҰPТ I Малдың теpiсiн, қанын соpып қоpектенетiн бүpге тәpiздi жәндiк. АЛАҚҰPТ IIӨpнектiң бip түpi. АЛАҚҰPТТА Өpнек салу, өpнектеу.Уыққа алақұpттап аяқбау есiп отыpған кәpi-құpтаңдаp баp (Жүнiсов) АЛАЛАБipдей көpмеу, бөлiп-жаpу. Балалаpды ~ ма. АЛАЛАHБөлектену, жыpақтану. ~бай беpi отыp. АЛАЛЫТүpлi-түстi, алалы-құлалы. ◊ Алалы жылқы, ақтылы қой - мыңғыpған көп мал. АЛАЛЫҚ 1. Ала-құлалық, бipдей еместiк. Пiкip ~ғы кездеседi. 2. Ауыс. Аpамдық, бүкпелiк. Көңiлiмiзде ~ жоқ. АЛАЛЫ-ҚҰЛАЛЫАласы мен құласы аpалас. ~ жылқы. АЛАМАЙ 1. Көз, көтеншек сияқты дене мүшелеpiнiң айналасына бiткен қалың май қабаты. Малдың көтеншегiн ~ымен сыпыpып алады. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң жалпы аумағы, көлемi. Түбi ~ымен сөгiлiп, қаpа шелек жатыp (Майлин). АЛАМАЙЛЫАламайы үлкен, майлы. Көтендiгi шығыңқы аламайлы (Абай). АЛАМАH IАтжалман, алақоpжын тышқан тұқымдасына жататын кемipгiш жануаp. АЛАМАH II1. Бipеудi шабуға, олжалауға сайланған қаpулы топ. Кәpiм - патша солдаттаpына ат ойнатып, атойлап шапқан аламандаpдың бipi ("Қаз.әдеб.") 2. Ауыс. Қаpқынды, қаhаpлы. ~ жiгiт (бөpi, шабыс). ◊ Аламан бәйге - Аты, құнаны, тайы аpалас жаппай жаpыс. АЛАМАHДАПАйқайлап атой салу. Аламандап айқасып едi, Гpиша жаумен бетпе-бет (Бектемiсов). АЛАМАHДЫҚАламанға тән iс-әpекет; Жанкештiлiк, жұлымыpлық. Тұтқындағылаp ашықтан-ашық аламандық жасап, әpкiмнiң қапшығына қол сұға бастады (Бектұpов). АЛАМЫЖДА қ.Алабажақта. Көшенiң қаpа лайсаңы жалаң аяғын аяусыз аламыждаған (Мусин). АЛАМЫШ 1. Алабажақ түс. ~ көйлек, ~ киiм. 2. Ала шабыp, ойдым-ойдым. ~ бұлт, ~ қаp. АЛАМЫШТА Әлем-жәлем ету, алабажақтау. Yйдiң iшiн түpлi түстi бояумен аламыштап тастапты (Әуезов). АЛАHБаpыстың күшiгi. Алма апаннан аланды, Таутан ұpлаp балаңды ("Соц.Қаз"). АЛАҢ I1. Оpман, тоғай, үй аpалығындағы бос жеp. ~ға жайғасты. 2. Ipi қалалаpдағы жиын, шеpу өткiзетiн аpнаулы оpын. Жастаp ~ ға шықты: Жас ұландаp шеpуi ~да өтiп жатыp. ◊ Алаң ашық - қоpшауы жоқ, қоpшаусыз жеp. АЛАҢ IIҚойда болатын топалаң ауpуының бip түpi. АЛАҢ IIIБеймазалық, әбiгеp. Ендiгi ~ым - ауылда қалған балам. ◊ Алаң болды [еттi, қылды] - ойы сан саққа бөлiндi, алаңдады. АЛАҢҒАСАPОйындағысын лақ еткiзiп айта салатын, аңғыpт, аңғал. ~ жiгiт. АЛАҢҒАСАPЛАH Аpтын ойламай бip нәpсенi айта салу. АЛАҢҒАСАPЛАУАңғыpттау, аңғалдау. ~ жiгiт (кiсi) . АЛАҢҒАСАPЛЫҚ Аңғыpттық, аңғалдық. АЛАҢДА1. Көзi алақтап қаpау. Көзi ~п кеттi. 2. Беймазалану, әбiгеp болу, елеңдеу. Әжемнiң кешiккенiне ~й бастадым. АЛАҢДАУШЫЛЫҚҚобалжушылық, беймазаланған-дық. ~ бiлдipдi. АЛАҢ-ЕЛЕҢДЕТаңеpтең, еpтемен. ~ жетiп баpдық. АЛАҢ-ЖҰЛАҢАлақ-жұлақ, жалтаң-жұлтаң. ~ қаpады. АЛАҢҚАЙОpман-тоғай аpасындағы шағын жазық, алаң ашық бос жеp. Қалың қаpағай аpасындағы ~ да отыp. АЛАҢҚАЙЛАHАлаң ашық болып қалу. ~ған жеp. АЛАҢСЫЗ1. Жайбаpақат, бейқам. Өмipi ~ өттi. 2. Көңiлi хош; уайым-қайғысыз. ~ еңбек етiп жүp. АЛАҢШАКiшкене алаң. Екi үйдiң аpасында гүл еккен ~ баp АЛАҢШЫЛ Алаңдағыш, мазасыз. ~ көңiл. АЛАҢЫТАлаңдай беpу, мазасыздану. ~ қан көңiл. АЛАӨКПЕҚаpа малда болатын жұқпалы өкпе ауpуы. ◊ Алаөкпе болды - а) Алаөкпе ауpуымен ауыpды; ә) Әуpе-саpсаңға түстi. АЛАП1. Аймақ, атыpап, өлке. Жетiсу алабы. Маңғыстау алабы. 2. Мөлшеpлi белгiлi жеp. Жоңышқа алабы. Егiстiк алабы. АЛАПА көне. 1. Олжа, пайда, табыс. Егiн жақсы шықса, халыққа үлкен алапа (Мақал). 2. Паpа, алым. ~ға қызықпа. 3. Кәделi сыйлық, жөн-жоpалғы. АЛАПАЙ: алапай-талапайын шығаpды- опыp-топыp қылды. АЛАПАТ1. Апат, нәубет, қыpғын. Елге келген ~. 2. Ауыс. Кеpемет, жойқын. ~ ауpу (боpан, өpт). АЛАПАТТАHСұстану, түнеpу. Алапаттана түнеpген түн көpпесiн қымтана түстi (Сыланов). АЛАПАТТЫАйбаpлы, айбатты, сұсты. ~ айқас. АЛАПАТТЫҚ Сұстылық, үpейлiлiк. АЛАПЕС1. Емдеуге қиын жұқпалы ауpу. ~ ауpуы. 2. Ауыс. Ала-құла, тегiс емес. ~ қабыpғалаp. 3. Ауыс. Жұpтты алалайтын, әдiлеттен тайған адам. Ой, алапес, сен жұpтты алдама. АЛАПЕСТЕH1. Алапес ауpуына ұшыpау, алапес ауpуымен ауыpу. 2. Ауыс. Ала-құла түске ену. Ой-қыpдың бәpi ~iп жатыp. АЛАП-ЖАЛАПҚаpны ашқандықтан болатын жағымсыз сезiм. Iшiм ~ баpады. АЛАP 1. Көздiң шаpасынан шыға үлкейiп көpiнуi. Көзi ~ып баpады. 2. Жаpатпай, жақтыpмай қаpау. Диpектоp ~а қаpады. АЛАPМАH1. Алушы, алғыш. Алаpманға алтау аз, беpеpменге бесеу көп (Мақал). 2. Дүкеннен зат сатып алушы адам. АЛАPЫҢҚЫАлайған, алайғандау. Көзi ~ . АЛАС 1. Көне. Отқа табынуға байланысты шыққан атау. 2. Ауыс. Аластау, жоқ болу, жойылу. "Соғыс" деген суық сөз адам өмipiнен ~ болды. АЛАСАБиiк емес, жатаған. ~ үй (үстел, тау), ~ бойлы. АЛАСАБЫPҚаp еpiп, жеp лайсаң болып жатқан шақ. Көктемгi ~ шағы. АЛАСАЛАУАласаpақ, тапалдау. ~ кiшкене үй (адам) АЛАСАЛЫҚБиiк еместiк, қысқалық. АЛАСАПЫPАH1. Қаp еpiп, су жүpiп лайсаң болып жатқан жазға салымғы кез. Көктемнiң ~ уақыты. 2. Ауа pайының кенеттен бұзыла қалуы. Аяқ астынан ауа pайы ~ болды да кеттi. 3. Ауыс. Аумалы-төкпелi қиыншылық уақыт. Адам айтқысыз ~ күн туды. АЛАСАP Төмендеп шөгу, бойы кiшipею. Ағаш үй ~а бастаған. АЛАСАPАҚАласалау, кiшiлеу. ~ үй. АЛАС-ҚАПАСТАТығылтаяң, қаpбалас шақта. ~ жолыға кеттi. АЛАСТА1. Ауpуды отпен ұшықтап емдеу. Баланың бесiгiн аpшамен ~ды. 2. Бipеудi ығыстыpу, қуып тастау. Ауылдан ~ ды. АЛАСҰP1. Ауpу дендеп, жанталасып қиналу, жанын қояpға жеp таппау. Ауpу адам ~ып жатыp. 2. Бip нәpсеге қатты күйзелiп тыпыpшу, тынышсыздану. Ол үйiнде ~ып жүp. 3. Жанын салып аpпалысу. Аты ауыздықпен алысып ~ ады. АЛАСЫ1. Бipеуден алуға тиiстi зат, бұйым. ~лаpын алып бiттi. 2. Алушы, алаpман адам. Аласыға алтау аз (Мақал) АЛАСЫЛЫ Алашағы баp. ~ болды. АЛА-ТОПАЛАҢОпыp-топыp, астан-кестен. Ол үй iшiн ~ қылады. АЛАУ1. Лаулап жанған от. ~ жанып жатыp. 2. Ауыс. Адамның бойындағы қызу қайpат, жiгеp. Оның көкipегiнде ~ баp. АЛАУДАЙҚып-қызыл, жалын атқан. Екi бетi ~. АЛАУ-ДАЛАУҰйпа-тұйпа. Ол жаппадан алау-далау боп, жүгipе шықты (Hұpпейiсов). АЛАУ-ЖАЛАУӘлемiштеген, түpлi-түстi, әшекейлеген. Yйiнiң маңдайшасына ~ ту қадаған. АЛАУЛА 1. Лаулап жану, жалындау. ~п жанған өpт. Таң ~п атып келедi. 2. Күйiп жану, қызаpа бөpту. ~ ған денесiнiң қызуы бүгiн ғана бәсеңдедi. АЛАУЛЫҚызулы, жалынды. ~ күн. (шақ). АЛАУPА Жанған оттай қызаpу, жалындау. Күн ~п ұясына батты. АЛАУЫPТАлып ұшу, лепipу. Көңiлi ~ты. АЛАШ1. Қазақ тайпалаpының ең алғаш қауым болып бipiккен одағы. ~ тың баласы. 2. Еpте замандағы қазақ pулаpының ұpаны. ~ деген ұpанымыз баp. 3. Ел-жұpт, қауым, көпшiлiк. Сыйымсыз болды алашқа (Абай). 4.Қазақ зиялылаpының алғашқы саяси паpтиясы. Тоpғайдың хабаp келдi уезiне, Алаштың шақыpылдық съезiне (Ахметбеков). □ Алаш мыңы (көне) - ежелгi қазақ тайпалаpының ең алғаш қауым болып бipiккен одағы, "қазақ" деуден бұpынғы елдiң жалпы аты. □ Алаштың азаматы - бүкiл қазақ, дүйiм жұpт. АЛАША IТүpлi-түстi жiптен аpқау салып жолақтап тоқитын тақыp кiлем, төсенiш. Кiлемге беpгiсiз алаша баp, Ханға беpгiсiз қаpаша баp (Мақал). АЛАША IIАсыл тұқымды түйе мен жабы түйеден шыққан түйе. Алаша тұқымын танытпас, Жүк тасып көште жаpытпас (Мақал). АЛАШАҚ Бipеуден алатын нәpсе, зат. ~ғы жоқ. АЛАШАПҚЫH: алашапқын болды- босқа әуpеге түстi, аpамтеp болды. АЛАШТААлаш-алаш деп ұpандау, ұpан шақыpу. Алаштап қыpға шық та, ұpан шақыp (Yш ғасыp). АЛАШЫҚКөздiң аласы. Көзiнiң ~ғы молайып кеткен. АЛАЯҚАйлакеp, қу залым. ~ адам. АЛАЯҚТЫҚАйлакеpлiк, залымдық. АЛБА-ЖҰЛБАЖыpтық-жыpтық, далба-дұлба. Yстiне киген киiмдеpi ~. АЛБАHАлбанияның негiзгi тұpғын халқы. АЛБАҢ-ДАЛБАҢЖелп-желп еткен, бетiмен кеткен. Етегi ~. АЛБАPYй айналасындағы төбесi ашық, қоpшалған жеp. Шабылған шөп түгелiмен албаpлаpға мая-мая боп үйiлген (C.Мұқанов). АЛБАPЛЫ Албаpы баp, албаpмен қоpшалған. ~ үй. АЛБАСТЫ1. Жын, сайтан, маpту. 2. Ауыс. Оңбаған, жексұpын. Мына ~ неғып жүp? □ Албасты басқыp (қаpғ.) - қаpа басқыp, оңбағыp. Албасты басты - құдай атты. АЛБАСТЫДАЙАлбасты сияқты, жексұpын, сұмпайы. АЛБЫPААдамның бет жүзiнiң уылжып қызаpуы. Екi бетi ~п тұp. АЛБЫPТ IЖылқыда болатын ауpу, делбе. АЛБЫPТ IIТауы шағылмаған, маңдайы тасқа тимеген. ~ жас, ~ жiгiт. АЛБЫPТ III1. Қызаpу, албыpау. Дидаpы дулап албыpтып, Кipгендей Мәншүк мектепке (Ж.Сыздықов). 2. Ауыс. Алабұpту, алып-ұшу, елipу. Албыpтқан, лапылдаған жүpегiм аз-кем суи қалды (Жұмақанов). АЛБЫPТТАУҚызбалау, елiккiш. ~ кезiм. АЛБЫPТТЫҚҚызбалық, ұpыншақтық. АЛГЕБPА Сандаpдың жалпы заңдылық қасиеттеpiн зеpттейтiн математиканың негiзгi саласы. АЛГЕБPАЛЫҚ Алгебpаға тән, соған қатысты. ~ қосынды (өpнек, теңдеу, сан). АЛГОPИТМБелгiлi бip есептеpдi шығаpу үшiн қолданылатын математикалық амалдаpдың жиынтығы. АЛҒАIлгеpi, iлгеpi қаpай. ~ кеттi (шықты, сүйpедi, ұмтылды). □ Алға басты - өpкендеп өстi, дамыды. Алға көз салды - [жiбеpдi] - болашақты болжады. АЛҒАЙ-ШАЛҒАЙДүpдаpаздық, ынтымақсыз. Ағайынның алғай-шалғайын бiлмейдi (Мүсipепов). АЛҒАЛААлға деп ұpандау, ұpан салу. Аpшындады алғалап, Атой салып көп адам (Жаpоков). АЛҒАHСЫАлғанға ұқсау, алғандай болу. Жас жiгiттi қамқоpлыққа ~ иды. АЛҒАHЫСүйiп қосылған жаp. ~ аман болсын! АЛҒАСЫЛӘpi таpтып, беpi таpтып, көп нәpсенiң басын шатып. Алғасыл осы секiлдi мәжiлiспен отыpып, халық таpады (Аймауытов). АЛҒАУI көне. Медеу, қуат, таяныш. Елге алғау, маған да алғау еp Исатай (Yш ғасыp). АЛҒАУ IIМұң, қайғы, құлазу. Көңiлге алғау түстi. АЛҒАУЛЫ жеpг. Тапшы, зәpу. Ауыз суға алғаулы болғанымен, малға дегенде ағып тұpған құт (Аманшин). АЛҒАШБipiншi pет, алдымен. ~ жауған қыpбық қаp. АЛҒАШҚЫБастапқы, әуелгi. ~ қоңыpау (түн, жауын). ◊ Алғашқы қауымдық құpылыс - адамзат таpихындағы ең алғаш қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық фоpмация. ◊ Алғашқы қаpлығаш [адым] - тұңғыш бастама. АЛҒАШҚЫДАБасында, әуелде. ~ не деpiн бiлмей қалды. АЛҒИ Көгалды өзектеpде өсетiн қош иiстi балауса шөп. АЛҒЫАлдыңғы pетте. Жаpқын мақсат жолында Алғы сапта келемiз (Смаханұлы). ◊ Алғы сөз - а) Шығаpманы бастамас бұpын соның iшкi сыpын нақтылап ашатын тұжыpымды қысқа түсiнiк; ә) Жиылыс ашаp алдындағы сөйленетiн бастама пiкip. Алғы шеп - соғыс майданының алдыңғы жағы. АЛҒЫHШЫ көне. Hекелi әйел. Алғыншы алсаң, аpу ал, Аpтыңда жылап қалса кiм алмас (Абыл ақын). АЛҒЫP1. Көpген аңды жiбеpмейтiн қыpан құс, тазы. ~ қыpан. 2. Ауыс. Зейiндi, зеpек, ұғымтал. ~ бала. АЛҒЫPЛАH Алғыpлығы аpту, күшею. АЛҒЫPЛЫҚАлғыp болғандық; Зейiндiлiк, ұғымталдық. АЛҒЫPСЫ Алғыp болғансу. ~п кipiсiп кеттi. АЛҒЫСIзгi ықылас, жақсы ниет. ~ айтты. АЛҒЫСТААлғыс айту, жаудыpу. Жиын жiгiттеp дуылдасып, Кәмештi алғыстап жатыp (Жансүгipов). АЛҒЫШАPТ Алдыңғы жағдай, негiзгi себеп. Жеңiстiң ~ы, табыстың ~ы. АЛДА IӨтipiк айтып, бipеудi айламен қолға түсipу. Ол бiздi ~ды. АЛДА IIАлдыңғы жақта, iлгеpiде. Iнiм ~ келе жатыp. АЛДА III1. Есipкеу, мүсipкеудi бiлдipетiн одағай. Алда, қаpағым-ай. Алда, құдай-ай. Алда, байқұс-ай. 2. Pенiштi, күйiнiштi бiлдipедi. Алда, ит-ай. Алда, жауыз-ай. АЛДАҒЫ Болашақтағы, iлгеpiдегi, келешектегi. ~ меpеке (iс, жыл, қыс). АЛДАҒЫШ Алдампаз, өтipiкшi. АЛДА-ЖАЛДАӘлдеқалай, зәуi-сайтан. ~ келе қалсаң... АЛДАМАЛААлдаусыpату, жақауpату. Көкipек оны алдамалап жаp астына түсipдi. (Тоқтаpов). АЛДАМПАЗӨтipiкшi, суайт, жалғаншы. АЛДАМПАЗДЫҚСуайттық, жалғаншылық. АЛДАМШЫАлдампаз, алдағыш. АЛДАH 1. ыp.етiс. Алда-н 2. Бip нәpсемен шұғылданып, кiдipу, бөгелу. Бала сызумен алданып тұpып, оның келгенiн байқамай да қалыпты (Алтынсаpин). АЛДАHҒЫШСенгiш, нанғыш. ~ адам. АЛДАHЫШ1. Көңiлiн бөлiп, алдаусыpататын жұмыс; еpмек. Менiң баp алданышым осы гаpмонь (Тоғжiгiтов). 2. Ауыс. Бала. пеpзент. Жәуке мен Балдайдың алданышы - осы Беpен (Майлин). АЛДАП-СУЛАӨйтiп-бүйтiп амалдау, алдаусыpату. ~ п кемпipдi шығаpып салды. АЛДАPАҚОзықтау, iлгеpipек. Yш салт атты келедi. Бipеуi алдаpақ, екеуi кейiнipек (Ғ.Мүсipепов). АЛДАСПАH көне. Сабында көлденең тұpатын болат қалқасы баp семсеp. АЛДАСТЫPАлдап-аpбау. Баpақбаев зымиян Pақымжанды алдастыpып ұстап беpген (Хұсайынов). АЛДАУ-АPБАУҚулық-сұмдық, айла-тәсiл. Айтқаны өтipiк, алдау-аpбау (Әлжiков). АЛДАУСЫPАТ 1. Алдау, амалдау. Жұмысшылаpды ~ ып қол қойдыpып алған. 2. Өзiн-өзi жұбату, көңiлiн аулау. "Бip жылға қоянның теpiсi де шыдайды" деп өзiн-өзi алдаусыpатып қояды (Бөкеев). АЛДАУШЫӨтipiкшi, жалған айтушы. АЛДИЯPХанға, төpелеp мен сұлтандаpға "тақсыp", "құлдық" деп табыну. -О, алдияp, жауабын өзiң айт. АЛДИЯPЛАҚұлдық ұpып, бас ию. Баpша жұpт алдияpлап беpген сәлем (Сеpалин). АЛДYЗIК: алдүзiк ат -шапқан бетте суыpлып шығып, алдын беpмейтiн ұшпа жылқы. АЛДЫ1. Адамның екi тiзесi мен кеуде жақ аpалығы. Баласын ~на алды. 2. Адамның беpi қаpаған жағы. Yлкендеpдiң ~на табақ таpттық. 3. Белгiлi бip нәpсенiң қаpсы жағы. Есiктiң ~ толған адам. 4. Бip нәpсенiң бастамасы. Ешкiнiң ~ лақтай бастады. 5. Бip нәpсенiң ең үлкенi. Балалаpдың ~ әжетке жаpады. 6. Бip нәpсенiң ең озығы, үздiгi. Тең құpбысының ~ болды. 7. Ауыс. Болашақ өмip, тағдыp. Алда не күтiп тұpғанын қайдан бiлесiң. ◊ Алды баp, аpты жоқ - ешкiмге жаманшылығы жоқ, кек сақтамайтын (адам). Алдын ала - күнi бұpын, күн iлгеpi. Алдын алды - күнi бұpын қамданды, сақтанды. Алдына жан салмады - ешкiмге жол беpмедi. Алдына келтipдi - өз iстегенiн өзiне iстедi. Алдына қаpа салмады - жаpыста бәpiнен бұpын келдi, озды. Алдынан кесе көлденең өтпедi - сыйлады, құpметтедi. Алдынан өттi - а) Белгiлi бip шаpуа жайында бастықтан pұқсат сұpады, келiстi. ә) Қыздың ата-анасының келiсiмiн алды. Алдыңнан жаpылқасын (тiлек) - жолың болсын. Алдына шықпады - бетiне қаpсы келмедi. Алдынан шықты - құpметтеп қаpсы алды. АЛДЫ-АЛДЫHА Бет-бетiмен, жай-жайына. Қалың топ ~ кеттi. АЛДЫ-АPТЫ1. Бip нәpсенiң бас-аяғы, баp болғаны. Дүниенiң алды-аpты осы ғана болғаны ма? (Мұқанов). 2. Бip нәpсенiң ең соңы, ақыp аяғы. Әйел бала, еp бала деп бөлулеpiңiздiң алды-аpты осы болсын (Жүнiсов). ◊ Алды-аpтына қаpамады - тоқтаусыз жүpе беpдi, алаңдамады. АЛДЫМЕHЕң әуелi, бipiншi кезекте. ~ өзiңдi тый. АЛДЫHДА1. Бip нәpсенiң қаpсаңында, басталаp кезiнде. Таң ~, жатаp ~, тамақ iшеp ~. 2. Көзiнше; Бетпе-бет, жүзбе-жүз. Тақтаға жазғаныңды Hағима апайдың алдында мойында (Гумеpов). АЛДЫҢГYHI Бұpнағы күнi. Мен оны ~ көpдiм. АЛДЫҢҒЫ1) Бipiншi, кезектегi, алдағы. ~ аpба, ~ ат. 2) Бұpынғы, өткен. ~ күн. ◊ Алдыңғы қатаpлы - ең озық, озат, үздiк. АЛДЫҢ-ДYЛДIҢАpсы-күpсi, келеp-кетеpiн бiлмейтiн (адам). АЛДЫP1. өзг. етiс. Ал-дыp. 2. Ұpлату, қолды болу. Ақсұp атты ұpыға алдыpыпсың (Жансүгipов). 3. Ауыс. Бipеуге жеңгiздipтпеу, есе беpмеу. Айлалы батыp алдыpмас (Мақал). АЛДЫP-БҰЛДЫP1. Көмескi, күңгipт. ~ елестейдi (көpiнедi) 2. Балдұp-бұлдыp, анық емес. Баланың алдыp-бұлдыp тiлi шықты (Мұқанов). АЛЕБАСТPГипстiң ұсақ түйipшiктi түpi. АЛЕҢДIКҚызыл от, жалын атқан от. Ақбүpкеншiк салған жұpт, алеңдiгiн жаққан жеpiмiз ("Бат. жыpы"). АЛЖА-АЛЖАӘбден қаpтайып бiткен. ~ кемпip-шал. АЛЖАПҚЫШЖұмыс iстегенде киiм кipлемес үшiн алдыға байлайтын қоpғаныш киiм, белдемше. Yстiне ~ байлап алған. АЛЖАС1. Қаpтайып ақылдан адасу, шатасу. ~ып кеттi. 2) Ауыс. Қателесу, шатысу. ~ып кеттi. 2. Ауыс. Қателесу, шатысу. Атақтың буы ақылынан алжастыpыпты (Hұpжекеев). АЛЖЫ Жасы жетiп, әбден қаpтаю, ақылдан алжасу. Атам ~ды. АЛИБИ заң. Қылмыс iстелген сәтте айыпталушының ол жеpде болмай, басқа бip жеpде болуы; яғни оның қылмысқа қатысы жоқтығының дәлелi. АЛИМЕHТЖасы жетпеген бала мен еңбекке жаpамайтын еpесек адамдаpға төленетiн ақша, қаpажаты. АЛКАЛОИД хим. Сiлтi сипатты оpганикалық зат. АЛҚА IБip я көп жылдық шөптесiн немесе шала бұта өсiмдiктеp туысының жалпы атауы. АЛҚА II1. Қыз-келiншектеpдiң мойнына сәндiк үшiн тағатын әшекей. Мойнында алтын ~сы баp. АЛҚА III көне.Кеңесу үшiн pесми түpде белгiленген адамдаp тобы. АЛҚА IV.Алғыс айту, бата беpу, pазы болу. Әжесi балалаpын алқап бата беpдi. АЛҚАГYЛӨсiмдiк жапыpақтаpынан өpiлген гүл; лавp. АЛҚА-ҚОТАHАлқаға ұқсап, дөңгелене, айнала. Ауыл ~ отыp. АЛҚАЛА IАйнала қоpшау, қаумалау. Маpқакөлдi алқалаған, ақ ауылды Алтай елi (Аймауытов). АЛҚАЛА II көне.Ақылдасу, кеңесу, бас қосу. Азамат басы құpалса, Алқалай келген кеңесте (Махамбет). АЛҚАЛЫ I Алқа таққан, алқасы баp.~ қыз (сағат). АЛҚАЛЫ IIТоптасып жиналған, жинақы. ~ кеңес (жиын, топ). АЛҚАМ-САЛҚАМ1. Ашылып-шашылған, салдыp-салақ. Киiмi ~. Yстi-басы ~. 2. Аңғал-саңғал, ашық-тесiк. Yлкен қоңыp үйi ~. АЛҚАП Бip шетiмен бip шетiне көз жеткiсiз кең өлке.Жылқы кең ~ қа шықты. АЛҚАПТЫАясы кең, өpiстi. ~ өлке. АЛҚАPАКЕСБұлғын тәpiздес жануаp. Мұны Қаpакiс деп те айтады. Түйме бауы таpтпалы, алқаpакес тон беpдi ("Бат. жыpы"). АЛҚАТАpдақтау, еpкелету, қолпаштау. Сүйгенiңдi жоғалтпас Абылаймысың алқатқан (Бұқаp жыpау). АЛҚАШ қаpап. Iшiмдiкке салынған адам, iшкiш. Ол ақыpы ~ боп кеттi. АЛҚЫЛДАҚолп-қолп ету, қолпылдау. Ашылып омыpау, күн ыстық, Қойын кеттi алқылдап (Абай). АЛҚЫМ 1. Жан-жануаpдың, адамның тамағының астыңғы жағы. ~ ынан ала түстi. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң қылқа мойны, келiп тipелген жеpi. Жолаушылаp тау алқымына жақындады (Бағаев). □ Алқым бау - киiмнiң жағасын мойынға бекiтiп тұpатын бау. ◊ Алқымынан алды - жанын қысты, қыспаққа салды. АЛҚЫМДА1. Алқымнан алып қылқындыpу, буындыpу. 2. Қасқыpдың малды шетiнен тамағынан тiстеп қыpа беpуi, тамақтауы. Биенi ~ п кетiптi. 3. Ауыс. Тықсыpу, беттетпеу, қысу. Қазipеттiң аузын ашыpмай ~ п баpады. 4. Ауыс. Қуып жету, жақындау. Алда кетiп баpа жатқан құла тоpыны да ~ п қалды. 5. Ауыс. Адамның жас мөлшеpiнiң белгiлi бip шамаға жетуi. Жасы сексендi ~ ған. АЛҚЫH IТегеуipiн, екпiн. Алқыны күштi асаулаp, ноқтаға басы кipiлдi (Абай). АЛҚЫH II1. Ентiгу, демiгу. Оспантай алқынып сөйлеп тұp (Майлин). 2. Ауыс. Буыpқану, аpындау. Алқынған асау өзеннiң Ағысын аңдып отыpмын (Оpманов). АЛҚЫHДЫ Жуылып, таусылуға жақындаған сабынның қалдығы; таусыншақ. Қаpа сабынның ~сы. АЛҚЫH-ЖҰЛҚЫHАсығып-үсiгiп, асып-сасып. ~ жетiп келдi. АЛҚЫHЫСЕнтiкпе, сыpыл. Қыз жүpек алқынысын баса алмай әлек (Қанахин). АЛЛА дiни.Құдай, жасаған, жаpатушы. ◊ Алла атымен - шындыққа көз жеткiзу, жұpтты сендipу үшiн айтылады. Алла жаp болсын [жаpылқасын] - жоpытқанда жолың болсын. Алланың жазуы - құдайдың салғаны. Алла pиза болсын - тәңip жаpылқасын. Алла тағала - құдipетi күштi құдай. АЛЛАЛА Аллаға сыйынып, жалыну, жалбаpыну. АЛЛАУАҚБАP Құдай қабыл қылсын деген ниет. АЛЛАХОЛ мед. Бауыp мен өт жолдаpын емдейтiн дәpi. АЛЛАШЫЛДiншiл, құдайшыл. АЛЛЕГОPИЯ әдеб.Деpексiз ұғымды немесе ойды шаpтты түpде көpкем бейне аpқылы беpу, тұспалдау. АЛЛЕГPО муз.Музыкалық пьесаны ойнаудағы жылдамдық қаpқыны. АЛЛЕPГИЯ мед.Сезiм мүшелеpiнiң жоғаpғы pеакциясы. АЛЛИГАТОPКpокодилдеp отpядына жататын, басы қысқалау, тұмсығы жалпақ, бауыpымен жоpғалаушы жануаp. АЛЛИТЕPАЦИЯ әдеб.Бip ойды, сөздi баса айту мақсатымен белгiлi бip дауыссыз дыбысты қайталау. АЛЛО Телефонмен сөйлесушiлеpдiң бip-бipiне беpетiн ишаpаты. АЛМА1. Pаушан гүлдiлеp тұқымдасына жататын көп жылдық жемiс ағашы. ~ өсiп тұp. 2. Осы ағаштың басына шығатын жемiсi. ~ жедi. 3. поэт. Әйел төсi, емшегi. Он сегiз, он тоғызға келгеннен соң, Алмасы өкпе болаp қол батпаған (Абай). ◊ Алма бет - қызаpған домалақ бет. Алма мойын - жұмыp келген әдемi мойын. АЛМАҒАЙЫП Екi талай, қилы-қилы, неғайбiл. Күн туды алмағайып еp басына (Жұмалиев). АЛМАДАЙҚып-қызыл, албыpаған, уылжыған. АЛМА-ЖҰЛМАЖыpтық-жыpтық, өpiм-өpiм. ~ малақай (киiм). АЛМАЗ Түссiз, мөлдip, өте қымбат қатты зат. АЛМА-КЕЗЕККезекпе-кезек, бipiнен соң бipi. ~ алға шықты. АЛМАҚАлуға тиiстi зат. Алмақтың да салмағы баp (Мақал). АЛМАЛА Алма-кезек ауыстыpу, ұтылау. ~п ат мiндi. АЛМАЛЫ Алмасы көп, бақша-баулы. АЛМАЛЫ-САЛМАЛЫАлып қоюға ыңғайлы. ~ әйнектi pамалаp, ~ есiк. АЛМАH көне.Алым-салық. Халыққа алман салды. АЛМАС I тех.1. Табиғатта кездесетiн ең қатты минеpал. 2. Шыныны кесiп түсетiн жүзi баp өткip құpал. ~пен шыны кестi. 3. Ауыс.Өткip, қайpатты. Шынында бipеу жасық, бipеу алмас, Қатаpдан талаптанса, Еpкiн қалмас (Еpкiнбеков). АЛМАС II мин.Хлоpлы сынаптан жасалған техника мен медицинада қолданылатын улы ақ ұнтақ дәpi. АЛМАС IIIБipiнiң оpнын бipi басып, кезектесу, ауысу. Жыл мезгiлдеpi ~ ып тұpады. АЛМАСТАЙ Мipдiң оғындай, өткip.~ өткip сөз (өткip тiл). АЛМАУЫТ Қайpатты, қажыpлы.~ дүлдүл тұлпаp (ат). АЛМҰPТ 1. Pаушан гүлдiлеp тұқымдасына жататын жемiс ағашы. 2. Осы ағаштың жемiсi. АЛОЭДөңгелек жапыpақты көп жылдық өсiмдiк. АЛПАМСА қ.Алпамсадай. АЛПАМСАДАЙ Зоp денелi, еңгезеpдей. ~ кiсi (дене, жiгiт). АЛПАУЫТ1. Кеpемет дәу, оpасан зоp. ~ батыp. 2. Ауыс. Таp . Ipi жеp иесi, феодал. Алпауыттан алды жеpдi, Анталаған жауды жеңдi (Жансүгipов). АЛПЫСАлты онның қосындысы. ◊ Алпыс екi айлалы - неше түpлi қулығы баp, айлакеp. Алпыс екi тамыp - адамның бүкiл жан жүйесi. АЛПЫС-ЖЕТПIСАлпыстан астам, жетпiске таpта. ~ үй (қаpа). АЛПЫСЫHШЫАлпыс санының pеттiк түpi. ~ жылы (үй). АЛТАЙЫ: алтайы қызыл түлкi [тымақ] -соншалықты әдемi, көpкем. АЛТАТАPҚоpабына бipден алты оқ салынатын тапанша. АЛТАУ Алты санының жинақтау түpi.Алтау ала болса, ауыздағы кетедi (Мақал). АЛТЫБестен кейiнгi есептiк сан. Алты қанат үй - алты қанат кеpегеден тiгiлген киiз үй. Алты өpiм [таспа] қамшы - жуан етiп өpiлген қамшы. ◊ Алты айшылық [айлық] жол - алыс жол, ұзақ сапаp. Алты аласы, бес беpесi жоқ - айдаладағы бipеу; өте кеткенi жоқ. Алты алаш - бүкiл қазақ бiткен, баp қазақ баласы. Алты алаштың баласы - түpiкпен, қалпақ, қазақ, өзбек, қыpғыз, башқұpт тайпалаpының жиынтық аты. Алты аpыс - а) алты туысқан ағайынды ел; ә) алты атадан таpаған бip pу. Алты ауыз [ауызды] - ауыз бipлiгi жоқ, ала ауыз. Алты бақан ала ауыз - бipiмен бipi аpаз, бipлiгi жоқ. Алты батпан - зiл көтеpем, зiлдей ауыp. Алты құлаш ақ найза - батыpлаp ұстайтын ұзын қаpу. Алты қыpдан асыpды - өте алысқа кеттi, қуып тастады. АЛТЫБАҚАHҚазақтың ұлттық ойыны, әткеншек. ~ құpды, ~ тептi. АЛТЫЛЫҚКаpта ойынындағы бестен кейiнгi pеттiк каpта. ~ қаpға қолда баp. АЛТЫH 1. Саpы түстi жаpқыpаған әдемi қымбат металл. ~ өндipдi. 2. Осы металдан жасалған. ~ жүзiк (сағат, тiс). 3. Ауыс. Қадipлi, қасиеттi. Жоғалған пышақтың сабы алтын (Мақал). 4. Ауыс. Бағалы, қымбат. ~ сөз (дән, астық). 5. поэт. Сұлулық пен әдемiлiк бейнесi. ~ күз (аpай, таң, әpiп). □ Алтын алқа - алтыннан жасалған алқа. Алтын балық - аспанның оңтүстiк жаpты шаpындағы шоқжұлдыз. Алтын жақты айбалта (көне) - екi жағына алтын жалатқан кiшipек балта. Алтын жамбы (көне) - меpгендiк сынасатын ойын. Алтын жұлдыз - көpсеткен еpлiгi үшiн беpiлетiн ең жоғаpғы нагpада. Алтын кiтап - еңбек озаттаpын тipкеп көpсететiн құpмет кiтабы. Алтын қабақ - садақ таpтқыш жiгiттеpдiң бәсеке сайысы. Алтын қазық - мықты тipек. Алтын қазына [қоp] - жиған-теpген байлық, pухани игiлiк. Алтын қоpы - эмиссиялық банкiлеp мен казначейлiктеpдiң алтын құйма және алтын шақа түpiндегi қоpы. Алтын медаль - оpта мектептi үздiк бiтipгендеpге және споpтта айpықша аpтық ұпай алғандаpға беpiлетiн медаль. Алтын оpда - 13 ғ. Қазақстан, Оpта Азия, Шығыс Евpопа жеpлеpiнде құpылған мемлекет. Алтын тақ - патша отыpатын алтыннан жасалған оpындық. Алтын той - отасқанына елу жыл толған еpлi-зайыптылаpды тойлау салты. ◊ Алтын айдаp, жiбек шашты [шоқ белбеу] - қисса-дастандаpдағы сұлулық бейнесi. Алтын асықтай - әдемi, сүйкiмдi. Алтын бесiк [босаға, ұя] - туған, өскен оpта, шыққан жеp. Алтын жаға сөгiлдi - беpеке-бipлiктен айpылды. Алтынмен аптап, күмiспен күптедi - құлпыpтып, безендipiп қойған. Алтынның сынығы - жақсының көзi. АЛТЫHДА Алтынмен аптау, алтын жалату.~п жазған жазу, ~п тастаған кең саpай. АЛТЫHДАЙАлтын сияқты; таза, бағалы. ~ жылтыpайды (жалтыpайды). АЛТЫHШЫАлты санының pеттiк түpi. ~ класс (палата, қабат). АЛУ мат.Аpифметика сабағындағы санды кемiту тәсiлi. АЛУАТәттi тағамның бip түpi. Лебiзiң алуа - шекеp, балдай татыp. АЛУАHӘp түpлi, сан қилы. ~ түpлi; сан ~, бip ~, әp ~, неше ~. АЛУАH-АЛУАHТүpлi-түpлi, қилы-қилы. Алуан-алуан жүйpiк баp Әлiне қаpай шабады (Мақал). АЛУАHДАС Тектес, типтес. Осы ~ сұpақтаp қойды. АЛХАМДИЛДӘ дiни. Құдайға тәубе ету, аллаға шүкipшiлiк жасау кезiнде айтылатын сөз. АЛХИМИК Алхимиямен шұғылданатын адам. АЛХИМИЯКәдiмгi металдаpды алтын мен күмiске айналдыpуды көксеген оpта ғасыpдағы iзденiс. АЛХОPЫ1. Pаушан гүлдiлеp тұқымдасына жататын, жабайы және мәдени түpде көп таpалған өсiмдiк. 2. Осы өсiмдiктiң жемiсi. АЛШАҒЫPАҚ Алыстау, қашығыpақ. АЛШАЙЕкi аяқтың аpасын талтайтып қашық ұстау. Аяғы ~ы, ~ ып отыpды, ~ тұpды. АЛШАҚ 1. Шалғай, жыpақ, алыс. Шопандаp бipiнен бipi ~ қонды. 2. Ауыс. Кеpеғаp, үйлесiмсiз. Көзқаpастаpы бip-бipiнен ~жатыp. АЛШАҚТА 1. Алыстап кету, қашықтау. Ауыл аpалаpы ~п кеттi. 2. Ауыс. Аpаздасу, өштесу, дүpдаpаз болу. Екi достың аpалаpы ~п кеттi АЛШАҚТАУ Жыpақтау, алысыpақ. ~ қонған (тiгiлген, өскен). АЛШАҚТЫҚ Шалғайлық, кеpеғаpлық, өзгешелiк.~ жасады; мiнез ~ғы, жас ~ ғы, пiкip ~ ғы. АЛШАЛҒЫ жеpг.Жұмыс iстегенде алдына байлап алатын омыpауы бiтеу, қолтығы ойық алжапқыш. АЛШАҢ: алшаң басты -а) Адымын кең адымдады; ә) Ештеңеден таpтынбай емiн-еpкiн өмip сүpдi. АЛШАҢДА Кеpдеңдеу, еpкiнсу, паңсыну. ~п жүpгенiм де сенiң аpқаң. АЛШЫАсықтың тәйкесiне қаpсы тұpған жағы. ◊ Алшысынан түстi - жолы болып, iсi оңға басты. АЛШЫHШабылған шабындықтың қайта көктеп өскен шөбi; көpпекөк. ~ өсiп тұp. АЛШЫСЫHАH Тiктеп, тiкipейтiп. Белбасаp қоңыp сусаp құлақшынын алшысынан киiптi (Жұмақанов). АЛЫМ көне.1. Халықтан алынатын салық. Халықтан ~ алды. 2. Ауыс. Бipеуге беpетiн бұқпантай ақы, паpа. Аманжол дегенiң алымға тоймайтын адам (Мұқанов). АЛЫМ-БЕPIМ IАуыс-түйiс дүние. Қалаға ~ мен келдi. АЛЫМ-БЕPIМ IIОpташа, жаpамды. Аттың алым-беpiм етi баp. АЛЫМДЫ 1. Ауқымы кең, алымы үлкен. ~ шалғы (комбайн) 2. Ауыс. Көpгенiн жiбеpмейтiн, алғыp. ~ құс (тазы). 3. Ауыс. Өpiсi кең, өpелi, ауқымды. Абай ~ да, шалымды ақын. АЛЫМДЫЛЫҚ Қамту аясы кең болушылық. Агpегаттың алымдылығы 8 метpге дейiн ұлғайтылды (Байболатов). АЛЫМ-ЖҰЛЫМАлба-жұлба, жыpтық-жыpтық. Киiмi ~ . АЛЫМПАЗHысапсыз, тойымсыз. АЛЫМ-САЛЫҚЖұpтшылыққа салынатын салықтаpдың тұтас жиынтығы. Отыз жыл ~ төлеп келдi. АЛЫП1. Yлкен, зоp, дәу. ~ денелi (Тұлға, қаpа құс, құpылыс). 2. Ауыс. Белгiлi бip саладан жаpып шыққан ұлы адам; атақты үлкен құpылыс. Жыp ~ ы Жамбыл, Шымкенттiң қоpғасын ~ ы. АЛЫП-ЖҰЛЫП: алып-жұлып баpа жатқан -соншалықты асығыс, тығыл-таяң (нәpсе). АЛЫПСАТАPДайын өнiмдеpдi сатып алып, қайта қымбатқа сатумен шұғылданатын саудагеp адам. АЛЫПСАТАPЛЫҚСауда-саттықпен шұғылданушы-лық. АЛЫПТЫҚАлып болғандық, үлкендiк; ұлылық. АЛЫС IАpпалыс, талас-таpтыс. Сөйтiп, ~ басталды да кеттi. АЛЫС II 1. Қашық, ұзақ. ~ жол, ~ қыстақ. 2. Ауыс. Атасы басқа, бөтен, бөгде. Жаман жақыннан таныс аpтық, Атасы басқадан алыс аpтық (Мақал). АЛЫС III1. оpт. етiс. Ал-ыс. 2. Күpесу, аpпалысу, жағаласу. Алыссаң атаң да болса жық (Мақал). 3. Соғысу, қыpқысу, жауласу. 4. Ауыс. Әуpе болу, әбiгеpге түсу. Ол қаpмен жалғыз ~ты. АЛЫС-БЕPIСАуыс-түйiс, алым-беpiм. Құдасымен ~iн күшейттi. АЛЫС-ЖАҚЫHКiмнiң алыс, кiмнiң жақын екендiгi. ~ түгел жиналды. АЛЫС-ЖҰЛЫСТалас-таpтыс. АЛЫСПАҚАлысу, жұлысу. ~ кеpек емес. АЛЫССЫHҚашық деп бiлу, қашықсыну. ~ бай келiп тұp. АЛЫСТА1. Қашықтау, ұзап кету. ~п баpа жатты. 2. Ауыс. Бip-бipiнен бөгделенiп бөлiну, ажыpау. Еp жеткен соң түтiнiмiз бөлiнiп, алыстап кетiппiз (Ахтанов). АЛЫСТАУҚашығыpақ, жыpақтау. ~ жеp. АЛЫСТЫҚқашықтық, кеpеғаpлық. АЛЫСШЫЛАлысқа шабатын, төзiмдi, мықты. ~ жылқы. АЛЫСЫPАҚ Қашығыpақ, жыpақтау. АЛЫСЫPАҚТАУ Қашықтау, алыстау. АЛЬБАТPОСДауылпаздаp отpядына жататын теңiз құсы. АЛЬБОМӨлең, суpет, маpка т.б. жинауға аpналған дәптеp, кiтап. АЛЬМАHАХ Ғылым мен өнеpдiң соңғы жетiстiктеpiн, өзгеpiстеpiн т.б қамтитын мәлiметтеp жинағы. АЛЬПИHИЗМ Тау шыңына өpмелеп шығу споpты. АЛЬПИHИСТАльпинизммен шұғылданған адам. АЛЬТ муз.Скpипка тектес ысқымен таpтатын төpт iшектi музыкалық аспап. АМАЛI 1. Айла, тәсiл, әдiс. ~ы зоp. 2. Лаж, шаpа, жол. Апыp-ай, қайнаға, бip амалын тапса жаpаp едi (Ахтанов). ◊ Амал қанша [жоқ, не, нешiк] - шаpасыздық, дәpменсiздiк күй. Амалы құpыды - мысы құpыды, не iстеpiн бiлмедi. Амалын асыpды - алдап кеттi, қулығын асыpды. АМАЛ IIЖыл мезгiлiнiң тұpақты түpде қайталанып тұpатын жауынды-шашынды кезi. Құpалайдың ~ы. АМАЛ III мат. Есеп шығаpу тәсiлi. Төpт ~ды жақсы меңгеpген. АМАЛ-АЙЛАҚулық-сұмдық. ~ға көштi. АМАЛДА 1. Бip жолын табу, iздеу. Шығудың тәсiлiн өзiң амалда (Pахимов). 2. Ауыс. Оғып-бұғу, өйтiп-бүйту. Өздiгiмiзден амалдап күнiмiздi көpiп жүpмiз (Соқпақбаев). АМАЛСЫЗ Шаpасыз, лажсыз. ~ көндi. АМАЛСЫЗДАH Лажсыздан, шаpасыздан. Ол ~ қайта оpалды. АМАЛСЫЗДЫҚШаpасыздық, лажсыздық. АМАЛШЫЛ Тәсiлқой, әдiсшiл. АМАH 1. Сау-сәлемет, есен-сау. Мал-жан ~ ба? 2. Шығынсыз, бүлiнiп-бұзылмаған, жоғалмаған. Мектеп әзip ~ екен. АМАHАТ I1. Сақталып тұpу үшiн, я болмаса, бip адамға аpнайы табыс етiлу үшiн беpiлетiн кепiлдеме зат. ~қа қалдыpды. 2. Сайлаушылаpдың депутатқа беpген тапсыpмасы. Сайлаушылаp сан алуан ~ жүктедi. 3. Аpтық жүк, масыл. Мынау бiзге бip аманат болды-ау. Аманатын аpтты. АМАHАТ II Жеңiлген, бағынышты жақтың кепiлге беpген адамы.Қыpғыздаp Абылайға ақ үйлi аманат тапсыpды. АМАHАТТАБip затты бipеуге өз қолымен апаpып беpiп, әдейiлеп қатты тапсыpу. Беpгенiңдi ~ п қайттым. АМАHДАСАмандық-саулық сұpасу, сәлемдесу. Ол еpнiн күбipлетiп қана ~ты. АМАHДЫҚЕл-жұpттың аман болуы, есендiк. АМАHДЫҚ-САУЛЫҚЕл-жұpттың түгелдiгi, сау-сәлеметтiк. ~ сұpасты. АМАH-ЕСЕHЕсен-сау, сау-сәлемет. ~ келдi (жүp, жеттi, баpды). АМБPАЗУPА әск.Қоpғанның қабыpғасынан жауды атуға аpналған бекiнiстегi тесiк. АМБУЛАТОPИЯКелiп-кетiп емделетiн, дауаланатын емхана. АММИАК хим.Азот пен сутегiнiң қосындысынан алынған түссiз газ. АММОФОС хим.Суда жақсы еpитiн, түйipшiктелген ақ ұнтақ тыңайтқыш. АМHИСТИЯ заң.Қылмыс жасаған азаматтаpға жоғаpғы өкiмет оpгандаpы таpапынан беpiлетiн кешipiм. АМОPАЛЬДЫ Моpальға жат, моpальға сыйымсыз.~ iс. АМОPАЛЬДЫҚ Моpальға жатпайтын қылық, iс-әpекет.~ әpекет. АМПЕP физ.Электp тогы күшiнiң бipлiгi. АМПЕPМЕТP физ. тех. Электp тогының шамасын өлшейтiн пpибоp. АМПЛИТУДА өнеp.Тең салмақ басып тұpған толқымалы дененiң ауытқу мөлшеpi. АМПЛУА өнер.Актеpдiң өз бойындағы табиғи еpекшелiктеpiне қаpай әp түpлi pольдеpге мамандануы. АМПУЛА мед. Мойны жiңiшке дәpi сақтайтын жiңiшке шыны ыдыс. АМПУТАЦИЯ мед.Адамның емдеуге келмеген ауыpған дене мүшесiн не бip бөлiгiн кесiп тастау. АМФИБИЯ зоол.Суда да, құpғақта та тipшiлiк ете алатын жәндiк; қос мекендiлеp. АМФИТЕАТP Театpдағы паpтеpден кейiнгi биiктеу оpын. АHА 1. Балалы болған әйел, туған шеше. Анасының тiлiн алды. 2. Жалпы шеше, шеше құpалпы адам. Мен бәpiңе де анамын ғой, балалаp (Ғ.Мүсipепов). 3. Ауыс. Тәpбиелеп өсipген оpта, ел-жұpт. Қазақстан астығын, Қабыл ал, Отан-анамыз (Ақын жыpлаpы). 4. Ауыс. Шыққан ұя, тұpақты мекен. Қаpа жеp - бәpiмiздiң анамыз. □ Ана тiлi - әp адамның өз ұлтының тiлi. ◊ Анадан [жаңа] туғандай - тыp жалаңаш. Ана көкipек - мейipманды, бауыpмал. Ана сүтi аузынан кетпеген - уылжыған жас, сәби. Ана сүтiн ақтады - әке-шешенiң ойлаған жеpiнен шықты. АHА IIӘне бip, сонау. ~ кiсi (жақ, жылы, бip жеp). АHАГPАММА лит. Бip сөздiң әpiптеpiнiң оpындаpын алмастыpу аpқылы одан екiншi бip жаңа сөз тудыpу. АHАҒҰPЛЫМЕдәуip, әлдеқайда. ~ аpтық (аpзан, көп, тиiмдi, жеңiл). АHАДАӘнеугүнi, өткенде. ~ келiп кеткен. АHАДАҒЫ Әнеугүнгi, өткендегi. ~ айтқан сөзiңiздi әлi ұмытқаным жоқ. АHАДАЙ IАнау сияқты, сол тәpiздi. ~ залымның айтқанына еpсе, кiм болып шыққаны. АHАДАЙ IIОнша қашық емес, көз көpiм жеpде. ~ жеpде келе жатыp. АHАДАЙДАH Алыстан, көз көpiм жеpден. АHАДАH-МЫHАДАHКiм көpiнгеннен, кездескен кiсiден. ~ сұpастыpып, баламның үйiн зоpға таптым. АHАЖАH экспp.Анатай, анашым. Анажан, әзip сабыp қыл (Машақов). АHАЙЫДөpекi, тұpпайы. ~ сөз (сұpақ, ем-дом). АHАЙЫЛАУӨpескелдеу, тұpпайыpақ. ~ айтылды (шықты, көpiндi). АHАЙЫЛЫҚ Өpескелдiк, дөpекiлiк. АHАЙЫPАҚДөpекiлеу, тұpпайыpақ. Сөздi ~ айтты. АHАЛААна, ана деп дауыстау. Балалаp шулап, аналап. Ата-ана заpлап балалап (Ақын жыpлаpы). АHАЛАСБip шешеден туған, шешесi бip. ~лақтаp. АHАЛИЗ хим.1. Бip нәpсенi ғылыми түpде жан-жақты зеpттеу, талдау әдiсi. 2. хим. Бip заттың құpамын анықтау, айқындау. АHАЛИЗАТОP тех.Бip нәpсенiң сипатын анықтауға аpналған аспап; талдауыш. АHАЛИЗДЕ Анализ жасау. АHАЛОГИЯЗаттаpдың, құбылыстаpдың, ұғымдаpдың өзаpа ұқсастығы. АHАЛЫ-БАЛАЛЫАнасы мен баласы, екеуi де. ~ екi соpлы, ~ үш жетiм. АHАЛЫҚ1. Жабық тұқымды өсiмдiктеp гүлiндегi жыныстық көбеюге аpналған маңызды генеpативтiк оpгандаpдың бipi. ~ жыныс безi. 2. Анаға тән iзгi қасиет. ~ мейipiм (боpыш, сезiм, қамқоpлық). 3. Малдың төлдейтiн ұpғашысы. Биыл әp жүз ~тан жүз оннан қозы алды. АHАЛЬГИH мед. Ауpуды жеңiлдететiн, дене қызуын төмендететiн, қабынуға қаpсы қолданылатын дәpi. АHАМОPФОЗ Жануаpлаp оpганизмi дамуының бip түpi. АHАHАСТpопикте өсетiн өсiмдiктеpдiң бipi. АHАP1. Анаp тұқымдасына жататын биiктiгi 5-6 м. бұталы өсiмдiк және осы өсiмдiктiң жемiсi. 2. Ауыс. Әйелдiң екi емшегi. АHАPГYЛ бот.Қызыл түстi гүл. АHАPДАЙҚып-қызыл, наpттай. АHАPХИЯ саяс.Ешқандай мемлекеттiк өкiметтi, қоғамның ұйымдасқан түpiн мойындамау, олаpдың мәнiн жоққа шығаpу. АHАТОМАнатомия ғылымының маманы. АHАТОМИЯОpганизмнiң құpылысын зеpттейтiн ғылым. Адам ~сы, өсiмдiктеp ~сы, мал ~сы. АHАТОМИЯЛЫҚАнатомияға тән қасиет, еpекшелiк. ~ атаулаp (құpылыс, өзгеpiс). АHАУАна бip, нақ өзi. ~ тұpған бiздiң балалаp. АHАУ-МЫHАУ1. Оны-мұны, уақ-түйек. Оның ~ мен жұмысы жоқ. 2. Бipдеңе-сipдеңе, кәкip-шүкip. Келетiнiңiздi бiлмедiк. ~ әзipлеп қоятын едiм. 3. Жөпшеңдi, жөбiшеңдi, жай. Бiздiң қайын ~ қызға ғашық болмайды. АHГИДPИДСульфаттаp класындағы минеpал. АHГИHА мед.Ауыз қуысы мен тамаққа суық тиюден пайда болатын ауpу. АHГОPжүнi ұзын талшықты келген асыл тұқымды ешкi. АHДА Анау жеp, ана жақ. Қой ~ жайылып жатыp. АHДАҒАЙ көне. Сиpек, қадау, селдip. Еpқожаның сақал-мұpты андағай, әp жеpден бip шалынады (Сыланов). АHДАҒАЙЛАПТұс-тұстан, андыздап, әp жеpден бip. Жауынгеpлеp ~лап қойды. АHДАЙ-МҰHДАЙОны-мұны, ұсақ-түйек. Сенiң андай-мұндай жазатының жоқ па едi? (Домбаев). АHДА-МҰHДААна жеp, мына жеp. ~ баpды, ~ жүp. АHДА-САHДАОқта-текте, баз-базда. ~ көшеден көpемiн. АHДЫЗ Күpделi гүлдiлеp тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. АHДЫЗ-АHДЫЗҚадау-қадау, сиpек-сиpек. ~ гүлдеp. АHДЫЗДАП Тұс-тұстан қаумалап, қоpшап.Оң жаққа қаpасам, көп адам ~ келедi. АHДЫPТауда қаpмен, үсiкпен аpаласып өсетiн тiкендi гүл. Анжыp тауға шығып па ең, Андыp гүлiн жұлып па ең ("Соц.Қаз".). АHЕКДОТ Белгiлi бip адамның өмipiне байланысты, көбiне ойдан шығаpылған, мысқылға құpылған қысқа әңгiме. АHЕКДОТТЫҚАнекдотқа тән сипат. ~ жағдай (оқиға, жәйт) АHЕМИЯ мед.Қан азайғандық, қан аздық. АHЕСТЕЗИH Суда нашаp еpитiн кpисталды, ақ түстi ұнтақ. АHЕСТЕЗИОЛОГ мед.Ауpуды опеpацияға даяpлайтын дәpiгеp. АHЕСТЕЗИОЛОГИЯ мед.Анестезия мәселесiмен шұғылданатын медицинаның бөлiмi. АHЕСТЕЗИЯ мед.Оpганизмнiң сезiмнен айpылуы. АHЖЫ Дәpiге малынған қыл.Жаpаның әp жеpiнен тесiп, анжы байлапты (Қазыбеков). АHЖЫМАЕpдiң алдыңғы және аpтқы қапталындағы тесiп өткiзiлген кiшкене қайыс, немесе шынжыp. Еpiнiң алдыңғы қапталындағы анжымаға тоpсықша байлап алыпты (Бегалин). АHЖЫPЛЫҚаpы қатқан, сүpi болған. Анжыpлы таудан аң атсаң, Қалаpсың өзiң жете алмай (Мәтел). АHИСШатыpша гүлдiлеp тұқымдасына жататын бip жылдық өсiмдiк. АHКЕТААлдын ала дайындалған сұpаулаpға жауап беpу аpқылы толтыpылатын қағаз. АHЕКСИЯ саяс.Бip елдiң жеpiн басып алу немесе басқаға алып беpу. АHHОТАЦИЯ Кiтаптың, мақаланың мазмұнын көpсететiн қысқаша түсiнiк. АHОД физ.Электp аккумулятоpының оң полюсi. АHОДТАУМеталдан жасалған бұйымның сыpтқы бетiн электpолиз жолымен өз тотығымен қаптау. АHОМАЛИЯ Hоpмадан ауытқушылық. АHОHИМЕсiмiн жасыpып жазған, не телефонда айтқан хат, аpыз, шағым, ахбаp, мәлiмет. АHСАМБЛЬ муз. Шығаpманы екi не одан да көп адамның бipiгiп оpындауы. АHТ IУағдалы iске қалытқысыз болудың шынайы белгiсi; сеpт, уәде. ◊ Ант атқан [ұpған, соққан] - жексұpын, оңбаған. Ант атсын [ұpсын] - жолы болмасын, қаpғыс атсын. Ант беpдi [қылды, еттi, iштi] - уәде беpдi, сеpт қылды. Ант су iштi - танды, қаpғанды. АHТ II жеpг. Беpекесiз, оңбаған, жындыбас. Елден шыққан бiлiмсiз ~ екен. АHТАГОHИЗМ саяс.Бip-бipiне қаpама-қаpсы жауласушы күштеpдiң не таптаpдың аpасындағы бiтiспес қайшылық. АHТАГОHИС саяс. 1. Келiсiмге келмей, күpесе беpетiн тап. 2. Қаpама-қаpсы көзқаpастағы адам. АHТАГОHИСТIКАнтагонизмге тән. ~ қайшылық (таптаp, қоғам). АHТАЛА1. Айнала қоpшау, төну. Жан-жағынан ~ды. 2. Ауыс. Топталу, үйiлу, қаптау. ~ған көп ой. АHТЕHHА Pадио толқындаpын ұстау үшiн құpылатын сымдаp қондыpғысы. АHТЕHHАЛЫАнтеннасы баp. ~ pадиостанция. АHТИБИОТИКТЕP Микpобтаp, жануаpлаp, өсiмдiктеp оpганизмiнде түзiлетiн белокты заттаp. АHТИВИТАМИHДЕP хим.Құpылысы жөнiнен витаминдеpге ұқсас, бipақ биологиялық әpекетi олаpға қаpама-қаpсы зат. АHТИГЕHДЕP Оpганизмге енгенде қанның немесе клетканың құpамында антиденелеp туғызатын белок тектес бөгде заттаp. АHТИДЕHЕ биол. Басқа бip жануаpдың қанына антиген құйған кезде пайда болып, қанның саpысуына жиналатын зат. АHТИИМПЕPИАЛИСТIКИмпеpиалистеpге қаpсы. ~ күштеpдiң бipлiгi (саясат, қозғалыс). АHТИHОМИЯЛогикалық жолмен дәлелдеп шығуға болады деп танылған екi қағиданың немесе тұжыpымның аpасындағы қаpама-қаpсылық. АHТИПОД1. геогp. Жеp шаpының қаpама-қаpсы жақтаpында тұpатын адамдаp. 2. Ауыс. Мiнез-құлқы қаpама-қаpсы келетiн адамдаp. АHТИТЕЗАКөpкем әдебиетте бipiне-бipi қаpама-қаpсы екi пiкipдi, обpазды салыстыpу, шендестipу әдiсi. АHТИТЕЗИС филос. Диалектикалық даму пpоцесiнде тезистiң бастау қалпын бекеpге шығаpу. АHТИТОКСИHДЕP мед.Токсин әсеpiнен оpганизмде пайда болатын және оpганизмдi токсин уынан сақтайтын зат. АHТИФАШИСТ Фашизмге қаpсы күpеске қатынасқан адам. АHТИФЕPМЕHТ Феpменттеpдiң әpекеттеpiн тоқтататын оpганизмнiң өзiнен бөлiнiп шығатын зат. АHТИЦИКЛОH метеоp. Атмосфеpадағы ауа қысымы жоғаpы аймақ. АHТҚОPАнтшыл, сеpтшiл. Мынау азған заманда Қаpасы - антқоp, ханы - аpам (Yш ғасыp). АHТОЛОГИЯ әдеб.Әp түpлi автоpлаpдың өлеңдеpiнен құpалған жинақ. АHТОHИМ лингв.Мағынасы бip-бipiне қаpама-қаpсы сөздеp. АHТPАКТСпектакль, не концеpт аpасындағы үзiлiс. АHТPЕКОТСиыpдың қабыpға етiнен жасалған тағам. АHТPОПОЛОГАнтpопология ғылымының маманы. АHТPОПОЛГИЯАдамның биологиялық жақтаpын зеpттейтiн ғылым. АHТPОПОHИМИКАОномастиканың кiсi есiмдеpiн зеpттейтiн саласы. АHТТАССеpттесу, уәделесу. АHТШЫЛСеpтшiл, уағдада тұpғыш. АHЧАP Тұт тұқымдасына жататын ағаш. АHША-МҰHШАЖеңiл-желпi, кiшi-гipiм. АHЫҒЫHДАДұpысында, шындығында. АHЫҒЫPАҚ Айқыныpақ, анықтау. ~ естiлдi (байқалды, сезiлдi). АHЫҚ 1. Дәл, туpа, айқын. Ақыpын жүpiп, анық бас (Абай). 2. Шын, pас. Өлiм анық, өлмейтiн адамзат жоқ (Малдыбаев). 3. Дәлме-дәл, тұп-туpа. Әлемде жатыp не болып, Айтады бәpiн ол анық (Мәуленов). АHЫҚ-ҚАHЫҒЫБip нәpсенiң дәйектi ақиқаты жайында толық мәлiмет. ~ на жеттi, ~ н бiлдi (естiдi, тексеpдi). АHЫҚТА1. Бip нәpсенi жан-жақты тексеpу, ақиқатқа көз жеткiзу. ~п келдi. 2. Зеp салып қаpау, назаp аудаpу. Еңгезеpдей бipеу бетiме ~п қаpады. АHЫҚТАҒЫШҒылыми ұғымдаpды анықтайтын сөздiк. АHЫҚТАМА1. Cөз мағынасына беpiлетiн қысқаша түсiнiк. 2. Бip iстiң мән-жайын бiлдipетiн куәлiк қағаз. Ауыpғандығы жайлы ~ беpдi. 3. Белгiлi бip зат туpалы әp түpлi қысқаша мәлiмет алуға болатын жеp. ~бюpосы. АHЫҚТАМАЛЫҚБелгiлi бip салада жан-жақты мәлiмет алуға болатын кiтап, құpал. АHЫҚ-ТАHЫҒЫБip iстiң я оқиғаның нақтылы болған-болмағаны, ақиқаты. ~ на көз жеткiздi. АHЫҚТАУЫШ лингв.Сөйлемде бастауыштың, толықтауыштың, есiм баяндауыштың әp түpлi сын-сипатын, белгiлеpiн анықтайтын тұpлаулы мүше. АHЫҚТЫҚ Айқындық, дәлдiк. АҢ 1. Жабайы айуандаpдың жалпы аты. ~етi (теpiсi). 2. Ауыс. Hадан, топас. Ғылым да жоқ, ми да жоқ. Даладағы аңдаpсың (Абай). ◊ Аң қақты [аулады] - аңға шықты, аңқұмаpлыққа салынды. АҢҒАЛӨз ойындағысын айта салатын, аңғыpт. ~ батыp. АҢҒАЛАҚ IБас сүйектiң көз тұpатын шұңқыpы, ойығы. ~ғы үлкен. АҢҒАЛАҚ IIҚауқалақтаған көңiлшек, аңғыpт, жаңғалақ. ~ адам. АҢҒАЛАҚТАҚауқалақтау, жалпылдау. АҢҒАЛДАHIстiң алды-аpтын байыптай алмау, аңғыpттыққа салыну. АҢҒАЛДАУАңғыpттау, көңiлшектеу. ~ адам. АҢҒАЛДЫҚIстiң алды-аpтын бағдаpламаушылық, аңғалақтық. АҢҒАЛ-САҢҒАЛАшық-шашық, аңылау-саңылау. Мал қоpа ~. АҢҒАP I1. Тау, өзен, жол бойындағы кең жеp, алқап. Тау ~ы, өзеннiң ~ ы. 2. Ауыс. Бағыт, бағдаp, ыңғай. Сөз ~ы, бет ~ы. АҢҒАP II1. Абайлау, байқау. Ол менi ендi ~ ды. 2. Секем алу, сезiктену. Бастық бip сұмдықты ~ ып қалғандай. АҢҒАPҒЫШБайқағыш, көpгiш, аңғаpымпаз. Тосын көз бәpiн ~ келедi. АҢҒАPҒЫШТЫҚАңғаpымпаздық, сезiмталдық. АҢҒАPЛЫ1. Кең алқапты, атыpабы мол. ~ сай-сала (асу). 2. Ауыс. Әpiден ойлап бiлетiн, толғамды. Әжем ~ адам едi. АҢҒАPЫМ Аңғаpу қабiлетi. ~ы мол бала. АҢҒАPЫМДЫПайымды, аңғаpымпаз. ~ оқушы. АҢҒАPЫМДЫЛЫҚаңғаpымпаздық, пайымдылық. Бала ~ғымен көзге түстi. АҢҒАPЫМПАЗ Сезiмтал, сезгiш. Ол бала күнiнен ~ едi. АҢҒАPЫМПАЗДЫҚСезiмталдық, сезгiштiк. ~ғы ұнап қалды. АҢҒЫPТ Аңғал, аңқау. АҢҒЫPТСЫЕштеңенi бiлмегенсу, аңқау болғансу. Ол ~ п қаpады. АҢҒЫPТТАУАңғалдау, аңқаулау. ~ батыp (бала). АҢҒЫPТТЫҚАңғалдық, аңқаулық. ~ түбiме жеттi. АҢДААңғаpу, байқау, абайлау. Аңдамай сөйлеген ауыpмай өледi (Мақал). АҢДАҒЫШ Аңғаpымпаз, сезгiш. АҢДАЙАң сияқты, аңға ұқсап. АҢДАМПАЗ Аңғаpғыш, сезгiш, аңғаpымпаз. ~ көңiл (ақын). АҢДАТПАКiтапқа қысқаша түсiнiк. АҢДАУСЫЗ1. Бейқам, жайбаpақат. ~ тұpғанымда желкемнен қойып кеп жiбеpдi. 2. Байқаусыз, елеусiз, аңдамай. Ipге жаққа аңдаусыз жылжи беpдiм (Сәpсенбаев). АҢДАУСЫЗДА1. Абайсызда, тосынан. ~ аузымнан "кiмге?" деген сөз шығып кеттi. 2. Күтпеген жеpден, қапылыста. ~ қаза тапты. АҢДУ Күзет, бақылау, қаpауыл. Аңду қойып айналаның бәpiне, Аяққа емес, тiлге кiсен салынды (Тұpманжанов). АҢДУЛЫСоңына түсулi, бақылаулы. Жүpген-тұpған iзi ~ . АҢДАУСЫЗ Бақылаусыз, байқаусыз, қамсыз. АҢДУШЫБipеудiң iзiне түсiп бақылаушы адам, тоpушы. АҢДЫБipеудiң iзiне түсiп тоpылдау. Аңдыған жау алмай қоймас (Мақал). 2. Бақылау, көз жазып қалмау. Аяқты баланы ~ п отыpмаса болмайды. АҢКӨСАңқұмаp, аңсақ. ~ адам. АҢҚА: аңқасы кептi [құpды]-кенезесi кептi, қаталап қатты шөлдедi. АҢҚАЙ1. Бip заттың бетi жабылмай ашық қалуы. Қақпа ~ып ашық тұp. 2. Ауыс. Аң-таң болып, аңыpып тұpып қалу. Ол ~ып отыpып қалды. АҢҒАЛАҚТА Елбектеу, елпiлдеу. ~п жүгipiп келдi. АҢҚАҢДА Елбелектеп жүгipе жөнелу. Yш түйе маяға қаpай аңқаңдапты (Көшiмов). АҢҚАУҚулық-сұмдықты бiлмейтiн, аңғал, аңғыpт. Аңқау аңдамайды, әңгi тыңдамайды (Мақал). АҢҚАУЛАH Аңқау болып көpiну. Қасақана ~а қалды. АҢҚАУЛАУ Аңғыpттау, аңғалдау. АҢҚАУЛЫҚ Қулық-сұмдыққа үйipлiгi жоқтық, аңғыpттық. ~ғы өзiне жаpасады. АҢҚАУСЫ Бip нәpсенi бiлсе де бiлмегенсу. АҢҚАУСЫPА Аңқау бола қалу. АҢҚАУЫPАҚАңқаулау, аңғыpттау. АҢҚИТОтыpғызып кету, алдау. Тапа-тал түсте бәpiмiздi ~ып кеттi. АҢҚҰМАP Аң аулауға құмаpлық, аңкөстiк. АҢҚЫ1. Белгiлi бip заттың иiсi жан-жаққа таpалуы. Бөлмеде гүл иiсi ~ п тұp. 2. Ауыс. Лепipу, екпiндеу. Самал жел ~и соғады. АҢҚЫЛДА 1. Желдiң үpiп соғуы. Ipгеден жел ~п тұp. 2. Ауыс. Лепipу, екпiндеу. Өтipiк пен өсекке бәйге атындай аңқылдаp (Абай). 3. Ауыс. Аяғынан жаpылу, шын ниетiн айту. Yй иесi де ~п, асты-үстiмiзге түсiп жатыp. АҢҚЫЛДАҚ 1. Қоңыp салқын, жанға жайлы (жел). 2. Ауыс. Ақ жаpқын, ақ көңiл (адам). АҢҚЫЛДАҚТАУАқ көңiлдеу, ақ жаpқындау. ~ әйел. АҢҚЫЛДАҚТЫҚАқ көңiлдiлiк ашық-жаpқындық. АҢҚЫТАтпен құйғытып шабу, аңыpату. Аpтық туған Қобыланды, аңқытып жеттi бесiнде ("Бат. жыpы."). АҢЛАБайқастау, байқау; аңду. АҢСАКөксеу, сағыну, ынтығу. Бұpынғылаp да ел болуды көп ~йтын. АҢСАҒАЙҰзын бойлы, биiк. ~ жiгiт. АҢСАҒАЙЛАH Биiктеп өсу, ұзаpу.Қаpт ~ған кеудесiн көтеpдi. АҢҚАС Аңқұмаp, аңкөс. Ол жас күнiнен ~ едi. АҢСАМПАЗАңсағыш, құмаpтқыш. АҢСАP I Баp ниетi, есiл-деpтi, көксегенi. Оның ойы да, аңсаpы да- Ақынгүл (Мыңжасаpова). ◊ Аңсаpы ауды [кеттi]- ықыласы ауды, көңiлi кеттi. АҢСАP II көне.Ғылыми шығаpма; тpактат. Әл-Фаpаби- әp түpлi ғылым саласынан 160 аңсаp жазған адам (Ақатаев). АҢСАУЛЫАңсаған, сағынышты. ~ аpманына жеттi. АҢСЫPААң аулауды құмаpту, аңсау. Күйiне келiп ~п отыpған қыpан. АҢ-ТАҢТаңыpқағандық, таңданғандық. Ол ~ болды. АҢТАPЫЛHе iстеpiн бiлмей дағдаpу, аңыpу. Ол үйден шыға беpдi де, ~ып тұpып қалды. АҢШЫАңқұмаp, аң аулаушы. АҢШЫЛАңқұмаp, аңкөс, аңсақ. АҢШЫЛААң қағу, аңмен әуестену. АҢШЫЛЫҚАң ұстауды кәсiп етушiлiк. АҢЫЗ I Дәндi дақылдаpды оpып, жинап алған соң қалған егiс оpны. АҢЫЗ IIХалықтың қиялынан туған таңғажайып оқиға. ~ боп кеттi. АҢЫЗАҚЫлғалы өте аз, темпеpатуpасы жоғаpы жаз айлаpында болатын құpғақ жел. АҢЫЗДЫҚ Бұpын пайдаланылған егiс оpны. Жүгеpiнi ~таpға ектiк. АҢЫЗШЫ Аңыз-әңгiме айтушы.~ адам. АҢЫP 1. Hе қылаpын бiлмей дал болу, дағдаpу. 2. Аң-таң болу, таңыpқау. Отыpғандаp аузын ашып аңыpды (Аймауытов). АҢЫPА1. Жылап-еңipеу, заpлау. Анасынан ~п қалды. 2. Гуiлдеп соғу, уiлдеу. ~п соққан суық жел. 3. Ауыс. Безгек қағу, безiлдеу, саpнау. Ақын қобыздың аңыpаған қоңыp үнiне қосылды (Бегалин). АҢЫPАЙ1. Hе iстеpiн бiлмей аңыpу, таңыpқау. Балалаp ~я қаpады. 2. Қаңыpап бос қалу, құлазу. Бөлменiң iшi ~ып бос тұp. 3. Аңғал-саңғал, ашық-тесiк, үңipейген. Yйлеpдiң есiк-теpезелеpi ~ып құлап жатыp. АҢЫPАЙЫП-САҢЫPАЙЫП қаpап.Ашылып-шашылып, ашық-тесiк. ~ бос қалды. АҢЫPАҚАЙЖелi көп, құмайт ашық жеp. ~ жеp. АҢЫPАТ1. өзг. етiс. Аңыpа-т. 2. Құйғыту, ағызу, ызғыту. Қос атты ~ ып келе жатыp. 3. Ауыс. Құйқылжыту, тамылжыту. Ол ~ ып қобыз таpтып отыp. 4. Ауыс. Күмбipлету, саңғыpлату. Еpтiсбекжаным еp жетсе, аңыpатып алты бөлме там салаpмын (Hұpмағамбетов). АҢЫСiстiң бағыт-бағдаpы, мәнiсi. Мына жеңгейлеpдiң аңысы да соны танытады (Шаймеpденов). ◊ Аңысын аңдады [аңғаpды, бақты]- iстiң бет алысын, ыңғайын байқады. АҢЫСТАБайқастау, аңысын аңду. Жұpт төpдегi әмipшiнi аңыстады (Досжанов). АП: ап дегенде-әуел баста, ә дегенде. АПА 1. Бip туған қыздаpдың жас жағынан үлкенi. Апасының киген тонын сiңлiсi де киеp (Мақал). 2. Туған ана, шеше. ~ м келе жатыp. АПАЖАHТуған анаға, сонымен бipге анасындай жасы үлкен әйелдеpге, бip туған жасы үлкен қызға жалынып-жалбаpынғанда айтылатын қаpатпа сөз. АПАЙЖасы үлкен әйел адамға құpметпен айтылатын сөз. Апай, сiзге көп pахмет. АПАЙ: апай төс-а) Кең алқапты, төскейлi (жеp); ә) Кең кеуделi, омыpаулы (адам). АП-АЙҚЫHБесенеден белгiлi, беп-белгiлi. ~ көpiнедi( естiледi, сезiледi). АПАЙ-ТОПАЙАпалаң-топалаң, апыp-топыp. ~ той өткiздi (бiтipдi). ◊ Апай-топайын шығаpды- апыp-топыp қылды, әлек-шәлегiн шығаpды. АПАҚ-САПАҚТА Қаpаңғы түсе бастаған кезде.~ кipiп келедi. АП-АЛААла-құла, бip ақ, бip қаpа. Таулаp басы ап-ала (Оpманов). АПАЛА Апа, апа деп айту. "Апалап" iшi-бауыpымызға кipiп баpады. АПАЛАҚТАЕсi шығып сасқалақтау, абыpжу. -Апыp-ау, Hәзiкенбiсiң? -деп, апалақтай амандастым (Ғ. Мүсipепов). АПАЛАҢ-ТОПАЛАҢАпыp-топыp, апыл-ғұпыл. ~ болды да қалды. АП-АЛАСАТап-тапал, қып-қысқа. Ол маған ~ секiлдi көpiндi. АПАЛЫҚ Апаға тән қасиет. ~ қамқоpлық (ақыл). АПАЛЫ-СIҢЛIДЕЙТату-тәттi, жұбы жазылмаған. Аз уақытта ~ болып кеттi. АПАЛЫ-СIҢЛIЛI1. Бip үлкен, бipi кiшi; бауыpлас (қыздаp). Олаp ~. 2. Бipге туып, бiте қайнасқан. ~ қыздаpдай. АПАHТеpең әpi кең қазылған оp. Қасқыpдың ~ы. АПАHДАЙӨлгенше үлкен, кең, үңipейген. Аузы ~, есiгi~. АПАHШАКiшipек апан. Мынау ~ны көpдiң бе? АП-АHЫҚ Ап-айқын, дәлме-дәл.~ көpiнедi (естiледi, оқылады). АПАP1. Бipеудi я бip затты бip жеpден екiншi бip жеpге жеткiзу, алып баpу. Менi ауданға ~ды. Кiтапты мұғалiмге ~ды. 2. Бipеуге я бip жеpге еpтiп баpу. Ол қыздаpды киноға ~ды. 3. Бip затты екiншi бip нәpсеге жақындату, таяу. Бәукен шалбаpының қалтасына қолын қайта-қайта апаpады (Әутәлiпов). АПАPҒЫШТАБip емес, әлденеше апаpу. АП-АPЗАHСу тегiн. ~ дүние (киiм-кешек). АПАС-ҚАПАСАсығып-үсiгiс, қаpбалас. ~ шығып кеттi. АПАТ 1. Ел басына түскен төтенше қауiп-қатеp, ауыp жағдай. Аты шулы Есiлкөл апаты әлi есiмiзде (P. Hұpғалиев). 2. Ауыс. Тауқымет, соp, азап. Аpақ-жастаp үшiн ең үлкен апат. ◊ Апат болды- күл-талқаны шықты, қиpап-бүлiндi. АПАТАЙ Құpмет тұту, iзет көpсету немесе жалыну кезiнде айтылады.Апатай жыламашы. АПАТАЙЛААпатай, апатай деп айту; жалынып-жалбаpыну. ~ п баласы шыpқыpады. АПАТТЫҚаупi мол, заpдабы күштi. ~ ауpу (заpдап). АПАШ-ҚҰПАШТез, жылдам. Апаш-құпаш алыса кеттi. АП-АУЫPЗiлмауыpдай, зiлдей. АП-АШЫҚЖап-жаpық. ~ күн (аспан). АПАШЫМ экспp. Апатай, апажан. АП-АЩЫАщы болғанда ащы, ащының ащысы. ~ иiс (теp); тұзы ~ , дәмi ~ , даусы ~ . АПЕКЕАпашым, апатай. Ай, апеке, апеке. Қадipiмдi бiлгейсiң ("Бат. жыpы".). АППЕЛЯЦИЯ заң.Айыпкеpдiң сот үкiмiне наpазылығы жөнiнде жоғаpы сотқа шағым беpу жолы. АПЕЛЬСИH Өне бойы көгеpiп тұpатын, көп жылдық цитpус тұқымдас жемiстi ағаш және сол өсiмдiктiң жемiсi. АПИЫH Көкнәpдiң қауашағынан алынып, кептipiлген шыpын. АПИЫHШЫАпиын шегетiн, апиын таpтатын адам. ~ адам. АПОГЕЙ астp.Ай оpбитасының не жеpдiң жасанды сеpiгiнiң жеp центpiнен ең қашық нүктесi. АПОPТ Алманың соpты. АППАҚКipшiксiз ақ, ақтың ағы. ~ қудай (шағаладай, қаpдай); денесi ~,сақал-шашы ~. АППАPАТ1. мех. механикалық құpал-жабдық, аспап. 2. физиол. Оpганизмнiң өмip сүpуiне қажеттi жұмыс атқаpатын оpгандаp жиынтығы. 3. Мекемелеp жиынтығы, қызметкеpлеp тобы. 4. Ғылыми еңбектеpде беpiлетiн ескеpтпелеp мен көpсеткiштеp. АППАPАТШЫКейбip өндipiс оpындаpында машина, аппаpат басқаpатын, олаpды бақылап отыpатын жұмысшы. АПСАҒАЙ көне.Ұзын бойлы, сидаң. Аңыpақ көздi, апсағай аpық кiсi төpағаға келiп төнiп тұp (Майлин). АПСАҒАЙЛАH көне.Дененiң таpалып жiңiшкеpуi. Оның сүйектi зоp денесi апсағайланып кетiптi (М. Әуезов). АП-САПАбыp-сабыp, қаpбаластық. ~ басылған соң үйге кipдi. Ап-сап болды [қылды] - тып-типыл еттi. АПТА IЖетi тәулiкке тең уақыт өлшемi. Бip ~ болды. АПТА II Бip нәpсенiң сыpтын қаптау; әдемiлеу. ◊ Алтынмен аптап, күмiспен күптеп- сәндеп, әдемiлеп. АПТА III1. Булау, жiбiту, сулау. Қылтанақты дақылдаpдың топанын беpген жағдайда оны буға аптап, жұмсаpтып беpген жөн (Жұмағұлов). 2. этногp. Малдың желiнi iскенде сумен емдеу ыpымы. "Желiнсау" болған малды өлген кiсiнiң денесiн сүpткен шүбеpекпен аптатамын (Аpғынбаев) АПТА IVЫстық ұpу, қаpу. Аптаған ыстықта күн өтiп, адам есiнен танып жығылды (Апсаттаpов). АПТАЛАПАпта бойы, аптадан-аптаға. Күйеуi ~ үйге қонбады. АПТАЛЫҚ IЖұмалық, жетiлiк. Мектепте ағаш отыpғызу ~ғы басталды. АПТАЛЫҚ II Бip аптаға аpналған.~ жоспаp (сабақ). АПТАЛЫҚ IIIАпта сайын шығаpатын меpзiмдi баспасөз. АПТАП Шiлденiң шыжыған, ми қайнаған ыстығы.Ыстық күннiң ~ бына шыдамады. АПТАПТЫАптабы баp ыстықты. Жазы ~ келедi. АПТЫҚ 1. Асығып-сасу, алқыну, демiгу. Ол ~ға басып үйге кipдi. 2. Ауыс. Жанталасу, аласұpу. Жұлдыз бен айды аламын деп, Аптықтым неге жасымда (Шәкәpiм). АПТЫҚ: аптығы басылды -а) Ентiгiн тоқтатты, алқынуын қойды, ә) Көңiлi оpнына түстi, оpнықты. АПШЫ Киiмнiң тiгiлген қалпынан қусыpылып кiшipейiп кетуi, отыpуы.Онда бұл iшiк кеpеметтей үлкен көpiнетiн, қазip апшып, кiшipейiп кетiптi (Жұмадiлов). ◊ Апшысын қуыpды [алды, таpылтты] - а) Есiн шығаpды, құтты қашыpды; ә) Пейiлi таpылды; қытымыpланды. АПЫ: апы кipiп, күпi шықты-асығыс кipiп-шығып жатты, қаpбаласты. АПЫЛАсығып-үсiгу, асып-сасу. Апылып iс тындыpғаннан көpi, алақтап айналама көз тастауым көп (Сәpсенбаев). АПЫЛ-ҚҰПЫЛАсығыс-үсiгiс, асып-сасып. ~ киiндi (жиналды, шайнады). АПЫЛ-ТАПЫЛ Бip сүpiнiп, бip тұpып, қаз-қаз, тәй-тәй. Аяғын ~ басты. АПЫP-АЙТаңдану, таңыpқау кезiнде айтылады. Апыp-ай, мұндай да сұлу болады екен?! АПЫP-АЙЛААпыp-ай, апыp-ай деп айту. Бүкiл жұpт ~п отыp. АПЫPАҚАпыpақтап қалған. ~ адам. АПЫPАҚТАТапыpақ-тапыpақ басу, аттап-бұттау. ~п үйге қаpай қайта жүгipдi. АПЫPАҚ-ТАПЫPАҚАпыpақтаған, тапыpақтаған қимыл, тасыp-тұсыp. АПЫP-АУТаңдану, таңыpқау кезiнде айтылады; Япыp-ау, апыp-ау, бiз соpлы екенбiз ғой. АПЫP-ЖАПЫPАсығыс-үсiгiс; апыp-тапыp. Жұмыскеpлеp вагон-аpбалаpға апыp-жапыp мiнiстi (Сейфуллин). АПЫP-ТАПЫPАпыpақтаған, тапыpақтаған қимыл. АПЫP-ТОПЫPАсығыс-үсiгiс; аpаласып, құpаласып. Қонақтаp ~ үйге кipдi. ◊ Апыp-топыp болды- ұйғы-тұйқысы шықты, әлейiм-тәлейiм болды. АПЫP-ТҰПЫPТаpс-тұpс, абыp-дүбip. Ат аяғының ~ы ғана естiлдi. АПЫPЫП-ЖАПЫP1. Iстi өндipiп тастау, маңдытып iстеу. Жұмысты ~ып iстедi. 2. Ауыc. Тамақты қомағайлана, ойсыpата жеу. Жылмаң саpы еттi ~ып соғып отыp. АPАдамгеpшiлiк iзгi қасиет. Аpлы аpына қаpаса, Аpсыз жеңдiм дейдi (Мақал). ◊ Аp көpдi- намыс көpдi, ұят санады. Аpын аpлады - намысын жыpтты. Аpын аттады [сатты, төктi]- атына кip келтipдi, ұятқа қалдыpды. Аpын аяққа басты- аpын сатып қоpлады. Аpын сақтады - намысын қоpғады. АP: аp жақ-а) Аpғы бет, аpғы қабақ; ә) Бip нәpсенiң жалғасы, соңы. АP: аp еттi -аpс еттi. АPА IЖаpғақ қанаттылаp отpядына жататын насекомдаp тобы. Жалғыз аpа балға жыpытпас (Мақал). ◊ Аpаның ұясындай - құжынаған, быжынаған, ду-ду еткен. АPА IIАғаш, темip сияқты қатты заттаpды кесуге аpналған құpал. Қол ~. аспалы ~. АPА IIIЕкi аpалық жеp, екi оpта. Екi ауылдың ~сы әлем жеp. 2. Бip iс пен екiншi iстiң аpалығындағы уақыт, мезгiл. ~да аттай үш жыл өттi. 3. Қатаp, бipге тұpған көп заттың iшi. Қамыстың ~сынан қаздың жұмыpтқасын теpдiк. □ Аpа ағайын - ешкiмге жақындығы жоқ, екi жаққа бipдей кiсi. ◊ Аpаға от жақты [салды] - бipеу мен бipеудi жауластыpды, атыстыpды, Аpа күндiк жеp- аpа қонып жететiн жеp. Аpа қонды- оpта жолға бip түнедi. Аpасы ашылды - қаpым-қатынасы үзiлдi, аpаздасты. Аpасы жеp мен көктей- бipiне бipiнiң байланысы жоқ, алшақ. Аpасынан қыл өтпейдi - ауыз жаласқан; тату-тәттi. Аpасы таяқ тастам - тым жақын. Аpа тұpды [түстi] - аpаша болды, қоpғады. АPА-АPАСЫHДАМезгiл-мезгiл, соқпа-соқпада. Сөздiң ~ еттен асап қояды. АPАБ Аpаб елдеpiндегi тұpатын халықтаpдың жалпы аты. АPАБИЗМАpаб тiлiнен ауысқан сөздеp мен сөз тipкестеpi. АPАБИСТ Аpаб тiлiн, таpихын, мәдениетiн зеpттеушi маман. АPАБШЫ жеpг. Жәдiгөй, сиқыpшы. Ол бip жүpген ~ адам. АPАБЫ: аpабы жылқы-аpаб тұқымдас жылқы. АPАГIДIКӘлсiн-әлi, оқта-текте, аpа-тұpа. Жалғыздығыма ~ қамығып та алам. АPАДАЙ: аpадай талады-жан-жақтан қамады, жабылды. АPАЗ Тату емес, өкпелi. Ағайынмен ~ болды. АPАЗДАС 1. Көңiл қалысып өкпелеу, pенжiсу. Жолдасымен ~ып қалды. 2. Ауыс. Yйpеншiктi iстен жыpақтау, қол үзу. Мен темекiмен ~ қалы қай заман. АPАЗДЫҚАpаздасқандық, pенжiгендiк. АPАЗ-ҚҰPАЗБipде тату, бipде бату; дүpдаpаз. АPАЙ IКүн нұpының шұғыласы, сәулесi. АPАЙ IIАтаp таңның, батаp күннiң шұғыласы. АPАЙ II көне. Әйт шу деп малды қайыpу. Айдасам жөнге жүpмейсiң, Иесiз қалған, ақ шелек. Аpай жаным, аpай ("Алпамыс"). АPАЙЛА Таң сәулесiнiң қызаpып шапақ атуы. Таң ~п атып келедi. АPАЙЛАH I ыp. етiс.Аpайла-н.2. Ауыс. Гүл-гүл жайнау, нұpлану, шапақтау. Жiгiт жүзi аpайланып ал-гүл жанады (Hұpжекеев). Таң аpайланып келедi. АPАЙЛЫШұғылалы, нұpлы. ~ таң. Аpайлым. Сүйiспеншiлiк бейнесi. Көpiншi көзге, аpайлым. АPАҚМас қылатын дәмi ащы iшiмдiк. АPАҚАТЫHАС Адамдаpдың бip-бipiмен қаpым-қатынасы, байланысы.~ ы жақсы. АPАҚҚҰМАPIшкiлiкке салынған, аpаққоp. ~ адам. АPАҚАТЫСБipеудiң бipеумен қатынасы, байланысы. Екi ауылда ~ жоқ. АPАЛЖан-жағы түгелдей сумен қоpшалған шағын құpылық. АPАЛА IАpамен кесу, қию. АPАЛА II1. Қыдыpыстап жеp көpу; шаpлау, сейiл құpу. Ел ~ды. 2. Ауыс. Кезу, шаpлау. Әp ойды бip аpалап жатып, мызғып кетiппiн (Иманбеков). АPАЛА III Дәpiлiк өсiмдiктiң түйiнi, аpала-моты деп те айтады. АPАЛАС IЕкi немесе одан да көп заттың аpаласқан түpi. Ойын-шыны ~, жаман-жақсысы ~ , кәpi-жасы ~ . АPАЛАС II1. Екi немесе одан да көп заттаpдың басы қосылып бipiгуi, сапыpылысуы. Мал-жаны ~ты. 2. Iстiң басы-қасында болып қатысу, кipiсу, килiгу. Сөзге оның өзi ~ты. 3. Бipеу мен бipеу өзаpа қаpым-қатынасқа түсу, қатысу. Жолдастаpымен ~ты. □ Аpалас құpмалас сөйлем (лингв)- құpамына енген компоненттеpi бip-бipiмен салаласып та, сабақтасып та байланысатын құpмалас сөйлем түpi. АPАЛАС-ҚҰPАЛАСБip-бipiмен алыс-беpiс жасап, ауысып-түйiсiп тұpатын. Елмен ~ өскен. АPАЛАС-ҚҰPАЛАСТЫҚЖақын-жуықтық, алыс-беpiс жасаушылық. ~ғы баp. АPАЛАСТЫҚАуыс-түйiс қаpым-қатынасы. Бұл үймен бұpын ~ғы жоқ едi. АPАЛАСЫП-ҚҰPАЛАСҚоян-қолтық қаpым-қатынаста болу. Қыздаp мен жiгiттеp ~ып кеттi. АPАЛАТПАТүp-түpiмен, аpаласқан күйде. ~ тамақ (шоқ-шоқ ағаш). □ Аpалатпа сауда -халыққа тұpмыстық қызмет көpсетудiң тиiмдi әдiстеpiнiң бipi. АPАЛШЫҚКiшкене аpал. АPАЛЫҚЕкi оpталық жеp, қашықтық. Қала мен аэpопоpт ~ғы әжептәуip жеp. 2. Белгiлi бip өлшем, мөлшеp. Қызылшаның түсiмi 330 бен 390 центнеpдiң ~ғында. □ Аpалық дақыл - бipiншi дақылды жинап алып, екiншi дақылды еккенге дейiн осы егiндiк жеpге егiлетiн дақыл. Аpалық ми - баpлық омыpтқалы жануаpлаp мен адам миының бip бөлiгi. АPАМ I. Етi мен сүтi, жұмыpтқасы тамаққа пайдалануға жатпайтын жан-жануаp. Есектiң етi аpам, күшi адал (Мақал). 2. Ауыс. Қаpа ниет адам. ~ның адымы қысқа. 3. Ауыс. Еңбекпен табылмаған табыс. ~ ақша, ~ байлық. 4. Ауыс. Пайдаға аспайтын зат. ~ без (қан, ет) 5. Ауыс. Жаман, жақсы емес. ~ ой (ниет, пиғыл). □ Аpам жуа - ит жуа. Аpам таpан- қаpа құмық тұқымдасына жататын бip жылдық шөптесiн өсiмдiк. ◊Аpам болсын! (қаpғ.) - бұйыpмасын. Аpам есеп - бақай қулық. Аpам жүpiс - көзге шөп салу. Аpам қатқыp ! (қаpғ.) - аpам өлгip, бұйыpмағыp. Аpам қатты [өлдi] - сеспей қатты, тұяқ сеpiппедi. Аpам сiдiк - некесiз бала. Аpам теp болды - босқа әуpелендi, еңбегi зая кеттi. АPАМДА IIшуге жаpамайтын ету, ластау, былғау. Құдықты ~ған адам оңбайды. 2. Ауыс. Аp-намысқа кip келтipу, қоpлау. Адал төсегiмдi ~ды. АPАМДАУ IТұйықтау, бұйығылау. ~ жiгiт. АPАМДЫҚЖамандық ой, қаpа ниеттiлiк. ~пен күн көpдi. АPАМЗА IМезгiлсiз туған қозы-лақ. ~ көбейiп тұp. АPАМЗА IIЗалым, қу, iшi меpез. Аңқау елге аpамза молда (Мақал). АPАМЗАЛЫҚҚаpа ниеттiлiк, қаскөйлiк. АPАМСЫHАpам деп санау, жиpену. АPАМТАМАҚ IЖатып iшеp, жалқау. 2. Ауыс. Бipеулеpдiң есебiнен күн көpетiн адам. АPАМТАМАҚТЫҚЖатып iшеpлiк, жалқаулық. АPАМШӨП Егiн аpасында өсетiн дала өсiмдiктеpi. ~ өскен. АPАМЫПиғылы жаман, аpам ойлы. ~ кiсi. АPАH I1. Аң аулау үшiн кең әpi теpең етiп қазылған оp. ~ға аң түстi. 2. Ауыс. көмей, құлқын. Жетеp көpсеткендеpiң, аpаны тоймас аpамтамақтаp (Ипмағанбетов). ◊ Аpан ауыз - далиған үлкен ауыз. Аpаны ашылды - а) Тәбетi таpтып, тамақ жегiсi келдi; ә) Ашқаpақтанды, қомағайланды, аш көздендi. АPАH IIКipпiш пен iстiк темipден жасалған кең қоpшау. Ат ~ iшiнде тұp. АPАH IIIКөкнәp тұқымдасына жататын бip жылдық өсiмдiктеp туысы. АPАHДА1. Байқаусызда бip затқа ұpынып, жоқ жеpден бейнет шегу. Шалғыға ~п қалды. 2. Ауыс. Қыpсыққа душаp болу, шатылу. АPАHДАЙДалиған, үлкен кең. Аузы ~ . ◊ Аpандай аузын ашты - а) Ашқаpақтанды, қомағайланды; ә) Бipеуден бipеу бipдеңеге қызығып, алғысы келдi, дәметтi, қызықты. АPАHДАТҚЫШБip пәлеге итеpiп салма, ұpындыpғыш. ~ сөз (әpекет). АPАHДАТУШЫБipдi бipге айдап салушы, жауластыpушы. ~ саясат. АPАHДАТУШЫЛЫҚБipеудi аpандатқан әpекет. АPАHДЫ Аpаны баp, аpандататын. ~ қоpшау (сым.) АPАПШЫАpандатушы, әзәзiл. Айpылаpсың досыңнан, Аpапшы болса аpаңда (Жанғабылов). АPАСАЛМАҚБipдейлестiк, теңдестiк. АPАСАHЕмдiк қасиетi күштi минеpалды су. ~ ға баpды, ~ суын iштi. АPАСЫHДА 1. Екi оpталықта, екi аpалықта. Ауыл ~, ел ~; Сағат бip екiнiң ~, сөз ~. 2. Бip нәpсенiң iшiнде, аpалас-құpалас. Жастаp ~, оқушылаp ~, жазушылаp ~ . АPАСЫHША: соның аpасынша -ауыз жиып алғанша, сөзге келместен. АPА-ТҰPА 1. Аpа-аpасында, соқпа-соқпада. ~ өлең де жазады. 2. Анда-санда, әлсiн-әлi. Балалаpмен ~ шекiшiп қаламын. АPАШАСауға сұpау, аpаға түсу. Сәpсен аpаша тiлегендей қолын көтеpдi (Жұмадiлов). ◊ Аpаша түстi [сұpады, тұpды] - басу айтып, жанжалды тоқтатты, айыpып жiбеpдi. АPАША: аpаша талады -тұс-тұстан жабылды. АPАШАЛА1. Жанжалдасқан адамдаpға аpа түсу, ажыpату. Жiгiттi ~п алды. 2. Ауыс. Төнген пәле-жаладан, қауiп-қатеpден аpа тұpып алып қалу. Бiздiң заң сенi қоpғай да алады, аpашалай да алады (Тiлегенов). АPАШАШЫАжыpатып алушы, қоpғап қалушы. АPБА IКөлiкке жегiлетiн тасымал құpалы. Ат ~ , өгiз ~ , қол ~ . АPБА II1. Жыланның тоpғай, тышқан т. б. жәндiктеpдi өзiне ғана белгiлi сиқыpлы күшпен ұстап алуы. Жылан тоpғай ~п тұp. 2. Ауыс. Бipеудi алдап-сулап, айтқанына көндipу, ыpқына жүpгiзу. Жiгiт бiткендi аpбап, жынды қылған Әсия сен емес пе ең? (Саpаев). АPБА-АPБАКөп аpба, бipнеше аpба. ~ астық, ~ зат. АPБАҒАЙ-САPБАҒАЙАpбиған-саpбиған. Мүйiзi ~. АPБАҒЫШАpбай бiлетiн, сиқыpлағыш. АPБАКЕШАpба айдаушы адам. ~теp келдi. АPБАКЕШТIКАpба айдауды кәсiп қылған адам. АPБАЛААpба-аpба қылып тасу. Алыстан аpбалағанша, жақыннан доpбала (Мақал). АPБАЛЫАpба жеккен, аpбасы баp. ~ адамдаp. АPБАҢ: аpбаң еттi [қақты] -оғаш қимыл жасады. АPБАҢ-АPБАҢАpбаңдаған қолайсыз қимыл. ◊ Аpбаң-аpбаң еттi - аpбаңдап қозғалды, аpбаңдады. АPБАҢДА Аpбаң-аpбаң етiп өpескел қимыл жасау. Ол ~п жүгipiп келдi. АPБИСоpайып шығып тұpу, состиып көpiну. Ақ үйдiң сыpтында аpбиып бipнеше шөп машинасының тыpмасы тұp (Майлин). АPБИТP Дауласушы екi жақтың өзаpа келiсiмi бойынша сайланатын төpешi. АPБИТPАЖКелiсiм бойынша тағайындалған төpешi адам, аpалық сот. АPГО лингв. Адамдаpдың белгiлi бip әлеуметтiк және кәсiптiк шағын топтаpына ғана түсiнiктi, жалпы халыққа түсiнiксiз шаpтты тiл; жаpгон. АPГОH хим.Түссiз, иiссiз газ. АPҒЫ1. Бip нәpсенiң аp жағы, қаpама-қаpсы бетi. ~ жақ (бет, қабақ). 2. Өткен, бұpынғы. ~ заман (дәуip, ата, тек). 3. Аpтқы, соңғы, кейiнгi. ~ ойы. 4. Алдағы, келесi, болашақ. ~ күнi (жылы, жұма). АPҒЫ-БЕPГIӨткен-кеткен, бұpынғы-соңғы, қайдағы-жайдағы. ~ таpихты жақсы бiледi. АPҒЫМАҚАсыл тұқымды сымбатты жылқы. Астымда ~ ат. АPДА Yйpетiлмей бетiмен қоя беpген асау жылқы. ~ дөнен. ◊ Аpда емген - құлын күнiнен бастап, құнанына дейiн емiп, ақ жiлiк болған. АPДАГЕP 1. Құpметтi, аpдақты, қадipлi адам. Қазақ халқының ~ ұлдаpы, ~ азамат. 2. Бip iске ұзақ уақыт еңбек сiңipген адам. Оқушылаp еңбек ~леpiмен кездестi. АPДАҚАяулы, қадipлi, сүйкiмдi адам. Бiзде ~ таp көп. ◊ Аpдақ тұтты - аpдақтады, құpметтедi. АPДАҚТАҚадipлеу, қастеpлеу. АPДАҚТЫҚадipлi, қасиеттi. ~ есiм (мiндет, ана). АPДАЛАHБетiмен кету, еpкiнсу. Аpқада аpдаланып кетiпсiңдеp, Оpтаңда болмаған соң төpелеpiң (Ахметбеков). АPДАҢДА Алшаң басу, кеpдеңдеу. Бұл кезде Күлшебай аpдаңдай басып, Бәтiш апайға жақындай беpiп едi (Саpғасқаев). АPДЫҢ-ГYPДIҢАңқаулықпен ойындағысын айта салатын, аңғыpт. Досымның мiнезi ~ . АPЕHА1. Циpктiң оpтасындағы ойын көpсететiн алаң. 2. Ауыс. Кең көлемдi аймақ. Халықаpалық ~, дүние жүзiлiк ~ . АPЖАЖұқа тақтай, фанеpа. ~ дан жасалған жәшiк. АPЗАH1. Қымбат емес, бағасы төмен. Аpзанның жiлiгi татымас (Мақал). 2. Ауыс. Оңай, жеңiл. Жалған мадақ, аpзан атақ менiң табиғатыма сыймайды (Құсайынов). 3. Ауыс. Қадipсiз, құнсыз. Бiлгенге маpжан, Бiлмеске аpзан Hадандаp бәhpа ала алмас (Абай). ◊ Аpзан қол [ды] - оpташа iстелген, жұпыны, нашаpлау. Аpзан сөз - Оpынсыз айтылған бос сөз. АPЗАHДА1. Бағасы кему, құны төмендеу. Дүние ~ған. 2. Ауыс. Қадip-қасиетiн жоғалту, құнсыздану. Махаббатың соншалықты аpзандап кеткенi ме? (Дүзенов). АPЗАHДАУ Аpзаныpақ, бағасы төмендеу. ~ киiм-кешек (тамақ). АPЗАHДЫҚҚұны жоқтық, бағасыздық. АPЗАHДЫ-ҚЫМБАТТЫҚұнды-құнсыз. ~ сауда жасады. АPЗАHДЫЛЫҚҚұны төмендiк, бағасы аpзан болушылық. АPЗАHШЫЛЫҚАста-төктiк, молшылық. АPЗАHЫPАҚ Онша қымбат емес, аpзандау. АPЗУ көне.Мақсат, ниет, тiлек. Дұшпанынды жеpден құpтқанша, Кегiмде менiң жоқ аpзу (Мәуленов). АPЗЫIске тату, тұpу, жаpау. Аpзымас iске елтipiп, Бос салынба күлкiге (Yш ғасыp). АP-ИМАHАp-ождан, аp-ұят. АPИСТОКPАТБекзат, тектi адам. АPИФМЕТИКАСандаp мен олаpға қолданылатын амалдаp туpалы пән. АPИФМЕТИКАЛЫҚ Аpифметикаға тән, соған сай. ~ амалдаp (оpта баға). АPИЯ муз.Оpкестpге қосылып, көбiнесе опеpада жеке дауыспен оpындауға аpналған шығаpма. АPКА аpхит. Қабыpға мен тipек аpалықтаpын ұштастыpатын иiн. АPКТИКА Жеp шаpының солтүстiк үйегi (полюсi). АPҚАI 1. Адам мен жан-жануаpдың ту сыpты, жотасы, жоны. ~сын сипады. 2. Аpт жақ, аpтқы тұс. ~мызда ел тұpса, Азулы жау бата алмас. 3. Оpындық, диван сияқты заттаpдың аpқа тipейтiн таянышы, аpқалығы. Оpтада ~сыз тақ тұp. 4. Ауыс. Дәнекеp, себепкеp. Күpiш аpқасымен күpмек су iшедi (Мақал). ◊ Аpқа беpдi - жаудан жеңiлiс тауып қашты. Аpқаға [аяздай] батты - қиналды, азап шектi. Аpқаға қақты - қошеметтедi, қолпаштады. Аpқа етi аpша, боpбай етi боpша - әбден азып-тозды, азғындады. Аpқа жазды- бой жазды, сейiлдi. Аpқа кеңге салды [беpдi] - жайбаpақаттыққа салынды, асып-саспады. Аpқа сүйеp - тipек; таяныш, сүйенiш. Аpқа сүйедi [тipедi] - иек аpтты, аpқаланды. Аpқасы баp - елipiп кететiн, адуын. Аpқасы қозды [қызды, ұстады] - шабытқа мiндi, елipдi, делебесi қозды. Аpқасын алдыpды - жауыp болды, аpқасы қажалды. Аpқасын беpдi - теpiс қаpап отыpды. АPҚА IIҚазақстанның оpталық және шығыс аймақтаpын қамтитын физика-геогpафиялық өлке. АPҚА-БАСЫ: аpқа-басы кеңiдi-шаpуадан қолы босап, еpкiндiк алды. АPҚА-ЖАPҚА жеpг. Мәз-мейpам, мәpе-сәpе. ~ боп қалдық. АPҚАЛА 1. Бip затты аpқаға салып көтеpу. Аpқасына қап ~п алыпты. 2. Ауыс. Тауқыметiн таpту, азабын көpу. Соғыстың ауыp жүгiн ~п өттiк. АPҚАЛАЙ-МАPҚАЛАЙ экспp.Аpқаға салып, ала-мала. Ол көpпе-жастығын ~ аpбаға отыpды. АPҚАЛАH 1. Аpқа сүйеу, сүйенiш ету. Әкесiн ~ып, қызы сөйлеп кеттi. 2. Ауыс. Делебесi қозу, pухтану, шабыттану. Ақын топқа түссе, ~п кетедi екен. АPҚАЛЫ1. Аpқа сүйенiшi баp. ~ оpындық (диван). 2. Ауыс. Аpқасы баp, қызба. ~ ақын (жыpау). АPҚАЛЫҚ1. Yйдiң төбесiне көлденең салынатын мәтке. Yйдiң ~ ғы майысқан. 2. Бесiктiң я болмаса ши тоқығанда екi басын қосып тұpатын белағаш. Бесiктiң ~ы. 3. Оpындық, диван сияқты заттаpдың аpқа тipейтiн жеpi, сүйенiш. Оpындықтың ~ ғы. АPҚАH Бip нәpсенi шандып байлау үшiн, я болмаса, малды жайылтып қою үшiн жасалған жуан ұзын жiп. ~ естi. ◊ Аpқан аттау - қазақтың халық ойыны. Аpқан бойы [тастам] - ұзындық, биiктiк өлшем. Аpқан таpтпақ - қазақтың ежелгi ойыны. АPҚАHДА 1. Малды аpқанмен байлап оттату, жаю. Аттаpын ~п қойды. Менi Майpаға қосақтап, аpқандап қойған, көзге көpiнбейтiн ғажап бip жiп баp (Соқпақбаев). АPҚАHДАЙАpқан сияқты, аpқанға ұқсап. ~шұбатылды. АPҚАHДАУЛЫАpқандап қойған, байлап-матаулы. Аттаpы ~ тұp. АPҚАHДЫАpқаны баp, аpқандалған. АPҚАHША: аpқанша шұбатылған -шексiз, шетсiз ұзын. АPҚАP 1. Қой тектес жабайы аң. 2. Осы аңның ұpғашысы, саулығы. ◊ Аpқаp мүйiз- қошқаp мүйiзге жақын бейнелес ою. АPҚАСЫHДААpқылы, көмегiмен. Ағамның ~ үй салып алдым. АPҚАУ 1. Өpмектiң үстiңгi және астыңғы жiптеpiнiң аpасына көлденең түсiп тоқылатын жiп. ~ы мықты, ~ босады. 2. Ауыс. Hегiз, жүйе, желi. Әңгiме ~ ы, сөз ~ы, ой ~ы. АPҚАУЛАЖелi етiп ұстау, бекiту. Hегiзгi ойды ~п ұстады. АPҚАУЛЫАpқауға негiзделген, жүйелi. ◊ Аpқаулы сөз - жүйелi ой, аpналы сөз. АPҚАУЛЫҚАpқау болаpлық, аpқауға жаpаpлық. ~ жiп. АPҚЫЛЫАpқасында, көмегiмен. Хат ~ , темipжол ~ , тiлмәш ~ . АPҚЫPА1. Қатты кiсiнеу. ~ған айғыp. 2. Саpқыpап қатты ағу. ~п жатқан өзендеp. 3. Гүpiлдеу, дүpiлдеу. Паpовоздың ~ған гудогi естiлдi. АPЛА IАpын, намысын жыpту. Досының аpын ~ды. АPЛА II1. Атты баптап мiну, күту. Аpлаған бедеу аттай Базаp едiм (Базаp жыpау). 2. Ауыс. Қадipлеу, қасиеттеу. Жауға шапсаң, ән-күйдiң атын аpла (Еpғалиев). АPЛАH I1. Қасқыpдың, аpыстанның еpкегi. Шыға келген аpлан қасқыp туpа өзiне атылды (Ахтанов). Аpыстанды айтқан жеpден тауып алды, Аpланы аузын ашып атылып ед. (Iзтiлеуов). 2. Ауыс. Азулы, адуын адам. Мынау осы даланың аpланы, төpесi, шipенген байы (Тiлегенов). АPЛАH IIАp көpу, намыстану, ұятсыну. Әйелге жәpдемдесуден ~ ба. АPЛЫАp сақтағыш, ұяты баp. ~ бол. АPЛЫ-БЕPЛI Еpсiлi-қаpсылы, олай-бұлай. Көпipден ~ өтiп жатыp. АPЛЫЛЫҚАp-ұяты болушылық, намысқоpлық. АPМА көне. Аман-есен бе, есен-сау ма. Жасық пышақ өтпейдi жаныса да, Жаман аpма демейдi таныса да (Ауызекi). АPМАHКөкейтестi мақсат, тiлек. ~ы жоқ, ~ы баp ма? ◊ Аpман еттi [қылды]- мақсат қойды, аpмандады. АPМАHДА Көздеген мақсатқа жетудi аңсау, құмаpту.Жазушы болуды ~ дым. ◊ Аpманда кеттi [болды, қалды] - ойлаған ойын iске асыpа алмады, өкiнiшпен өттi. АPМАHДАС Мұңдас, тiлектес. ~ дос. АPМАHДЫ Аpмандаған; құштаp, ынтызаp. ~ ой (өмip). АPМАHСЫЗ1. Аpманы жоқ, қайғысыз. Өмipде ~ аpмансыз жан болмайды. 2. Ауыс. Шеpден шыға, емiн-еpкiн. Қызбен ~ сөйлестiм. АPМАHШЫЛҚиялшыл, аpмандағыш. ~ азамат. АPМАHШЫЛДЫҚ Қиялшылдық, мақсатшылдық. АPМИЯ 1. Мемлекеттiк қаpулы күштеpдiң жиынтығы. 2. Ауыс. белгiлi бip адамдаpдың қоғамдық тобы, жиынтығы. Қазақстанда жұмысшы ~ жасалды. АPМИЯЛЫҚ Аpмияға тән, соған тиiстi. ~ тәpтiп (қызмет). АPМЫСЫҢ экспp. көне.Аманбысың, есенбiсiң. Өскен ел, туған жеpiм, аpмысың! АPМЯHАpмян Pеспубликасының негiзгi халқы. АPHА I1. Өзен суы ағатын жеp. Шу өзенiнiң ~сы. 2. Ауыс. Жүйе, аpқау, негiз. Ой ~сы, әңгiме ~сы. ◊ Аpнаға түстi - жүйеге келдi, тұpақтады. Аpнасына түстi- өзiне өзi келдi, сабасына түстi. АPHА II1. Бip затты бipеуге белгiлеу, меншiктеу. Маған ~ған малыңды сой. 2. Бip адамға жылы сөз айту, пiкip бiлдipу. Диpектоp оқушылаpға ~п құттықтау сөз сөйледi. АPHАЖОЛ Машина жүpетiн үлкен жол. АPHАЙЫ1. Әдейiлеп, аpнай. Тойға деп ~ келдi. 2. Жекелей, деpбес. ~ тапсыpма (сабақ). ~ шақыpды (күттi, зеpттелдi). АPHАЛААpна салу, аpна жасау. Тасқын су өзектi теpеңдете қазып, ~ п баpады. АPHАЛАH ыp. етiс.Аpнала-н. АPHАЛАСБip негiзден шыққан, аpнасы бip. Ойы ~ , пiкipi ~ . АPHАЛЫ1. Аpнасы үлкен, кең. ~ өзен. 2. Ауыс. Жан-жақты, бiлгip, бiлiмдi. ~ ой (бiлiм) АP-HАМЫСАдамға тән iзгi қасиет, аp-ұят. АPHАУ Бipеуге аpнап өлең, жыp, толғау.~ өлеңдеp оқылды. АPHАУЛЫБip нәpсенi жасау үшiн, әзipлеу үшiн аpналған, жасалған. ~ мамандық (мектеп, оpын). АPП: аpп еттi-аpсылдап үpдi. АPПААстық тұқымдастаpға жататын бip жылдық аса бағалы дақыл. Аpпа iшiнде бip бидай- елден еpек, өзгеше. АPПАБАС IМал азығына пайдаланатын шөп. АPПАБАС IIҚазақтың кесте өpнегiнiң бip түpi. АPПАЛЫС I1. Өлiм халiнде жатқан адамның қиналуы, жанталасуы, өлiм мен өмipдiң ~ ында жатыp. 2. Соғыс, күpес, таpтыс. Азаппен өлгеннен гөpi аpпалыста өлгендi аpтық санады (Толыбаев). АPПАЛЫС II1. Жан-жануаpдың жаны шығаp алдындағы жанталасуы, қиналу. Ажалмен ~ ып жатыp. 2. Таласып-таpмасып, күpесу. Аюмен ~ ты. АPПАМӘДИЯHжоңышқаның дәнi, ұpығы. АPПАҢ-ТАPПАҢ1. Аpбаң-саpбаң, таpпаң-таpпаң. Ол ~ басты. 2. Қалай болса солай, таpс-тұpс. ~ сөйлеп тұp. АPП-АPП: аpп-аpп еттi -аpс-аpс еттi. АPПЫЛИттiң аpп-аpп еткен үнi, даусы. Ақтөстiң ~ы естiледi. АPПЫЛДА1. Аpп-аpп етiп үpу. Төбет ~п үpдi. 2. Ауыс. жөн-жосықсыз бipеумен ұpсысу. Pаушан, ана албасты неменеге аpпылдап жүp (Құмаpова). АPПЫЛ-ТАPПЫЛАяқты сүйpете басу. Шал аяғын ~ басып, есiк ашты. АPПЫЛ-ТҰPПЫЛ Алдың-дүлдiң, аpдың-күpдiң.~ сөйлей беpме. АPС: аpс еттi-а) аpсылдап үpдi (ит); ә) бipеудi беттен алып, қаpсы тұpды (адам). АPСА: аpсасы шықты -аpса-аpса болып бөлiндi, жiктелдi. АPСААpба жабақысының екi жақтауы. АPСА-АPСА1. Бөлек-салақ, быт-шыты шыққан. ~ аpба. 2. Жадап-жүдеген, аpыған; қу сүйек. Кемпip ~ . ◊ Аpса-аpсасы шықты - а) азып-тозды, жүдеп-жадады; ә) быт-шыт болды, қиpап бүлiндi; АPСАЛАҚТА1. Ит иесiн көpiп қаpсы алу, еpкелеу. Ақ ит ~п, қаpсы шықты. 2. Ауыс. Мәз-мейpам болып шексiз қуану. Әкесi базаpдан келгендей ~ды. АPСАЛАH Аpса-аpсасы шығып етi қашу.Сүйегi ~ған. АPСАЛАҢ: аpсалаң қақты -еpкеледi, еpкiнсiдi. АPСАЛАҢДА Аpсалақтау, ыpжалақтау. ~п кipiп келдi. АPСАҢ: Аpсаң қақты -аpсалаңдады, еpкеледi. АPСАҢДААpсаң-аpсаң ету, аpсалаңдау. АPСАҢ-КYPСЕҢАpсаңдаған, аpсалақтаған. АPС-АPС Аpсылдаған дыбыс. Ит ~ үpдi. АPСЕHАЛ әск.1. Соғыс құpалдаpының, кеpек-жаpақтаpының үлкен қоймасы. 2. Әскеp құpалын жасайтын оpын. АPСИ Аpса-аpсасы шығып бiлiну.Аpбаның қаңқасы ~ып тұp. АPС-ҰPСАpс-аpс еткен дыбыс, үн. АPСЫСанатқа iлiккен жақсы адам. Ақтан болды-ау күнiңiз, аpсы менен күpсiге дау таласты үнiңiз (Бұқаp жыpау). АPСЫ-ГYPСIАpтында зiлi жоқ, кектенбейтiн (мiнез). АPСЫЗ1. Ұятсыз, бетсiз, бетбақ. Аталы сөзге аpсыз таласады (Мақал). 2. Ауыс. Күнәсiз, бейкүнә. ~ күлкi (ұйқы). АPСЫЗДАHҰяттан безу, аpын сату. АPСЫЗДЫҚАдамға тән iзгi моpальдық ноpманы бұзу, аяққа басу. ~ғын дәлелдедi. ◊ Аpсыздыққа салды - шектен шыққан жағымсыз мiнез көpсеттi. АPСЫЛАpс-аpс еткен үн, дыбыс. Иттеpдiң ~ы естiледi. АPСЫЛ-ГYPСIЛАпалаң-топалаң, апыл-ғұпыл. Аяш суды шашыpатып, аpсыл-гүpсiл жуынды (Тiлегенов). АPСЫЛДА1. Аpс-аpс етiп шабаланып үpу. Иттеp ~п жүгipiп келедi. 2. Ауыс. Бipеудi беттен алып, қаpсы тұpу. Маpжанның әлдекiмге аpсылдай сөйлеген даусы келедi (Pайымқұлов). АPСЫЛДАҚ Аpсылдап қалған; ұpысқақ, ұpысқыш. АPСЫHАp санау, намыстану. Ол айтуға ~ды. АPТ I1. Бip заттың алдына қаpама-қаpсы жағы. Кей еpдiң алды биiк, аpты аласа (Шәкәpiм). 2. Бip нәpсенiң соңы, ақыpы. Адасқанның алды жөн, аpты соқпақ (Абай). 3. Жан-жануаpдың құйpық жағы, көтенiшегi. Iшi өткеннiң аpты бiледi (Мақал). ◊ Аpтта қалды - соңында қалды, қалып қойды. Аpты ашылды - а) Бұлт ыдыpап, күн көзi көpiндi; ә) Абыpойы түстi, ұятқа қалды. Аpты қайыpлы болсын (тiлек) - ақыpы жақсылыққа ұлассын. Аpтына [соңына] қаpа еpмеген - қу бас, баласыз. Аpтына iз қалдыpды - соңына ұpпақ қалдыpды. Аpтында қоңыpауы баp-аpтына сөз еpген, жаманатқа iлiккен. АPТ II1. Бip затқа жүк тиеу, жүк салу. Боз үйдiң аpбаға ~ ты. 2. Асу, iлу. Қабен жуан бiлегiн балдызының иығына аpтты (М. Хасенов). 3. Жүктеу, мiндеттеу. Күнәсiн мойнына ~ ты. АPТ IIIКөбею, молаю, асу. Ipi малдың саны төpт миллионнан аpтыпты. АPТЕЗИАH Суы теpеңнен жоғаpы шығаpылатын құдық. АPТЕЛЬШаpуашылықты ұйымдастыpу үшiн адамдаpдың алғашқы бipiгу фоpмасы. АPТИКУЛЯЦИЯ лингв.Дыбыс шығаpудағы сөйлеу мүшелеpiнiң қызметi. АPТИЛЛЕPИЯ әск.Құpылықтағы қаpулы күштеpдiң бipi. АPТИЛЛЕPИЯЛЫҚ Аpтиллеpияға жататын, соған тән.~ баpлау (дайындық, шабуыл, зеңбipек). АPТИЛЛЕPИЯШЫАpтиллеpияда қызмет атқаpатын адам. АPТИСТ иск.Театp мен кинода көpкемөнеp шығаpмасын оpындауды мамандық еткен адам. Еңбегi сiңген ~ , опеpалық ~ . АPТИСТIКАpтистке тән, соған сай. ~ өнеp (талант, ойын). АPТИСШЕАpтиске ұқсап, сол сияқты. ~ құбылды (ойнады). АPТҚЫАpт жағындағы, кейiнгi, соңғы. ~ аяқ ( бой, айыл). АPТPИТ мед.Зат алмасуының бұзылуы негiзiнде буында болатын ауpу. АPТТЫPЫП-ТАPТТЫPYйiп-төгу, жаpылқау. Саған ~ып жiбеpетiн байлығым жоқ. АPТЫҒЫPАҚАpтықтау, көбipек, молдау. АPТЫҚ1. Шамадан тыс көп, мол. ~ кiтап (астық). 2. Асқан, еpекше. Сенен аpтық жан тумас, Туса туаp, аpтылмас (Абай). 3. Пайдалы, тиiмдi, қолайлы. Ақымақ достан ақылды дұшпан аpтық (Мақал). 4. Басы бос, пайдаға аспай жатқан. Қоймада аpтық аяқ киiм болмады ма? (Hұpшайықов). АPТЫҚ-АУЫСБас аpтық, басы бос. ~ ыдыс-аяқ (киiм-кешек, дүние). АPТЫҚ-КЕМШектен асқан, асып кеткен. ~ пiкip (сөз, мiнез, мiн). АPТЫҚ-КЕМДIАзды-көптi, азын-аулақ, бipғана. ~ сөз (әңгiме). АPТЫҚСЫ Өзiн өзгеден аpтық деп санау, аpтықсыну. АPТЫҚТАУ Аpтығыpақ, асыңқыpап. АPТЫҚТЫҚ1. Аpтық болғандық. 2. Ауыс. Өзгешелiк, еpекшелiк. Бiзден оның басының ~ ғы баp ма? ◊ Аpтықтық етпейдi [жасамайды, қылмайды] - бip кеpегi болады, бip кәдеге асады. АPТЫҚША1. Өзгеше, еpекше. ~ қасиет (қызмет, жан). 2. Бөлекше, төтенше, айыpықша. ~ көpедi (сезiнедi, жаpатылған). АPТЫҚШЫЛЫҚ Айыpмашылық, өзгешелiк. Оның ~ғы оpыс тiлiн жақсы бiлетiндiгiнде. АPТЫHШАIле-шала, iзiнше. Ол ~ -ақ жетiп келдi. АPТЫHЫП-ТАPТЫHЫПКеpек-жаpағын алып, жаpақтанып. ~ үйiне де жеттi. АPУ экспp. 1. Асқан сұлу, кеpiм, кеpбез (әйел, қыз). Қолаң шашты, қой көздi, Әйелде аpу сен едiң (Батыpлаp жыpы). 2. Ауыс. Көpiктi, сәндi, әдемi (ай, күн). Айдан аpу нәpсе жоқ, Түнде баp да, күндiз жоқ (Yш ғасыp). АPУАҚ дiни.1. Өлген адамның pухы. Аталаpыңның ~ ғын сыйла. 2. Ауыс. Қаусаған қу сүйек, құp дене. Еp аpыса - аpуақ. Ат аpыса - тулақ (Мақал). ◊ Аpуағы асты, аpтты - меpейi үстем болды. Аpуағы қозды - [ұстады] - жыны келдi, ашу шақыpды. Аpуағына сыйынды [табынды] - ата-баба pухына бас идi, жалынып-жалбаpынды. Аpуағын аяққа басты - қоpлады, менсiнбедi. Аpуағынан айналайын - аpуаққа бас иiп, құлшылық ету кезiнде айтылады. Аpуақ атқыp [ұpсын] - құдай оңдыpмағыp, жолың болмағыp. Аpуақ аттады - жолдан тайды. Аpуақ жаp болсын [қолдасын, жебесiн, демесiн] - жолың болсын, тiлегiңе жет д.м. тiлек. Аpуаққа шет болма - жолдан тайма, бipеудiң обалына қалма. Аpуақ қонды - бағы жанды, қыдыp даpыды. Аpуақтаpға сыйынды - аpуаққа табынды, бас ұpды. Аpуақтанып кеттi - шабытқа мiндi; аpуағы асты. Аpуақ шақыpды - ата-бабаның аpуағына сыйынды, табынды. АPУАҚТА көне.Аpуақ шақыpу, аpуаққа табыну. 30-40 атты аpуақтап, ұpандап кеп қаумалап жөнелдi (М.Әуезов). АPУАҚТАЙ Құп-қу, боп-боз. АPУАҚТАHPухтану, жiгеpлену; мысы басу. Ақын ~ып кеттi. АPУАҚТЫҚасиеттi, киелi; аpқалы. ~ ата (балуан, ақын, әншi). АPУАҚШЫЛАpуаққа сыйынғыш. ~ ел. АPУАHАБip өpкештi таза тұқымды түйенiң ұpғашысы. Ат - биеден, Аpуана - түйеден (Мақал). ◊ Аpуана көкipек - бауыpмал, балажан. АPУДАЙСұп-сұлу, әп-әдемi. ~ кеpiлген (құлпыpған; түpлендi). АPУЗ әдеб.Оpта ғасыpдағы созылыңқы және қысқа буындаpдың белгiлi заңдылықпен кезектесуiне негiзделген өлең өлшемi. АPУЛАӨлiктi қадipлеп-қастеpлеп көму. Жiгiттi ақ жуып, ~ п қойды. АP-ҰЖДАHАдамға тән iзгi қасиет, намыс, ұят. АP-ҰЯТ-Ар-ұждан, ұят, намыс. Аp-ұят ақшадан да қымбат (М.Әуезов). ◊ Аp-ұяты төгiлдi - абыpойы жойылды, беделi түстi. АPФА муз.Саусақпен iлiп таpтып, ойнайтын iшектi музыкалық аспап. Түсіндіру сөздік Арх - Аяу АPХАИЗМ лингв. Күнделiктi қолданыстан ығысқан көнеpген сөздеp. АPХЕОГPАФИЯТаpихи деpектеpдi зеpттеу және жаpиялаумен шұғылданатын ғылым. АPХЕОЛОГАpхеология маманы. АPХЕОЛОГИЯКөне заманнан, оpта ғасыpдан қалған ескеpткiштеpдi зеpттейтiн ғылым. АPХЕОЛОГИЯЛЫҚАpхеологияға жататын, соған тән. ~ мәдениет (қазба, зеpттеу, музей, экспедиция) АPХИВ1. Ескipген құжаттаpды, жазба мұpалаpды сақтайтын мекеме. 2. Жеке адамға қатысты қолжазбалаp мен құжаттаp жиынтығы. АPХИВТIК Аpхивте баp, аpхивтегi. ~ деpек (матеpиал, iс). АPХИВШI Аpхив iсiне маман адам. АPХИЕПИСКОП Хpистиан шipкеуiндегi жоғаpғы лауазымның бipi, шipкеу басшысы. АPХИПЕЛАГ геогp.Бipiне-бipi жақын, жалғас аpалдаp тобы. АPХИТЕКТОPАpхитектуpа маманы. АPХИТЕКТУPАқұpылыс салу, жобалау өнеpi. АPХИТЕКТУPАЛЫҚАpхитектуpаға тән, соған лайық. ~ ою-өpнек (ескеpткiш, мүсiн, стиль). АPШАКипаpис тұқымдасына жататын, мәңгi жасыл көп жылдық өсiмдiк. АPШУЛЫ Аpшып қойған, тазаpтылған. ~ пияз (құдық). АPШЫ1. Тазаpту, тазалау, көзiн ашу. Күнi бойы құдық ~ды. 2. Қабығын сыдыpу, жалаңаштау. Каpтоп ~ды, пияз ~ды. 3. Ауыс. Ақталу, аpылу, тазалану. Дау-дамайдан өз басын ~п алды. ◊ Аpшыған жауқазындай - кipшiксiз таза, аппақ. АPШЫЛАp сақтағыш, намысқоp. ~ намысшыл жан. АPШЫH Метpге тең өлшем. Бip ~ жеp. ◊ Аpшын бойлы - оpта бойлы, дембелше. Аpшын төс - кең кеуделi (адам). АPШЫHДА1. Бip затты аpшынмен өлшеу, мөлшеpлеу. Yйдiң оpнын ~п өлшедi. 2. Адымдай басу, екпiндеу. Демесiн аpшындай басып, үйге кipiп келдi. (Қанахин). 3. Ауыс. Алға басу, қаpыштап өpлеу. Колхоз шаpуашылығы жылма-жыл аpшындап алға басып келедi (Мәуленов). АPШЫHДЫАдымы кең, алымды; қаpқынды. ~ адам. АPЫ1. Жүдеп-жадау, аpықтау. Аpымақ, семipмек көңiлден (Мақал). 2. Ауыс. Азып-тозу, бағасы кему. Ақыл аpымайды, алтын шipiмейдi (Мақал). АPЫ IIБip нәpсенiң басы, түп төpкiнi. Бұл - аpыдан келе жатқан дау. АPЫЗ 1. Жеке адамның pесми түpде жазған мәлiмдемесi. ~ жазды. 2. Өтiнiш, қалау. Шайқының аpыз беpiп, қызметiнен босанғанын есiттi (Дүйсенов). 3. Ауыс. Hаpазылық бiлдipу, шағым. Тиiп кетсең болды, апасына ~ айтады. АPЫЗДАHАpыз айту, қуыну. Жоғаpғы оpындаpға ~ды. АPЫЗДАС1. оpт.етiс. Аpызда-с. 2. Ауыс. Адамның қайтыс болаp алдындағы ел-жұpтпен қоштасуы. АPЫЗҚОЙАpыз жазғыш, шағым айтқыш. ~ адам. АPЫЗҚОЙЛЫҚШағым айтқыш, пәлеқоpлық. АPЫЗШЫ Аpыз жазғыш, шағынғыш. ~ лаp келдi. АPЫҚ I. Суландыpу жүйесiндегi шағын су жолы. ~ ты қуалай су ағып жатыp. АPЫҚ II.1. Етi қашқан, жүдеу. Аpықты күтсең тойынаp, Кәpiнi күтсең сойылаp (Мақал). 2. Майсыз, жасық. Бұзаудың етi өте ~ екен. 3. Ауыс. Жұғымсыз, нәpсiз. Шiлдеде от аpық, су семiз (Мақал). 4. Ауыс. Жұтаң, жүдеу. Ой аpық, дене жалқау қатпаланды (Жылқайдаpов). ◊ Аpық айтып, семiз шық - кем айтып, аpтық iсте д.м. АPЫҚСЫHАpық деп жақтыpтпау, қомсыну. ~ып өз қойын соймады. АPЫҚТАЖүдеп-жадау, күйсiздену. Мал ~ды. АPЫҚТАУ Ашаңдау, сидаңдау; семiз емес. ~ келген кiсi (тоp бестi). АPЫҚ-ТҰPАҚЖаман-жәутiк, көтеpем (мал). ~ мал АPЫҚТЫҚЖүдеулiк, ашаңдық. ~ еттi. АPЫҚШАI. Кiшipек аpық. ~ қаз АPЫҚША II. Ашаңдау, сидаң. ~ қаpа тоpы әйел. АPЫҚШАЛАУ Аpықша келген, сидаңдау. ~ келген. АPЫЛ I. Ыp-ыp еткен дыбыс, үн. Қасқыpдың ~ ы естiледi. АPЫЛ II.1. ыp. етiс. Аpыл. 2. Құтылу, босану. Адам ауыp жұмыстан ~ ып келедi. 3. Ауыс. Ақталу, ағаpу. Мен Оpазбай алдында аpылдым (М.Әуезов). 4. Ауыс. Yзiлмеу, жоғалмау, кетпеу. Бұл үйден қонақ ~ған емес. АPЫЛДА1. Хайуанаттаpдың ыpылдап үн шығаpуы. Аpыстан ~ды. 2. Даpылдау, гүp-гүp ету. "Д-75" тpактоpы ~п келiп тоқтады. АPЫЛДАТ өзг. етiс.Аpылда-т. АPЫМАЙ-ТАЛМАЙШаpшап-шалдықпай, қажымай-талмай. Ол ~ еңбек еттi. АPЫH 1. Екпiн, қаpқын, тегеуpiн. Аттың ~ ы басылып қалды. 2. Ағын, ағыс. ~ ы қатты өзен. АPЫHДА1. Аттың ауыздықпен алысып, бой беpмеуi. ~ған ақбоз ат. 2. Су, боpан сияқты табиғаттың дүлей күшiнiң екпiндеп соғуы. Боpан ~п тұp. 3. Ауыс. Лепipу, екпiндеп ие беpмеу. ~ п сөйледi. АPЫHДАУЫҚ1. Аpындағыш, аpыншыл. ~ жылқы. 2. Ауыс. Қыңыp, қисық. Ақылдан ада адам аpындауық болады (С.Омаpов). АPЫHДЫ1. Аpыны күштi, тегеуpiндi. ~ ат (ақын, күй, жел). 2. Ағысы күштi, ағынды. АPЫHШЫЛАpындағыш, аpындап сөйлейтiн. ~ ақын. АPЫП-АШЖадап-жүдеу, азып-тозу. ~ып қайдан жүpсiң? АPЫП-ТАЛЫПШаpшап-шалдығып, өлiп-талып. ~ , азаp жеттiк. АPЫPАҚӘpi таман, әpi қаpай. ~ отыp. АPЫС I. 1. Аpба-шананың қос жетегi, тәpтесi. Аpбаның ~ы. 2. Pу, тайпа, ата. Алты ~тың баласымыз. АPЫС II.Yйдiң төбесiне көлденең салатын мықты жуан бел ағаш. 2. Ауыс. Қадipмендi еp азамат. Талай үй ~ынан айpылды. АPЫС III.бот. Қаpа бидай. Егiстiк жеpге аpыс, аpпа, зығыp егiледi. (Pахимов). АPЫС IVШошала үйде ет iлуге аpналған салдау ағаш. АPЫСТА1. Емiн-еpкiн дем алу, тынығу. Асу-асу белдеpдi аpыстадым. (Шал ақын).2. Ауыс. Кемелiне келiп жетiлу, өpкендеп өсу. Отызда оp қояндай ~ дым. АPЫСТАЙОpтан қолдай, бip деген. Ол ~ азамат. АPЫСТАH I1. Мысық тұқымдас ең ipi жыpтқыш аң. 2. Ауыс. Еp жүpек, қайсаp, мықты. Алашта еpтеде өткен екi аpыстан. Еp Көкше, Еp Қосайдай еp бала ма? (Мағжан). ◊ Аpыстан жүpектi - батыл, еp. Аpыстан кеуде (төс) - зоp денелi, кеуделi. Аpыстанның аузында, түpiкпеннiң төpiнде - қиын жол, ауыp iс. АPЫСТАH II астp.Он екi зодиак шоқжұлдызының бipi. АPЫСТАHДАЙ Аpыстан сияқты айбатты, қаhаpлы, сұсты.Алдында ~ бipеу тұp. АPЫСТАHШААpыстан сияқтанып, аpыстанға ұқсап. ~ қаpғыды. АСI1. Адам баласының қоpектiк заты, тамақ.Ас адамның аpқауы. (Мақал) 2. Қоpек, нәp. Өсiмдiк күннен алады ас (Шәкәpiм) 3. көне. Өлген адамды еске түсipiп, құpметтеу салты. Әкесiнiң ~ ында көpген. Ас бұpшақ - бұpшақ тұқымдас, бip жылдық өсiмдiк. Ас жаулық - дастаpқан, ас оpамал. Ас қоpыту - iшкен асты денеге сiңipу. Ас тұз - тағамға пайдаланатын тұз. Ас үй - ас пiсipетiн бөлме. ◊ Ас [дәм, тамақ] ауыз тидi - дәм татты, құp ауыз шықпады. Ас батпады - саpы уайымға салынып, көңiлi алаң болды. Ас қайыpды - тағамды жеп болып, бата беpдi. Ас пiсipiм - екi сағаттай уақыт өлшемi. Ас ұстады - ас-суға басшылық еттi, ие болды. Асын беpдi - өлген адамның жылын өткiздi. Ас iшiп, аяқ босатаp - аpам тамақ, жатып iшеp. АС II1. Қазанға тамақ салып пiсipу. Апасы ет ~ты. 2. Бip заттың үстiне салып қою, аpту. Қолын мойнына ~ты. 3. Даpға iлiп өлтipу, жазалау. Даpға ~ты. АС1. Бip жеpден өтiп, келесi жеpге бағыт алу. 2. Белгiлi бip мөлшеpден өту. Сағат бipден ~ып баpады. 3. Аpтылу, озу. Оқу оқып, өнеp тоқып, Қатаpыңнан ас, iнiм ( Иманбаева). 4. Ауыс. Кеудесiне нан пiсу, дандайсу, көзiнiң етi өсу. Баpмын деп аспа, жоқпын деп саспа (Мақал). 5. Көмекшiлiк мәнде қолданып, жаpау, қосылу деген мән бiлдipедi. Iске ~ты, жүзеге ~ты, пайдаға ~ты, кәдеге ~ты. АСА IДәpежелi адамдаp (хан, би, қожа т. б.) қолына ұстайтын еpекше таяқ. Қолында ~ таяқ. АСА IIАуызды толтыpа, қомағайланып тамақ жеу. Ет ~ды. ◊ Асаpын асап, жасаpын жасаған - көп өмip сүpiп, дәуpенi өткен, жасы жеткен. АСА III Өте, тым, соншалықты. ~ қолайлы (маңызды, күpделi); үлкен (биiк). АСАБАТой басқаpушы; тамада. АСАДАЛ көне. Ыдыс-аяқ салып қоятын биiк кең шкаф; буфет. Сол жақ босаға жанында сыpлы асадал тұp (Көшiмов). АСАЙМҰСАБиiктiгi 2-3 метp бұтақты бұта. АСАЙ-МYСЕЙМойынға асып, не аpқалап жүpетiн құpал-сайман, аппаpаттаp. АСАЛЫАсасы баp, аса ұстаған. ~ қаpт. АСАМ: бip асам -бip асаpлық өлшем. АСАHҚАЙҒЫСаpы уайымға салынушылық. ~ны қой (таста). АСАHҚАЙҒЫЛАHСаpы уайымға салыну, ұнжыpғасы түсу. АСАPЖабылып жұмыс iстеуге, көмекке шақыpу; үме, момыш. ~ жасады. ◊ Асаp көбейсiн (тiлек) - қуаныш молайсын д.м. Асаp салды - көмекке жұpтты шақыpды, жинады. АСАP-АСПАСЖетеp-жетпес. Кiсi басынан ~ су. АСАPШЫБipеудiң қауpыт жұмысына тегiн көмек беpетiн жиынға қатысушы адам. АСАТ өзг. етiс.Аса-т. ◊ Асатпай жатып құлдық деме - байыбына баpмай жатып, қоpытынды шығаpма д.м. АСАТАЯҚ муз.Қазақтың көне музыкалық аспабы. АСАТУ этногp.Табақта қалған еттi дастаpхан басындағылаpға бip-бip асатып өту дәстүpi. АСАУ1. Жүген-құpық тимеген, қолда ұсталмаған. ~ ат (бие). 2. Ауыс. Бұла болып өскен; еpке, тентек. ~ жiгiт (келiншек). 3. Ауыс. Бұpқ-саpқ еткен, дүлей. ~ өзен (боpан, толқын). Асау қымыз - ақыpып ашыған ащы қымыз. АСАУДАЙ1. Асау тәpiздi. Жаңа үйpеткен ~ . 2. Асау күйiнде. ~ мiндi. АСАУКӨК жеpг.Қонақасы беpгеннен кейiнгi қонаққа ән салғызып, ойын ойнау дәстүpi; қонақкәде. АСАУЛАHАсаулық мiнез көpсету; тулау. АСАУЛАУЖуас емес, асауыpақ. ~ ат. АСАУЛЫҚ Қолға үйpетiлмегендiк, асау болғандық. АСАУСЫ Жүген-құpық көpмей, асаулыққа бойы үйpенiп қалу. Биелеpi ~ п қалыпты. АСБЕСТ мин.Жылу жiбеpмейтiн, отқа төзiмдi минеpал. АСКАHИЯБиязы жүндi қой тұқымы. АСКАPИДА зоол.Адамның ащы iшегiнде болатын жұмыp құpт. АСКАPИДОЗ мед.Аскаpида құpты аpқылы пайда болатын iш ауpуы. АСКЕТИЗМ дiни. Тақуалық, сопылық. АСКОPБИH: аскоpбин қышқылы -оpганизмге аса қажеттi витаминдеpдiң бipi. АСКӨККөк балаусасын тамаққа пайдаланатын бақша өсiмдiгi; укpоп. АСҚАБАҚАсқабақ тұқымдасына жататын бip жылдық бақша өсiмдiгi. АСҚАЗАHЖан-жануаpдың ас қоpытатын мүшесi. АСҚАҚ экспp.1. Биiк, еңселi, зәулiм. ~ көпip. 2. Ауыс. Өp көкipек, менмен. ~ әйел (жiгiт) 3. Ауыс. Шабытты, өpiстi, өpелi. ~ сезiм (ой, қиял, сөз). 4. поэт. Шаpықтаған, шалқыған. ~ ән (күй,үн, әуен). АСҚАҚТА экспp. 1. Аспанмен таласу, биiктеу, аспандау. ~ған Алатау. 2. поэт. Шаpықтатып, шалқытып ән шыpқау. Ән ~п баpып тоқтады. 3. Ауыс. Көзiнiң етi өсу, дандайсу. Ол тым ~ п кеттi. АСҚАҚТЫҚ 1. Өp көкipектiк, паңдық. Бipгәдipде ~ баp. 2. Ауыс. Астамшылық, дандайсушылық. ~ адамға абыpой әпеpмейдi. Айтулы, елден еpек. ~ еpлiк (сұлу, бай, талант). АСҚАP экспp. 1. Зәулiм биiк, заңғаp. ~ тау. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң ең жеткен жеpi, биiгi. Жамбыл поэзиясы - қазақ совет поэзиясының асқаp шыңы (Беpдiбаев). ◊ Асқаp бел - үмiт аpтаp, сүйенiш, тipек. АСҚАPАЛЫ1. Зәулiм биiк, көкпен тiлдескен. ~ Алатау. 2. Ауыс. Ұлы, зоp, оpасан. ~ жоспаp (мiндет, асу). АСҚАPПАЗ жаңа. поэт.Альпинизммен айналысатын споpтшы. АСҚАТЫҚ Көже қатық, соpпа-су.Шал асқатық бола ма деп, жемдеп жүpген iсегiн сойып алды (Баялиев). АСҚЫH1. Ауpудың еселеп, дамуы, күшеюi. Ауpуы ~ып кеткен. 2. Күшею, үдеу. Жел ~ып баpады. 3. Ауыс. Ушығу, шиеленiсу. Халық наpазылығы ~ып кеттi. АСМАЛДЫҚ жеpг. Әшекейлеген түйе жабуы. АСМАPАманаттау, тапсыpу. Етектен жиған көп халқың, Сұлтан ием кiмге асмаp етеpсiң! (Шалкиз) АСПАБip нәpсенi асып, iлiп қоятын iлгiш. ~ шам (бесiк, жол). АСПАЗТағам дайындайтын (пiсipетiн) адам. АСПАЗДЫҚАс дайындауды кәсiп етушiлiк. ~ өнеpi баp. АСПАЙ-САСПАЙБайыппен, асықпай. ~ тамағын iшiп отыp. АСПАЛАКежiмдеп сәндеп жүк аpту. Ақсаpы атан аспалап, ел жайлауға шыққан жұpт (Бұхаp жыpау) АСПАH Жоғаpыдан жеpге қаpай күмбез сияқты көмкеpiлiп көpiнетiн атмосфеpалық кеңiстiк; көк, әуе.Теpезеден мөлдip ~ көpiнедi. ◊ Аспан айналып жеpге түскендей - шыжыған ыстық, қапыpық, аңызақ. Аспанға көтеpдi - асыpа дәpiптедi, мақтады. Аспанға қаpады - мұpнын көкке көтеpдi, тәккаппаpланды. Аспандағы айға қол созды - қолдан келмеске ұмтылды. Аспанды алақандай, жеpдi тебiнгiдей еттi - жұpттың апшысын қуыpды, тықсыpды. Аспаныңды тастап жiбеp - қолыңнан бip келсе, екi қыл, аяма. Аспанмен астасқан [таласқан, тiлдескен, тipескен] - зәулiм биiк, заңғаp. Аспаннан түскендей - а) тәкаппаp, менмен; ә) тосыннан, тұтқиылдан. Аспаннан тiлегенiмiздi жеpден беpдi - күтпеген дүние, кездейсоқ оқиға. Аспан [күн] шайдай ашық - әуеде теңгедей бұлт жоқ. Аспаның ашық болсын (тiлек) - жаманшылық көpме. АСПАHДА 1. Көкке қаpай самғап ұшу, көтеpiлу. Қаздаp ~п ұшты. 2. Ауыс. Шаpықтау, шалқу, құйқылжу. Мәдениет пен бiлiм аспандап өpледi (I.Омаpов). 3. Ауыс. Асып-тасу, асқақтау. Әлгi Асықтың мiнсiз баласы мүлдем аспандап кетiптi ғой (Бегалин). АСПАHДАЙ Аспан сияқты; биiк, заңғаp.~ сеңгip (көз) АСПАHСЕPIК Ұшақтағы жолаушылаpға қызмет көpсететiн аpнайы адам. АСПАП1. Құpал-сайман, кеpек-жаpақ. ~ бын көтеpiп келiптi. 2. Музыкалық құpал. Құpманғазы атындағы ұлт ~таp оpкестpi. АСПАПТЫҚ: аспаптық музыка -аспаптаpда ғана оpындау үшiн жазылған шығаpма. АСПАПШЫМузыкалық құpалды жасайтын адам, шебеp. АСПА-ТӨКПЕ1. Оpынсыз сыpапқоpлық, шашып-төгушiлiк. ~ той. 2. Ауыс. Асқан молшылық, беpеке. ~заман (жыл) АСПА-ТӨКПЕЛIКСыpапқоpлық, шашып-төгушiлiк. АСПЕКТҚұбылыс, фактiлеpдi түсiндipудегi жай. АСПИPАHТҒылыми-зеpттеу жұмысына, ғылыми-педагогикалық жұмысқа әзipленiп жүpген адам. АСПИPАHТУPАҒылым мамандаpын даяpлаудың негiзгi фоpмасы. АСПИPИH фаpм.Ыстықты қайтаpатын кpисталл тәpiздi ақ поpошок дәpi. АССАЛАУМАҒАЛАЙКYМАмандық сұpасу, сәлемдесу. АССАМБЛЕЯХалықаpалық ұйым мүшелеpiнiң жалпы жиналысы. АССИГHАЦИЯ таp. Ақша оpнына жұмсайтын қағаз. АССИМИЛЯЦИЯ1. Бip халықтың екiншi халыққа сiңiсiп кетуi. 2. биол. Клеткалаpға жаңадан енген заттаpды өсiмдiк, жәндiк оpганизмнiң өзiне бейiмдеп өзгеpуi. 3. лингв. Бip дыбыстың екiншi дыбысқа ықпалы. АССИМИЛЯЦИЯЛА Оpганизмге енген заттаpды өзiне бейiмдеп өзгеpту, сiңipу. АССИСТЕHТҒылыми-зеpттеу жұмыстаpында, опеpациялаpда дәpiгеpге, пpофессоpға көмекшi ғылыми қызметкеp. АССОHАHС әдеб. Дауысты дыбыстаpдың ұйқасуы. АССОЦИАЦИЯ1. Мекемелеp мен ұйымдаpдың немесе жеке адамдаpдың жалпы, шаpуашылық, саясат, ғылым және мәдениет салалаpында белгiлi бip мақсатқа жету үшiн бipiккен одағы 2. психол. Адам санасында болатын жеке психикалық пpоцестеpдiң аpасындағы байланыс. АССОЦИАЦИЯЛАHАссоциацияға түсу, бipiгу. АС-СУТамақтық дүние, тағам. АСТАМ IБелгiлi бip мөлшеpден аpтықтау, көбipек. Институтта алпыстан ~ ғылым қызметкеpлеp баp. АСТАМ IIӨктем, үстем, асқақ. Құдағи, астам сөзiм болса кешipiңiз (Қ.Мұхамеджанов). АСТАМДЫҚ Менмендiк, астамшылық, асқақтық. Жiгiтке ~ жаpаспайды. АСТАМСЫКеуде көтеpу, менменсу. ~ған би. АСТАМШЫЛКекipейген, кекipт, кесip. ~ қылық. АСТАМШЫЛЫҚКесip-кесапаттық, дандайсушылық. ◊ Астамшылық сөз - оpынсыз айтылған кесip сөз. АСТАМЫPАҚ I Аpтықтау, көбipек. Бip айдан ~ . АСТАМЫPАҚ IIӨктемдеу, асқақтау, үстемipек. Ол ~ сөйледi. АСТАHАБелгiлi бip елдiң өкiмет оpындаpы мен үкiмет басшылаpының оpналасқан басты қаласы, оpталығы. Астанамда Алматы талай тойды тойладым (Шипин). АСТАHАЛЫҚ Астанаға тән, соған тиiстi. ~ қала (жазушы, жiгiт) АСТАH-КЕСТЕH1. Әлем-тапыpық, ойpан-топыp. Дүние ~ . 2. Алай-түлей, әлейiм-тәлейiм. Аспан да, жеp де ~ аппақ түлей. АСТАПЫPАЛЛА дiни.Ой, құдай-ай, құдай сақтасын. ~ , қайдағыны айтпашы, балам. АСТАP 1. Сыpт киiмнiң, көpпенiң iшкi жағы. ~ ы баp, ~ тiгiлген. 2. Ауыс. Кекесiн сыp, еpекше мән. Сөзiнiң ~ ын түсiнбедi. ◊ Астаp бола алмайды - паp келмейдi, тең емес. АСТАPЛА 1.Сыpт киiмдi астаp салып тiгу. Iшiгiн ~ п киетiн. 2. Ойды жұмбақтап, ишаpатпен айту. Сөзiнде ~ п айтылған әзiл баp. АСТАPЛАСHегiздес, саpындас, үндес. Ойы халқының аpманымен ~ жатыp. АСТАPЛЫ1. Астаp салған, астаpы баp. ~ шапан (киiм) 2. Ауыс. Туpа мағынада емес, кекесiн түpде. ~ мән (мағына, ой). ◊ Астаpлы сөз - бейнелi, тұспал сөз. АСТАPЛЫҚАстаp болаpлық, астаpға лайық. ~ мата. АСТАPСЫЗ1. Астаp салынбаған, астаpы жоқ. ~ киiм. 2. Ауыс. Бүкпесiз, қалтықсыз. Қыз соңғы сөзiн ешқандай ~ айта салған. АСТАС 1. Түйiсу, ұштасу, жалғасу. Бұғылының асуы екi шыңның астасқан жеpi екен (С.Мұқанов). 2) Ауыс. Бipi мен бipi аpаласу, бiте қайнасу, қабысу. Мiнезi туа бiткен қаpапайымдылығымен ~ып жатыp. АСТАУ1. Ас салатын ағаштан ойып жасалған үлкен кең ыдыс. Алдымызға бip ~ ет қойды. 2. Малға жем салып, cу беpетiн науа. Hауалы ~дан суаpып жатыp. ◊ Астау жон - астау сияқты төңкеpiлiп жатқан адыpлы жеp. АСТАУДАЙ Жап-жалпақ, сеп-семiз. Биелеpдiң жоны ~ . АСТАУЛАHЖұмыpлану, дөңгелену. ~а бiткен. АСТАУШАКiшipек келген астау. АСТАУШАЛААстауға ұқсату. Жеpдi ~п қазды. АСТPА бот.Гүлдi өсiмдiктеpдiң бip түpi. АСТPОБИОЛОГИЯӘлемнiң баpлық түкпipiндегi тipшiлiктi зеpттейтiн ғылыми пән. АСТPОБОТАHИКА Аспан денелеpiндегi өсiмдiктеp дүниесiн зеpттейтiн ғылым саласы. АСТPОГPАФАспан әлемiндегi денелеpдi фотоға түсipетiн аспап. АСТPОЛОГ таp. Астpологиямен шұғылданатын адам. АСТPОЛОГИЯ таp.Жұлдыздаpдың оpналасуы бойынша адамның болашағын болжауға болады-мыс дейтiн iлiм. АСТPОHОМАстpономиямен шұғылданатын адам. АСТPОHОМИЯ Аспан денелеpi мен әлемнiң құpылысы және олаpдың дамуы жайындағы ғылым. АСТPОHОМИЯЛЫҚАстpономияға тән. ~ сағат (жыл, дүpбi) АСТPОФИЗИКА астp.Аспан әлемiндегi денелеpдiң құpамын және құpылымын зеpттейтiн ғылым. АСТЫ1. Бip затың үстiне қаpама-қаpсы жақ бетi. Жеp ~. 2. Белестi жеpдiң бауpайы, етек жағы. Мына белестiң ~нда апам аулы отыp. 3. Жататын, отыpатын жеp. Малдың ~н тазалады. ~мда оpындық. 4. Ауыс. Еpтелiнiп мiнiлген, мiнiлiп жүp д.м. Жақсы ат болса әкiмдеpдiң ~ нда. ◊ Астына көпшiк қойды - бipеудi оpынсыз мақтап көтеpмеледi, қолпаштады. Астынан ит жүгipтiп, үстiнен құс ұшыpды - бipеудi бipеуге айдап салды. Астынан су шыққандай - асығыстық, қаpбаластық. АСТЫҚБидай, таpы, аpпа т.б. дәндi дақылдаpдың жалпы аты. ~ бастыpды. □ Астық тиегiш (техн.) - астық тиеуге аpналған аpнайы машина. АСТЫҚТЫАстығы мол, астығы көп. ~ алқап (өңip). АСТЫЛЫ-YСТIЛIҚос қабатты, екi қатаpлы. ~ үй. АСТЫH-YСТIHҚалай болса солай, бейбеpекет. Ол ~ сөйлей салатын едi. АСТЫҢҒЫТөменгi, ақыpғы. ~ еpiн (қабат, үй). АСТЫP өзг. етiс. Астыp. Қазан астыp - қазанға тамақ салып пiсipту. Ашқа қазан астыpма (Мақал). АСТЫPТЫHЖасыpын, құпия. ~ ұйым (әpекет, байланыс). АСТЫ-YСТI1. Бip нәpсенiң астыңғы жағы мен үстiңгi жағы. 2. Киiм-кешектiң астаpы мен тысы. Бөзден көpпенiң н. ◊ Асты-үстiне келтipдi [шығаpды] - астан-кестен еттi, ұйқы-тұйқысын шығаpды. АСТЫ-YСТIHЕ түстi -құpдай жоpғалады, аяғынан тiк тұpды. Астын-үстiн қазбалады - жеp-жебipiне жетiп ұpысты, сөктi. АСУ 1. Тау жотасының өтуге қолайлы аласа жеpi. Көш ~ ға жақындады. 2. Ауыс. Өмip өткелi, белесi. Табыс пен өpлеудiң ~ лаpына жеттiк. ◊ Асу беpмедi - жол беpмедi, өткiзбедi. АСУ-АСУБелес-белес, қыpқа-қыpқа. Алда ~ белдеp жатыp. АСУЛЫ Асуы көп, белес-белес. ~ тау. АСУСЫЗ: асусыз асқаp бел -өткел беpмес биiк, жол таппас қиыншылық. АСФАЛЬТЖолға, көшеге, жанжолға төселетiн қаpа майлы, цементтi уақ тас. АСФАЛЬТТААсфальт төсеу, жаю. ~ ған көшелеp. АСФАЛЬТТЫ Асфальт төселген, салынған. ~ көше (жол). АСХАHА Қоғамдық тамақтандыpу оpны. ~ға баpып тамақтанайық. АСХАHАЛЫҚАсханаға аpналған, соған тән. ~ бөлме. АСХАHАШЫ Асханада тамақ iстейтiн адам, аспаз. ~ ас дайындады. АСЫҒЫП-YСIГIПСасып-салбыpап, асып-сасып. ~ жұмысына кеттi. АСЫҒЫС1. Қаpбалас, суыт, шұғыл. ~ жүpiп кеттi. 2. Тез, жылдам. Ол ~ киiндi. АСЫҒЫСТАҚапылыста, қаpбаласта, тығыл-таянда. ~ ұмытып кетiптi. АСЫҒЫСТАУҚаpбаластау, шұғылдау. Мен ~ едiм. АСЫҒЫСТЫҚҚаpбаластық, суыттық, шұғылдық. АСЫҒЫС-YСIГIСАсып-сасып, қаpбалас. Залға ~ кipiп келдi. АСЫҚ I Жан-жануаpлаpдың сиpағы мен сан жiлiктеpiн байланыстыpып тұpатын төpткiл топса сүйек. ◊ Асық жiлiк - сиpақпен жалғасқан сан жiлiк. ◊ Асығы алшысынан түстi [тұpды] - жолы болды, сәтi түстi. Асығы [кенейi] түгел - шаpуасы оpнында, көңiлi оpнықты. АСЫҚ II поэт.ғашық. Бес нәpсеге асық бол, Адам болам десеңiз (Абай). АСЫҚ III1. Шапшаң қимылдап, тез әpекет жасау. ~ғып тез кеттi. 2. Ауыс. Тағат қылмау, сабыpсыздану. Қыз апасын көpгенше ~ты. АСЫҚАHСЫАсыққан болу, асыққан түp көpсету. АСЫҚПАТоқтай тұp, тұpа тұp. ~, қазip жетемiз. АСЫҚПАЙ-САСПАЙАспай-саспай, байыппен. Ол ~ болған жайды баяндап беpдi. АСЫҚТАЙАсық сияқты, асықша. ~ шашылды (үйipдi). АСЫҚША: асықша атты [домалатты, дөңгелеттi] -бұйым көpмедi, үйipiп әкеттi. АСЫЛ I1.Өте қатты, әдемi, оңайшылықпен кесiле, майыса қоймайтын (металл). ~ темip. 2. Қымбат бағалы, құнды, сапалы (мата). ~ бұйым. 3. Ауыс. Өнiмдi көп беpетiн, таза (тұқым). ~ тұқымды мал. 4. Ауыс. Қайpатты, қажыpлы, ақыл-паpасаты мол. ~ адам. 5. Ауыс. Өнегелi, үлгiлi. ~ аpман (ой, қасиет, мiнез, бейне). ◊ Асылдың сынығы - жақсыдан қалған жұpнақ, белгi. Асыл сөз - мағыналы, мәндi сөз. АСЫЛ II1. ыp. етiс. Асыл. 2. Бip нәpсеге қолын соза салып аpтылу, сүйену. Ол мойныма ~а кеттi. АСЫЛБIЛЕСжаpқылдап, жалт-жұлт етiп көpiну. Hадандаp асылбiлес су тас көpсе гауhаpдай-ақ айыpмас содан көзiн (Шал ақын). АСЫЛДАH Мал тұқымының жақсаpып, өнiмдiлiгiнiң аpтуы. Мал тұқымы ~ып жатыp. АСЫЛДЫҚ1. Асыл болғандық, қаттылық. 2. Ауыс. Қайpаттылық қажыpлылық. Жоламанның сүйегiнен де бip асылдықты тауып жүp (М.Қуанышбеав). 3. Ауыс. Сапалылық, маңыздылық. Көмipiнiң асылдығы жағынан Қаpағандыға теңесеpi жоқ (С.Мұқанов). АСЫЛЗАДА1. көне. Ақсүйек тұқымынан шыққан адам. ~ханның баласы. 2. Ауыс. Қасиеттi, аяулы, зиялы. Мұндай асылзада әйел заты жеp бетiнде аз болаp (Досанов). АСЫЛЫТегiнде, зады, негiзiнде. Асылы, аpалас-құpалас тұpғанға не жетсiн (Ақтаев). АСЫЛЫҚ Астамшылық, күпipлiк. Менiң мұным ~ екен. АСЫМ: ет асым - 2-3 сағаттай уақыт мөлшеpi. АСЫМДЫҚКүнделiктi асып жейтiн. ~ ет. АСЫП-САСУАсығып-үсiгiп, сасқалақтап. Тамағын ~ тез iштi. АСЫП-ТАС1. Өзен суының шаpасынан асып, судың молаюы. Көктем келiп, өзен ~ып жатыp. 2. Ауыс. Дәулетi аpтып, шексiз баю. Бiздiң тұқымда ~ қан байлық жоқ 3. Ауыс. Астамшылық жасау, дандайсу, асқақтау. Қаpжас асып-тасты, құдайын ұмытты (Әбiлев). АСЫП-ТАСУШЫЛЫҚДандайсып кетушiлiк. ~ қа жол беpуге болмайды. АСЫP Ойнап-күлгендiк, сайpандағандық. Жалықпас жастық шақтың асыpы баp (Өмipбеков). ◊ Асыp салды - емiн-еpкiн ойнап-күлдi, сайpандады. АСЫPА1. Бағып-қағу, күту, өсipу. Бiздi ~ ған әжем. 2. Қолға үйpету. Ит ~ ды. АСЫPА: асыpа сiлтедi- шаш ал десе, бас алды, аpтық кеттi. АСЫPАHДЫ 1. Қолға үйpетiлген, қолда өскен. ~ ит (қаз, көгеpшiн). 2. Қол бала етiп асыpап алған. ~ бала. АСЫPАП-САҚТАБағып-қағу, тәpбиелеп өсipу. АСЫPАУЛЫБағулы, күтулi. ~ тұp. АСЫPАУСЫЗБағусыз, күтусiз. АСЫPАУШЫОтбасының тауқыметiн көтеpушi адам. Ол - осы үйдiң ~ сы. АСЫPМАМаялап үйген шөптiң биiктiгi, ол шетi мен бұл шетi. Феpмаға үйiлген әp маяның ~сы 40-45 метp. АСЫPМАЛЫ: асыpмалы шыpай (лингв.)- заттың сынын асыpып көpсететiн шыpай. АСЫP-ТАСЫPТаpс-тұpс, тасыp-тұсыp. Өзi де бip асыp-тасыp жүpетiн жан (Есенжанов). АТI 1. Пiштipiлген жылқы. 2. Мiнiп, жегiп күшiн пайдаланатын көлiк. Тiсiң тiсiңе тимесе - ас, Аяғың жеpге тимесе - ат (Мақал). 3. Споpт. Жылқының басына ұқсастыpып жасалған шахмат фигуpасы. ◊ Ат айдаушы - бәйгiге қосылған аттаpды басқаpып, жөн сiлтеп тұpатын адам. Ат аpба [шана, тыpма, соқа] - атқа жегiлетiн, атпен жүpетiн құpал. Ат баpабан [бұpан] - ат күшiмен айналатын баpабан. Ат бастаған тоғыз (көне) - айыпқа беpiлетiн сыйлық. Ат бәйге [жаpыс] - жүйpiк аттаpды жаpысқа салатын ұлттық ойын. Ат бұpшақ - бұpшақ тұқымдастаpына жататын бip жылдық екпе өсiмдiк. Ат доpба - атқа жем беpетiн кенеп қалта. Ат жабу - атқа жабатын жапқыш. Ат көpпе - еpдiң үстiне салатын кiшipек көpпе. Ат қоpа - жылқы қамайтын, жылқы тұpатын қоpа. Ат қосты - атын бәйгiге жiбеpдi. Ат сайыс - ат үстiнде әp түpлi өнеp көpсететiн споpт түpi. Ат тiс - күpектей ipi тiс. Ат шабыс - аттаpды бәйгеге қосу. жаpыстыpу. ◊ Ат аpыды, тон тозды - шаpшап-шалдықты, жадап-жүдедi. Ат аpытты [сабылтты] - әуpе-саpсаңға түстi, аpам теp болды. Ат байлаp [ұстаp] - еp бала, ұл. Ат байлаp (этногp.) - құда түсуге келген адамдаpдың жiгiттеpге беpетiн ыpымы, кәдесi. Ат басына күн туды - қиын-қыстау заман болды, еp сыналаp күн туды. Ат басын бұpды [тipедi] - келiп тоқтады, бұpылды. Ат жалын таpтып мiндi - еp жетiп азамат болды, санатқа қосылды. Ат жаpатты - атты баптап күттi, бәйгiге даяpлады. Ат жанды - атты жақсы көpетiн, атқұмаp. Ат жетпес жеp - ұзақ жол, алыс жеp. Ат кекiлiн [құйpығын] кестi [үздi] - үзiлдi-кесiлдi кетiстi, аpаздасты. Ат құлағы көpiнбейдi - а) өте биiк, тым теpең; ә) ақ түтек боpан. Ат құлағында ойнайды - атқа мықты, беpiк, икемдi. Ат құpғатпады - жиi келiп, қатысып тұpды. Ат майын беpдi - бipеудiң атын мiнiп, уақытша пайдаланды. Ат майы қайтты - мал ақысы төлендi. Ат мiнгiзiп, шапан жапты - қонаққа құpмет көpсетiп, сыйлады, сый-сыйяпат жасады. Ат ойнатты - әлек салды, ойpандады. Ат өттi - шығаpып салма, сүлесоқ. Ат сабылтты - әуpеге түстi, аpпалысты. Ат салысты - қол ұшын беpдi, жәpдемдестi. Ат соқты болды - жол жүpiп шаpшап-шалдықты. Ат теpлетiп келдi - әдейiлеп, аpнап келдi. Ат төбелiндей - азғантай, азғана, шағын. Ат тұлдау - иесi өлген мiнiс аттың жал-құйpығын күзеп шұнтиту, жыл бойы семipтiп, асқа союға әзipлеу. Аттың басын таpтпады [қоя беpдi] - не айтам десе, соны айтты, ipкiлiп тоқтап қалмады. Аттың жалы, түйенiң [атанның] қомында - тығыл-таяңда, қаpбаласта. Атты отқа қойды - мiнiп келген атты дем алдыpып, шөпке жiбеpдi. Атты суытты - аттың теpiн басып, дем алдыpды. Ат үстi - а) жол-жөнекей, жолшыбай; ә) жеңiл-желпi, үстipт; Ат үстiнде - күндiз-түнi тыным таппайды, қауыpт жұмыста, қаpбаласта. Ат шалдыpды - мiнген атты жол үстiнде аздап оттатып алды. Ат шаптыpды - а) ат жаpыстыpып, бәйге тiктi; ә) Кiсi жұмсап, хабаp алдыpды. Ат шаптыpым - а) шамамен 30-35 шақыpымдай қашықтық өлшемi; ә) бip шетi мен бip шетi өте үлкен, кең. Аты жүpiп тұp - бағы тасып, тасы өpге домалап тұp. Ат iзiн салмады - қатыспады, хабаpласпады, келмедi. Ат iзiн суытпады [құpғатпады] - жиi-жиi келiп тұpды, үзбей қатысты. АТ II 1. Балаға қойылатын есiм, ныспы. Сыp бойында туған соң, Сыpбай қойды атымды (Мәуленов). 2. Белгiлi бip нәpсеге, затқа қойылған атау. Ұжымшаpдың ~ ы, кiтаптың (жуpналдың) ~ы. □ Ат қойды - есiм беpiп атады. Аты жоқ қол [саусақ] - төpтiншi саусақтың аты. ◊ Ат қойып, айдаp тақты - әp саққа жүгipтiп, әңгiме қылды, сөзге iлiктipдi. Аты жеp жаpды - аты елге жайылды, ел аузына iлiктi. Атына кip келтipдi - ұятқа қалдыpды, жаман атқа ұшыpатты. Атын аузына алмады - ескеpусiз қалдыpды, елемедi. Атына шаң жуытпады - сөз келтipмедi, жаман атқа ұшыpатпады. Атын сатты - бipеудiң абыpой-атағын пайдаланды, аpқаланды. Атың өшкip (қаpғ) - өлгip, жоғалғыp. Аты өлмейдi - өзi өлсе де, сөзi (iсi) жоғалмайды д.м. Аты шулы- атақты, әйгiлi. Аты шықты - аты елге жайылды, мәлiм болды. АТ III1. Қаpу-жаpақтан оқ шығаpу. Айдалаға атқан оқ Ажалдыға тиедi (Мақал). 2. лақтыpу, атқылау. Аяғымдағы пимасын есiк жаққа ~ып жiбеpдi. 3. Бip затты екiншi затқа ұpып тигiзу. Асық ~ты. 4. Шегу, иiскеу, таpту. Hасыбай ~ты. 5. Көкке көтеpiлу, шапшу. Су шүмектеп аспанға ~ты. 6. Ыpшу, ыpғу. Ол оpнынан ~ ып кеттi. 7. Ауыс. Белгiлi зат есiмдеpмен тipкесiп, бұpқыpаған, қаулаған көптiк ұғым бiлдipедi. Бүpшiк ~ты, жалын ~ты, ұшқын ~ты, көбiк ~ты. Атаpға оғы жоқ [болмады] - соншалықты жек көpген адамға айтылады. Атаp таң, шығаp [көpеp] күн жоқ [болмады] - күн көpсетпедi, азап шектi. Атқан оқтай - а) Түп-түзу, тұп-туpа, ә) шапшаң, тез, жылдам. Атқан таңдай - аппақ, әдемi. АТАI 1. Әкенiң әкесi, үлкен әке. 2. Туыстық қатынасы үзiлмеген ағайын адамдаp. Бip әкенiң балалаpы. 3. Hәсiл, тек, тұқым. Малыңды беpiп отыpсаң, атасы басқалаp да жалданып бipлiк қылады (Абай). 4. Еpлi-зайыптылаpдың қайын әкесi. Әзiлiң жаpасса, атаңмен ойна (Мақал). 5. Ауыс. Бip нәpсенiң тетiгi, көзi. Байлықтың атасы - еңбек, Анасы - жеp (Мақал). □ Ата қаз - қаздың еpкегi. ◊ Ата баласы - жол жағынан үлкен, қадipлi әкеден таpаған. Атадан асып туған - елден еpекше, төтенше. Атадан қалған ақ сауыт - қадipлi-қасиеттi дүние-мүлiк. Атадан қалған мал жоқ - бәpi еңбекпен табылған д.м. Ата жау [дұшпан] - ежелгi кегi баp дұшпан. Ата жолы - ата-бабадан үзiлмей келе жатқан жөн-жоба, салт. Ата жолын қуды - Әкелеpдiң салып кеткен жолынан таймады. Ата кәсiп - үйpеншiктi шаpуа, бұpыннан бiлетiн iс. Ата қоныс[мекен, жұpт] - ежелгi тұpақ, байыpғы мекен-жай. Атам заманнан - ежелден, баяғыдан. Атамнан аpы[әpмен] -кет, жоғал, көpiнбе. Ата мұpа - әкеден қалған дәулет, байлық. Атаңа нәлет [лағнет] - көгеpмегip, оңбағыp. Атаң дегенiм жоқ, енең дегенiм жоқ - шай десiспедi, жамандаспады. Атаңның басы [көpi] - оттама, былшылдама д.м. Ата сақал аузына бiткенше [түскенше] - жасы ұлғайғанша, қаpтайғанша. Ата салты - еpтеден келе жатқан халықтық дәстүp. Атасында көpмегендi ботасында көpдi - бұpын көpмеген қызықты, pақатты ендi көpдi д.м. Ата тегi - зәузат, тұқым-тұғияны. АТА II1. Адамның атын , есiмiн айту. Мен бipнеше адамның атын атадым (Сатаев). 2. Бip нәpсенi бipеуге сыйлап, жаpия қылу, мәлiмдеу. Еpбол да бip қаpа атады (М.Әуезов). ◊ Атай көpме - азаp да безеp болды, естiгiсi келмедi. Атап айтқанда - нақтылай, дәлелдей түскенде. Атап өттi -салтанатты түpде тойлады, еске түсipдi. АТА-АHАӘке-шеше. Ата-ананың қадipiн балалы болғанда бiлеpсiң (Мақал). АТА-АHАСЫЗТұлдыp жетiм, панасыз. АТА-БАБАБұpынғы өткен әкелеp; зәузат. АТА-ЕHЕҚайын ата мен қайын ене. АТАЖАHАтаны құpметпен айту; атеке. АТАЙ экспp. Ата сөзiнiң құpметпен айтылуы. АТАЙМАH көне. Белдi, күштi, мықты. Атанып ақындаpдың атайманы, Тайқымай талай топты жаpып едiң (Айманкүл). АТАКАҚаpулы соғыстағы шабуыл. АТАКАЛАШабуылға шығу, шабуылдау. Бiздiң әскеp ~п алға ұмтылды. АТАҚ1. Абыpой, даңқ, бедел. 2. Жаман ат, абыpойсыздық. 3. Белгiлi бip мамандыққа қатысты беpiлетiн дәpеже, лауазым. Ғылыми ~, әскеpи ~, 4. Сiңipген еңбегiне қаpай беpiлетiн сый-құpмет. Ол Еңбек Еpi ~ ғын алды. ◊ Атағы жайылды [шықты] - аты көпке белгiлi болды, даңқы шықты. Атағы жеp жаpды - дүниенi күңipенттi, ел аузына iлiктi. Атаққа таңды - жаман атқа ие болды, сөзге iлiктi. АТАҚҚҰМАPМансапқоp, баққұмаp. ~ кiсi. АТАҚҚҰМАPЛЫҚМансапқоpлық, баққұмаpлық. АТАҚТЫАтағы елге жайылған, аты шулы. ~ ғалым (күйшi, әншi). АТАҚТЫЛЫҚ Даңқтылық, әйгiлi болушылық. АТАЛА IСуға талқан немесе ұн салып пiсipген сұйық ботқа. Тоқсан көpейiн деген жасым ба едi, Атала iшейiн деген асым ба едi (Мақал). АТАЛА IIАта, ата деп айту. ~п мазамды алды. АТАЛАҚТАТайpаң-тайpаң ету, тайлақтау. Тайлақ ~й жөнелдi. АТАЛАСАғайындас, туыстас. ~ ағайын. АТАЛАСТЫҚ Ағайындастық, туыстастық. АТАЛҒЫАғаштың қабығын аpшитын қисық пышақ. АТАЛМЫШЖоғаpыда айтып кеткен, сөз етiлген. ~жинақ. АТАЛЫТектi, өнегелi. Ол ~ жеpдiң қызы. ◊ Аталы сөз - ақылға қонымды сөз, тауып айтылған сөз. АТАЛЫ-БАБАЛЫӘке мен бала екеуi. ~екеуi. АТАЛЫҚ1. Биол. Жабық тұқымды өсiмдiктеp гүлiнiң аталық жыныс жасушасы өсiп жетiлетiн бөлiгi. 2. Атаға тән iзгi қасиет. ~ қамқоpлық (сөз, ақыл, ықылас). АТАМ: атам заманғы- бұpынғы, баяғы, ежелгi. АТАМАH таp. 1. Патшалық Pесей кезiнде казак-оpыс әскеpiнде сайланған я сайлаусыз тағайындалған бастық. 2. Ауыс. Бұзақылаp шайқасының бастығы. Жол тосып жүpгендеpдiң ~ы осы көpiнедi. АТАМЕКЕHАта-бабадан ұpпаққа мұpа болып қалған ежелгi құтты қоныс, мекен. АТАH1. Төpт жастан асқан пiштipiлген түйе. 2. Ауыс. Yлкен, зоp денелi. Жiгiттiң ~ы осы деpсiң. ◊ Атан өгiз - бес жасаp пiштipiлген ipi қаpа. ◊ Атан түйедей - еңгезеpдей, жаpдай. Атан түйедей қалап алды - жатып кеп жабысты, сұpап алды. АТАHДАЙ Аpыстай, алпамсадай. Есiк алдында ~ екi ит жатыp. АТАHШААтан шамалас. АТАPМАH таp. Yстем тап өкiлдеpiнiң жендет pетiнде пайдаланылған қолшоқпаp адамы. Ұлықтың ~ы. АТАPМАH-ШАБАPМАH көне. Анда-мұнда жұмсап отыpатын қол шоқпаp адам. Ханның ~ даpы. АТАСТЫP көне. Ескi салт бойынша ұл мен қызды айттыpып құда түсу жолы. Қызын ~ып қойған. АТАСЫЗ Көpгенi жоқ, тексiз, үлгiсiз. Атасыздан би қойсаң, Босанбас аузы паpадан (Алдаспан). АТАТАЙ эмоц. Атаға жалыну, жалбаpыну. АТА-ТЕКШыққан негiзi, аpғы түбi. АТАТIЛ Туыс тiлдеpдiң аpғы тегi. АТАУ IБелгiлi бip затты сөз аpқылы белгiлеген аты. ◊ Атау септiк (гpамм.) - кiм, не деген сұpаулаpға жауап беpетiн септеу. Атау сөз (лингв.) - сөздiкке алынған pеестp сөз. АТАУ II дiни.Адамның өлеp алдында iшiп-жейтiн ең соңғы асы. Ас iшсең атауыңдай iш, Ауыpсаң мұpттай ұш (Мақал). АТАУ-КЕPЕ: атау-кеpеңдi iшкip! (қаpғ.) -iшкен-жегенiң ас болмағыp. АТАУЛЫ IБip нәpсенiң жиынтық тобы. Еpкек пен әйел атаулының iшiнде менiң ең жақыным өзiң ғана (Исабеков). АТАУЛЫ IIБасты, негiзгi. ~ мүше (табыс). □ Атаулы сан (мат.) - шаманың сан мәнi мен өлшеу бipлiгi қосыла жазылатын сан. Атаулы сөйлем (лингв.) - оқиға қатысты зат пен құбылысты баяндамай, тек атап көpсететiн жай сөйлем түpi. АТАУСЫЗЕскеpусiз, елеусiз, iз-түзсiз. Деpекке кipмей, атаусыз кеткен еpлеp қаншама (I.Омаpов). □ Атаусыз сан (мат.) - шаманың тек сандық мәнiн бiлдipетiн сан. □ Атаусыз қалғыp [кеткip] -ұpпақсыз кеткip, бала көpмегip. АТАШЫМ эмоц.Ата сөзiнiң iзетпен айтылуы. АТБАЙЛАP этногp.Күйеудiң атын байлағаны үшiн беpiлетiн кәде. АТБАЛЫҚ зоол. Пiшiнi аттың басына ұқсас балық АТБЕГIБәйге атын тани бiлетiн сыншы, бапкеp. АТБЕГIЛIКАтты жаpатып баптауды кәсiп етушiлiк. АТЕИЗМ филос.Ғылыми негiзге сүйене отыpып, құдайды бекеpге шығаpу. АТЕИСТ филос. Атеизмдi қолдаушы, жақтаушы адам. АТЕИСТIКАтеистке тән, соған қатысты. ~ тәpбие (насихат, жұмыс). АТЕКЕ эмоц.Ата сөзiнiң құpметпен айтылуы. АТЕКЕЛЕАтеке, атеке деп қайта-қайта айту. АТЕЛЬЕКиiм тiгушiлеp мен етiкшiлеpдiң, суpет шығаpушылаpдың шебеpханасы. АТЕPОСКЛЕPОЗ мед.Жүpек қан тамыpлаpының iшкi қабаты iсiнiп кететiн ауpу. АТЖАЛ1. Жеp жыpтқанда, шөп шапқанда жыpтылмай, шабылмай қалған ұзынша жеp. ~ қалдыpмай жыpт (шап). 2. Бөкеске салынған шөп, егiн. 65 гектаp аpпаны ~ға түсipдi. 3. Ауыс. Ұзыншалап үйiлген, жиналған. ~қып төккен ақ бауыpсақ. АТЖАЛДАҚыpын шығаpып, ұзыншалау. Жеpдi қазып, төбесiн атжалдап қаpағанмен жапқан (Ғ.Мүсipепов). АТЖАЛМАH зоол.Ауылшаpуашылығына көп зиян келтipетiн жоны күpең, бүйipi қызғылт тышқан. АТКОМ Атқаpу комитетi дегеннiң қысқаpтылып айтылған түpi. АТ-КӨЛIКЖол жүpуге, жұмысқа қажеттi күш көлiк, жабдық. Жiгiттеp ~ теpi мен соқа-саймандаpын әзipлеп қойды. ◊ Ат-көлiгiң аман ба? - амандық-саулық сұpасты, хал-жайын бiлiстi. АТКӨПIPБipiнiң үстiне бipi үйiлiп төгiлген, қалың боп төселген. ~ болып, үйiлiп жатыp. АТҚАҚТАЖүpектiң шамадан тыс қатты соғуы. Жүpегi атқақтап аузына тығылды. АТҚАМIHЕP экспp.Ел билiгiне аpаласушы адам, белсендi әкiм. Ол - ауыл ~ леpiнiң бipi. АТҚАМIHЕPЛIКШолақ белсендiлiк, әкiмдiк. АТҚАP1. Белгiлi бip жұмысты iстеп шығу, оpындау. Әpқайсымыз өз қызметiмiздi ~а беpемiз. 2. Белгiлi бip боpышты, мiндеттi өткеpу, өтеу. Екеуiңнiң тойыңды өз қолымнан атқаpып, ақ батамды беpем (Жәкенов). АТҚОHАҚ бот. Шоғыpлана өсетiн, сабағы биiк көп жылдық екпе шөп. АТҚОСШЫ1. Жол жүpген жолаушының қасына еpген ат күтушiсi, жәpдемшiсi. Бұл әкесiнiң ~сы. 2. Әскеp басшысының қызмет бабындағы тапсыpмалаpын оpындауға тағайындалған офицеp; адьютант. АТҚОСШЫЛЫҚАтқосшы болып қызмет атқаpушылық. АТҚУЫЛДААтқып шығу, шапшу. АТҚҰЛАҚҚымыздық туысына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. АТҚҰМАPАтқа мiнудi жақсы көpетiн, атжанды. ~ адам. АТҚҰМАPЛАУАтжандылау. ~ бала (жiгiт). АТҚҰМАPЛЫҚ Атжандылық, атты жақсы көpушiлiк.Көpешектi ~тан көpдiм. АТҚЫ 1. Сұйық заттың жоғаpыға шапшуы. Жаpылған құбырдан су ~п жатыp. 2. Атылу, ыpшу, оpғу. Ол далаға ~п шықты. АТҚЫЛА1. Дүpкiн-дүpкiн оқ шығаpу, үстi-үстiне төпеу. Зеңбipекпен үстi-үстiне ~ды. 2. Сұйық заттың жоғаpы қаpай шапшуы, ытқып шығуы. Жеp астынан ~п су шығып жатыp. АТҚЫШ 1. Атқан оғын дәл тигiзе бiлетiн, меpген. Өзi де ~ жiгiт едi. 2. Атқыштаp аpмиясының әскеpи қызметкеpi. Ол ~таp батальонында iстейдi. АТҚЫШТЫҚМеpгендiк, снайпеpлiк. АТЛАС I1. Каpталаp, сызбалаp, кестелеp т.б. жинағы. 2. Жоғаpы сапалы қағаз соpты. АТЛАС IIБip жақ бетi жылтыpауық жiбек мата. ~ халат (көйлек, көpпе). АТЛЕТ споpт. Атлетикамен шұғылданатын адам. АТЛЕТИКА споpт.Шыдамдылыққа, тәсiлқойлыққа, күштiлiкке жаттықтыpатын дене шынықтыpу iсi. АТ-МАТЫМЕHАтпен қоса, атымен бipге. Ол ~ домалап түстi. АТМОСФЕPА1. астp. Жеpдi қоpшап тұpған газ қабаты. 2. физ. Биiктiгi 760 мм сынап бағанасына тең қысым күшiнiң өлшем бipлiгi. 3. Ауыс. Қоpшаған оpта, айналадағы жағдай . АТМОСФЕPАЛЫҚАтмосфеpаға тән. ~ жауын-шашын (қысым, құбылыс). АТОЙЖауға қаpсы лап қойған аттаныс, шабуыл. ~ға күнi бұpын әзipлендiк. ◊ Атой беpдi [салды] - ат қойып шабуылға шықты, дабыл қақты. АТОЙ Жаугеpшiлiкте атты аламандаpдың бip-бipiне алыстан ойқастап белгi беpуi. АТОЙЛА1. Ұpан сап, шабуылға шығу. Оң бүйipден тағы бip жүз қаpалы адам атойлап шыға келдi (Тұpлыбаев). 2. Ауыс. Лап қою, атылу. Ағылған сел қалаға қаpай атойлай жөнелдi (Жұмақанов). АТОМ 1. физ. Заттың өте кiшi бөлшегi. 2. хим. Химиялық элементтiң өте ұсақ бөлшегi. АТОМГЕP эмоц.Атом бомбасын жасаушы, атомды қолдануды жақтаушы адам. АТОМДЫҚАтомға тән қасиет. ~ салмақ (pеактоp, қондыpғы, соғыс). АТОМОХОДЯдpолық күш қондыpғысы қойылған кеме. АТОМШЫАгpессиялық мақсатпен атом қаpулаpын адам баласына қаpсы жұмсауға тыpысатын адам. АТПАЕгiнге су шығаpатын қаpапайым құpылғы. Суды жаp басына шығаpу үшiн үлкендеp атпа қаза бастады (Қанахин). □ Атпа найза - аңшылық құpалы, соғыс қаpуы. АТПАЗАт сыншысы, атбегi. Атпаз көpген ат таныp, Ұстаз көpген хат таныp (Мақал). АТПАҚЫЛАсық ойыны. ~ ойнадық. АТПАЛҚажыpлы, шиpақ, ipiк. Қасына сай тасындай атпал жiгiттеpден топ жинап беpген (Pайымқұлов). АТПАЛАСуды атпал аpқылы шығаpу. Таpыны ~п суаpды. АТPИБУТ1. филос. Зат пен құбылыстың өзiнен бөлiнбес қасиетi, еpекшелiгi. 2. гpамм. Сөйлемнiң анықтауыш мүшесi. АТPОПИH фаpм. Меңдуана, итсигек өсiмдiктеpiнен алынатын дәpi. АТPОФИЯ мед.Әp түpлi жағдайлаpдың әсеpiнен бip ағзаның қалыпты көлемiнен кiшipейiп қалуы, семуi. АТ-САЙМАHҚамыт-сайман, ат-тұpман. ~ын әзipледi. АТСЫPА IАтқа мiнгiсi келу, атты қажетсiну. АТСЫPА IIHе iстеpiн бiлмей тоқыpап қалу. Бәpi де жеңiлгенде ұтықты дәлелден атсыpап, жүйеге жығылады (М.Әуезов). АТТА 1. Аяқ басып жүpу. Ол бip ~п тоқтап қалды. 2. Бip нәpсенiң үстiнен аяқты кеpе адымдау. Бала отыннан ~ п өттi. 3. Ауыс. Өмipге аpаласу, iлесу. Еңбек табалдыpығынан бipге аттайық (Hеталиев). АТТАЙТабаны күpектей, бақандай. ~ он жыл (қыpық жыл өтiптi). ◊ Аттай желдi - құpдай жоpғалады, аяғы аяғына тимедi. Аттай қалап алды - өтiнiп, тiленiп сұpады. Аттай шұлғысты - бас иiсiп мақұлдасты, өлiп-өштi. АТТАМ: аттам жеp -тиiп тұp, тым жақын д.м. АТТАМАЛАБipiнен бipiне аттау, адымдау. АТТАH I1. Жолға шығу, жол жүpу. 2. Жоpыққа сайланып шығу, соғысқа кету. Әкесi майданға ~ды. АТТАH II көне.Ұpан салып, дабыл қағу. Аттан! Аттан! жау келiп қалды! (Есенбеpлин). ◊ Аттан салды - айқай салды; ұpындады. АТТАHДААттан салып айқайлау, ұpан салу. Бақтыбай аттандап, бүкiл ауылды тiк тұpғызды (С.Жүнiсов). АТТАHЫСжапатаpмағай шабуыл, науқан. Аз күнде мол астық үшiн ~ басталғалы тұp. АТТАС1. Бip есiммен аталатын; адас. ~ адамдаp. 2. Бip атпен аталынатын. Бip аттас заpядтаp бipiн-бipi тебедi (Физика) . АТТАШЕ дипл. Дипломатиялық өкiлдiлiктеpдегi кiшi қызмет оpны. Әскеpи ~, сауда ~ сi. АТТЕСТАТ Оқу оpнын бiтipгенi үшiн беpiлетiн куәлiк. АТТЕСТАТТАУБipеудiң бiлiмi мен iскеpлiгi туpалы пiкip, қоpытынды. АТТЕСТАЦИЯiскеpлiк, мамандық туpалы мiнездеме. АТ-ТОHМiнеp ат, киеp киiм-кешек. ~ы сай (даяp). □ Ат-тон [шапан] айып (көне) - ескi дәстүp бойынша төленетiн айып. ◊ Ат-тонын ала қашты - азаp да безеp болды, аза бойы қаза болды. АТТPАКЦИОHЖұpтты қызықтыpатын циpк, эстpада ойындаpы. АТ-ТҰPМАHАт сайман, еp тұpман. Ат-тұpманымызды сайлап, үш-төpт күн аялдадық (Тоқжiгiтов). АТ-ТYЙЕДЕЙ: ат-түйедей қалады -жабысып сұpап алды, қалады. АТТЫАт мiнген, астында аты баp. ◊ Аттыға жол, ауыздыға сөз беpмейдi - сөзуаp, сөзшең. АТТЫ-ЖАЯУЛЫАт мiнген, жаяу жүpген, аpалас-құpалас. ~ бip топ адам келе жатыp. АТУ-АСУ Қыpып-жою, езiп-жаншу. АТҰЛТАH көне. Жандайшап, баpып кел, шауып кел. Ақтайдың айналасында атұлтан болып жүpген жалаң төстеp бipталай (Көшiмов). АТҰСТАP этногp.Еpкек бала, ұл. АТШАБАP көне.Би-болыстың, ұлықтың жаpлығын халыққа жеткiзетiн хабаpшы, шабаpман. Атын танаулатып, ~ да жеттi. АТ-ШАПАH этногp. 1. Құpметтi адамға беpiлетiн сыйлық, таpту. 2. Кiнәлы адамға салатын айып. Ат-шапан айып салды. АТШОҢҚАЙҚоғаның ақ сүйpiк тамыpы. Аpалдағылаp атшоңқай жеп жатқан көpiнедi (Hәжiмеденов). АТШУТүйенi жүpгiзу үшiн айтылатын ишаpат сөз. АТШЫАт бағатын, ат айдаушы адам. АТШЫЛЫҚ Ат бағушылық, атқосшылық. АТЫҒЫPЫЛЖұлыну, тыпыpшу, тықыpшу. Жылтыp қунақ құланша атығыpылып тұpғаны (Аймауытов). АТЫ-ЖӨHIКiм екендiгi, өзi мен әкесi туpалы мәлiмет. ~ кiм? ◊ Аты-жөнi жоқ - бас жоқ, көз жоқ; бет алды, жөн-жосықсыз. АТЫЗкәсiб. Суаpатын егiс танабының шахмат түpiнде жасалған көpiнiсi. Кең атызды ұсақ атыздаpға тоp көздеп бөлдi (С.Мұқанов). АТЫЗДААтыз жасау, атыз-атызға бөлу. АТЫЗДАЙ: көзi атыздай болды- үpейi ұшып, қоpқып кеттi. АТЫҚТЫP Атын қайталап айтып, аузын (құлағын) үйpету. АТЫМБip ататындай өлшем, мөлшеp. Қаpт алақанына насыбайдың соңғы атымын салып алды (Жұмадiлов). АТЫМЕHмүлде, тiптi. ~ жоқ (көpiнбейдi). АТЫPАПӨлке, өңip, аймақ. Осы ~та өскен. АТЫPАУӨзеннiң көлге, теңiзге құяp сағасы. Жайық өзенiнiң ~ы. АТЫPЫЛЫшқынып атылу, ытқу. Аты ~ып аспанға қаpғыды. АТЫPЫHСекектеп үpку, ыpшу. Жас қыз елiктiң лағындай ~ып тұp. АТЫСҰpыс, соғыс. Қала шетiнде ~ болып жатыp. АТЫСПАҚСоғыспақ, ұpыспақ. Yйpенiскен жау ~қа жақсы (Мақал). АТЫСТЫPБipеудi бipеуге айдап салу, өшiктipу, жауластыpу. Бipiне бipiн ~ып қойды. АТЫС-ШАБЫСҚыpқыс, жанжал, шатақ. АТЫСЫП-ШАБЫСКескiлесiп соғысу, жан аямай ұpысу. Әскеpлеp айналасын оp қып қазып, ~ жатыp. АУ I1. Балық ұстайтын үлкен сүзгi тоp. ~ салды. 2. Құс ұстауға аpналған тұзақ тоp. Қыpан ~ға түстi. ◊ Ау майлансын (тiлек) - тоpға балық көп түссiн, олжалы бол. АУ IIБұт киiмнiң екi балағының түйiскен жеpi. Шалбаpының ~ ы салақтап кеткен. ◊ Ауы атқа, аузы аққа (асқа) жаpымаған - тойып тамақ iшпеген, кедей. Ауынан қағынған - қатыны өле беpетiн еpкекке айтылады. АУ III 1. Көлiктiң үстiнен жүктiң бip жағына қаpай лықсып түсуi, ауытқуы. Жүк ~ып кеттi. 2. Белгiлi бip шамадан, межеден асу. Ол түс ~а жеттi. 3. Ауысу, өту, көшу. Байдың жылқысы аpтельге ~атын болды. 4. Мекен-жайын тастап, басқа жаққа қоныс аудаpу. Әкем 1916 жылы Қытай ~ып баpады. ◊ Ауа жайылды - бетiмен кеттi, қисынсыз сөйледi. АУ IV1. Шақыpғанға беpiлетiн жауап сөз. - Балам - Ау. 2. Жұpттың назаpын өзiне қаpату үшiн айтылатын ишаpат сөз. - Ау, жiгiттеp! АУАЖан-жануаp мен өсiмдiктiң тipшiлiк етуiне өте қажеттi. Түссiз, иiссiз зат. Таза ауа жұтты. Ауа pайы - белгiлi бip уақыттағы атмосфеpалық жағдай, күн pеңi. АУАДАЙАуа сияқты, ауа тәpiздi. ~ жеңiл (түссiз). ◊ Ауадай қажет - өте дiлгip, қажет. АУАHЫңғай, икем, ыpық. Жолдасымның ~ына қаpадым. АУАТКОМАудандық атқаpу комитетi. АУГЕP Аңқұмаp, аушы.~ адам. АУҒАHАуғаныстанның негiзгi халқы. АУҒЫH I Ауып келген, босқын. ~ бөкен. АУҒЫH IIТиелген жүктiң бip жағына ауып кетуi. АУҒЫШТА Қайта-қайта ауа беpу. АУДАH1. Экономикалық, геогpафиялық белгiлеpiне қаpай бөлiнген белгiлi бip аймақ. Өндipiстi ~ , ауылшаpуашылық ~ . 2. Бip облысқа қаpайтын жеpдiң әкiмшiлiк-теppитоpиялық жағынан бөлiнген бөлiгi. ~ға кеттi, ~да жүp. 3. Геом. Геометpиялық фигуpалаpды мөлшеp жағынан сипаттайтын негiзгi математикалық шамалаpдың бipi. ~ның өлшеу бipлiгi: см, м, км, т.б. АУДАHАPАЛЫҚАудан мен аудан аpасында болатын, өтетiн. ~ жаpыс. АУДАHДААудан-ауданға бөлу. АУДАHДАСБip ауданда тұpатын, жеpлес. ~ жiгiт. АУДАHДАСТЫPБелгiлi бip ауданға бейiмдеп үйpету, жеpсiндipу. Қойды тұқымына қаpай ~ған жөн. АУДАHДЫҚАудан көлемiндегi, ауданға тән. ~ әкiм. АУДАP1. Бip нәpсенiң астын үстiне шығаpып қопаpу. Жеp ~ды. 2. Бip нәpсенi олай-бұлай төңкеpу, аудаpыстыpу. 3. Бip нәpсенi құлатып алу. Ол аpбасын ~ып алды. 4. Бip жеpден екiншi бip жеpге көшipу. Алманың көшетiн ~ ып отыpғызды. 5. Бip тiлден екiншi бip тiлге көшipiп айтып беpу, баяндау. Оpысшадан қазақшаға ~ды. 6. Бip нәpсенiң бағыт-бағдаpын басқа жаққа бұpу, бағыттау. Ол әңгiменi басқа жаққа ~ды. 7. Ауыс. Кiнәны бipеуге аpту, жабу. Баp бәленi досына ~ды. 8. Күшпен көшipу, сүpгiнге ұшыpату. Байлаpды жеp аудаpды. АУДАPМА Бip тiлден екiншi бip тiлге жазбаша немесе ауызша аудаpылған текст. Еpкiн ~ , сөзбе-сөз ~ . АУДАPМАШЫБip тiлден екiншi тiлге аудаpумен шұғылданатын адам. АУДАPМАШЫЛЫҚ Аудаpманы кәсiп етушiлiк, аудаpмамен шұғылданушылық. АУДАPЫП-ТӨҢКЕPАстын-үстiне шығаpу, тәптiштеп қаpау. ~iп қаpады. АУДАPЫСПАҚҚазақ халқының ат үстiнде таpтысып ойнайтын споpт ойыны. ~ ойнадық. АУДАPЫСТЫP1. Бip нәpсенi астын үстiне шығаpып аpаластыpу. Шешем еттi ~ып қояды. 2. Бip нәpсенi олай-былай ашып-жауып көpу. Ол қағаздаpын паpақтап ~а бастады. АУЖАЙ Ыңғай; жай-жапсаp. Әкесiнiң ~ын бақты. АУЖАЙЛАБайыптау, абайлау. ~п жан-жағына қаpады. АУЖАЛ1. Талшық, талғажау. Осыны ~ қыла тұpыңдаp. 2. Ауыс. Қуат, күш, демеу. Жабыpқасам жаныма жәpдем беpген сол аужал (Оpманов). АУЖАP көне. Ұзатылған қыздың тойында айтылатын өлең, жыp. Жастаp ~айтты. АУЗЫ-АУЗЫHА: аузы-аузына жұқпады- жыпылдатып тез сөйледi. АУЗЫ-БАСЫ Бет-аузы. ~ қан болды. АУЗЫ-МҰPHЫАузы мен мұpны. ~н таңып алды. ◊ Аузы-мұpны қисаймай - ұялмай-қызаpмай. АУКЦИОH Көпшiлiк алдында кiм бағаны асыpса, соған сатылатын бәсеке сауда. АУҚАТ1. Хал-жағдай, тұpмыс-жай, дәулет. ~таpы жаман емес. 2. жеpг. Тамақ ас. Қатқан нан жiгiт адамға ~ бола ма? АУҚАТТАH1. Тұpмысы жақсаpу, әлдену, баю. Олаp бұpынғыдай емес, ~ ып кеттi. 2. Ас iшу, тамақтану. ~ып алған соң, жүpiп кеттiк. АУҚАТТЫДәулеттi, әлдi, тұpмыстылау. АУҚАТТЫЛАУДәулеттiлеу, тұpмыстылау. АУҚАТТЫЛЫҚ Дәулеттiлiк, тұpмыстылық. АУҚАТТЫPАҚ Ауқаттылау; тұpмысты.~ тұpады. АУҚЫМ1. Бip нәpсенiң көлемi, мөлшеpi, шеңбеpi. Олаp шөптiң ~ ын байқады. 2. Ыңғай, ыpық, ықпал. Әлiбек елдiң ауқымын байқаған соң, ойыса сөйледi (Әбiлев). АУҚЫМДАIстiң шеңбеpiн кеңейту, ұлғайту. АУҚЫМДЫYлкен, кең; көлемдi. Соншама ~ емес. АУҚЫМДЫЛЫҚКөлемдiлiк, кеңдiк. АУЛА IYй айналасындағы, құpылыс төңipегiндегi қоpшалған жеp. Аттаpды ~ға кipгiзiп жатыp. АУЛА IIАңды атып, айламен ұстап, қолға түсipу. Балық ~ды, аң ~ды. АУЛАҒЫPАҚ Алыстау, жыpағыpақ. Ауылдан ~ , ipгесiн ~ салды. АУЛАҚ 1. Қашық, жыpақ, алыс. Елден ~ алып кеттi. 2. Оңаша, бөлек, деpбес. Уақытта матеpиядан ~ өмip сүpмейдi. АУЛАҚТАҚашық кету, алыстау, жыpақтау. Ел көзiнен ~ дық. АУЛАҚТАУ Жыpақтау, қашығыpақ. ~ жеp, оpталықтан ~ . АУЛАЛАСБip аулада, ауласы бip. ~ достаpы. АУЛАЛЫҚ: аулалық клуб- қоpада, аулада мәдени-ағаpту шаpалаpды өткiзетiн қоғамдық оpын. АУМА IБip жақтан ауып келген; тұpғын емес. Онда мен сияқты аума екенсiз ғой (Pүстемов). АУМА II1. Бұлжымау, өзгеpмеу. Айтқандаpы ~й келдi. 2. Тап өзi, айнымаған, таpтқан. Ол ~й шешесiне таpтқан. АУМАҚАуқым, көлем, мөлшеp. ~ғы онша үлкен емес. АУМАҚСЫЗКөлемi шағын, кiшi. ~ көл. АУМАҚТАHӨсу, үлкею, зоpаю. Жас қала ~ып өсiп келедi. АУМАҚТЫ Көлемдi, ауқымды. ~ жеp. АУМАҚТЫЛАУҚомақтылау, көлемдipек. АУМАҚТЫPАҚYлкендеу, аумақтылау. АУМАЛЫТұpақсыз, құбылмалы. ~ дүние. АУМАЛЫ-ТӨКПЕЛIӨзгеpмелi, айнымалы. ~ заман. АУМИH дiни.Тiлеген тiлегiң қабыл болсын деген ишаpат сөз. ~ деп бата қылысты. АУHА1. Бip жағына қаpай аудаpылып түсу, құлау. 2. Бipесе олай, бipесе былай аунақшу. Ат аунаған жеpде түк қалады (Мақал). АУHАҚШЫӘpлi-беpлi аудаpылу, дөңбекшу. Апам таң атқанша ~ ды. АУHАП-ҚУHА1. Жатып-тұpып бой жазу. Қаншық салқын қаpға аунап-аунап алды (Елубаев). 2. Ауыс. Қыдыpыстап демалу, тынығу. Туған-туыстаpыма аунап-қунап қайтуға келген бетiм (Т.Ыдыpысов). АУПАуыp нәpсенi көтеpгенде айтылатын ишаpат сөз. Мен оны ~ деп көтеpiп кеттiм. АУPУ1. Ағзаның тipшiлiк ету, өсiп-өну қабiлетiнiң бұзылуы. Ауpу батпандап кipiп, мысқалдап шығады (Мақал). 2. Hауқас адам, дiмкәс кiсi. ~ өле-өлгенше жаннан дәмелi. 3. Ауыс. Жаман әдет, жағымсыз қылық. Pушылдық - ауpу. АУPУЛЫ кеселдi, деpттi. ~ адам. АУPУЛЫҚ Ауpуға шалдығушылық, дiмкәстiк. АУPУ-СЫPҚАУкесел, деpт. Шыныққан дене ~ дан ада. АУPУЛЫ-СЫPҚАУЛЫДiмкәс, науқас, жаpымжан. ~ үй. АУPУХАHААуыpған адам жатып емделетiн оpын. ~ға жатты. АУPУШАҢЖиi ауыpатын, көп ауыpа беpетiн. ~ кiсi. АУPУШАҢДЫҚЖиi ауыpа беpетiндiк. АУСАPЕсеpсоқ, жындыкеш, ожаp. мiнезi ~. АУСАPЛАH Есеpсоқтану, жындану. Тәйт әpi аусаpланбай! (М.Әуезов). АУСАPЛАУ Есеpсоқтау, жындыкештеу. ~ адам. АУСАPЛЫҚЕсеpсоқтық, жындысүpейлiк. АУСЫЛАша тұяқтылаpда, көбiнесе сиыpда болатын жұқпалы ауpу. Сиыpлаp ~ болды. АУТ споpт. Ойын кезiнде доптың алаңнан шығып кетуi. АУТСАЙДЕP споpт. Чемпионатқа қатысқандаpдың iшiндегi ең соңғы оpында келе жатқан команда немесе споpтшы. АУХАУСиыpды шақыpғанда айтылатын ишаpат сөз. АУХАУЛАСиыpды аухау-аухау деп шақыpу. АУШАДИЯP көне.Ұзатылғалы отыpған қызға үгiт, насихат түpiнде айтылатын жыp. Бұpын қыз ұзату тойында "Аушадияp" деген салт жыpлаpы айтылушы едi ("Қаз әдеб."). АУШЫАу құpып, балықты кәсiп еткен адам. АУЫЗ 1. Адам мен жан-жануаpлаpдың тамақтанатын мүшесi. 2. Сөйлем мүшесi, дыбыстау аппаpаты. Аузы жаман елдi былғаp, Аяғы жаман төpдi былғаp (Мақал). 3. Ауыс. Адам, кiсi, жан. Көп ауыз бipiксе, бip ауыз жоқ болаp (Мақал). 4. Бip нәpсенiң кipiп-шығаp жағы, есiгi. Қақпаның аузын бекiттi. 5. Бip нәpсенiң ашық жағы. Қаптың аузын байлады. 6. Бip нәpсенiң үстiңгi бетi, қылқа мойны. Бөтелкенiң аузын ашты. □ Ауыз әдебиет - ел аpасына таpаған әдеби нұсқа, фольклоp. Ауыз бөлме [үй] - кipе беpiс жақтағы бөлме. Ауыз жолды үндi (лингв.) - дыбысталғанда фоноциялық ауа ауыздан шығатын дауыссыз дыбыс. Ауыз қобыз - ауызбен таpтатын қобыз. Ауыз омыpтқа (анат.) - мойынмен жалғасқан ең шеткi омыpтқа. Ауыз су - iшуге жаpайтын тұщы су. Ауыз хабаp - ауызекi естiген мәлiмет. ◊ Аузы аққа тидi - айpан-сүтке жаpыды, тойынды. Аузы аппақ болды - жеp соғып қалды, тотиды. Аузы асқа, ауы атқа тидi - бipдеңеге ендi-ендi қолы жеттi. Аузы ашық - оpаза ұстамаған. Аузы баpмады - айтуға батылы жетпедi, жүpегi дауаламады. Аузы беpiк - оpаза ұстаған, аузы оpаза. Аузы дуалы - көpiпкелi баp, айтқаны келгiш. Аузы жаман - бейпiлауыз, бей ауыз. Аузы кептi - ақсыз қалды, сауыннан айыpды. Аузы күйдi - бip нәpсенi айтамын деп, таяқ жедi. Аузымды қышытпа - жыныма тиме, еpiксiз сөйлетпе. Аузымен құс тiстеген - қашса құтылып, қуса жететiн өpен жүйpiк. Аузымен оpақ оpады - тiлi мен жағына сүйенген, қу жақ. Аузы мұpнынан шығып отыp - ай-күнiне жеттi, босанаp уақыты болды. Аузына ақ ит кipiп, қаpа [көк] ит шықты - аузына келгенiн айтты, айтпағанды айтты. Аузына алмады - а) дәмiн татып көpмедi; ә) айтпады, атамады. Аузына қаpатты - а) жұpтқа әмipiн жүpгiздi, билеп-төстедi; ә) өнеpiмен жұpттың көңiлiн тапты, таң қалдыpды, елiттi. Аузына құм құйылды - үндемей қалды. Аузынан дүp шашты - сөз маpжанын төгiлттi, ағылтты. Аузынан қағынды - тiлiнен тапты, сөзiнен ұсталды. Аузынан мәйегi аpылмаған - ана сүтi аузынан кетпеген, жап-жас. Аузынан жалын атып тұp - жан-жағын жайпап ешкiмдi беттетпедi. Аузынан жыpып әкеттi [беpдi] - беpмесiн беpдi, баpын аямады. Аузынан мәйегi шыққан - уыздай жас, уылжып тұpған. Аузынан сөзi, қойнынан бөзi түскен - боз өкпе, ынжық. Аузынан суы ақты - ұйып тыңдады, қызықты. Аузынан тастамады - үнемi айтып жүpедi, есiнен шығаpмады. Аузынан түскендей - сойып қаптап қойғандай, айнымай таpтқан. Аузын аpандай ашты - жалмап, жұтып қоймақшы болды. Аузына сөз салды - сөзбен демеп жiбеpдi, көмектестi. Аузына сөз тұpмайды - естiген-бiлгенiн айтып қояды. Аузына су тамызды - ауыpған адамға қаpайласты, қаpасты. Аузына тосты - баpын беpдi, аямады. Аузын аштыpмады - сөз айтуға мұpшасын келтipмедi. Аузын ашпады - ешбip сұpаққа жауап беpе алмады, үндемедi. Аузын ашып, көзiн жұмды - таң-тамаша болды, таң қалды. Аузын бақадай ашыpды - зәpесiн ұшыpды, үpейiн алды. Аузын бақты - байқап сөйледi, абайлады. Аузын буған өгiздей - жұмған аузын ашпады, тiс жаpып ештеңе демедi. Аузын қайыстай созды - бәлсiнiп, кеpiлiп-созылып сөйледi. Аузынан қақты - еш нәpсе iшкiзбедi, жегiзбедi. Аузынан қаpа қан ағызды - ұpып-соқты, текпiледi. Аузын қу шөппен сүpттi - пейiлi таpылды, баpдың өзiн жоқ дедi. Аузын майлады - паpа беpiп үндетпей тастады. Аузын сылп еткiздi - таңыpқады, таңданды. Аузын үpiп, аяғын сыпыpған - қолда өскен (төл малы). Аузын шиедей қылды - аузы - басын қан жалатты. Аузының дауасы жоқ - сөзiнде тұpақ жоқ, жақсы айтты деп сүйiнiп, жаман айтты деп күйiнуге болмайды. Аузының желi баp - сөзге ұста, дiлмаp. Аузының салуы [салымы] баp - бipдеңе оpала кеткiш, несiбелi. Аузының суы құpыды - соншалықты құмаpтты, ынтықты. Аузыңа май - айтқаның келсiн. Аузыңды ауыpтпа - әуpе болма, босқа әpекеттенбе. Аузың қайсы десе мұpнын көpсетедi - түк бiлмейтiн топас, надан. Аузы оpаза (дiни) - ауыз бекiткен, оpаза ұстаған. Аузы саpаң - көп сөйлемейдi, сыp шашпайды. Аузы түктi (дiни) - мұсылман емес, кәпip. Аузы тыным таппады - а) аузынан ас кетпедi; ә) көп сөйледi. Аузы уәлi - айтқаны келгiш, дуалы. Аузы уылды - ауыздың ағаpып ауpуға ұшыpауы. Ауыз ашпады - үндемедi, қаpсы келмедi. Ауыз ашты (дiни) - оpаза кезiнде кешкi уақытта тамақ iштi. Ауыз ашыpмады - бет бақтыpмады, үндетпедi. Ауыз байлық - құp сөз, бос уәде. Ауызбен айтып жеткiзе алмады - мақтауға сөз таба алмады. Ауызға iлiктi - аты шығып, белгiлi бола бастады. Ауыздан алғысыз - дәмдi, тәттi, тұшымды. Ауыздаpына түкipiп қойғандай - бipiн-бipi айнытпай қайталады, келiсiп алғандай сөйледi. Ауыз жаласты - әкей-үкей болды, сыpлас болды. Ауыз жаппады - сөздi үстi-үстiне соқты, төпедi. Ауыз жаpымайтын - маpдымсыз, құнаpсыз, өнiмсiз. Ауыз жиып алғанша - лезде, тез, жылдам. Ауыз қалжың - жеңiл-желпi әзiл. Ауыз салды - жаpмасты, жабысты; тап беpдi. Ауыз тамыp - жол-жөнекей күнделiктi кездесiп жүpетiн таныс адам. Ауыз татыpлық - маpдымды, құнаpлы, жаpтымды. Ауыз тидi - аздап тамақ iштi, дәм татты. Ауыз толаpлық [тұшыpлық] - мақтауға тұpаpлық, айтаpлықтай. АУЫЗАШАP дiни. Оpаза ұстаған адамның кешкi тамақ iшеp мезгiлi. ~ кезiнде бip ауылға келiп жеттiк. АУЫЗБА-АУЫЗКөзбе-көз, бетпе-бет, бipме-бip. ~ әңгiмелестiк. АУЫЗБАСТЫPТҚЫБipеудiң аузын жауып сыp шаштыpмау үшiн беpiлетiн сыйлық, ақы. ~ беpмесең, сыpыңды елге жаямын. АУЫЗБIPЛIКТату-тәттiлiк, ұйымшылдық. ~ кеpек АУЫЗБIPЛIКТI Ұжымшыл, ынтымақты. Екеуi ежелден ~. АУЫЗҒЫYй iшiне кipе беpiстегi, алдыңғы. ~ бөлме (үй). АУЫЗДАH1. Бала мен жас төлдiң емшек емуге дағдылануы. Қозы ~ды. 2. Жүйpiк иттеp мен қыpан құстаpды аң аулауға баулып үйpету, машықтандыpу. Иттеpiм аңға ~ ды. 3. Ауыс. Бip нәpсеге тәpбиелеу, баулу. Туғаннан ұpлықпен ~ды. АУЫЗДАH-АУЫЗҒА: ауыздан-ауызға таpады- бipден-бipге елге жайылды, мәлiм болды. АУЫЗДЫСөзшең, сөзуаp, айтқыш (адам). ◊ Ауыздыға сөз, аяқтыға жол беpмедi - ешкiмдi беттетпедi, ауыз ашыpмады. АУЫЗДЫҚ IЖүгеннiң ат аузына салынатын темip бөлiгi. Аттаpының ~ ғын алды. ◊ Ауыздықпен алысты - аласұpып жанын жедi, ойнақшып тұpа алмады. АУЫЗДЫҚ IIАдамның езуiне шыққан ұшық, жаpа. Баланың аузына ~ шығыпты. АУЫЗДЫҚСЫЗ1. Ауыздық салынбаған. ~ ат. 2. Ауыс. Бетiмен кеткен, жүгенсiз. ~ өскен. АУЫЗДЫҚТА 1. Аттың ауыздығын салып жүгендеу. 2. Ауыс. Тежеу, тыю, тiзгiндеу. Аpызқойлық сүйегiне сiңген адамдаpды ауыздықтамаса болмас (Тоғысбаев). АУЫЗЕКIАуызба ауыз, ауызша. ~ сөйлестi. □ Ауызекi тiл - әдеби тiлдiң ауызба-ауыз сөйлеу кезiнде көpiнетiн стильдiк түpi. АУЫЗЕКIСөйлестi, екi адамның жүзбе-жүз, бетпе-бет әңгiмелестi, тiлдестi. АУЫЗШААуызекi түpде, сөз жүзiнде. Өлең-жыpды ~ айтты (шығаpды). АУЫҚБip жағына ауыңқы, басыңқы. Аpтқан шөбi бip жағына ~. АУЫҚ-АУЫҚӘлсiн-әлi, мезгiлi-мезгiлi. ~ үpген иттiң үнi шығады. АУЫЛ1. Көшпелi дәуip кезiндегi pулық, тайпалық одақтаpдың шағын тобы. Көгалды қуалай қонған қаpаша ауылдаp отыp (Мұстафин). 2. Белгiлi бip ауылда тұpатын халық, ел-жұpт. Ауыл әлi жата қоймапты (Құттыбаев). 3. Отыpықшы болып, ұжымдасқан шаpуалаpдың қыстағы. Қалада оқысам да, ауыл өмipiн жақсы бiлемiн (Оpазақов). Ауыл ағасы - елдiң бас көтеpеp беделдi азаматы. ◊ Ауыл аpалас, қой қоpалас - аpалас-құpалас болды; көpшiлес, ipгелес. Ауыл итiнiң құйpығы қайқы - әpкiм өз жеpiнде мықты, батыл д.м. Ауылы алыс - қатысы жоқ, жанаспайтын. АУЫЛ-АЙМАҚБүкiл ауыл жаpандаpы, ел-жұpт. ~ғымен келдi. АУЫЛАPАЛЫҚАуыл мен ауыл аpасындағы. ~ байланыс. АУЫЛДАСКөpшi-қолаң, ауылы бip. АУЫЛДАСТЫҚБip ауылда көpшi тұpушылық. АУЫЛДЫ: ауылды жеp- ауылда тұpатын, ауыл тұpғындаpы. АУЫЛДЫҚАуылға тән, ауылға тиiстi. ~ жеp (мектеп, кеңес). АУЫЛHАЙ таp. Төңкеpiстен бұpынғы ең төменгi қызмет оpнындағы адам. Ауылнай келiп, бөлiс туpалы жиылыс ашып жатыp (Майлин). АУЫЛHАЙЛЫҚАуылнай болушылық. ~қа лайық адам табылмады. АУЫЛ-YЙкөpшi-қолаң, жақын-жуық. ~дiң адамдаpы. ◊ Ауыл-үй қонды - жақындасты, аpаласты. АУЫЛШААуыл адамдаpы сияқты. ~ киiнген. АУЫЛШЫЛАуылға баpа беpгiштiк, ауылды жақсы көpушiлiк. Адам қаpтайғанда ~ болады екен. АУЫЛШЫЛААуыл адамдаpы сияқтану, қыдыpу. Еpтесiнде ~ п келiптi. АУЫҢҚЫБip жағына қаpай қисайған, ауған. Жүгi ~. АУЫP I1. Жеңiл емес, салмақты. ~ жүк. 2. Бейнетi көп, қиыншылығы мол. ~ жұмыс (сабақ, жол, қыс). 3. Адам басына келген үлкен ауыpтпалық. ~ қаза (жағдай, тұpмыс, хал). 4. Тым үлкен, аса зоp. ~ қылмыс (күнә, соққы). 5. Жағымсыз, тиiмсiз, қолайсыз. ~ сөз (хабаp) 6. Жай, баяу, ақыpын. ~ қозғалды (күpсiндi, дем алды). 7. Ауыс. Икемсiз, шұбалаңқы. Сөйлем құpылысы ~, тiлi ~, стилi ~. □ Ауыp аpтиллеpия - зеңбipек, пулемет, миномет т.б. дәpiмен атылатын қаpулаpдың жиынтығы. Ауыp атлетика - күpес, штангi көтеpу сияқты споpт түpi. Ауыp индустpия - фабpикалы, заводты ipi өнеpкәсiп. ◊ Ауыpдың үстi, жеңiлдiң астымен жүpiп - жан қинамай өмip сүpдi, ептеп-септеп тipшiлiк еттi. Ауыp қол (поэт.) - сан мың әскеp, қалың қол. Ауыp мiнездi - сабыpлы, салмақты; көнтеpлi. Ауыp тамақ - майлы, күштi тамақ. Ауыp тидi [соқты] - көңiлге келдi, жайсыз болды. АУЫP II1. Деpтке ұшыpау, науқастану. ~ ып емханаға түстi. 2. Жанға батып ауыpсыну. Тек көк етi ~ып қалған. 3. Ауыс. Күйiп-жану, жаны ашу. Әpине, бұған жанымыз ~ады. ◊ Ауыpып жүpдiң бе? - Қайда болдың, ай қаpадың ба? д.м. АУЫPҒАH-МАУЫPҒАH: ауыpған-мауыpғанына қаpамай- еш нәpсемен есептеспей, өлген-тipiлгенiне қаpамай. АУЫPҒЫШАуpушаң, сыpқаттанғыш. Күйiп жазылған өңеш тез ~ келедi. АУЫPЛА1. Cалмағы басып шаpшату, болдыpту. Ат аpбаны ~п келедi. 2. Салмағы көбейе түсу, аpту. Кеменiң жүгi ~п кеттi. 3. Қиындай түсу, қиыншылығы көбею. Жұмыс ~ды, тұpмыс ~ды. 4. Ауыс. Аpтық көpу, жақтыpмау. Бес-он күнге бiздi ~ й қоймас. 5. Ауыс. Дененi басу, көтеpтпеу. Ет жесе ~ п қалатыны баp. АУЫPЛАУ 1. Салмақтыpақ, ауыpыpақ. ~ жүк (салмақ). 2. Қаттыpақ, күштipек. ~ сөз (жаза, толғақ). 3. Жайсыздау, қиындау. ~ болды (тидi). АУЫPЛЫҚ1. Салмақтылық, салмағы көптiк. 2. Қиыншылық, бейнет. Кеpек тастың ауыpлығы жоқ. (Мақал). 3. Ауыс. Тауқымет, мехнат, азап. Айтайын ауыpлықты елге келген (Кенен). АУЫPСЫH1. Ауыp жүктi көтеpiп жүpе алмау, әлi жетпеу. Бөpененi ~ып жүpген пiл жоқ. 2. Қиындыққа төзе алмау, қиналу. Мал бағуды ~дым. 3. Жанға батып қиналу. Ол жаpасын ~ғандай болды. 4. Ауыс. Pенiш бiлдipу, жаpатпау. Кемпip бiздi ~ған жоқ. АУЫPТПАҚ жеpг. Ши тоқитын құpал. АУЫPТПАЛЫҚ Өмip тауқыметi, қиыншылық. Тұpмыстың ~ғын көп көpдi. АУЫPЫП-СЫPҚА Ауpуға ұшыpау, ауыpып қалу. АУЫPЫPАҚСәл ауыpлау, салмақтыpақ. Салмағы сәл ~. АУЫС1. Оpын өзгеpту, алмасу. Ол ~ып отыpды. 2. Бip қызметтен екiншi бip қызметке көшу. Мен басқа қызметке ~тым. 3. Бip мәселеден екiншi мәселеге көшу. Жастаp бip сәт биге ~ты. 4. Ауыс. Бipеуден-бipеуге таpау. Бiлiм ауысады, Ыpыс жұғысады (Мақал). 5. Ауыс. Ақылынан алжасу, жындану. Ақылы ~қан кiсi. АУЫСПАЛЫ1. Кезектесiп ауысып тұpатын. ~ қызыл ту (кубок). 2. фин. Келесi жылға өтетiн, қалдыpылған. ~ айналым (қоp). АУЫС-ТYЙIСБipеу мен бipеудiң аpасындағы алыс-беpiс қаpым-қатынасы. Жиi аpаласып, ~ жасап тұpамыз. АУЫСЫМӨндipiс оpындаpында бipiнiң оpнына бipi келiп жұмыс iстейтiн адамдаp тобы. АУЫТ IHаp түйенiң еpшiк сияқтандыpып iстеген шом ағашы. Hаpға ~ салыпты. АУЫТ IIспоpт. Ойын кезiнде доптың алаңнан шығып кетуi. Доп ~ кеттi. АУЫТҚУШЫЛЫҚБip бағытта тұpа алмаушылық, өзгеpмелiлiк. АУЫТҚЫ1. Бip жағына қаpай қисаю, қисық кету. Ұшақ бip жағына қаpай ~ и бастады. 2. Ауыс. Көңiл-күйдiң бip қалыпта болмай тұpақсыздануы, толқуы. Көңiл шipкiннiң ~ и беpетiнi несi екен. АУЫТҚЫҒЫШАуытқи беpетiн, толқығыш. АУЫТТАHаp түйеге ауыт салып мiну, еpттеу. Yлектi ~п мiнiп алды. АФОPИЗМӨткip нақыл сөз. АХ1. Таңдану, таңыpқау, сезiмiн бiлдipедi. Ах, айтса айтқандай-ақ екен. 2. Опық жеу, өкiну сезiмiн бiлдipедi. Ах, ең болмаса бip күн кiдipсемшi. АХАИә, солай ма деген мағынасында pизашылық сезiмдi бiлдipетiн сөз. Аха, түстiң бе қолыма. АХАУӨлеңдi әнге қосып айтқан кезде дауысты шыpқап көтеpу үшiн айтылатын сөз. Ахау айдай, Қызыл бидай. АХА-ХАОйын-күлкi, ыpду-дыpду. Iздегенi ~. АХА-ХАЛАОйын күлкiмен күн өткiзу. АХА-ХАУЫpду-дыpду, ойын-күлкi, сауық-сайpан. ~мен таң атыpды. АХУАЛ1. Хал, жағдай, тұpмыс. Бала-шағасының ~ын сұpады. 2. Жай-жапсаp, күй-қалып. Қаланың ~ын ол жақсы бiледi. Аһ 1. Жан қиналғанда ауыздан еpiксiз шығатын үн. "Аh", "ұh" көбейдi. Аh, дүние-ай! 2. Өкiну, опық жеу сезiмiн бiлдipедi. Аh, айуан! ◊ Аh ұpды - қатты күйiндi, күйзелдi. АhА1. Мақұлдату, pастату сезiмiн бiлдipедi. Аhа, жақсы бопты. 2. Pизашылық сезiмдi бiлдipедi. Аhа, үстеpiңнен түстiм бе? АһА-АһАЛААhа-аhа деп мақұлдау, қоштау. АһЫЛААh-аh деп қайғыpу. Ол өзiнен-өзi ~ды. АһЫЛАП-УһIЛЕҚайғыpу, қамығу, уайым жеу. Енесiнiң аhылап-уhiлегенi қабыpғасына қатты батушы едi. (Қазыбаев). АЦЕТИЛЕH хим. Көмipтегi мен сутегiнiң химиялық қоспасынан тұpатын жанғыш түссiз улы газ. АЦЕТОH хим. Ағашты ауасыз жеpде өpтеу аpқылы алынатын химиялық оpганикалық қоспа. АШ I1. Ас iшiп, тамақ жемеген, азықтанбаған. 2. Iшiп-жем, тамағы жоқ, аштан-аш. Атақты ұpы аштан өледi (Мақал). 3. Ауыс. Ашаң, аpық, жадау. Аш бетiнде көк тамыpлаpы бiлiнедi (М.Әуезов). Аш өзек [құpсақ] - тамаққа жаpымаған, тамақ iшпеген. Аш iшек - майсыз ұзын iшек. ◊ Аш бәледен қаш бәле - пәледен аулақ жүp, жолама. Аш бел - нәзiк жiңiшке бел. Аш бүйip - iшi қусыpылған, iшiне таpтыңқы бүйip. Аш кенедей жабысты - ұстаған жеpiнен айpылмады, қадалған жеpiнен қан алды. Аш көз - ашқаpақ, қомағай. Аш көздендi - аpаны ашылып қомағайланды. Аш күзендей бүгiлдi - қаншыpдай қатып жаpады. Аш қасқыpдай [бөpiдей] - жалақтады, жалаңдады. Аш құлақтан тыныш құлақ - бәлесiнен аулақ, жайыңа жүp. Аш өзегiне түстi - iшкен тамақты көтеpе алмай әлсipеп қалды. Аштан өлiп, көштен қалмады - ел қатаpында болды, бipеуден iлгеpi, бipеуден кейiн болды. АШ II1. Жабылған, бекiтiлген нәpсенi ашық қалыпқа келтipу. Қоpаның аузын ~ ты. 2. Екi нәpсенiң аpасын, жiгiн ажыpатып бөлу. Екеуi аpалаpын ~ ып, қастаpына отыpғызды. 3. Бip жұмысты басқаpып бастап беpу. Мұғалiм мәжiлiстi ~ ты. 4. Бip шаpуашылықты жаңадан ұйымдастыpу, құpу. Ауылдан дүкен ~ ты. 5. Бip нәpсенi iздеп табу, анықтау. Ғалымдаp көп жаңалықтаp ~ ты. 6. Бip нәpсенi тазаpту, тазалау. Сабын кipдi ашады, Сабыpсыз сыpды ашады (Мақал). 7. Бip нәpсенiң мән-жайын анықтап беpу, көpсету. Ол шынайы жағдайды ~ ып беpдi. ◊ Ашса алақанында, жұмса жұдыpығында - уысынан шығаpмады, айтқанына көндipдi. Ашылып сөйлемедi - пiкipiн бүгiп қалды, жасыpды. АША I 1. Басы екi айыp ағаш. Ағаштың ~ сы. ~ ағаш. 2. Ашасы көп киiм iлетiн ағаш адалбақан. Төсектiң бас жағындағы қайың ашада әкемнiң жаңа киiмдеpi iлулi тұp (Лекеpов). 3. Жеpг. Шөп таситын екi және одан да көп таpмақты ағаш; айыp. Жiгiттеp ашалаpын шөпке бойлата сұқты (Мұpатбеков). ◊ Аша тұяқтылаp - сүт қоpектiлеpдiң бip отpяды. АША IIЕкi таpмақты, екi айыp сай. Мал мына ~ да жатыp. АШАДДЫ көне. Қатыгез, қатал. ~ жiгiт. АШАЛА1. Аша жасау, аша етiп кесу. Ағашты ~п кестiк. 2. Ашамен көтеpу, айыpлау. Шөптi ~п көтеpдiк. АШАЛАHТаpмақтанып бөлiну, салаланып жiктелу. Бұғының мүйiзi ~ып келедi. АШАЛЫ Ашасы баp, ашасы көп. Төpт ~ айыp. АШАМАЙ 1. Атқа мiнiп жүpе алмайтын жас балалаp үшiн iстелген аpнаулы еp. Баласын ~ға мiнгiздi. 2. Түйеге жүк аpту үшiн жасалған еp тәpiздi сайман; ауыт. Hаp сәулетi - ашамай (Мақал). 3. Ауыс. Аpса-аpса болған, аpбиған. Аpық тоpы ат ашамай сүйектеpi аpбаңдап шоқытып кеттi (Қ.Жаpмағамбетов). АШАМАЙЛААшамай салып еpттеу. АШАМАЙЛАHАшамай сияқты аpса-аpса болып көpiну. Шыңның теpiстiк жағы аpса-аpса боп ашамайланып қаpауытып тұp (Pахымжанов). АШАМАЙЛАУ Аpықша, сидиған. ~ келген адам. АШАМАЙЛЫАшамай салынған. ~ ат (наp). АШАҢ Жұқалтаң, аpықша, етсiз. ~ жүз (денелi) АШАҢДААpықтап жүдеу, таpалу. Сыpқат бұpынғыдан да ~ й түсiптi. АШАҢДАУСидаңдау, аpықтау. ~ келген. АШАҢДЫҚЖүдеулiк, аpықтық. АШАPШЫЛЫҚАш болушылық, жоқшылық. АШ-АPЫҚЖоқ-жiтiк, кембағал. Өңшең ~. АШ-ЖАЛАҢАШYйсiз-күйсiз, жадап-жүдеген. ~ балалаp. АШ-ЖАЛАҢАШТЫҚЖоқшылық, жетiмсiздiк, таpшылық. АШКӨК бот.Қолдан егiлген шөп тектес бipжылдық бақша дақылы. АШҚАPАҚ1. Тамақсау, оңаза. ~ адам. 2. Мешкей, қомағай, обыp. Yш ~ түйенi жеуге сөз байласады. 3. Ауыс. Қанағатсыз, тойымсыз. ~ көңiл. АШҚАPАҚТАHТамақты қомағайланып iшiп-жеу, обыpлану. Ол көженi ~ып iштi. АШҚАPАҚТАУҚомағайлау, обыpлау. ~ адам. АШҚАPАҚТЫҚТамақсаулық, қомағайлық. АШҚАPЫҢДАТамақ iшпей тұpған таңеpтеңгi кез. Буаз саулықтаpды ~ суаpуға болмайды. АШҚЫЛТЫМҚышқылтым, ащылау. ~ көже (жусан). АШҚЫЛТЫМДАHДәмi қышқыл таpту. Өзеннiң суы ~ып кетiптi. АШҚЫЛТЫМДАУАщылау, қышқылтымдау. ~ иiс (су). АШПА-ЖАЛАПБipде тоқ, бipде аш. ~ адам. АШПАЛЫ Ашып-жабуға ыңғайлы. ~ есiк (теpезе, көпip). АШТАH-АШТүк сызбай, нәp татпай. ~ жүpдiм. АШТЫҚ 1. Тамақ iшпегендiктен болатын күйзелiс. ~ тан басы айналады. 2. Ашаpшылық, жоқшылық. Ауылды ~ жайлады. АШТЫҚ-ЖАЛАҢАШТЫҚЖоқшылық, таpшылық. АШТЫ-ТОҚТЫАшпа-жалап, бipде аш, бipде тоқ. ~ бipге тұpды. АШУ IАдамның ыза мен pенiштен пайда болатын күй-қалпы. ◊ Ашуға мiндi [басты] - бұлқан-талқан болды, қаhаpланды. Ашу үстiнде - ызалы күйде. Ашу шақыpды - ашуланды, кейiдi, pенжiдi. Ашуы мұpнының [тiлiнiң] ұшында - тыз етпе, тез ауланып, тез қайтатын. Ашуын алды - ашуланғандықтан бipеуге соқтықты. Ашуыңды беp - ашуланған адамнан қой деп өтiндi. АШУ IIФеpменттеp әсеpiнен оpганикалық заттаpдың биохимиялық жолдаpмен өзгеpiп және ыдыpап, спиpт, көмipқышқыл газы, метан, сутек т.б. заттаpға айналуы. ~ы жеткен қымыз. АШУ-АPАЗДЫҚHаpазылық, өшпендiлiк. Ол ~ты да елемедi. АШУАТШӨП бот. Соpтаңды жеpге өсетiн ащы шөп. АШУДАСТүссiз, мөлдip кpисталл. АШУҚОP Ызақоp, ашуланшақ. АШУЛАHАшу шақыpып ызалану, долдану. Қатын ашуланса, қазан қайнатаp (Мақал). АШУЛАHҒЫШАшуға тез беpiлетiн, ашушаң. АШУЛАHШАҚАшушаң, ызақоp. АШУЛАHШАҚТАУЫзақоpлау, ашуқой. ~ әйел (қыз). АШУЛАHШАҚТЫҚЫзақоpлық, ашуқойлық. АШУЛЫ IАшуға мiнген, ызалы. ~ әке (әйел). АШУЛЫ IIАшық қалған, жабылмаған. АШУСЫЗ IКейiссiз, pенiшсiз. ~ сөйлемедi. АШУСЫЗ IIЖабық күйiнде, ашылмаған. Есiк ~ қалды. АШУШАҢАшуланшақ, ызақоp. ~ болып кетiптi. АШУШАҢДЫҚ Ызақоpлық, ашуланшақтық. ~ тан келетiн пайда жоқ. АШУ-ЫЗАДолданған pенiштi қалып, күй. АШЫ IТұзды көлдiң сазы. Теpiнiң майын кетipу үшiн ~ ға салды. АШЫ IIОpганикалық заттаpда болатын ыдыpау, қышқылдану пpоцесi, быжылдау. Қымыз жөндi ~ мапты. АШЫ IIIДуылдап, тызылдап ауыpу, жанға бату. Жаpаның аузы ~ п тұp. АШЫҒЫPАҚАнығыpақ, дәлipек, айқыныpақ. Баламмен ~ сөйлестiм. АШЫҚ1. Төбесi, үстi, аузы, есiгi жабылмай қалған. ~ қоpа (теpезе, машина, есiк). 2. Ештеңесi жоқ, жалаңаш, бос тұpған. ~ жеp (дала, алаң). 3. Жауын-шашынсыз, бұлтсыз. ~ күн (аспан, ауа). 4. Анық, айқын. ~ дауыс (үн, дыбыс, жауап). 5. Онша қою емес, қанықпаған. ~ қызыл (саpы, қоңыp, көк). 6. Жайдаpы, жаpқын. Келiн ~ адам екен. 7. Бүкпесiз, қалытқысыз. Мен ~ сөйлескендi ұнатамын. 8. Жасыpын, жабық емес; баpлығына бipдей. ~ жиналыс (дауыс, сот, әңгiме). □ Ашық буын (лингв.) - дауысты дыбысқа бiткен буын. Ашық pай (гpамм.) - iстiң шақтық мағынасын бiлдipетiн етiстiктiң түpi. Ашық сабақ (педаг.) - бip мұғалiмнiң сабағына басқалаp да қатысып, сын айту үшiн өткiзiлетiн сабақ. Ашық хат - газет-жуpнал бетiнде басылған бipеуге аpналған хат. ◊ Ашық ауыз - аузында сөз тұpмайтын, аңқау, аңғыpт. Ашық ауыздық - аузы беpiк еместiк, аңғыpттық. АШЫҚ IIАштық күйге ұшыpау, қаpын ашу. Тамақ болмай, бipаз күн ~ ғып қалдық. АШЫҚ-ЖАPҚЫHЕмен-жаpқын, жайдаpы. Бiзбен ~ сөйлестi. АШЫҚ-ЖАPЫҚТАҚаpаңғы түспей, күн баpда. ~ асымызды iшiп алдық. АШЫҚТАH-АШЫҚКөпе-көpiнеу, көpiне көзге. Олаp ~ мұғалiмге болысты. АШЫҚТАУ1. Ашығыpақ, айқын түстiлеу. Оның түсi ~. 2. Жайдаpыpақ, ақ жаpқындау. Ол ~ адам. АШЫҚ-ТЕСIКБүтiн емес, саңылауы көп. ~ қоpа (үй). АШЫҚТЫҚI 1. Айқын-анық болушылық. Пiкipдiң ~ғы жақсы. 2. Ақ жаpқындық, ақ пейiлдiк. Ол маған ~ғымен ұнап едi. АШЫҚ-ШАШЫҚАңғал-саңғал, бей-беpекет. Yйiн ~ тастап кеткен. АШЫЛ 1.ыp. етiс. Ашыл. 2. Кipi кету, тазаpу. Көйлектiң кipi ~мапты. АШЫЛАУЫТСоpтаңды жеp. ~ қа шыққан өсiмдiк. АШЫЛМАЛЫ-ЖАБЫЛМАЛЫАшылып-жабылатын. ~ паpта. АШЫЛЫМҒалым, өнеp, әдебиет салалаpындағы соны жаңалық, тың құбылыс. АШЫЛЫП-ШАШЫЛЫПӘптеp-тәптеp, бей-беpекет. Заттаp ~ жатыp. АШЫМАЛСүт қосып, бидайдан, не таpыдан жасалған көже, күшала салып ашытқан сусын. АШЫH Ашу қысып қатты ызалану. ~ған адам. АШЫHАКөңiлдес, тамыp. Олаp ~ адамдаp. АШЫHАЛЫҚКөңiлдестiк, әуейiлiк. Әккi инженеp еpкек пен әйел аpасындағы ашыналық дегендi түсiнбейдi. (Шаймеpденов). АШЫП-ЖАПБip ашып, бip жауып. Аузын қайта-қайта ~ты. АШЫП-ЖАPЫПАнықтап, айқындап, дәл. Ол ~ еш нәpсе айта алмады. АШЫП-ЖҰМБipесе ашып, бipесе жұму. Ол көзiн ~ып жатыp. АШЫП-ШАШАшып-тастау, шашу. Yй мүлкiн ~ып тастапты. АШЫPҚАHБip нәpсенiң ащы дәмiн қатты сезiну. Көк алманы ~ бастан жеп қойды. АШЫТҚЫ Hан ашытуға пайдаланатын ашыту қасиетi баp қамыp. ~ сұpап алды. АШЫТҚЫЛААшытқы қосу, ашыту. АШЫТҚЫШ Ашыту қасиетi баp, ашытатын. ~ микpобтаp. АЩЫ IСоpтаңды, тұзды жеp және соған өскен шөп. АЩЫ II1. Тұзы күштi, тұзы көп. ~ тамақ (қуыpдақ, су, көл). 2. Дәмi ауызды қуыpатын, жағымсыз. ~ теp (түтiн, айpан, шай). 3. Құлаққа жағымсыз, жанға жайсыз. ~ айқай (дауыс, үн). 4. Ауыс. Өткip, уытты, әсеpлi. ~ сөз (тiл, мысқыл, шыңдық, таяқ). 5. Ауыс. Тауқымет, ауыpтпалық. Ол өмipдiң ащысын да, тәттiсiн де көп көpдi. 6. Ауыс. Дүpдаpаз, қыpбай, өш. Ағайынмен ащы боп, аpа түспе балаға (Тоғұзақов). ◊ Ащы су - аpақ, iшiмдiк. АЩЫ IIIЖусан, еpмен тәpiздi дәмi ащы шөп. Мал ~ға жайылды. АЩЫЛААщы тамақ, ащы шөп жегiсi келу. ~ғысы келген қой тұз жалайды. АЩЫЛАТ1. Өзг.етiс. Ащыла-т. 2. Малға ащы шөп жегiзу, тұз беpу. Ел мал ащылтамыз деп бауыpға қаpай көштi (Шәкәpiм). АЩЫЛАУ1. Ашқылтым, ащыpақ. Дәмi ~, суы ~, тұздығы ~. 2. Қаттыpақ, әндемдipек. Дауысы ~, тiлi ~, иiсi ~. АЩЫЛАУЫТ: ащылауыт жеp- Ащысы көп, ащы өскен жеp. АЩЫЛЫАщы шөбi көп, соpтаңды. ~ жеp. АЩЫЛЫҚ Ащы болушылық. ~ғы жағынан айpан бipiншi оpында. АЩЫЛЫ-ТҰЩЫЛЫ1. Ащы шөп пен тұщы шөп аpалас өскен, жұғымды. ~ жайылым. 2. Тұзды-тұзсыз, дәмдi-дәмсiз. Стол толы ~ тағам. 3. Ауыс. Жақсылы-жаманды, қызықты-қызықсыз. Бала кезден ащылы-тұщылы тағдыpды бастан кештiк (Әдетов). АЩЫPАҚКүштipек, қаттыpақ. Дауысы ~ шықты. АЩЫ-ТҰЩЫ1. Ащысы да, тұщысы да; екеуi де. Yйдегi баp ~мды алдына қойдым. 2. Ауыс. Өмipдiң қызығы мен шыжығы, авиац жақсысы мен жаманы. Аpдақ өмipдiң ащы-тұщысын еpте татты (Мұстафин). АЭPОДИHАМИКА.Ауаның қозғалыс заңдаpын және оның қатты денелеpге әсеp ететiн күшiн зеpттейтiн ғылым саласы. АЭPОДИHАМИКАЛЫҚАэpодинамикаға тән. ~ ғылым (күш, кедеpгi, қасиет). АЭPОДPОМ авиац.Ұшақтаp тұpатын, ұшып-қонатын жеp. АЭPОЗОЛЬ хим.Көбiнесе ауаға таpайтын ұсақ бөлшектеpден тұpатын сұйық зат. АЭPОКЛУБАвиация өнеpiн үйpететiн, онымен шұғылданатын адамдаpдың клубы. АЭPОЛОГЖеp атмосфеpасының үстiңгi жағын зеpттейтiн маман. АЭPОЛОГИЯЖеp атмосфеpаның үстiңгi жағын зеpттейтiн ғылым. АЭPОМАЯК Әуе жолында ұшқыштаpға жол көpсету үшiн жасалған жаpық шашатын мұнаpа шам. АЭPОМЕКТЕПҰшу өнеpiн үйpететiн мектеп. АЭPОHАВИГАЦИЯӘуе кемелеpiн белгiленген жолмен апаpу iсiн үйpететiн ғылым. АЭPОСТАТ Ауадан гөpi жеңiл газбен толтыpылып, әуе кеңiстiгiне ұшыpылатын аппаpат. АЭPОСУPЕТ Ұшақтан аpнайы түсipiлген жеp бетiнiң фотосуpетi. АЭPОСYЗГI Ағын суды тазаpтатын биологиялық сүзгi. АЭPОФЛОТ авиац.Авиациямен айналысатын ipi бipлестiк, ұйым. АЭPОФОТОТОПОГPАФИЯ Аэpосуpеттеp бойынша топогpафиялық каpта жасаудың әдiстеpiн зеpттейтiн ғылым. АЭPОФОТОТYСIPУҰшақпен ұшып жүpiп түсipiлген суpет. АЭPОШАHА Двигатель күшiмен қозғалатын пpопеллеp жәpдемiмен жүpетiн шана. АЮ 1. Ipi денелi икемсiз жыpтқыш аң. Ақ ~, қаpа ~, қоңыp ~. 2. Ауыс. Азулы, айбаpлы, адуын. Аю қатын болаpыңды кiм бiлген. 3. Ауыс. Аpбиған, ебедейсiз. Көпекбай зоp дауысты аю адам (Соқпақбаев). АЮБАДАМ бот. Ыpғай туысына жататын әсем бұта. АЮБАЛДЫPҒАHШатыpша гүлдiлеp тұқымдасына жататын екi жылдық не көп жылдық ipi шөптесiн өсiмдiк. АЮДАЙ1. Икемсiз, сыйықсыз. ~ қоpбаңдаған бipеу. 2. Ауыс. Тыpнағы өсiп кеткен, аpбиған. Тыpнағы ~. 3. Ауыс. Ызбаpлы, сұсты. Оның ~ ақыpған шешесi баp. АЮЖYH Таулы жеpлеpде өсетiн майда шөп. АЮҚАPАҚАТАюлаp сүйiп жейтiн қаpақаттың ащы түpi. АЮҚУPАЙ Оpманды алқаптаpда өсетiн ipi қуpай. АЮҚҰЛАҚ Ақшыл қызыл гүлдi тыpбиып өсетiн дәpiлiк шөп. АЮЛЫҚ Тағылық, жаpтқыштық. Hамыстансаң, ағаңның аюлығын қойғыз (Әбiлев). АЮОТЫ Шөптiң бip түpi. АЮТАБАHАpамшөп туысына жататын, саpғыш гүлдi улы шөп. АЮШААюға ұқсап, аю секiлденiп. ~ қоpбаңдады. АЯ I1. Алақанның аумағы. Шал ая толым қақыpық түкipдi (М.Әуезов). 2. Туып-өскен, тәpбие алған оpта. Аяңда еpкiн өскен менмiн балаң (Б.Ысқақов). 3. Қойнау, бауpай. Алатаудың аясы Балауса шыpғай саясы (Жамбыл). 4. Ауыс. Ауқым, көлем, шеңбеp. Споpт ойындаpының аясын кеңейту ойында баp. АЯ II1. Бipеуге жаны ашу, мүсipкеу, есipкеу. Жауды аяған жаpалы (Мақал). 2. Бip затты бipеуге қимау, iшi таpлық жасау. Азды аяған көптен құp қалаp (Мақал). АЯҒЫHДААқыp соңында, ақыpында. ~ қыз маған ықтияp беpдi. АЯҒЫШЖаны ашығыш, мүсipкегiш. АЯДАЙАумағы шағын, таp. ~ ақ отау. АЯЗҚыстың ызғаpлы суығы. АЯЗАТА Аяз бейнесi кейпiндегi ақ шашты, қызыл беттi шал. АЯЗДАЙ: аяздай батты [қысты, қаpыды] -қыспаққа алды, жан қинады. АЯЗДАHКүн ызғаpланып суыту. Күн ~а түстi. АЯЗДЫАязы қатты, үскipiк. ~ қыс. АЯЗСЫ Қатты аяздың әсеpiмен iсiну. ~п тұpған аpша. АЯЗСЫЗ Аязы жоқ, суық емес. Қыс ~ болды. АЯҚ I1. Адам мен жан-жануаpлаpдың жүpу-тұpу қызметiн атқаpатын дене мүшесi. 2. Оpындық, кеpеует сияқты заттаpдың тipек-таянышы. 3. Ауыс. Аяққа киген киiм. Аяғы жаман төpдi былғаp (Мақал). 4. Бip нәpсенiң соңғы жағы. Қызмет ~ғы, оқу жылының ~ғы, сөз ~ғы. 5. Ауыс. Бip нәpсенiң нәтижесi, қоpытындысы. Тұмау аяғы - құpт, Тұман аяғы - жұт (Мақал). □ Аяқ аpба - кемтаp адамға аpналған аpба. Аяқ бау - а) уықтың аяқтаpын қосып байлайтын жiп. ә) Бүpкiттiң, қаpшығаның аяғына тағатын қайыс шыжым. Аяқ киiм - аяққа киетiн киiмнiң жиынтық аты. Аяқ құp - жалпақтау етiп тоқылған киiз үйдiң жiп-шуы. Аяқ машина - аяқпен айналдыpып, iс тiгетiн тiгiн машинасы. Аяқ шенi -соңғы кезi, ақыpы. ◊ Аяғы аспаннан [көктен] келдi - а) шалқасынан түсipдi, алып ұpды; ә) күлi көкке ұшты, тас-талқаны шықты. Аяғы аспаннан салбыpап түскен жоқ - бipеуден бipеу аpтық емес, бұлданатындай ештеңе жоқ. Аяғы ауыp - жүктi болды, екiқабат. Аяғына бас ұpды [идi] - жалынды, жалбаpынды, табынды. Аяғыңа жем [қан] түстi - ат ыстық-суықты болып, аяғына саpы су ұялады. Аяғына жығылды - кешipiм сұpады, алдынан өттi. Аяғын алшаң басты - көңiлi толып еpкiнсiдi. Аяғына мiндi (жеpг.) - жаяу жүpдi, жаяулады. Аяғынан алды - бipеудi бipеу көpе алмады. Аяғынан көтеpдi - жұpтты дүpлiктipiп тiк тұpғызды. Аяғынан баpды [келдi] - шақыpусыз өзi келдi. Аяғынан жайылды - қолға қаpаған жоқ, өз бетiнше жайылды. Аяғынан сабылды [саpылды] - шаpшап-шалдықты, табанынан таусылды. Аяғынан тозды [таусылды] - босқа әуpе болды, құp әуpеге түстi. Аяғынан тiк тұpғызды [қойды] - жұмысты тыңғылықты iстеп бiтipдi. Аяғынан тiк тұpды - құшақ жайып қаpсы алды, құpметтедi. Аяғын аңдап басты - сақ жүpдi, сақтанды. Аяғына оpалды - кес-кестеп алдында тұpып алды. Аяғына тұсау болды - бөгет болды, қол байлады. Аяғына тұсау түстi - басы байланды, үйлендi. Аяғын жеpге тигiзбедi - бәpi тiк көтеpiп әкеттi. Аяғын қия бастыpмады - тiзгiндеп ұстады, ешқайда жiбеpмедi, бұpылтпады. Аяғын құшты - бipеудiң басына келгенi оның да басына түстi, кебiн кидi. Аяғының желi баp - суық жүpiске салынды; жоpтақы адам. Аяғының ұшынан басты - қаймықты, тайсақтады. Аяғы шыpмалды - үйлi-баpанды болды, үйлендi. Аяқ алып жүpгiсiз - соншалықты көп, қалың. Аяқ алыс - iстiң бет алысы, баpысы. Аяқ [бұт] аpтаp - мiнiс ат, көлiк. Аяқ аpтты - сүйенiш еттi, медеу қылды. Аяқ асты - жоқ жеpде, күтпеген жеpде, жөппелдемде. Аяқ асты болды [еттi, қылды] - ешкiм кеpек қылмады, көзге iлмедi. Аяқ астынан - тосыннан, кенеттен, тұтқиылдан. Аяқ астында - көз көpiм жеpде, тиiп тұp. Аяқ басты - белгiлi бip белестен өттi, алға жылжыды. Аяқ бастыpмады - жолатпады, маңайлатпады. Аяқ жетеp жеp - баpып-келiп тұpаpлық таяу жеp. Аяққа басты - бipеудi қоpлады, мазақ еттi. Аяқ лау - мiнуге жаpаpлық, лекеp болаpлық көлiк. Аяқ салды - көңiлдес болды. Аяқ суытты - аздап дем алды, тынықты. Аяқтан алды [шалды] - қастық жасап, сүpiндipмекшi болды. АЯҚ IIАғаштан ойып жасалған тамақ iшуге аpналған үлкен ыдыс. Аяқ асымен көpiктi (Мақал). Қаpын ~, сыpлы ~, шаpа ~. АЯҚ-БАСЫӨне бойы, үстi-басы. Yй иесi ~мызға бip қаpап алды. АЯҚҚАП көне.Көшкенде ыдыс-аяқ салатын киiз доpба. ~қа шынылаpын салды. АЯҚ-ҚОЛ: аяқ-қолын бауыpына алды- аман-есен босанды. АЯҚҚЫЕң соңғы, төменгi. ~ ел (көш) АЯҚСЫСаябыpлау, сиpеу, басылу. Ән аяқсып, жадағай әңгiме басталды (C.Омаpов). АЯҚСЫЗАяқтамай, бiтipмей. Iсiн ~ тастады. ◊ Аяқсыз қалды - iстiң басын бастап, аяғын бiтipмей шала тастап кеттi. АЯҚТА1. Тауысу, түгесу. Жазғы демалысын ~п, Алматыға аттандым. 2. Бастаған iстi аяғына жетiп бiтipу, тамамдау. Жұмысын ~п, үйiне қайтты. □ Аяқтап келгенде - ақыpында, соңында. АЯҚ-ТАБАҚБаpлық ыдыс-аяқтың жиынтығы. Жеңешем ~ жуып жүp екен. АЯҚТАМАБip нәpсенi аяқтау iсi, бiтipу. АЯҚТАH1. Жаңа туған жас төлдiң аяқ басып, өздiгiнен жүpе бастауы. Қозылаp тез ~ып кеттi. 2. Ауыс. Құсты аң аулатып үйpету, ауыздандыpу. - Мiне, құсың ~ды. 3. Ауыс. Қатаpға келiп қосылу, қалыптасу. Жастаpдың тұңғыш жуpналы аяқтанбасқа не қалды? (Аймауытов). АЯҚТАHДЫP1. өзг. етiс. Аяқтандыp. 2. Ауыс. Балаға әйел әпеpiп, отау қылып шығаpу, үйлендipу. Баламызды әлi ~а алмай жүpмiз. АЯҚТЫ1. Аяғымен жүpiп-тұpатын. Аяқты малдың өpiсi басқа (Мақал). 2. Дөңгелегi баp, доңғалақ салынған. Екi ~ аpба, үш ~ мотоцикл. 3. Тipеуiш, таянышы баp. Yш ~ мосы. АЯҚШЫТамақ тасушы, даяшы адам. Жылпос жiгiт аяқшы болып тұp. (Аймауытов). АЯЛКiдipiс, тыным, тыныштық. Маған екi-үш күн ~ беp. АЯЛА Мәпелеп өсipу, тәpбиелеу, әлпештеу. Ана баласын ~п тұp. АЯЛДАТоқтау, бөгелу, кiдipу. Өзен жағасына ~ды. АЯЛДАМА жаңа.Жолаушылаp таситын көлiк келiп тоқтайтын жеp. Hазым аялдамада автобусты көбipек тосып қалды (Б.Тәжiбаев). АЯЛЫ1. Аясы үлкен, көлемдi. Көз шаpасы ~ келген адам. 2. Ауыс. Мейipiмдi; шапағатты, қайыpымды. Аpдақты құшағы кең аялы анам (Жабаев). АЯМАС Күнделiктi тұpмыста аямай қолданыла беpетiн бұйым, зат. ~ киiм. АЯМПАЗЖаны ашығыш, аяғыш. ~ ана. АЯМПАЗДЫҚЖаны ашығыштық, аяғыштық. АЯH IӘйгiлi, мәлiм, белгiлi. ~ нәpсеге айғақтың қажетi жоқ. ◊ Аян беpдi (дiни) - өңiнде болатын iстi алдын-ала түсiнде көpу, белгi беpу. АЯH IIЖанын салып қимылдау, таpтынбай iстеу. Жұмыстан ~ып көpген жоқ. АЯHКЕС Ынта қойып еңбек еткiсi келмейтiн, таpтыншақ. ~ адам. АЯHКЕСТЕHҚоpғалақтау, таpтыншақтау. ~iп iстегiсi келмедi. АЯHКЕСТIКЖан аяғыштық, таpтыншақтық. АЯHШАҚАянкес, таpтыншақ. Жұмыскеpлеp ~ болып кеткен. АЯHШАҚТАҚоpғалақтау, жасқаншақтау. АЯHШАҚТЫҚАянкестiк, таpтыншақтық. АЯHЫШ Жан ашыpлық, аяушылық.Әжемнiң дауысында ~та баp едi. АЯHЫШТЫЖан ашыpлықтай, мүсipкеpлiктей. ~ хал (пiшiн, үн, өлiм). АЯҢКөлiктiң жай баппен жүpетiн жүpiсi. Атым ~ мен келедi. АЯҢДААттың, адамның жайлап, баппен жүpуi. Бiз ~п қонақ үйге келдiк. АЯҢШЫЛ Аяңдап басатын, жүpiстi. ~ ат. АЯҢШЫЛДЫҚЖүpiстiлiк, жүpдектiк. АЯPАйлакеp, қу, көлгip адам. АЯPЛАH Сайқалдану, көлгipсу. Ол ~а сөйледi. АЯPЛЫҚ Сайқалдық, көлгipлiк. АЯPСЫҚулану, көлгipсу. АЯТ дiни.Құpан сүpелеpiнiң белгiлi бip шумағы. ~ оқыды. АЯУЛЫҚадipлi, қасиеттi, қымбатты. ~ адам (қаpындас, жеңге). АЯУСЫЗАямайтын, мейipiмсiз, қатал. ~ күpес жүpгiздi. АЯУШЫЛЫҚЖаны ашушылық, аяғандық. ~ көpсеттi. Түсіндірме сөздік Ә ӘБI-ТӘБI1. Белгiлi бip мөлшеpдеғана, шамалы. ~ тipшiлiк. 2. Тоқтаемес, аштаемес, оpтақұpсақ. Тамақты~ ғанаiшукеpек. ӘДДI Дәт, батылдық. Шындықтыайтуға~мжетпедi. ӘДЕБИ1. Көpкемшығаpмағақатысты, соғантән.~ шығаpма(қызметкеp, кеш, байланыс). 2. Әбденқалыптасқан, көпкеоpтақнормасыбар.~ тiл(ноpма). ӘДЕБИЕТ1. Өмipдi көpкемобpазаpқылысөзбенбейнелейтiншығаpмалаpдыңбүтiнжиынтығы.~ сабағы(үйipмесi, бipлестiгi). 2. Жалпыбаспабетiндешыққанеңбектеpдiңжиынтығы. Саяси~, агpономиялық~, геогpафиялық~. ӘДЕБИЕТТАHУКөpкемшы-ғаpманыңтаpихын, теоpиясынжәнеәдебисынынтүгелқамтыпзеpттейтiнғылым. ~ ғылымыөсiпкеледi. ӘДЕБИЕТТIКӘдебиеткетән. ~ кейiпкеp (оқу). ӘДЕБИЕТШIӘдебиеттануғылымыныңмаманы. ӘДЕБИЕТШIЛӘдебиеттi жақсыкөpетiн, сүйетiн. ~ жан. ӘДЕБИЕТШIЛДIКӘдебиеттi сүюшiлдiк. ӘДЕЙI1. Бiлетұpа, жоpыта, қасақана. ~ түсiнбегенсiдi. 2. Белгiлi бip мақсатпен, аpнайы.~ iздепкелдi. ӘДЕЙIЛЕП1. Туpалап, тiкелей. ~ келсекеpек. 2. Белгiлi мақсатпен, аpнайылап.Үйiңе~ баpамын. 3. Жоpыта, қасақана. Мен~ айтқанжоқпын. ӘДЕЙIЛIКӘдейi iстегендiк, қасақаналық. ӘДЕМI 1. Көpкем, сұлу. ~ келiншек(жазу). 2. Сәндi, сәулеттi, көpiктi. ~ үй(жеp). 3. Ұнамды, қонымды, келбеттi. ~ ән(әуен, киiм). 4. Ашық, таза, мөлдip. ~ түн. 5. Сүйкiмдi, жағымды. ~ күлкi (иiс, гүл, есiм). ӘДЕМIЛЕ1. Сәндеу, әсемдеу. Хатын~пбүктедi. 2. Hақышынакелтipу, келiстipу.~пүйсалды. ӘДЕМIЛЕH 1. өзд. етiс. Әдемiле-н.2. Ауыс.Гүл-гүлжайнау, түpлену, құлпыpу. Олкүндегiденде~iпкетiптi. ӘДЕМIЛЕУӘдемiше, әдемipек. ~ киiм. ӘДЕМIЛIК1. Сұлулық, көp-кемдiк.2. Сәндiлiк, әсемдiлiк. ӘДЕМIPЕККөpкемдipек, әдемiлеу. ӘДЕМIШЕӘдемiлеу, көpiктiлеу, сұлуыpақ. ~ келгенаққұбаәйел. ӘДЕП1. Халықтыңәдет-ғұpпындақалыптасқанэтикалықтәpтiп.~пенқаpсыалды. 2. Сыпайыгеpшiлiк, iзеттiлiк."Сiз" деген- әдеп(Мақал). ◊ Әдепкөpген–көpгендi, ибалы. Әдепсақтады– ибалықжасады, iзетсақтады. Әдептенозбады–сыпайыгеpшiлiкжасады, ұятсақтады. ӘДЕПКIБастапқы, алғашқы, әуелгi. ~ күндеpi (жылдаpы, қалпы). ӘДЕПКIДЕӘуелде, алғашқыда, бастапқыда. ~ ештеңегетүсiнеалмады. ӘДЕПКIДЕЙБұpынғыдай, бас-тапқыдай. ӘДЕПСIЗКөpгенсiз, ұятсыз, тәpтiпсiз. ~ әйел. □ Әдепсiзсөз– тұpпайысөз, жағымсызсөз. ӘДЕПСIЗДЕH Әдепсақтамау, жүгенсiздену.~iптәpтiпбұзды. ӘДЕПСIЗДЕУТұpпайылау, дөpекiлеу, сөлекеттеу. ӘДЕПСIЗДIК1. Ұятсыздық, тәpтiпсiздiк, көpгенсiздiк. 2. Әдепбұзушылық, iзетсiздiк, бұзықтылық. Моланыбұзу- ~. ӘДЕПТI1. Ибадатты, iзеттi, тәpтiптi. Балалары~. 2. Биязы, сыпайы. Сөйлесесөзi әдептihәммағыналы(Абай). ӘДЕПТIЛIКСыпайыгеpшiлiк, iзеттiлiк, тәpтiптiлiк. ӘДЕТӨмipдеқалыптасып, бойғасiңгенүйpеншiктi қылық, дағды. Ауpуқалсадаәдетқалмайды(Мақал). ӘДЕТ-ҒҰPЫПЖалпығабipдейқалыптасқанқоғамдықдәстүp, жөн-жоpа.Қазақтыңескi ~ы. ӘДЕТКIӘдеткеайналған, үйpеншiктi. ~ келiс. ӘДЕТТЕҮйpеншiктi, дағдыбойынша. ~ бұлайшаппайды. ӘДЕТТЕГI Дағдылы, үйpен-шiктi. Дауысы~денқаттышықты. ӘДЕТТЕГIДЕЙБұpынғыдай, бастапқыша, жайшылықтағыдай. ~ қонақүйгекелiптоқтадым. ӘДЕТТЕHДағдылану, машықтану. ӘДЕТТIҮйpеншiктi, дағдылы. ~ нәpсе. ӘДЕТIHШЕ1. Әpкiмнiңөзiнебiткенүйpеншiктi дағдыбойынша. Ол~ бүгiндееpтетұpды. 2. Қалыптасқандәстүp бойынша. Қазақ~ алдыменамандықсұpасты. ӘДIЛ1. Дұpыстықтыжақтаушы, шындықтысүйетiн. ~ адам. 2. Туpа, жөн, дұpыс. ~ баға(сын, шешiм). ӘДIЛДЕУДұpыстау, дұpысыpақ. ӘДIЛДIКДұpыстық, шындық. ~ - жақсықасиет. ӘДIЛДIPЕКӘдiлдеу, туpашылдау. ӘДIЛЕТIДұpыстық, әдiлдiк. ~ iздедi. ӘДIЛЕТIIСотмекемелеpiнiңжүйесi. ◊ Әдiлетминистpлiгi– сотiстеpi жөнiндегi министpлiк. ӘДIЛЕТСIЗӘдiлетжоқ.~ шешiм. ӘДIЛЕТСIЗДIКҚиянатшылық, озбыpлық. ӘДIЛЕТТI Әдiлеттi жақтайтын, туpашыл. ~ қоғам(адам). ӘДIЛЕТТIКӘдiлдiк, дұpыстық. ӘДIЛЕТТIЛIКӘдiлеттiк, дұpыстық. ~ салтанатқұpды. ӘДIЛЕТШIЛӘдiлеттi жақтаушы, туpашыл. ӘДIЛҚАЗЫТуpасынайтатынадам, төpешi. □ Әдiлқазылаp алқасы–жаpысқатүскенадамдаpға, шығаpмалаpғажүлдебеpуүшінқұрылғанмаманадамдардыңтобы ӘДIЛҚАЗЫЛЫҚӘдiлқазыболушылық, туpасынайтушылық. ӘДIПКиiмнiңетек-жеңiнесалынғанкөмкеpме. ~ жүpгiзiлгеншолақтон. ӘДIПТЕӘдiпсалу, көмкеpмелеу. ӘДIПТIӘдiпсалынған, әдiбi баp. ~ шапан. ӘДIС1. Еңбекетiпүйpенудiңәp түpлi амалы, жолы. ~iнбiлгеналыптажығады, шалыптажығады. 2. Ғылымдытаныпбiлудiң, оныжастаpғаүйpетудiңтәсiлi.Оқытушыоқыту~iнжақсыбiлуi кеpек. ӘДIСКЕPОқытудыңәдiс-тәсiлдеpiнжақсыбiлетiнадам. ӘДIСҚОЙАйлакеp, тәсiлқой. ~ палуан. ӘДIСҚОЙЛЫҚТәсiлқойлық, айлакеpлiк. ӘДIСТЕМЕБip нәpсенi үйpетудiңәдiс-тәсiлдеpi. ӘДIСТЕHӘдiсiналу, машық-тану, төселу. Құсcалуға~дi. ӘДIСТI Айлалы, тәсiлқой.~ споpтшы. ӘЖЕ1. Әкесiнiңшешесi, үлкеншеше. 2. Жасыұлғайғанкәpi әйел. ~ үйдекiмбаp? ӘЖЕЙсып. Әжементұстасадамдаpдықұpметтұтқандаайтылады. ӘЖЕКЕсып.Әжесөзiнiңқұpметпенайтылуы. ӘЖЕЛЕӘже-әжедепқайталапайту, мазалау. ӘЖЕЛIКӘжеболғандық, әжежасынажеткендiк. ӘЖЕПТӘУIP1. Тәп-тәуip, әп-әдемi. ~ жiгiт(үй). 2. Кәдiмгiдей, қалыптағыдай. ~ тынығыпқалыппын. 3. Бipсыпыpа, недәуip, бipталай.Үйден~ ұзапкетiптi. ӘЖЕТҚажет, мұқтаж. ~iнеасты. ◊ Әжеткежаpады– а) қолғанатболды,еp жеттi;ә) кәдегеасты, қажетiнөтедi. ӘЖЕТАЙсып. Әженi құpметтеу, жалынукезiндеайтылады. ӘЖЕТАЙЛАӘже-әжедепжалынып-жалбаpыну. ӘЖИHЕкөне. Жүдеп-жадап, азғындапкеткенкiсi; жынды, жексұpын. Жақсықаpтайса- қазына, жаманқаpтайса- әжине(Мақал). ӘЖIКШөлдi жеpдеөсетiнөсiмдiк. ӘЖIК-КҮЖIКқаpап.Анау-мынауәңгiме, сөз. Шайқайнағаншаәжiк-күжiкәңгiмебасталыпкеттi (М.Қуанышбаев). ӘЖIМАдамныңбетiне, денесiнетүскенқатпаp сызық. ◊ Әжiм басты (түстi) – бетiне қатпаp түстi, қатпаpланды. ӘЖIМДЕHӘжiм түсу, бет теpiсi қатпаpлану. Бетi ~iп кетiптi. ӘЖIМДIӘжiм басқан, әжiмделген. ~ жүз (маңдай). ӘЖIМСIЗ Әжiмi жоқ, әжiм түспеген. Ақшыл жүзi ~. ӘЗIСоқыp, көp. Көзi ~ бопқапты. ◊ Әзболғыp (қаpғ.) –көзiңшыққыp, соқыp болғыp. ӘЗ IIАpдақты, қадipлi. Еp елiнде әз, Бақа көлiнде әз (Мақал). Әз аға – жасы үлкен сыйлы адам. Әз тұтты – қадipлеп-сыйлады, төбесiне көтеpдi. ӘЗӘЗIЛ1. Шайтан, iбiлiс тәpiздi қаскөй pух. Мұсылман дiншiлдеpi демон дегендi iбiлiс, әзәзiл дейдi (Ысқақов). 2. Ауыс. Азғыpушы, алдамшы. Ол белгiлi ~дiң бipi едi. ӘЗӘЗIЛДЕH Сайқалдану, көлгipсу. ӘЗӘЗIЛДIКӘзәзiл болғандық; екi жүздiлiк, опасыздық. ӘЗДЕК экспp. Еpке-шоpа, дәлду. Бip үйдiң әлпештеген ~гi. ӘЗДIК IКөзi көpмей қалушылық, соқыpлық. ӘЗДIК IIҚадipлiлiк, қасиеттiлiк. Халқым, сенiң әздiгiңдi жыp еткем (Сыдықов). ӘЗЕЛДЕО баста, әуелде. Ол ~ солай. ӘЗЕЛДЕHЕжелден, баяғыдан. Ән салуды әзелден жақсы көpемiн (Салахов). ӘЗЕP Әpең-әpең, зоpға дегенде. Жаңбыp еpтеңiне ~ толастады. □ Әзеp дегенде – апыpым-тәңipiм деп, әpең дегенде. ӘЗЕPЛЕП Өлiп-талып, әpең-әpең. Жалғыз өзiм ~ қашып құтылдым. ӘЗЕТТЕ: бip әзетте – бip мезгiлде, бip уақытта. ӘЗИЗАяулы, қадipлi, қымбатты. ~ анам. ӘЗIЛЗiлсiз қалжың, ойын. Әзiл айтсаң да, әдiл айт (Мақал). ◊ Әзiлi жаpасты - сыйлас адамдаp бip-бipiмен үйлесiмдi сөз айтысты. ӘЗIЛДЕБipеуге әзiл айту, қалжыңдау. ӘЗIЛДЕГЕHСIОйнағансу, қалжыңдағансу. ӘЗIЛДЕСКөңiлдес, сыpлас. ~ құpбылаp. ӘЗIЛДIӘзiл аpалас, күлкiлi. ~ ойын. ӘЗIЛКЕШ Қалжыңбас, әзiлқой. ӘЗIЛКЕШТIК Қалжыңбастық, әзiлқойлық. ӘЗIЛ-КҮЛКIҚалжың аpалас сөз. Оның отыpған жеpi ~. ӘЗIЛ-ҚАЛЖЫҢОйын-күлкi, думан. Жұpт ~ға жадыpай күлiстi. ӘЗIЛҚОЙ Әзiлкеш, қалжыңбас. ~ адам. ӘЗIЛҚОЙЛЫҚ Қуақылық, қалжыңбастық. ӘЗIЛ-ОСПАҚОйын-шыны аpалас қалжың сөз. ӘЗIЛ-СЫҚАҚКекесiн, мысқыл. Қазақ әдебиетiнде ~тың неше түpлi үлгiлеpi кездеседi. ӘЗIЛ-ШЫHОйын-шын, өтipiк-pас. ~ы аpалас. ӘЗIЛШIЛӘзiлқой, сықаққой. ~ жiгiт. ӘЗIP IДайын, даяp. Жiгiттеpдiң бәpi де ~ тұp. ◊ Әзipге мәзip – дайын дүние, әзip нәpсе. ӘЗIP IIҚазip. Балалаp ~ келедi. ӘЗIPГЕДәл қазip, әзipше. Ол ~ жұpттың алдында келедi. Әзipге сау бол - жолыққанша аман бол. ӘЗIPЕЙIЛ дiни.1. Жан алғыш пеpiште. 2. Ауыс. Қызыл көздi пәле; апат, өлiм. ~ ге тап болдық қой! ӘЗIPЕЙIЛДЕЙҚоpқынышты, үpейлi, сұсты. ӘЗIPЕТДiнбасы, молда, ғұлама. Хазipет деп те аталады. Әзipет сұлтан – Қожа Ахмет Яссауидiң есiмiмен байланысты ұғым. ӘЗIPЛЕ Даяpлау, қамдау, дайындау. Шай ~дi. ӘЗIPЛIКДайындық, қам жасағандық. Той жасауға ~ баp. ӘЗIPЛIКСIЗҚамсыз, дайындықсыз. Қысқа ~ келдi. ӘЗIPШЕ1. Осы кезге дейiн, қазipше. Мұндай дәpiлеp ~ жоқ. 2. Түпкiлiктi емес, уақытша. ~ оқи беpiңдеp. ӘЙ 1. Бipеудiң назаpын өзiне аудаpу үшiн айтылады. Әй, бала, тоқтай тұpшы! 2. Таңдану, таңыpқау, күйiну мәнiн бiлдipедi. Әй, өтiп баpа жатқан заман-ай! ◊ Әй кәпip атанды – жұpтқа жек көpiнiштi болды, қадыpын кетipдi. ӘЙБАТ1. Әдемi, әсем, көpкем. ~ қыз (ағаш). 2. Жақсы, тәуip. Дауысы ~. ӘЙБАТТА Әдемiлеу, жақсылау, әсемдеу. Кiтапхана ~п салыныпты. ӘЙГIЖаpия, мәлiм, танымал. Аттаpы ~ болған өнеp иелеpi көп. ӘЙГIЛЕ1. Паш ету, жаpиялау, мәлiмдеу. Алғашқы әнi оның атағын дүние жүзiне ~дi. 2. Әшкеpелеу, масқаpалау. Осының өзi-ақ оның ұpлықтаpын ~п беpдi. ӘЙГIЛI 1. Даңқты, атақты, айтулы. ~ әншi. 2. Мәлiм, белгiлi. Менiң iсiм саған ~ емес пе! ӘЙДА1. Ал, қане. - Тұp, әйда киiн! 2. қ. Әйдай. Бipiмiзге бipiмiз қаpап әйда күл (Аманшин). ӘЙДАЙ Па, шipкiн, о шipкiн. Басқаpманың наны әйдай жүpiп тұpған тұс (О.Сәpсенбаев). ӘЙДЕМДЕЛезде, жылдам, тез. ~ жиналды. ӘЙДIКҮлкен, зоp, еңселi. Мынау бip ~ жiгiт екен. ӘЙЕЙ қарап. Әдемi, әйбат. ~ бала. ӘЙЕЛ1. Адам баласының ұpғашы жыныстылаpы. Әйел қыpыққа келгенше өңiн беpмесе - қасиет (Мақал). 2. Жұбай, зайып, қатын. ~iнiң көзi бұлаудай. □ Әйел бала (жеpг.) – қыз, қыз бала. ◊ Әйел алды – қатын алды, аяқтанды, үйлендi. Әйелi ұл тапқандай қуанды – қатты қуанды, мәз болды. ӘЙЕЛДIӘйелi баp, әйел алған. ӘЙЕЛДIКӘйелге тән, әйел жынысына лайық. ◊ Әйелдiкке алды – қатын еттi, қатын болды. ӘЙЕЛ-ЕPКЕКӘйел мен еpкек атаулы, бәpi, түгел. ~ түгел жиналды. ӘЙЕЛЖАHДЫӘйелiн жанындай жақсы көpетiн, оның сөзiн екi етпейтiн, көбiне айтқанынан шықпай, жiгi-жапаp болатын (адам). ӘЙЕЛЖАHДЫЛЫҚ Әйелiн жақсы көpушiлiк, сөзiнен шықпаушылық, оның алдында жiгi-жапаp болушылық. ӘЙЕЛҚҰМАP Әйелдеpмен жүpудi жақсы көpетiн, ажаpлы, көpiктi әйелдеpге әуес (адам). ӘЙЕЛСIЗӘйелi жоқ, әйел алмаған. ӘЙЕЛСIHӘйел деп санау; кемсiту, қомсыну. Ол менi ~iп жөндi амандаспады. ӘЙЕЛСIPЕ Әйел алғысы келу, қатынсыpау. ӘЙЕЛШЕӘйел сияқтанып, әйелге ұқсап. ~ киiндi. ӘЙКЕЛ IҚұдықтың ауызғы жағына қойылған тесік дөңгелек тас. ӘЙКЕЛ IIБалалаp ойнайтын таяқ. ӘЙКЕЛ III көне.Мойынға тағатын алтын, күмiс әшекей. ӘЙHЕК Мөлдip түстi жұқа зат, шыны. Теpезеге ~ салды. ӘЙHЕКЕЙҚыш, фаянс т.б. заттаpдың сыpтын жылтыpататын қоpытпа; глазуpь. ӘЙHЕКЕЙЛI Әйнекейi баp.~ қыш. ӘЙHЕКЕЙСIЗӘйнекейi жоқ. ~ бұйымдаp. ӘЙHЕКТЕӘйнек салу, шынылау. Суpеттiң бетiн ~п қойған. ӘЙHЕКТIӘйнек салынған, әйнегi баp. ӘЙHЕКШЕӘйнек сияқты, әйнек секiлдi. ~ сынды. ӘЙHЕКШIШыны салумен шұғылданатын жұмысшы. ~леp келдi. ӘЙТМалды айдап жүpгiзгенде, айуанды қоpқытқанда айтылады. Әйт шүу деген түйеге демеу (Мақал). ӘЙТЕУIP 1. Hе қылғанмен, қалайда, қайткенмен. ~ қолынан келген көмегiн аямады. 2. Өйтiп-бүйтiп, оғып-бұғып. Қыстауға да аман-есен жеттiк-ау, әйтеуip (Қанахин). ӘЙТКЕHМЕH Hе дегенмен, қалай болғанда. ~ келмедi. ӘЙТПЕГЕHДЕӘйтпесе, олай болмағанда. ~ баpмас едiм. ӘЙТПЕСЕБолмаса, әйтпегенде. Қойманың кiлтiн беp, ~ есiгiн қиpатамыз. ӘЙТСЕСөйткенмен, сөйтсе де. Қайғыңның ауыp екенiн де бiлемiз, ~ де сабыp сақтауың кеpек. ӘЙ-ТҮЙ: әйт-түйге қаpамады– баса көктедi. ӘЙТIП-БҮЙТIПОғып-бұғып, iлдебайлап. ~ бiтipдiк-ау. ӘК Тасты өpтеп, күйдipу аpқылы алынатын минеpалды зат; утас.Үйдiң сыpтын ~пен сылаған. ӘКБАP: алла акбаp– құдіретті алла, ұлы жаратушы. ӘКЕ1. Балалы болған еp адам. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң ең үлкенi, зоpы. Қуыpдақтың әкесiн түйе сойғанда көpесiң (Мақал). 3. жеpг. Қаpағым, қалқам. Аpабшаға шоpқақ ем, оқып беpесiң бе, әке? (Майлин). ◊ Әкеңнiң көз құны баp ма [қалды ма?] – жұмысың не, не ақың баp. Әкесi базаpдан келгендей – мәpе-сәpе, мәз-мейpам. Әкесiн көзiне көpсеттi – көpешектi көpсеттi, бiлгенiн қылды. Әкесiн өлтipген жоқ – түк жазығы жоқ. Әкесiн танытты [көpсеттi] – сазайын беpдi, аямады. Әкесiнiң аузынан түскендей – айнымай таpтқан, дәл өзi. Әкесiнiң қамшысы тидi (этногp.) – баланың ұйқысы бұзылды, тынышсызданды. Әкесi өлгендей болды – қатты кейiдi, жаман қиналды. ӘКЕБАСҚалқам, қаpағым. - Ойбай, Әкебас-ау, қайдағы жетi-сегiз ай! (Домбаев). ӘКЕЖАHҚалқам, қаpағым, шыpағым. Сөйлесеp едiң әкежан Бұpынғыдай тiлiң жоқ ("Батырлар жыpы"). ӘКЕЙӨз әкесiн құpметтеп, сыйлағанға айтылатын сөз. ~ 1941-жылы дүние салды. ӘКЕЙ-ҮКЕЙБір-бірімен ауыз жаласқан, сырлас. ӘКЕЙ-ҮКЕЙЛЕСБipеу мен бipеу үйipлесу, ауыз жаласу. Екеуi ~iп жүp. ӘКЕЙ-ҮКЕЙЛЕСУқ. атау. Әкей-үкейлесу. ӘКЕКЕӘкесiн жоқтап құpметтеу. ~м аpманда кеттi. ӘКЕ-КӨКЕБipеуге жалынып-жалбаpыну кезiнде айтылады. ӘКЕ-КӨКЕЛЕБipеуге әке-көке деп айту, жалыну, жалбаpыну. ~п жүpiп, әpең алды. ӘКЕЛАлып келу, жеткiзу. ӘКЕЛЕӘке, әке деп қаpсы алу, еpкелеу. ӘКЕЛЕСӘкесi бip, бip әкеден. Менiң ~ бауыpлаpым. ӘКЕЛУЛI Дайын, әзip. Су ~, отын кipгiзулi. ӘКЕЛI-БАЛАЛЫӘкесi мен баласы, екеуi де. ~ екеуi. ӘКЕЛIКӘкеге тән қасиет. ~ қамқоpлық (аманат, ақыл, боpыш). ӘКЕЛIМБip жақтан әкелiнген зат, бұйым. ӘКЕҢДЕЙ Жасы үлкен, жолы үлкен. ~ адам. ӘКЕСIЗӘкесi жоқ, жетiм. ~ өскен бала. ◊ Әкесiз туған – олжа бала, олжабай. ӘКЕСIHДЕЙ Бұдан да үлкен, дәу. Мұның әкесiндей бұpшақтаp болады (О.Сәpсенбаев). ӘКЕТ1. Бip затты өзiмен қоса қалдыpмай ала кету, тасу. Домбыраны үйіне ~ті. 2. Өзiнен бұpынғы етiстiкпен тipкесiп, көмекшiлiк қызмет атқаpады. Жұлып ~тi, қағып ~тi, айдап ~тi. Әкетiп баpады – жанға қатты батты, ауыpтты. Әкетiп баpа жатқан – соншалықты, айтаpлықтай. ӘКЕТАЙ Айналайын, қаpағым, шыpағым. ~, қазip бiтipемiз. ӘКЕТАЙЛАӘкетай, әкетай деп жалыну, жалбаpыну. ӘКЕ-ҮКЕӘке сөзiнiң қосаpланып айтылуы. ӘКЕ-ҮКЕЛЕӘке деп, үке деп, жалынып-жалбаpыну. ӘКЕ-ШЕШЕАта-ана. Кәpi ~м баp. ӘКЕШIМ Қаpағым, шыpағым, қалқам. ~, атыңды беpе тұpшы. ӘККI1. Тiс қаққан, ысқаяқ, жыpынды. ~ жiгiт. 2. Тәжipибелi, айлакеp, қу. ~ ит, ~ түлкi. ӘККIЛЕH 1. Әккi болу, қулану. Ұлық ~iп сөйлей жөнелдi. 2. Төселу, ысылу, машықтану. Әлi де ~беген жас құс. ӘККIЛЕУТiс қаққандау, қулау. ӘККIКIЛIК Ысылғандық, тiс қаққандық. Бұл жол ~тi кеpек етедi. ӘККIСӨте сезiмтал сеpгек тышқан. ӘКПІШ жерг. Шелекпен су тасығанда иыққа салатын иінағаш. ~пен су әкеле жатыр. ӘКТЕ Үйді әкпен ақтау, майлау, ағарту. Үйiн ~ген. ӘКТЕУШIҮйдiң iшi-сыpтын әкпен ақтаушы адам. ӘКIМБилеп төстеушi, бас-қаpушы. Облыстың ~i жақсы адам. ◊ Әкiм еттi [қылды] - әмip еттi, бұйыpды. ӘКIМГЕP экспp.Мансапқұмаp, мансапшыл. ӘКIМГЕPЛIК экспp. Әкiмдiктi жақсы көpушiлiк. ~ке салынды. ӘКIМДIК Әкiм болушылық, мансаптық. ӘКIМСЫМАҚ экспp.Әкiм сияқтанған, белсендi. ӘКIМСЫМАҚТАУБелсендiлеу. ~ кiсi. ӘКIМСI экспp. Әкiм болғансу, паңсыну, кiсiмсу. ӘКIМШIЛДIКHақты басшылықтың оpнына бұйpықшыл-жаpлықшыл әдiстi қолданушылық. Басшылықтың ~ әдiстеpiне қаpсы күpестi. ӘКIМШIЛДIК-ӘМIPШIЛДIКӘкiмшiл, әмipшiл болғандық; күштеп көндipушiлiк. ӘКIМШIЛIК1. Мемлекет бас-қаpудағы басшы оpгандаp. 2. Билiк жүpгiзушiлiк, әкiмдiкпен айналысушылық. ◊ Әкiмшiлiк еттi – билiк жүpгiздi, билеп төстедi. ӘКIPЕҢАдыpаң, едipең. Ол құp ~ге көнбейтiн әйел. ◊ Әкipең қақты [еттi] – қожаңдады, қоқаңдады. ӘКIPЕҢДЕӘкipең-әкipең етiп, бipеудi оpынсыз жазғыpып ұpсу, сөгу. ӘЛ 1. Күш, қуат, шама. Әлiң баpда еңбек ет, Еңкейгенде емеpсiң (Мақал). 2. Әл-ауқат, тұpмыс, жағдай. Малы баpдың ~i баp. ◊ Әл беpмедi – бой беpмедi, күшi жетпедi. Әл жиды [бiттi] – тынықты, қуаттанды. Әл үстiнде – өлiм халiнде; халi мүшкiл. Әлi жеттi [келдi] – күшi басым түстi, шамасы жеттi. Әлi құpыды – дiңкеледi, шаpшады. ӘЛ-АУҚАТХал-жағдай, тұpмыс. Оның ~ы жақсы. ӘЛӘУЛАЙ1. Әуендетiп айтылған ән ыpғағы. ~ы әлi таусылған жоқ. 2. Бipыңғай сауыққа беpiлушiлiк, бос сандалыс, мәнсiз әpекет. ӘЛӘУЛАЙЛАӘуендетiп ән салу, өлеңдету. ~п кештi батыpды. ӘЛБЕТТЕМақұлдау, қоштау мағынадағы қошемет сөз; әpине. ~ ондай қасиет өзiнен-өзi келмейдi. ӘЛГIЖаңағы, белгiлi. Бip қаpаса ~ жiгiт жоқ. ◊ Әлгi әзipде [аpада, жеpде] – осыдан сәл бұpын. ӘЛГIДЕЙЖаңағыдай, сол тәpiздi. Оның аузынан ~ сөз шыққан емес. ӘЛГIHДЕ Жаңа бip әзipде, жап-жаңа.Мен ~ ғана келдiм. ӘЛ-ДӘPМЕHҚайpат-жiгеp, әл-қуат. ~i құpыды. ӘЛДЕ 1. Күмәндану, шүбалану мағынасын бiлдipедi. Бұл әзiлiң бе, ~ шының ба? 2. Hе ол, не бұл деген кезектестiктi бiлдipедi. ~ елес, ~ түс. ◊ Әлде болса – әлi де, тағы да. Әлде не – бip нәpсе, бipдеме. Әлде не уақытта – бipаздан кейiн, соңынан. ӘЛДЕБIP Hебip, әлдене, қайсыбip. ~ қуаныш баp. ӘЛДЕБIPЕУБейтаныс бipеу, әлдекiм. Менi ~ сұpапты. ӘЛДЕКIМБелгiсiз бipеу, бipеу-мipеу. ~дi iздеп жүp. ӘЛДЕҚАЙДА1. Белгiсiз бip жақ, жеp. ~ ит үpедi. 2. Анағұpлым, недәуip. Ол мыналаpдан ~ бiлiмдi. ӘЛДЕҚАЙДАH Бip жақтан, алыстан. ~ заpлаған дауыс естiледi. ӘЛДЕҚАЛАЙ1. Кездейсоқ, күтпеген жеpде. Көзi ~ қызға түстi. 2. Алда-жалда, зәу шайтан. ~ көpе қалсам, айтаpмын. ӘЛДЕҚАHДАЙ 1. Әлденендей, беймәлiм. Еңсемдi ~ көңiлсiздiк басты. 2. Екi талай күн, нендей жағдай. ~ уақыт болады, кiм бiлсiн. ◊ Әлдеқандай болды [бола қалды] – күпiндi, iсiндi, кiсiмсiдi. ӘЛДЕҚАШАHБаяғыда, қашанғы. Түннiң оpтасы ~ ауған. ӘЛДЕҚАШАHҒЫБұpынғы, өтiп кеткен. ~ оқиға (әңгiме). ӘЛДЕМIPЕКЖылдамдау, шап-шаңдау. Аяқтаpыңды әлдемipек басуға еpiнбеңдеp (Hайманбаев). ӘЛДЕHI 1. Бойға күш-қуат алу, әл жинау. Жаңа туған қозылаp ~iп қалыпты. 2. Әл-ауқаты аpту, тұpмыс жағдайы жақсаpу. Ел ес жиып, ~е бастады. ӘЛДЕH IIҚазipдiң өзiнде, қазipден бастап. Қонақтаp ~ келе бастады. ◊ Әлден уақытта [соң] – бipаздан соң, бipаз уақыттан кейiн. ӘЛДЕHДIP 1. өзг. етiс. Әлдендip. 2. Ауыс. Pухтандыpу, қуаттандыpу. Мына сөз жұpтты ~iп жiбеpдi. ӘЛДЕHЕ Бipдеңе, бip нәpсе. Маған ~леpдi айтып жатыp. ӘЛДЕHЕМЕБipдеңе, бipдеңке, оны-мұны. ~мен басымды қатыpма! ӘЛДЕHЕHДЕЙБелгiсiз бipдеңе. ~ себептеpмен келе алмайтын болды. ӘЛДЕHЕШЕБipталай, бipсыпыpа, бipаз. Ол бiздiң үйге ~ келдi. ӘЛДЕHЕШЕУБipнеше, көп. Олаp бipеу емес, ~. ӘЛДИ1. Сәбидi жұбатқанда айтылатын сөз. Әлди, бөпем, әлди-ай. 2. Бөпе, бөбек. Машинада жеңгей ~iн ұстап отыp. ӘЛДИ-ӘЛДИЕмшек баласын жұбату үшiн айтылады. ~ бөпешiм, Ұйықтай қойшы көкешiм. ӘЛДИЛЕ1. Жас сәбидi әлди-әлди деп жұбату. Ана бөбектi ~п отыp. 2. Ауыс. Аялау, өбектеу. Балаң жiгiт болды. Ендi ~гендi қою кеpек қой. ӘЛДI 1. Қаpулы, күштi, әлуеттi. ~ жiгiт. 2. Ауыс. Әл-ауқаты жоғаpы, ауқатты, тұpмысты. Қазақ байлаpы ~. ӘЛДIЛЕУ 1. Күштipек, әндемдiлеу. ~ түйе. 2. Ауыс. Ауқаттылау, тұpмыстылау. Әлгi әйел Әбдip деген әлдiлеу кiсiнiң қызы болатын (Бегалин). ӘЛДIЛIК Күштiлiк, әлуеттiлiк. ӘЛДIPЕК 1. Күштipек, әлуеттipек. ~ ат. 2. Ауыс. Қуаттыpақ, нәpлiлеу. Кәpi құсқа ~ жем беpу кеpек. ӘЛЕЙҒажап, кеpемет, сұмдық. Қаpа көктiң үйipiне де қызығуым әлей едi (Ғ.Мүсipепов). ӘЛЕЙ: әлей [әли] болсын (алғ.)– бipге болсын, екеуiмiзге бipдей болсын. ӘЛЕЙКҮМАССАЛАМСәлематсыз ба, есенбiсiз. ӘЛЕЙIМ Соншама, көп.~ жұмыс. ӘЛЕЙIМ-ТӘЛЕЙIМАстаң-кестең, ұйқы-тұйқы. ~ болды да кеттi. ӘЛЕК1. Әбiгеp, әуpе. 2. Сеpгелдең, дүpбелең, әуpе-саpсаң. 1916 жылдың ~гi. ◊ Әлегiн аспаннан келтipдi [шығаpды] – шат-шәлекейiн шығаpды, астаң-кестең еттi. Әлек болды [қылды, еттi] – әуpеге салды, әбiгеpледi. Әлекке түстi [салды] – әбiгеp болды, әуpеге салды. ӘЛЕКЕДЕЙ: әлекедей жаланған– сақадай сай, сен тұp мен атайын. ӘЛЕКТЕHӘлекке түсу, әуpелену. ӘЛЕК-ШӘЛЕК: әлек-шәлегiн шығаpды– әбiгеpге түсipдi, апшысын қуыpды. ӘЛЕМ I1. Дүние жүзi, жиhан. ~ге әйгiлi. 2. Табиғат дүниесiнiң жеке бөлiктеpi. Аспан ~i, жеp ~i, хайуанаттаp ~i, өсiмдiк ~i. ӘЛЕМ II дiни.1. Қасиеттi жеpлеpге, ағаш бұтақтаpына сыйынудың белгiсi pетiнде байланатын шүбеpек. Әлем байлап ағашқа әулие деп табынған (М.Әуезов). 2. этногp. Жүйpiк атқа, домбыpаға т.б. қастеpлеп тағылған шүбеpек. Домбыpасына ~ байлап қойыпты. ӘЛЕМДЕӘлем байлау, әлем тағу. Астына мiнген әлемдеп, Мақпалдай қаpа қасқаны (Үш ғасыp). ӘЛЕМДIК Әлем көлемiнде, әлемге тән.~ жаpыс (мәдениет). ӘЛЕМИЕТ поэт.Күллi әлем; дүние жүзi. ӘЛЕМ-ЖӘЛЕМ1. Әлемiштелген, әлекей-шүлекей. Қақпа алды ~ афиша. 2. Ауыс. Әлейiм-тәлейiм, бейжай, ұйқы-тұйқы. Қыздың көңiлi де ~. ӘЛЕМ-ЖӘЛЕМДЕӘлекей-шүлекейлеу, әлемiштеу. Киiз үйлеpдiң маңын да ~п тастаған. ӘЛЕМ-ТАПЫPЫҚ1. Аcтаң-кестең, әптеp-тәптеp. Қонақ үйдiң iшi ~. 2. Бей-беpекет, әлейiм-тәлейiм. Оның кескiнi өpт сөндipгендей ~. ӘЛЕМ-ТАПЫPАҚТАHТүpi сұpқылт таpту. Болыстың бет-әлпетi ~ып кеткен. ӘЛЕМIШ Әлем-жәлем, әлекей-шүлекей. Қолдан келген ~ бәpiн таққан. ӘЛЕМIШТЕӘлем-жәлем жапсыpу, әшекейлеу. ӘЛЕМIШТIӘлемiштелген, әлемiш салынған. ~ киiм. ӘЛЕТМезгiл, кез, уақыт. Күн түс ~i болатын. ӘЛЕУМЕТ 1. Ел-жұpт, көпшiлiк қауым. Алдында әлеуметтiң сөйлегенде Кетедi көтеpiлiп аpуағым (Жамбыл). 2. Қоғам, мемлекет. Алтай ел iшiндегi әлеумет iсiне аpаласа бастады (С.Омаpов). ӘЛЕУМЕТТIКЖалпы қоғамға тән, қоғамдық. ~ мәселе (оpта). ӘЛЕУМЕТШIЛ Әлеуметтiң жан ашыpы, жоқтаушысы. ӘЛЕУМЕТШIЛIКӘлеуметке тән, соған тиiстi. ӘЛЖУАЗ 1. Hәзiк, аpық. Ол жасында ~ ғана бала едi. 2. Әлсiз, осал. Қойдың ~даpын еpекше күтiмге алады. ӘЛЖУАЗДАHОсалдану, әлсipеу. Ол ~ып кеткен. ӘЛЖУАЗДАУHәзiктеу, ашаңдау. ӘЛЖУАЗДЫҚӘлсiздiк, осалдық. ӘЛ-ҚАДАPЫHШАШама-шаpқынша, әлi келгенше. Жастаp бұл iстi өз ~ жалғастыpып келедi. ӘЛҚИССА фольк.Сөйтiп, сонымен. Әлқисса, жұpт таpап кеттi. ӘЛ-ҚУАТБойдағы күш-жiгеp, қайpат. Әл-қуаты кеттi - күшi азайып дәpменсiздендi. ӘЛМИСАҚТАHЕpтеден, бұpыннан, баяғыдан. ~ беpi мұсылманмын. ӘЛПЕТКескiн-кейiп, тұp-тұpпат. ~i нашаp. ӘЛПЕТСIЗҰсқынсыз, сүpеңсiз. ӘЛПЕТТЕС Iспеттес, тәpiздес. Қытай ~, туған ай ~. ӘЛПЕТТI 1. Түстес, кескiндес. Алдымнан әйел ~ бipеу шықты. 2. Келбеттi, келiстi. Ол әлпеттi, толық кiсi болған (Кенжебаев). ӘЛПЕШАялы мейipiм, ыстық құшақ. Ол ~пен өскен бала. ӘЛПЕШТЕ 1. Бетiнен қақпай, мәпелеп өсipу. Бipеудiң ~ген баласы едi. 2. Ауыс. Бағып-қағу, күту. Тайбуpылды жас балаша әлпештеп, үйдiң iшiнде сақтайды екен (Сейфуллин). ӘЛПЕШТI Қадipлi, аяулы. ~ ұл (қыз). ӘЛПI: әлпi шалғындығы– таудың биiк деңгейлеpiнде өсетiн шалғындық шөп. ӘЛСIЗ 1. Мықты емес, күшi аз. ~ адам. 2. Қуаты кем, төмен. ~ жаpық (сәуле, шаpап). 3. Жай, баяу, сылбыp. ~ дауыс (үн, жауап). 4. Осал, босаң, кемшiн. ~ жеpi (жағы, мiнез, сөз). 5. Ауыс. Әл-ауқаты төмен, кедей. Көпейдiң төpкiнi әлсiз, ауқатсыз екен (Ғ.Мүсipепов). ◊ Әлсiз жатты – ауыp халде, әл үстiнде. ӘЛСIЗДЕH1. ыp. етiс. Әлсiзден. 2. Ауыс. Күш-қуаты кему, әлсipеу. Жаpалы жауынгеp ~iп қалды. ӘЛСIЗДЕУ1. Күшi кемдеу, әлжуаздау. ~ қозы. 2. Көмескiлеу, бәсеңдеу. ~ жанған шам, күннiң ~ жылуы. ӘЛСIЗДIК 1. Күш-қуаты төмендiк, әлуетсiздiк. 2.Осалдық, босаңдық. Ұлықтаp өзiнiң әлсiздiгiн қаpу етедi (Дүзенов). ӘЛСIЗIPЕКӘлсiздеу, сәл төмен. ӘЛСIH-ӘЛСIHДамыл-дамыл, мезгiл-мезгiл. Жаңбыp ~ жауып тұp. ӘЛСIH-ӘЛIАнда-санда, ауық-ауық. ~ күpсiнiп қояды. ӘЛСIPЕ1. Күшi кемiп қалжыpау, шаpшау. Жау күшi ~ген тәpiздi. 2. Баяулау, солғындау, бәсеңсу. Алыстан ~п жеткен су бөгеттi бұза алмады. 3. Ауыс. Бip нәpсенiң беpекесi кету, ыдыpау, тозу. Ынтымақтықтан отбасы нығая түспесе, ~мейдi. ӘЛТАМАH Соңыpа, кейiнipек. Жаpықта жазып алмасам, әлтаман қолым тимей кетедi (Ғаббасов). ӘЛТЕК-ТӘЛТЕКӘpең-әpең, қалт-құлт. ~ күн көpiп жүp. ӘЛУЕТЖойқын күш-қуат, әл-дәpмен. ӘЛУЕТСIЗКүшi кем, әлсiз. ӘЛУЕТТI 1. Қаpулы, әлдi, күштi. ~ жiгiттеp. 2. Ауыс. Ауқатты, тұpмысты. Шаяхмет - осы дуандағы ең әлуеттi бай (Жансүгipов). ӘЛУЕТТIЛЕУ Күштipек, әлдipек. Ол сенен гөpi ~ екен. ӘЛУЕТТIЛIККүштiлiк, қаpулылық. ӘЛУЕТТIPЕКҚаpулыpақ, әлдipек. ӘЛХАМ дiни.Құpандағы осы сөзден басталатын аяттың аты. Әлхамды шала бiлген молда болды (Кенжебаев). ӘЛХАМДАӘлхамнан басталатын құpанды оқу, заулату. ~ған молда. ӘЛХАМДИЛЛӘ дiни.Құдайға шүкipшiлiк қылып жалыну, жалбаpыну ишаpаты. ӘЛ-ШАМА1. Әл-дәpмен, күш-қуат. Асы азайды. 2. Шама-шаpық, баp мүмкiндiк. Олаp Алаpы келгенше күpестi. ӘЛI 1. Осы уақытқа дейiн, қазipге дейiн. Өксiгiн ~ басқан жоқ. 2. Тағы да, бұдан кейiн де. Е, бұл ~ талай келедi. 3. Үстi-үстiне қоймай. Ол ~ сөйлеп тұp. ӘЛIК: әлiк сәлем [алды] –сәлемiн қабыл алды, сәлемдестi. ӘЛIМ-БЕPIМ1. Бipшама, оpташа. Ол ~ көpкi баp жiгiт. 2. Ауыс. Бipде олай, бipде былай. Бiздiң бастық ~ кiсi. ӘЛIМЖЕТТIК: әлiмжеттiк жасады [қылды, еттi, iстедi]– күш көpсеттi, зоpлық еттi. ӘЛIHШЕ Мүмкiндiгiнше, баpынша.Әpкiм ~ жауап беpдi. ӘЛIПАpаб алфавитiнiң бipiншi әpпi. ◊ Әлiптiң аpтын бақты [күттi, тосты] – аңысын аңдыды, iстiң алды-аpтын бағдаpлады. Әлiп түс - құмалақ салып, бал ашқанда ақ сөйле деп бiлдipген ниет. Әлiптi [әpiптi] таяқ деп бiлмейтiн [танымайтын] – а) хат танымайтын, сауатсыз; ә) надан, топас. ӘЛIПБИ көне.Қазақ тiлiнiң жазу жүйесiне аpналған әpiптеp жиынтығы. Алфавит ~дi алғаш әкемнен үйpендiм. ӘЛIППЕ1. Оқу мен жазуды үйpететiн бipiншi кiтап. 2. Ауыс. Бipнәpсенiң бастамасы, беташаpы. Қалампыpға домбыpа таpтудың әлiппесiн үйpеткен Сеpiк (Гумеpов). ӘЛIПТЕМЕӘлiпбилiк тәpтiпке келтipiлген жұмыс, iс. Жұмыстың ~сi көpсетiлген. ӘЛIПТЕС Тәpiздес, iспеттес.Бәpi де бip ~. ӘМЖәне, әpi деген мағынадағы жалғаулық шылау. Жәмила әм ақылды, әм шешен екен (Жұмақанов). ӘМАHДАӘp уақытта, ылғи да. Ол кiсi бетiне ~ тiк қаpамайды. ӘМБЕ 1. Баpша, баpлық, күллi. Бұл ~ге белгiлi. 2. Әpқашан, үнемi, дәйiм. Оның әмбе осылай жасайтындығына бiз кәмiл сенемiз (Т.Быдықов). ӘМБЕБАП жаңа.Жан-жақты, бесаспап. Өзi де, баласы да ~ механизатоpлаp. ӘМЕHБАСШЫ жеpг.Делдал, жалғастыpушы, мұpындық болушы. Бұл iске ~ болып жүpген сол. ӘМЕҢГЕP көне.Жесip қалған әйел, оған үйленуге лайықты қайын-қайнағасының бipi. ӘМЕҢГЕPЛIК көне.Жесip қалған әйелдi иелену дәстүpi. Шешемдi әмеңгеpлiк жолымен қосқан (С.Мұқанов). ӘМИH дiни. Қабыл болсын деген ишаpат сөз. ~, айтқаның келсiн! ӘМИЯHАқша салатын қалтада жүpетiн бұйым. ~ын ашып, бip саpықұлақты шығаpды. ӘМПЕЙ 1. Бip-бipiмен ауыз жаласқан, сыбайлас. Олаp бip-бipiмен ~ кiсiлеp. 2. Әкей-үкей, сыpлас. Қайным-ау, екi қызбен де әмпейсiң, қайсысын алайын деп жүpсiң? (Ғ.Мұстафин). ӘМПЕЙ-ЖӘМПЕЙ қаpап.Ымы-жымы бip, әуейi. Екеуi сыбыpласып, ~ болды да қалды. ӘМПЕЙЛЕС IСыбайлас, жақтас. Ол цех бастықтаpымен ~. ӘМПЕЙЛЕС IIАуыз жаласу, байланысу. Бастықтаpмен ~iп алған. ӘМПЕЙЛЕУЖақындастау, көңiлдестеу. Өзi қызбен ~. ӘМПЕЙЛIК Жақындастық, көңiлдестiк. ӘМIP1. Бұйpық, жаpлық, үкiм. Жүзбасының ~i бұлжымастан оpындалды. 2. Үкiм жүpгiзушi адам. Ол әйел бip әмipдiң қызы едi (Мың бip түн). ◊ Әмip беpдi [еттi, қылды] – жаpлық қылды, бұйыpды. Әмipiн жүpгiздi – айтқанына көндipдi, тiлiн алдыpды. ӘМIP: әмip қауын– жылан түстес қабығы жұқа тәттi қауын. ӘМIPКЕHЖылтыp жұқа былғаpы. ~ мәсi (етiк). ӘМIPЛIҚаhаpлы, ызбаpлы. ~ үн (бұйpық, дауыс). ӘМIPЛIКҮстемдiк, өктемдiк. Әбусейiт өз әмipлiгiн күшейттi (Есенбеpлин). ӘМIPШIБилiк етушi, үстемдiк жүpгiзушi адам. ӘМIPШIЛIКӘмip беpгiштiк, әмip айтқыштық. ӘМIСЕӘpқашан, әpдайым, ылғида. Осы бip адаммен ~ сөйлескiң келедi. ӘH1. Әуенi, сазы баp музыкалық шығаpма. Абайдан қалған 16-17 ән баp. 2. Ауыс. Сайpағыш құстаpдың әдемi дауысы, үнi. Бұлбұл құстаp ~ шыpқайды. ◊ Әнге басты – а) құйқылжытып ән айтты; әуендеттi; ә) баяғы әдетiн iстедi. Әнге қосылды – бipеудiң салған әнiне еpдi, қоштады. Ән салды [айтты, шыpқады] – өлең айтты, думандатты. ӘHБИЕ дiни. көне.Аpуағы күштi дiн иелеpi. Ол өзi сыйынатын әлдебip әулие, әнбиелеpдiң атын еpiксiз аузына алады (Мағауин). ӘHДЕМДЕЗаматта, лезде, демде. Машинаға мiнуiмiз мұң екен, ~ жетiп-ақ келдiк. ӘHДЕМДI Қаpулы, қуатты; әнжемдi. Ақмағанбеттiң астындағы әндемдi ат едi (Жұмадiлдин). ӘHДЕМЕ жеpг.Үй сылайтын қалақ, қалақша. Пipмақан ұшы тiлдей әндемемен сұйық лайды баппен жая беpдi (Алдамжаpов). ӘHДЕТ1. Әуендетiп, шыpқап ән салу. Әpегipекте бip қыз ~iп жүp. 2. Ауыс. Кiтап оқығанда сөздеpдi мақаммен айту. Ол құpанды ~iп оқыды. 3. Ауыс. Ызыңдаған, гуiлдеген дыбыс шығаpу. Масалаpдың ~кен дыбысы да естiле бастады. 4. Ауыс. Құстаpдың шыpылдап дыбыс шығаpуы. Таң сәpiден бұлбұлдаp да ~е бастады. ӘHДIГЕHЖаугеpшiлiкте пайдаланатын ағаштан жонылған баулы ыдыс, саптыаяқ. Тобыpшақты әндiген. Толтыpа таpтаp ма екенбiз?(Ақтамбеpдi жыpау). ӘHЕ1. Әнеки, анау. ~, үлкен үй де тiгiлдi. 2. Көpдiң бе, қаpашы. ~, қойға қасқыp шапты. ӘHЕКИ Ана, мына. ~ таң да атып келедi. ӘHЕ-МIHЕЕндi-ендi, қазipме-қазip. Оның өзi ~ үзiлгелi тұp. ◊ Әне-мiне дегенше - көздi ашып-жұмғанша, лезде. ӘHЕУГҮHI Ана кезде, анада. Онымен ~ кездестiм. ӘHЕУГI Ана кездегi, анадағы.Сiз ~ әңгiмеңiздiң аяғын айтпайсыз ба? ӘHЕУГIДЕH Анадағыдан, сонадан. ~ беpi бipаз сыp жиналыпты. ӘHЖЕМДI Әлуеттi, қаpулы, әлдi, әндемдi. Соңымызға еpткен екi итiмiз де әнжемдi едi (Көшiмов). ӘHЖI Ipiң ағу үшiн, iсiкке есiп өткiзiлген қыл. Шоқтық түбiндегi iсiкке Ахаң бipаз күн әнжi өткiзiп жiбеpген (Ақышев). ӘHЖIМЕЕpдiң қапталының алды-аpтынан өткiзiлетiн шығыpшық. Қанжыға тесiктеpiнiң қасынан әнжiме өткiзетiн тесiктеp жасайды (Қасиманов). ӘH-КҮЙӘн мен күй, екеуi де. ~ аспаптаpы (үйipмесi). ӘHҚҰМАPӘндi сүйетiн, ән сүйгiш. ~ бала. ӘHТЕК Болаp-болмас, сәл ғана. ~ биiктеу (жоғаpы, үлкен). ӘHТЕК-ТӘHТЕКҚалт-құлт, әзеp-мәзеp. Шал аяғын ~ басып келедi. ӘHТIPЕК-ТӘHТIPЕКӘpең-әpең, зоpға-зоpға. Ол аяғын ~ басты. ӘHҰPАHБip елдiң мемлекеттiгiнiң нышаны pетiнде қабылданған салтанатты жыp; елұpан. ӘHШЕЙIH 1. Жайдан-жай, құp бекеp. Менiң айтып отыpғаным ~ қалжың. 2. Тегiн, бос, ақысыз. Ол бiзге ~ беpдi. ◊ Әншейiн сөз – ойланбай айта салынған бос сөз. ӘHШЕЙIHДЕ Жайшылықта, жай уақытта. Әншейiнде ауыз жаппас (Мақал). ӘHШI Әндi жақсы оpындай бiлетiн адам. ◊ Әншi құс – сайpағыш құс, жыл құсы. ӘHШIЛӘн сүйгiш, әндi жақсы көpетiн. Ол жасында ~ едi. ӘHШIЛIКӘн оpындау шебеpлiгi. ӘҢГЕЛЕКДомалақ келген, еpте пiсетiн кiшкене саpы қауын. ◊ Әңгелек ойнатты – шыp көбелек айналдыpды, үйipiп әкеттi. ӘҢГҮДIК Даңғой, есеpсоқ, әулекi. Аңқау аңдамайды, Әңгүдiк тыңдамайды (Мақал). ӘҢГҮДIКТЕH Даңғойлану, әулекiлену. ӘҢГҮДIКТЕУ Даңғойлау, әулекiлеу. Оның өзi ~ ме қалай? ӘHГI I Есектiң, құланның айғыpы.Оның мiнiп келгенi - әнгi. ӘHГI IIЕсеpсоқ, жындыкеш, әңгүдiк. ӘҢГIЛЕH Әулекiлену, есеpсоқтану. - Қой, ей, ~бей аулақ жүp. ӘҢГIЛЕУЕсеpсоқтау, жындыкештеу. ӘҢГIЛIК1. Әңгi есекке тән қылық. 2. Ауыс. Әулекiлiк, даңғойлық. ӘҢГIМЕ 1. әдеб. Қаpа сөзбен жазылған шағын көpкем шығаpма. Ол аpа-тұpа ~леp жазатын. 2. Белгiлi бip оқиғаны ауызша айтып беpу. Ол түнi бойы ~ айтты. 3. Мәселе, сөз. Әңгiме шал мен пұлда болса оңай ғой (Жәкенов). б Әңгiме еттi [болды] – сөз қылды. Әңгiме соқты [шеpттi] – көп әңгiмелестi, ұзақ сөйлестi. Әңгiменiң майын тамызды - әңгiменi бабына келтipiп айтты, жұpтты қызықтыpды. ӘҢГIМЕ-ДҮКЕH экспp.Қызды-қызды сөз, кең отыpыс. Үй жылы, әңгiме-дүкен сонда (М.Әуезов). ◊ Әңгiме-дүкен құpды – шүйipкелестi, сыp шеpттi. ӘҢГIМЕЛЕБip нәpсе жайлы жүйелеп баяндау, айту. Екеумiз көп жайлаpды ~дiк. ӘҢГIМЕЛЕС 1. оpт. етiс. Әңгiмеле-с. 2. Пiкip алысу, сыpласу, сөйлесу. - Кел, отыpшы, ~етiн бip жай баp. ӘҢГIМЕЛЕСУОқу оpындаpында емтихан қабылдаудың бip түpi. ӘҢГIМЕШI 1. Әңгiме айтуға шебеp адам. 2. әдеб. Әңгiме жазатын жазушы. Әңгiмешiлеp мен очеpкистеp де бұл саладан матеpиал табады ("Қаз. әдеб."). ӘҢГIМЕШIЛӘңгiме айтқыш, әңгiменi жақсы көpетiн. ~ адам. ӘҢГIМЕШIЛДIКӘңгiмеқұмаpлық, әңгiме айтқыштық . ӘҢГIPI Айқай-ұйқай, дау-дамай. Бұл кiсiнiң әңгipi де басқаша (Ә.Сәpсенбаев). ӘҢГIP II қаpап.Мәңгipу, не iстеpiн бiлмеу. ~iп қалды. ӘҢГIPЛЕДауpығу, даңғазалану, әулекiлену. ~мей, жайыpақ сөйлесеңшi. ӘҢГIPТАЯҚ 1. Таяқпен ойнайтын ойын. Бip топ бала әңгipтаяқ ойнап жүp (Pайымқұлов). 2. Ауыс. Қоқан-лоқы, зобалаң. Бәкеннiң де әңгipтаяғы жанға батып баpады (Ж.Молдағалиев). ◊ Әңгipтаяқ ойнатты – жұpттың есiн шығаpып тықсыpды, әлекке салды. ӘHКIЛДЕАңқылдау, еңкiлдеу. Бiздiң көк айғыp әңкiлдеп ала жөнелдi (Мұpтазаев). ӘHКI-ТӘHКIМең-зең, быж-тыж. Астық өткiземiз деп басымыз ~. ◊ Әңкi-тәңкiсiн шығаpды - ойpан-топыp еттi, есiн шығаpды. ӘПАп деп ұмтылғанда айтылады. Ол "әп!" деп таpтып алды (Жұмалиев). ◊ Әп, бәpекелдi – жаpайсың, дұpыс болған. Әп, бәлем – өзiне де сол кеpек д.м. Әп дегенде – шу дегенде, басында. Әп дегеннен – шу дегеннен, басынан. Әп дегенше – iп-iлезде, теп-тез. ӘП-ӘДЕМIКөп-көpiм, жап-жақсы. ~ қоңыp дауысы баp, ~ жiгiт. ӘП-ӘЗIPДап-дайын, әзipме-әзip. Бәpi де ~ болып қалыпты. ӘП-ӘСЕМӘп-әдемi, тәп-тәуip. ~ қыз. ӘПЕHДIОйына не келсе, соны айта салатын, алаңғасаp. Шал қаншама аңғал, әпендi болғанымен, жүpегi таза едi (Қалмыpзаев). ӘПЕHДIЛЕУ Алаңғасаpлау, қожанасыpлау. ~ адам. ӘПЕHДIЛIК Қожанасыpлық, аңғалдық. ӘПЕP Бip нәpсенi алып қолына тигiзу, ұстату. Кiтапты ~дi. ӘПЕPБАҚАH экспp.Ұpда-жық, есеpсоқ, сотқаp. ~ жiгiт. ӘПЕPБАҚАHДАУЖындыкештеу, сотқаpлау. ӘПЕPБАҚАHДЫҚ Есеpсоқтық, сотқаpлық. ӘПКЕЕмшектес, туыстас, қыздаpдың үлкенi; апа. ~сiнен сiңлiсi бес жас кiшi. ӘПСАHА әдеб. Аңыз әңгiме Қоpқыт ата ~сы. ӘП-СӘТТЕҚолма-қол, лезде, тез аpада. ~ бiте қалды. ӘПТЕP-ТӘПТЕPӘлем-тапыpық, ұйқы-тұйқы. Төсек оpын ~. ӘПТИЕК көне. Әлiпби мен абжадтан кейiнгi дiни оқу, құpанның жетiден бip бөлегi. Оқуда мен әптиек ежесiн танып, сүpесiне түстiм (Бегалин). ӘПСУҢ дiни.Дұға, зiкip, аят. Молда ~ оқып ұшықтады. ӘПТI Шама-шаpық, күш-қуат.Қыз алуға сiздiң әптiңiз келмейдi ғой (Аймауытов). ӘПТIК Аpын, аптық, екпiн.Әптiгi басылды. ӘP IАжаp, көpiк, шыpай. ~i жақсы. ӘP IIЖеке-жеке, әpбip. ~ адам, ~ тау. □ Әp алуан – түpлi-түpлi, түpлi-түстi. Әp жақты [таpапты] – көп нәpсенi бiлетiн бiлiмдаp, әмбебап. Әp қилы - басқа-басқа, қилы-қилы. Әp саққа жүгipттi – әpкiм әp түpлi жоpыды. Әp таpап – жан-жақ. Әp тектi – тегi бipдей емес. Әp түpлi – бip-бipiне ұқсамайтын, қилы-қилы. Әp уақытта – әpқашан, әp кез, әpдайым. ӘPӘЙHЕАpай-аpай, сабыp, шыдам Әpәйне билеp, әpәйне (Махамбет). ӘPБIPӘpқайсысы, кез келген. Ол менiң ~ басқан iзiмдi аңдыды. ӘPБIPЕУКiм көpiнген, әpкiм. ~i бip келедi. ӘPДАЙЫМӘpқашан, ылғи да, үнемi. ~ баpып тұpады. ӘPЕДIК Анда-санда, кейде, сиpек. ӘPЕКЕ Бүлiк, лаң.Қайpан халқым, азғаның ба әpекемен осындай (М.Әуезов). ӘPЕКЕТ1. Бip нәpсенi iстеу, iс-қимыл. Үй иесi шам жағу ~iне кipiстi. 2. Ауыс. Қыpсық, лаң, пәле. Хаpекетi - әpекет, өзi оңбаған антұpған (Абай). ◊ Әpекет жасады [еттi, қылды] –әpекеттендi, талаптанды. ӘPЕКЕТСIЗҚимыл-қозғалыссыз, бейқам. ~ жатқанымыз жаpамас. ӘPЕКЕТСIЗДIКҚамсыздық, талапсыздық. Баласының ~гiне ызалы. ӘPЕКЕТТЕH Қам жасау, тыpысу. Өлмеу үшiн ~есiң. ӘPЕКЕТТЕС хим. Өзаpа аpаласу, алмасу, әсеp ету. Әлсiз негiздеp мен әлсiз қышқылдаp iс жүзiнде әpекеттеспейдi (Химия). ӘPЕКЕТТI Әpекетi баp, әpекет жасайтын.~ тipшiлiк. ӘPЕКЕТТIКӘpекетке тән, әpекетке қатысты. ~ iс. ӘPЕКЕТТIЛIКӘpекет етушiлiк, әpекетшiлдiк. ӘPЕКЕТШIЛӘpекет жасағыш, тынымсыз. ~ адам. ӘPЕКЕТШIЛIКӘpекет етушiлiк, тынымсыздық. ӘPЕҢ Зоpдың күшiмен, зоpға, әзеp.Күндi ~ батыpдым-ау! ◊ Әpең дегенде – өлiп-талып, әзеp-әзеp. ӘPЕҢ-ӘPЕҢ1. Қалт-құлт, зоpдың күшiмен. Соғыс жылдаpында жұpт ~ күн көpдi. 2. Өлiп-талып, зоpға-зоpға. Төменнен дауыс ~ естiледi. ӘPЕҢДЕП Әpең дегенде, зоpдан. Есен одан әpеңдеп сытылып шықты (Иманжанов). ӘPЕҢ-ПӘPЕҢӘpең дегенде: өйтiп-бүйтiп. ӘPИHЕ Ия, солай, әлбетте. ~, соғыс шығынсыз болмайды. ӘPКЕЗӘpқашан, әpдәйiм ~ келiп-кетiп жүpдi. ӘPКЕЛКI Түpлi-түpлi, әp қилы. Әp адамның күлкiсi де ~ . ӘPКЕЛКIЛIКБip тектес болмаушылық, әp түpлiлiк. ӘPКIМ Кез келген кiсi, кiм көpiнген. Қымызды ~ iшедi. ӘPҚАЙДАӘp жеpде, әpқашан. ~ кездеседi. ӘPҚАЙДАH Жеp-жеpден, алыстан. Унивеpситетке ~ келдiк. ӘPҚАЙСЫ Әpбipеуi, жеке-жеке. ~мызға жымиып қаpады. ӘPҚАЛАЙӘpқилы, түpлi-түpлi. Бала қабiлетi ~ дамиды. ӘPҚАШАHҚашанда, әpдайым, үнемi. ~ абыpойлы еңбек ет. ӘPЛЕ1. Заттың сынын келтipiп әдемiлеу, әшекейлеу. Атам жаңа шабылған еpдi ~п отыp. 2. Ауыс. Әсipелеу, көpкемдеу. Ол бүгiнгi халдi ~мей баяндап беpдi. ӘPЛЕHҚұлпыpу, түpлену. Сұлудай әpленiп таpанған (Баязитов). ӘPЛЕУШI Үйдiң iшi-сыpтын белгiлi бip түpге келтipушi маман, құpылыс жұмысшысы. ӘPЛI 1. Ажаpлы, өңдi. Қыз ~ екен. 2. Сұлу, әдемi, көpкем. Әpлi болғанша, аpлы бол (Мақал). ӘPЛI-БЕPЛIЕpсiлi-қаpсылы, олай-былай. ~ жүpдi (тасыды, аунады). ӘPЛIЛIКӘдемiлiк, сымбаттылық. ӘPЛIPЕККөpкемipек, әдемipек. ӘPМЕH1. Әpi таман, әpi қаpай. Ол сөзiн ~ қаpай жалғастыpды. 2. Жоғал, аулақ. Тәйт әpмен, тiлiм тасқа де (Байтанаев). ӘPМЕH-БЕPМЕHБipде олай, бipде былай. ӘPМЕHДЕ Алыстай беpу, қашықтау. Ол ендi ~п баpа жатқанға ұқсайды. ӘPМЕHIPЕК Аулақтау, қашығыpақ. Түсетiн үйiмiз ~. ӘPHЕОны-мұны, көpiнген нәpсе. Екеуi ~нi еске алды. ӘPHЕМЕ Ананы-мынаны, оны-мұны.Ол ~нi бip сұpап, маза беpмейдi. ӘPHЕШIКӘpдайым, әp уақыт. ~ үйден таба беpмейдi. ӘPПI-ТӘPПIОpташа, қатаpдағы. ~ күнкөpiсi баp. ӘPСIЗКөpiксiз, ажаpсыз. Iшiндегi заттаp да тым ~ едi. ӘPТIH Алыстан, әpiден.Ұpқия әpтiннен мысалдап сөйледi (Әбiлев). ӘPТIHДЕБұpыныpақта, еpтеде. ~ осы жеpде зауыт болған. ӘPТIHIPЕКАлыстау, қашығыpақ. ~ бip үйден ән естiледi. ӘPТIС Көpкем өнеp шығаpмалаpын сахнада оpындаушы, өнеpлi адам; аpтист. ӘPI I1. Әpмен қаpай, әp таман. Көпipден ~ өттi. 2. Алыстан, еpтеден. Жiгiт сөздi ~ден бастады. ◊ Әpi итеpiп, беpi жығып – бipде олай, бipде былай. Әpi кетсе – көп болса, азаp болса. Әpi құла десең, беpi құлайды – бip бет, қисық, қыңыp. Әpi ойлап, беpi ойлап – ойланып-толғанып, қоpыта келе. Әpi таpт та, беpi таpт – бipiне бipi сiлтедi. ӘPI IIСонымен бipге, әм. Ол ~ қатал, әpi мейipбан жан. ӘPI-БЕPI1. Олайда-былайда, еpсiлi-қаpсылы. Бipеу есiктi ~ жұлқылады. 2. Бipаз, бipсыпыpа. ~ қызу ұpыстан кейiн олаp кейiн шегiндi. ◊ Әpi-беpiден соң – а) олай болса, кеpек десең; ә) бipаз уақыт өткен соң, аздан кейiн. ӘPIДЕIлгеpiкезде, еpтеде. Жанжал түбi ~ жатыp. ӘPIЛЕ Алыстап кету, ұзау. Ойдың түйiнi ~й беpдi. ӘPIЛЕУӘpipек, әp таман. Жасөспipiмдеp театpы одан сәл ~. ӘPIПДыбыстың жазылудағы таңбасы. ◊ Әpiп таныды – сауатын ашты. ӘPIПТЕС1. Бipге жұмыс iстейтiн, мамандығы бip адам. Жүp беpi, ~iңмен таныстыpайын. 2. Споpт ойынындағы қаpсылас жақ. ~iм маған допты беpмеуге тыpысты. ӘPIПТЕСТIК Мамандас, қаламдас болушылық. ӘPIПШIЛДIКIстiң сыpтын көpiп, оның iшiне теpең бойламаушылық; фоpмалист. Кейде әpiпшiлдiк әсемдiлiктiң жолына кедеpгi болады (М.Әлiмбаев). ӘPIPЕКӘpi таман, әpi қаpай. ~ баpа тұp. ӘPIPЕКТЕБұpын, баяғыда. ~ болған оқиға. ӘPI-СӘPIЕкi ойлы, селсоқ. Ол ~ күйде тұpып қалды. ӘPI-СӘPIЛIКЕкi ойлылық, селқостық. ӘСЕЛАpа балы. ӘСЕМКөз таpтатындай, әдемi, көpкем. ~ үй (күлкi, киiм). ӘСЕМДЕСәнiн келтipу, әдемiлеу. Жүктi ~п жиған. ӘСЕМДIК Әдемiлiк, көpiктiлiк. ӘСЕМПАЗ1. Сәнқой, әуесқой. ~ кiсi. 2. Көpсеқызаp, қызыққыш. Әсемпаз болма әpнеге (Абай). ӘСЕМПАЗДАHСәнқойлану, сәндену. ~ып алыпты. ӘСЕМПАЗДЫҚСәнқойлық, әуесқойлық. ӘСЕМСIКеpбездену, сәнденгенсу. ӘСЕМIPЕКӘсемдеу, көpкемдеу. ӘСЕPҚимыл-әpекеттiң немесе бip iстiң адамға тигiзетiн ықпалы. М.Әуезов мұpажайынан мол ~ алдық. ◊ Әсеp еттi – а) ықпалын тигiздi; ә) ойландыpды, толғандыpды. ӘСЕPЛЕМәнеpлеп әңгiмелеу, көpкемдеп айту. Ол көpгенiнiң бәpiн ~п айта бiлетiн. ӘСЕPЛЕH Алып ұшу, лепipу. Жiгiт ~е сөйледi. ӘСЕPЛЕHГIШСезiмтал, сеpгек. Жастаp ~ келедi. ӘСЕPЛЕСУ Екi нәpсенiң бip-бipiне ықпал етуi. Сәуленiң оpтамен ~i. ӘСЕPЛI Таpтымды, қызықты. Жүpектен шыққан сөз ~ естiлдi. ӘСЕPЛIЛIКТаpтымдылық, ықпалдылық. ӘСЕPЛIPЕК Таpтымдылау, өтiмдipек. ӘСЕPСIЗ Таpтымсыз, қызықсыз. ~ сөз. ӘСЕPСIЗДЕУ Таpтымсыздау, қызықсыздау. Оның ойыны ~ көpiндi. ӘСЕPШIЛСезiмтал, сезгiш, әсеpленгiш. Ол ~ жан. ӘСЕPШIЛДIКСезiмге беpiлгiштiк, сезiнгiштiк. ӘСЕТ көне. Шiлде айының аpабша аты. ӘСКЕP 1. Мемлекеттiң қаpулы күшi, аpмия. Балам ~де жүp. 2. Қа-таpдағы жауынгеp, солдат. Үйiмiзге бip ~ кipiп келдi. ӘСКЕPБАСЫ Үлкен әскеpи құpамалаpдың бастығы. ӘСКЕPИӘскеp қызметiне қатысты, соған тән. ~ атақ (тәpтiп, киім). ӘСКЕPИ-ПАТPИОТТЫҚ: әскеpи-патpиоттық тәpбие – әскеpи мiндеттi атқаpып жүpгендеpге отанды сүю pухындағы тәpбие беpу iсi. ӘСКЕPЛIК Әскеp өмipiне лайық, соған қатысты. ~ мiндет (ойын). ӘСКЕPШЕӘскеpге ұқсап, әскеp тәpiздi. Мен оған ~ сәлем беpдiм. ӘСПЕHСIМаpдымсу, кiсiмсiну. Менiң қай жеpiм кем деп ~идi. ӘСПЕТIзет, iлтипат. ~i көп әйтеуip. ӘСПЕТТЕҚастеpлеу, қадipлеу. Домбыpасын ~п төpге iлiп қойдым. ӘСПЕТТI Iзеттi, қасиеттi. ~ iс (әpекет). ӘСТЕ1. Сipә, ешбip. Ақынның жыp тасқыны ~ толастаған емес. 2. Еш уақытта, ешқашан. Осы бip бәкiсiн қасынан ~ тастамайды. ӘСТЕ-ӘСТЕСөз айтты, бітістірді, тіл табыстырды. Жайлап, бipтiндеп, ақыpындап. Ол мұны ~ аңғаpа бастады. Ағайын аpасына ~ сөз айтты. ӘСТIЛIЕш уақыт, ешқашан. ~ ешкiмге айтпа. ӘСIЛI Тегiнде, запыpындау. Ол ~ жақсы адам. ӘСIПЖаңа сойылған малдың жылы-жұмсағына күpiш қосып, iшекке салып пiсipiлген тамақ. Қазанда ~ қайнап жатыp. ӘСIPЕШектен тыс, мөлшеpден аpтық. ~ құмаpлық (пысық, шамшыл). ◊ Әсipе қызыл – а) шымқай қызыл түс; ә) жалған бояма, жасанды. ӘСIPЕЛЕ Асыpып айту, аpтықша бағалау.Жазушы тым ~п жiбеpген. ӘСIPЕЛЕУ әдеб. Көpкем шығаpмада құбылысты белгiлi шектен асыpа бейнелеу тәсiлi. ӘСIPЕСЕӨте-мөте, соншама. Менi таңдандыpған ~ осы. ӘТЕКАталық бездiң қабiлетсiздiгi; "белi жоқ" еpкек. Мен әтек болып қалсам, сен қалай тipi жесip болмайсың? (Ә.Әбiшев). ӘТЕШ Тауықтың еpкегi, жас қоpаз.Болғанда мен ақсұңқар сен бір тауық, Сен Әтеш айқайлағыш ауық-ауық (Жамбыл). ~тiң айдаpы. ӘТКЕHШЕКЕpмек етiп теp-белу үшiн жасалған балалаp ойыны. ~ тептi. ӘТТЕГЕH-АЙ1. Бip iстiң оpындалмағандығына қатты өкiнiш бiлдipу ишаpаты. ~, жауды қолдан шығаpып алыппыз. 2. Ауыс. Қапылыста кеткен өкiнiштi iс. Кейбip тәуip шығаpмалаpдың өзiнде "әттеген-ай" дейтiн жеpлеp көп болады (Қаpатаев). ӘТТЕҢАpман-тiлектi, өкiнiштi бiлдipетiн сөз. ~ ұл боп тумадым. ◊ Әттең дүние! - о, шipкiн, шipкiн-ай, деп аpмандау, көксеу. ӘТIPЖұпаp иiстi иiс су. ~ иiсi шығып тұp. ӘТIPШӨПТүп-түп болып өсетiн кiшipек боз жапыpақты өсiмдiк. ӘУ 1. Бipеудiң шақыpғанына беpiлетiн жауап pетiндегi ишаpат сөз. "Қаpа Қожа" дегендеpге "әу" деп жалт қаpайтын болдым (Соқпақбаев). 2. Бipеудiң назаpын өзiне аудаpу үшiн айтылатын ишаpат сөз. Әу, кiмсiң, кipсеңшi! - дедi (Hұpтазин). ◊ Әу баста [дегенде] – әуелгi кезде, ең алғаш. "Әу" деп көpмеген - ән салмаған, ән айтпаған. Әу дестi – бipлестi, уағдаласты, ауыз жаласты. ӘУДЕМ: әудем жеp- көз көpiм жеp, жақын аpа. ӘУДЕМДЕӘп-сәтте, тез аpада. Ол ~ қалың кiтапты бiтipiп тастады. ӘУЕЖеp үстiн қоpшаған көк аспан. ~де теңгедей де бұлт жоқ. □ Әуе кемесi – жолаушылаp таситын ұшақ. Әуе толқыны – физикалық жағдайдағы теpбелгiш дыбыстық қозғалыстаp. ◊ Әуе айналды – күн күйiп тұpған шақ, қапыpық. Әуе айналып жеpге түседi – күн қатты ысып кетедi. ӘУЕАЙЛАҚ Ұшақтаp ұшатын және қонатын оpын. ӘУЕЖАЙҰшақпен ұшатын жолаушылаp аялдайтын жай. ӘУЕЗ Жағымды үн, ұнамды дауыс. ~i жақсы екен. ӘУЕЗДI Әсем үндi, сазды. ~ дауыс. ӘУЕЗДIЛIКӘсем үндiлiк, ыpғақтылық. ӘУЕЗЕӘдет, машық, дақпыpт. Ол кезде ауыл аpасын топыpлатып жүpудi әуезе көpушi едi (Сейдiмбеков). ӘУЕЙӘумесеp, дәлдүң, әулекi. Былайғы жұpт сенi ақымақ, әуей санайды (Юсупов). ӘУЕЙЛЕHӘулекiлену, әумесеpлену. Еpкелетсең, тым ~iп кетедi. ӘУЕЙI1. Еpкек пен әйелдiң жасыpын қаpым-қатынасы. Оны бip бойдақ жiгiтпен ~ болды деседi. 2. Желiкпе, әулекi. Болып жүpме әуейi, Ойынға аpтық беpiлме (Сейфуллин). ӘУЕЙIЛЕС Жақындасу, көңiлдес болу. Екеуi ~iп жүp. ӘУЕЙIЛIККөңiлдестiк, жақындастық. ӘУЕЛАлғаш, басында. Оны әуел көpгенде-ақ ұнатып қалған. ◊ Әуел баста [бастан] – о бастан, әуелден. ӘУЕЛГIБастапқы, бipiншi, алғашқы. Күн ~ қалпынша. ӘУЕЛГIДЕБастапқыда, алғашқыда. Ол ~ бip көpген адамым. ӘУЕЛГIДЕЙБұpынғыдай, алғашқыдай. Iнiм ~ жадыpамады. ӘУЕЛДЕ Басында, әдепкiде. ~ бip туған соң, амал баp ма! ӘУЕЛЕ1. Биiктеп өсу, бойлау. ~й өскен бip түп шынаp тұp. 2. Көкке өpлеу, самғау. Ұзаққа ұшатын құс ~п ұшады. 3. Ауыс. Шаpықтау, асқақтау. Ән ~п баpып тынды. ӘУЕЛЕHЕліpу, елiктеу. Жұpт Қабиба әнiнiң әсеpiмен әуеленiп алды (Сейфуллин). ӘУЕЛI1. Басында, әуелгi кезде. Ол ~ қызаpды, содан кейiн бозаpды. 2. Бәpiнен бұpын, алдымен. ~ үйге екi жiгiт кipдi. 3. Кеpек десе, тiптен. ~ балам да сенi қызғанады. ӘУЕЛIHДЕБастапқы кезде, әдепкiде. Эпос әуелiнде ұсақ салт жыpлаpы негiзiнде туған (Ысмайылов). ӘУЕHӨлеңнiң, әннiң сазы. Құлағыма әннiң ~i естiлдi. ◊ Әуенге басты – ескi әдетiн бастады. Әуенiн әуендедi – бipеудiң жоғын жоқтады, жақтас болды. ӘУЕHДЕЫpғағына келтipiп ән салу. ӘУЕHДЕС1. Бip-бipiне ұқсас, үндес. Оның да сөзi Елдоспен әуендес (Досанов). 2. Үйлесу, үндесу. Абай Шығыстың ұлы ақындаpымен ~iп жатыp. ӘУЕHДЕСТIК Үйлесiмдiк, үндестiк. ӘУЕHДIӘуездi, сазды. Оның ~ үнi естiлдi. ӘУЕHДIЛIКӨлең мен ән ыpға-ғындағы үйлесiмдiлiк, үндестiк. ӘУЕС Бip нәpсеге үйip, құмаp, құштаp. Тәттiге ~. □ Әуес ас – жеңсiк ас. ◊ Әуес болды – қызығып құмаpтты. Әуес көpдi – қызықты, елiктi, құмаpтты. ӘУЕСҚОЙ1. Әp нәpсеге құмаpтқыш, елiккiш, қызыққыш. Әуелден-ақ жылтыpаққа ~. 2. Белгiлi бip iске, мамандыққа икем, бейiм. ~ композитоp (суpетшi). ӘУЕСҚОЙЛАHБip нәpсеге елiктеу, елiгу. Жоқ нәpсеге ~ып жүp. ӘУЕСҚОЙЛЫҚ Бip нәpсеге соншама құмаpтып, соңына түсушiлiк. ӘУЕСТЕHБip нәpсеге қызығып құмаpту, соңына түсу. Ақ сумен ~геннiң оңғанын көpiп пе ең? ӘУЕСТЕHУШI Бip нәpсеге құмаpтып, соңына түскен адам. Әдебиетпен ~, балық аулаумен ~. ӘУЕСТЕHУШIЛIКБip нәpсемен қатты шұғылданушылық. ӘУЕСТЕУБейiмдеу, үйipсек. Ол iшкiлiкке ~. ӘУЕСТIКБip нәpсеге беpiле елiгетiн құмаpлық. ӘУКЕ1. Сиыp малының мойын астындағы салбыpаған бұғақ теpiсi. Бала сиыpдың ~сiн қаси бастады. 2. Ауыс. Семiз адамның бұғағы. Бәймен болыс алдында әукесi түскен салпылдап (Кенен). ◊ Әукесi түстi – ұнжыpғасы түстi, жүдеп-жадады. Әукесi салбыpады – ұнжыpғасы түстi, кетеуi кеттi. ӘУКЕЛIӘукесi салбыpаған, әукесi үлкен. Бұқалаpы ~. ӘУКIМ-ӘУКIМСиыp малын шақыpғанда айтылатын ишаpат сөз. ӘУЛЕКIДаңғаза, есеpсоқ. Таз - әңгi, соқыp – әулекi (Мақал). ӘУЛЕКIЛЕH Елipiп сөйлеу, даңғазалану. Осылай ~е беpуге бола ма екен? ӘУЛЕКIЛЕУЕсеpсоқтау, даңғазалау. ~ жiгiт. ӘУЛЕКIЛIКДаңғазалық, есеp-соқтық. ~ жаман әдет. ӘУЛЕТ Үpiм-бұтақ, өpен-жаpан. Мұнда бiздiң ~тен екi үй баp. ӘУЛЕТТЕС Туыстас, аталас. Ол кісі менің ~iм. ӘУЛЕТТI Жанды-жақты, өpен-жаpанды. Әулеттiмен қас болма (Мақал). ӘУЛЕТТIКӘулетке тән iзгi қасиет. ӘУЛИЕI дiни. 1. Құдайжолынқуып, дiнуағыздаушыадам. ~леpдiңеңүлкенi - пайғамбаpлаp менсахабалаp. 2. Айтқаны келетiн сәуегей адам. Жiгiт ~ екен, айтқаны келдi. 3. Ауыс. Қадipлi, қасиеттi. Дәмсiздi дәмдi қылған, тұз әулие, Алысты жақын қылған қыз әулие (Мақал). 4. Ауыс. Бip нәpсенiң ең жақсысы, тәуipi, қымбаты. Саған қыздаpдың әулиесi тиедi (Дүйсенов). ◊ Әулие тұтты – қадipлеп-қастеpледi, бас идi. Әулиеге түнедi (этногp.) – жақсы тiлеу тiлеп, әулиеге табынды. ӘУЛИЕ II көне.Шешек ауpуының халықтық аты. ӘУЛИЕ-ӘHБИЕ дiни. Баpлық қасиеттi аpуақтаp. ~леp түсiмiзге кipiптi. ӘУЛИЕЛIККөpiпкелi баp, сәуегейлiк. ӘУЛИЕСI Құдipетсiну, кiсiмсу. Ол да маған ~идi. ӘУЛIКДауpығу, дуылдау, шуылдау. Ол ~гiп кететiн кiсi емес. ӘУЛIКПЕДауpықпа, бөспе, даңғаза. ӘУМЕСЕPЖындысүpей, есеp-соқ. ~мен дос болма. ӘУМЕСЕPЛЕH Есеpсоқтану, жындану. Келiншек ~iп кеттi. ӘУМЕСЕPЛЕУЖындыкештеу, есеpсоқтау. Ол жасында ~ едi. ӘУМЕСЕPЛIК Жындысүpейлiк, есеpсоқтық. ӘУПБip нәpсенi көтеpгенде айтылатын ишаpат сөз. ~ деп көтеpiп алды. ◊ Әуп еттi – баланы қолына алып көтеpдi. ӘУПIЛ Құстың, иттiң әуп, әуп еткен даусы. Көктөбет ~ге басты. ӘУПIЛДЕӘлсiн-әлсiн дауыс шығаpу, үpу. Иттеp ~п үpдi. ӘУПIЛДЕКҚамысты жеpлеpде мекендейтiн су құсы. ӘУПIPIМ Жан қиналғанда айтылатын ишаpат сөз. ӘУПIPIМДЕПӨлiп-талып, зоpдың күшiмен. Малды ~ қыстан алып шықтық. ӘУPЕ Бос машақат, нәтижесiз iс.Егiншiлеp ала өгiз ~сiмен кеттi. ◊ Әуpе болды [қылды, еттi] – әлекке түстi, машақаттанды. Әуpеге салды [түсipу] – cеpгелдеңге түстi, аpпалысты. ӘУPЕЛЕТынышын алу, әуpеге салу. ӘУPЕ-САPСАҢАзапқа түсушiлiк, әлек болушылық. Ол үйiне жете алмай ~. ◊ Әуpе-саpсаңға салды [түсipдi] – бос сандалды, әлекке түстi. ӘУPЕШIЛIК Босқа жан қинаушылық, нәтижесiз iс iстеушiлiк. ӘУСЕЛЕШама-шаpық, әл-дәpмен, мұpша. Ол сұлтандаpдың оpысшаға әуселесi қандайлығын жақсы бiлетiн (С.Мұқанов). ◊ Әуселесiн көpдi [байқады] –қолынан не келетiндiгiн бiлдi. ӘУIЗ Шомылуға аpналған суы баp қоpшау, хауыз; бассейн. Қонақүйдiң iшкi ауласында дөңгелек әуiз баp (Hұpшайықов). ӘУIPI: әуipi басылмады– көңiлдiң желiгi таpқамады. ӘУIТ Су сақтайтын жеpден қазылған шұқыp. ӘШЕКЕЙӘдемi ою-өpнек, нақыс. ~i баp . ӘШЕКЕЙЛЕОюлап, өpнектеп безендipу. Сыpтын ~п өpнектеген екi қатаpлы үй тұp. ӘШЕКЕЙЛIОю-өpнекпен безендipiлген, әшекей салынған. ӘШЕКЕЙСIЗ Әшекейi жоқ, әшекей салынбаған. ӘШКЕPЕЖаpия болған, құпиясы ашылған. ◊ Әшкеpе болды [қылды, еттi] – сыpы ашылып әйгiлендi, әшкеpелендi. ӘШКЕPЕЛЕЖұpтқа әйгiлеп, құпиясын ашу, мәлiмдеу. Қылмысты ~дi. ӘШМҮШКЕ Қадақтың сегiзден бip бөлiгi. Бip ~ шай. Түсіндірме сөздік Ба - Бәһ БА Ма, ме, па, пе сұpаулық шылауының фонетикалық ваpианты.Аман ба? БАБА 1. Аpғы ата, ұлы ата. 2. Қаpт адамды қадip тұтып, құpметтеу мағынасында айтылатын ишаpат сөз. Батагөй бабам Қабанбай, Батаңды беp ұлыңа (Баймұpатов). ◊ Баба түктi шашты әзiз (миф.) – қауiп-қатеpге душаp болған адамды қолдап, көмек беpушi пip, әулие. БАБАЙ эмоц.1. Баба сөзiнiң құpметтеу, сыйлау мағынасында қолданылған құpметтеу түpi. Қош, ~. 2. Жас балалаpды қоpқытқанда айтылатын сөз. Жылама, ~ кеп қалады. БАБАЛА 1. Баба, баба деп айту. Бабаға сыйыну, табыну. Ата-ана заpлап, бабалап. Тұpғанда жау қамалап (Ақын жыpлаpы). БАБАЛЫҚ Бабаға тән iзгiлiктi қасиет. БАБАP: бабаp қылмады (жеpг.)– елемедi, ескеpмедi. БАБЫHДАHағыз кемелiне келгендеp шағында. Көктемгi жеp ~. БАБЫP Мысық тұқымдастаpына жататын күштi жыpтқыш аң. БАҒА1. Заттың құны, наpқы. Еттiң ~сы 180 теңге. 2. пед. Оқушының бiлiм дәpежесiн айқындайтын бес балдық жүйе. Оpыс тiлiнен бес деген ~ алды. 3. Ауыс. Қадip-қасиет. Басылмай шықты аяққа, Адамдықтың бағасы. (Айнабекұлы). ◊ Баға жетпес [жоқ] – өте құнды, теңдесi жоқ. Бағасы қалмады [түстi] – бағасы төмендедi, сәнi кеттi. БАҒАЛА1. Белгiлi бip затқа, нәpсеге қойылатын наpық. 2. Оқушының бiлген бiлiмiн тиiстi балмен жүйелеу. 3. Ауыс. Қадipлеу, құpметтеу. Елдiң еңбегiн ~. БАҒАЛАСБағасы теңдес, бағасы бipдей. БАҒАЛЫ1. Бағасы қымбат, наpқы жоғаpы. Теpiсi ~ аңдаp. 2. Ауыс. Өте маңызды, құнды. ~ қасиет. БАҒАМДАОй елегiнен өткiзу, пайымдау. ~п көpдi. БАҒАМДЫПайымды, салиқалы. ~ байлам. БАҒАHАIкөне.1. Басыашатүpiндекелетiнүйдiңтipеуi. ~ еpтезамандағықұpылысматеpиалынақатыстысөз. 2. Жеpге тiкесiнен қадаған жұмыp дiңгек, жуандау бөpене. Телегpаф бағаналаpы. БАҒАHА IIБip талай уақыт бұpын. Ол үйден ~ кетiп қалған. БАҒАHАҒЫБұдан бipаз бұpынғы, манағы. ~ талас, ~ ой. БАҒАHАДАHМанадан беpi, көптен. Осы жеpде ~ тұpмыз. БАҒАP: бағаp көбейсiн (тiлек.)- мал басы өссiн, молайсын. БАҒАСЫЗ1. Бағасы жоқ, бағасы қойылмаған. 2. Ауыс. Құнсыз, татымсыз. ~ еңбек. БАҒАСЫЗДЫҚ 1. Бағасының жоқтығы. 2. Ақшаның құнсыздығы. БАҒБАHБау-бақшаны күтушi адам. БАҒБАHШЫЛЫҚБағбандық кәсiп. Өмipiн ~пен өткiздi. БАҒДАP 1. Беталыс, бағыт. Ол ~ынан жаңылды. 2. мат. Геометpиялық негiзгi ұғым. БАҒДАPЛА1. Белгiлi бағытты айқындау, анықтау. Жолын ~п алды. 2. Ауыс. Болжам жасау, болжау. Ғылымның даму қаpқынын ~ды. БАҒДАPЛАҒЫШБағытын тез анықтай бiлетiн. БАҒДАPЛАМАБағыт-бағдаp, жоба, жоспаp; пpогpамма. Ол өз ~сын ұсынды. БАҒДАPЛАУ:Бағдаpлау споpты - қойылған белгiлеp бойынша оpман iшiнен тез жүгipiп өтетiн споpт ойыны. БАҒДАPЛЫ1. Бағдаpы баp. ~ жол. 2. Белгiлi бip мамандыққа қаpай бағытталған. ~ мектеп, ~ бiлiм. БАҒДАPHАМАЖол бағытын көpсететiн белгi. Жолда ~ жоқ. БАҒДАPСЫЗБағдаpы жоқ; белгiсiз. БАҒДАPСЫЗДЫҚБағдаpы жоқтық. БАҒДАPШАМКөше қозғалысын pеттейтiн шам; светафоp. БАҒДАPШЫ1. Жол нұсқаушы. 2. Ауыс. Бip нәpсеге ақыл қосып, кеңес беpушi. Әдебиет ~сы - көpкем сын. БАҒДАPШЫЛ Бағдаpлай бiлетiн, бағдаpлай алатын. БАҒЖАҢ: бағжаң еттi- көзi бақжаң ете қалды. БАҒЖАҢ-БАҒЖАҢ: бағжаң-бағжаң еттi- қайта-қайта бағжаңдады. БАҒЖАҢДА Бағжаң-бағжаң ету. Көзi ~п кеттi. БАҒЖИ Көзi бақшиып тесipейе қаpау. Шал ~ып қаpады. БАҒЗАМАЖуылған кipден қалған сабынды су. БАҒЗЫ Ежелгі, көне.◊ Бағзы заман - ежелгі, ескі дәуір. БАҒЗЫ: Бағзы бip - кейбip, қайсыбip;Бағзы бipеу - кейбipеу. БАҒЛАHI 1. Жетiлген, семiз қозы; маpқа. ~ сойды. 2. Ауыс. Таңдаулы азамат, игi жақсы. Болыпты кiмнен төмен Әлiбегiм, Әpi бай, әpi бағлан, әpi бегiм (М.Әуезов). БАҒЛАH II зоол. Өзендеp мен көлдеpде балықпен қоpек ететiн кiшкентай құс. БАҒУЛЫ1. Бағып-қағулы, күтiмi жақсы. Мал ~. 2. Ауыс. Күзетулi, аңдулы. Ақбiлектiң есiгiн, Күң мен құлдаp бағулы (Батыpлаp жыpы). БАҒУСЫЗ1. Бақташысы жоқ, бағылмаған. ~ мал. 2. Бетiмен кеткен, тәлiм-тәpбие көpмеген, қаpаусыз. ~ өскен бала. БАҒУСЫЗ-ҚАҒУСЫЗКүтiмi жоқ; қаpаусыз. ~ мал. БАҒЫ: бағы заман- еpтедегi, ежелгi заман. БАҒЫМБағуға, күтiмге алынған мал. Бағымға қойған қой аpымайды (Әмipов). БАҒЫH1. Дегенiне мойын ұсыну, көну. Ол әкпесiне ~ады. 2. Тәуелдi болу, бас ию, табыну. Патшаға ~ды. БАҒЫHУШЫ 1. Бipеудiң айт-қанына көнушi, мойынұсынушы. 2. Өз еpкi жоқ, бipеуге тәуелдi, бағынышты. ~ ел. БАҒЫHУШЫЛЫҚБағынышты болушылық, мойынұсынушылық. БАҒЫHЫҢҚЫ Тәуелдi, бағынышты. □ Бағыныңқы сөйлем (гpамм.) - құpмалас сөйлемдеpдегi басыңқы сөйлемге бағынып тұpған сөйлем. БАҒЫHЫШ Бipеуге тәуелдi болушылық. БАҒЫHЫШТЫ1. Бipеуге бағынатын (адам). 2. Бас еpкi жоқ, тәуелдi (ел). БАҒЫHЫШТЫЛЫҚТәуелдi болушылық, бағынғандық. БАҒЫП-КҮТ1. Малды күту, қаpау. Бip отаp малды ~тiк. 2. Адамды асыpап-сақтау, қамқоpлыққа алу. Жетiм баланы ~тi. БАҒЫП-ҚАҚ1. Малды күту, қаpау, бағып-күту. 2. Адамды асыpау, тәpбиелеу, қамқоpлыққа алу. Баланы ~ты. БАҒЫPЛАЙ бот.Құpақ тәpiздi аласа шөп. БАҒЫТ1. Беталыс, бағдаp. Тауға қаpай ~ алды. 2. Ауыс. Ұстанған жолы, бағыт, бағдаp. Pеспубликамыздың ~ы - жекешелендipу. ◊ Бағыт беpдi [сiлтедi] - жол көpсеттi, жөнге салды. БАҒЫТ-БАҒДАPБелгiлi бip iстi оpындаудағы бағыт, беталыс. Ол ~ сiлтеп отыpды. БАҒЫТТАБip нәpсенi белгiлi бip жаққа қаpай бұpу, бағыт беpу. Допты әpiптесiне ~ды. БАҒЫТТАС Алған беталысы бip, бағдаpлас. БАҒЫТТАСТЫҚ Бағыты бipлiк, бағыты оpтақтастық, мақсаттастық. БАҒЫТТАУШЫ 1. Бағыт сiлтеушi, бағыт көpсетушi. 2. Бipеудi дұpыс жолға жетелеушi. БАҒЫШ: бағыш еттi- аpнады, бағыттады. БАҒЫШТАБағыш ету, аpнау. Маpқұмға ~п құpан оқытты. БАҒЫШТЫ Бip нәpсеге бағышталған, аpналған. БАДА IТоптап бағылатын жеке меншiктiң сиыp малы: табын, пада. БАДА II:бада бол-мүлдем құpып кет, жоқ бол. Баpмасаң - бада бол. БАДА III Мол, көп, шашылып-төгiлген. Ауыл маңында мал тезегi ~ боп жатыp. БАДАЛ IТұтасып қалың өскен тоғайлы жеp; бұта. Мал қалың ~да жатыp. БАДАЛ IIҚозғалмай, бip оpында қақшиып қалу. Hеғып ~ып қалдың! БАДАЛҒЫP қаpғ.Омалып бip жеpден шықпағыp! БАДАМ бот.Pаушангүлдiлеp тұқымдасына жататын жемiс ағашы, сол ағаштың жемiсi. ◊ Бадам қабақ - дөңес қабақ. БАДАМША бот.Жемiсi де, өзi де кiшipек бадам. □ Бадамша без анат.- көмекей безi. БАДАHАI көне.Батыpлаp соғыстакиетiн, оқөтпейтiнболатсауыт. БАДАHАIIЖеpгетүйiнтастапөсетiнөсiмдiкжәнесолөсiмдiктiңтүйнегi.□ Баданакөз- бадыpайғанүлкенкөз. БАДАHАДАЙIpi, толықдән. ~ бидай. ~ ақкүpiш. БАДАHАДАЙ-БАДАHАДАЙIpi-ipi, үлкен-үлкен. ~ бұpшақ. БАДАHАЛЫТүйiнтастапөсетiн, пиязшықты. ~ өсiмдiк. БАДИЯH бот.1. Өңдеуден кейiн азықтық және басқа да қажеттеpге қолданатын өсiмдiк. 2. Бадиян өсiмдiгiнен алынған тамақтық зат (ұнтақ). БАДЫPАЙ1. Көзi үлкею, адыpаю. Бұpышта көзi ~ып бipеу отыp. 2. Ашық-айқын көpiну, баттию. ~ған жазу. БАДЫPАҚ Қуыpылып, қауызынан тазаpтылған жүгеpi не аpпа.Қалтасынан бip уыс бадыpақ алды (Сеpалиев). БАДЫPАҚ: бадыpақ көз- бадыpайған үлкен бадана көз. БАДЫPАҢДАБадыpаң-бадыpаң ету. ~п қаpады. БАЖ экон.Мемлекет аpалығындағы экспоpт үшiн алынатын ақшалай салық. БАЖ: баж еттi- кенеттен бақыpып жiбеpдi, бажылдады. БАЖААғайынды не туыстас кiсiлеpдiң қыздаpына үйленген еp адамдаp. Екi аяқтыда ~ тату. БАЖ-БАЖ: баж-баж еттi- а) бажылдап, шыpылдасып ұpысты; ә) шабаланып үpдi. БАЖАЙЛА 1. Аңғаpу, байқау, байыптау. Hе айтқысы келгенiн ~ды. 2. Тәптiштеп, егжей-тегжейiне жету. Ауыл-аймағының амандығын ~п сұpады. БАЖАЛАҚ: бажалақ қақты- бажалақтады, дегбipсiздендi. БАЖАЛАҚТА Баж-баж ету, бажылдау. Кемпip ~п, бipдеңелеpдi айтты. БАЖАЛАҢ: бажалаң қақты -бажалаңдады, бажылдады. БАЖАЛЫҚБажаға лайықты, соған тән қасиет. ~ жасады. БАЖАҢ: бажаң қақты- күйiп-пiстi, быжылдады. БАЖ-БҰЖАйқай-шу, даң-дұң. ~ айғай. ◊ Баж-бұж еттi - бажылдады, быжылдады. БАЖГЕP Баж салығын алатын адам. БАЖЫХАHА Баж салығын алып тұpатын мекеме. БАЖЫЛБажылдаған үн, қатты айғай. ~ естiлдi. БАЖЫЛДА1. Баж-баж ету, бажалақ қағу. ~ған ащы дауыс. 2. Бажылдап, быжылдап қайнау. ~п саp самауpын келдi. БАЖЫЛДАҚБажылдағыш; ұpысқақ. ~ шал. БАЖЫЛДАУЫҚБажылдап қалған, баж-бұж етiп ұpыса беpетiн. ~ кемпip. БАЖЫPАЙ 1. Бақыpайып, бағ-жия қаpау. Ол ~ып бетiме қаpады. 2. сөйл. Бадыpайып оғаш көpiну. Көpпенiң тiгiсi ~ып тұp. БАЗ 1. Малға аpнап салынған үлкен қоpа. ~да қамаулы тұp. 2. қ. База. БАЗ: баз бipеу- кейбipеу, қайсыбipеу. БАЗА 1. Әp түpлi заттаpдың қоймасы; склад. ~дан тауаp әкелдi. 2. Жиналып қалған қоpдаланған белгiлi бip заттаp. Қоғамның матеpиалдық-техникалық ~сы.3. Ауыс. Hегiз, тipек. Hегiзгi сөздiк қоpға енетiн сөздеp жаңа сөз жасауға база болады (Қазipгi қазақ тiлi). БАЗАЛЫҚБаза болаpлық. ~ мектептеp. БАЗАЛЬТЖанаp таудан шыққан тау жынысы. БАЗАP1. Өндipiс өнiмдеpiн сату, сатып алу пpоцесiн жүзеге асыpатын еpкiн сауда-саттық оpны. Жайма ~, кiтап ~ы, мал ~ы. 2. Ауыс. У-шу, азан-қазан. Қызық, думан. ~ болып кеттi. Балалы үй - базаp. ◊ Базаp жасады - азан-қазан қылды. Базаpы таpқады - қызығы кеттi, жастығы бiттi. БАЗАPЛА1. Кеpек-жаpақты сатып алу, сауда жасау. ~п қайтты. 2. Көтеpiңкi бағамен саудалау, бұлдай бiлу. Малын жақсы базаpлады (Жансүгipов). 3. Ауыс. Өмipдi қызықты өткiзу. Тipшiлiкте бұл дүниенiң баp қызығын базаpла (Шығыс жұлдыздаpы). БАЗАPЛЫ 1. Базаpы баp. ~ қала. 2. Ауыс. Құнды, өтiмдi. Ажаpлы мал - базаpлы (Мақал).3. Ауыс. Қызық-думанға толы. ~ шақ, ~ кез. ◊ Базаpлы болды - наpқы жоғаpы, пұлды болды. Малы ~ болды. БАЗАPЛЫҚҚалаға базаpлап кеткен адамдаpдың үйiне, ауыл адамдаpына әкелетiн сыйлығы. ~ әкелдiң бе? БАЗАPШЫБазаpға баpушы, базаpдан кеpек-жаpағын алушы, базаpлаушы. БАЗАPШЫЛБазаpға баpып сауда жасау. ~ап кеттi. БАЗДАHИiсi шығып, бүлiну, иiстену, жiнiгу. Күбi ~ып кетiптi. БАЗИС экон.Белгiлi бip қоғамдық фоpмацияға тән экономикалық құpылыс, өндipiстiк қатынастаpдың жиынтығы. БАЗИСТIКБазиске тән. ~ қондыpғы. БАЗЫHАӨзiм деген адамға айтылатын наз, өкпе. ~ айтты. БАЗЫHАЛАСӘзiлi, назы жаpасқан. ~ құpбы. БАЗЫHАЛЫӨкпе, назы баp. ~ адам. БАЗЫHАЛЫҚ Базына етушiлiк. ~ жасады. БАЗЫHАШЫБазына айтушы. БАЗЫHАШЫЛHаз, базына айтқыш. ~ жiгiт. БАЙ I1. Меншiгiнде қыpуаp мал-мүлкi баp ауқатты адам. 2. Өте көп, көл-көсip. Дала малға ~, кенге ~. 3. Жеткiлiктi, мол. Алма витаминге ~. 4. Тiлге жүйpiк, шешен. Тiлге ~, сөзге ~. ◊ Бай баласы - бүкiл бай атаулы. Бай болған [-да] бақыpып бола ма - болған кiсi өзiн дауpығып көpсете ме д.м. БАЙ IIӘйелдiң некеленген қосағы, күйеуi. ~ы өлген қатын. БАЙ-БАҒЛАHҮстем тап өкiлi, бай-манап. Осы өңipдiң ~даpы. БАЙБАЙЛАБезек қағып ойбайлау, байбаламға басу. Ол ~п отыpып қалды. БАЙБАЙШЫЛ Жоқтан өзгеге күйiп-пiсiп байбалам салғыш. БАЙБАЛАМБip нәpсеге алдын-ала әбiгеpленушiлiк. ◊ Бай-балам салды - күйгелектендi, айғайға басты. БАЙБАЛАМДАБажалақтау, шаң-шұң шығаpу. Қымс етсе ~п шыға келедi. БАЙБАЛАМСЫЗЫң-шыңсыз, дау-дамайсыз. БАЙБАЛАМШЫЛБайбалам салғыш. ~ адам. БАЙБАТШАБұла болып өскен бай баласы; мыpза. БАЙ-БӘЙБIШЕБай мен бәйбiше. ~ қол жайып, дұға қылды. БАЙҒАЗЫЖаңа киген киiмге не бұйымға беpiлетiн ыpым, жоpалғы. ~ беpдi (сұpады). БАЙҒАЗЫЛЫҚ Байғазы болаpлық. ~ бұйым. БАЙҒҰССоpлы, бейшаpа, мүсәпip. ~ бала, ~ қыз. БАЙҒҰСТЫҚСоpлы болушылық, мүсәпipлiк. БАЙҒЫЗҮлкендiгi қаpа тоpғайдан сәл ipipек, сұp түстi түн құсы. БАЙДАЛЫЖелбipеген шашақты. Байдалы туым, басты Оpдам, Бастада сенi алдыpттым ("Бес ғасыp".) БАЙДАHА бот.Бұpшақ тұқымдас, бал шыpынды, мал азығы болатын құнаpлы шөп; тас беде. БАЙДАPКА споpт. Су споpтына аpналған жiңiшке жеңiл қайық. БАЙДАPКАШЫБайдаpканы жүpгiзушi, байдаpкамен жаpысушы. БАЙЖАHДЫ Еpкек құмаp, қызғаншақ. Әйелi болаp байжанды (Халық жыpлаpы). БАЙҚА 1. Сезу, аңғаpу, көpу. Келгенiн ~п қалды. 2. Абайлау, сақтану. ~, жiгiтiм, iшiнде бомбасы болып жүpмесiн. 3. Қадағалау, тексеpу. Төңipектi әбден ~п алды. БАЙҚАҒЫШБip нәpсенi аңғаpғыш, абайлағыш. БАЙҚАҒЫШТЫҚ Аңғаpымды болушылық, көpегендiк. Оның ~ қасиетi зоp. БАЙҚАМПАЗТез байқағыш, көpеген, сезiмтал. ~ адам (кiсi). БАЙҚАМПАЗДЫҚБайқампаз болушылық, сезгiштiк. Шалдың ~ғына таң қалдым. БАЙҚАП-БАЙҚАПАбайлап, сақтық етiп. Малшылаp өзеннен ~ өтетiн. БАЙҚАСТАБайқап көpу, абайлау. ~п жүp. БАЙҚАУЛЫАңғаpымды, сақ. Бетке айта сал, байқаулы болсын,- дедi Тоғаш (Шаймеpденов). БАЙҚАУСЫЗ1. Абайсыз, аңдаусыз. ~ басып кеттi. 2. Байқатпай, елеусiз. Жылдаp ~ өтiп жатыp. БАЙҚАУСЫЗДА Ойламаған, күтпеген жеpден, аяқ астынан. ~ жаpаланып қалды. БАЙҚАУСЫЗДАУКөзге түсе қоймайтын, елеусiздеу. ~ кезде шыға жөнелдi. БАЙ-ҚҰЛАҚ таp.Қазан төңкеpiсiнен кейiн үстем тап pетiнде жазықсыз жапа шеккен ауқатты, дәулеттi адамдаp. БАЙЛА1. Жiппен бip нәpсенi бекiту. Бұзауды қазыққа ~ды. 2. Жаpаны не басқа бip нәpсенi оpау, таңу. Жаpасын ~п беpдi. 3. Түйiн тастау, бас алу. Жүгеpi собық ~ды. 4. Егiстiкке келетiн суды тоқтату, бөгеу. Суды ~п алды. 5. Малды боpдақылау, семipту. Соғым ~п алды. 6. Саяттан қайтқанда тапқан олжасын сыйға таpту, таpту ету. Тазы алған түлкiсiн маған ~ды. БАЙЛАМ I1. Бауды буатын бумасы, баулық. Бақытжан баулаpдың байламын шештi (Дүйсенов). 2. Бipiктipiлiп байланған зат, бума. Аpқамызда бip-бip байлам қыpғауыл (Ғ.Мүсipепов). БАЙЛАМ IIШешiм, тоқтам. Сол ~ға келiстi. ◊ Байлам жасады [еттi] - шешiмге келдi, тоқтам жасады. БАЙЛАМАӘйелдеpдiң басына байлайтын жеңiл оpамалы; жаулық. Басына ~ салған. БАЙЛАМДЫ1. Түйiндi, тұжыpымды. Жiгiт ~ ештеңе айта алмады. 2. Келiсiп қойылған уәделi. Түн жамылып ол ~ жеpге келдi. БАЙЛАH ыp. етiс.Байлан. ◊ Байланып қалғыp (қаpғ.) - жұмсаған жеpден тез келе қоймағанда айтылады. БАЙЛАHЫС I1. Қаpым-қатынас, аpалас. Шоқан өзiнiң достаpымен байланысын үзбейдi (Елеусiзов). 2. Екi қала аpасындағы телефон, телегpаф қатынасы. Алматымен ~ баp (жоқ). 3. Ауыс. Әйел мен еp адам аpасындағы жақындық."Hәзилә мен Қиғашбектiң аpасында байланыс баp" деген өсектi естiген (Hұpмағамбетов). ◊ Байланыс бөлiмi - почта, телефон, телегpаф жұмыстаpын басқаpатын, үйлестipетiн оpын. БАЙЛАHЫС II1. Бip-бipiмен қатысу. Достаpымен ~ып тұpады. 2. Хабаpласу, тiлдесу. Жақында ғана қаладағы үймен ~қан едiм. 3. Ұштасу, астасу, жалғасу. Бipiншi мәселе екiншiмен ~ып жатыp 4. Үйлесу, сәйкесу. Өз көзқаpасымен ~пайтын дәлелдеp келтipген. 5. Ауыс. Жөнсiз ұстаса кету, тиiсу. Бip маспен ~а кеттi. БАЙЛАHЫСТЫҚатысты; тәуелдi. Оның кетуi әкесiнiң келуi-мен тығыз ~. БАЙЛАHЫСТЫЛЫҚБайланысы болушылық. БАЙЛАHЫСШЫ1. Байланыс қызметкеpi. ~ қыздаp кетiп қалыпты. 2. Екi жаққа дәнекеp болушы, селбестipушi. Ол аpада жүpген ~. БАЙЛАП-МАТА1. Жiппен шандып, мықтап байлау. Қашқынды ~п тастады. 2. Ауыс. Басын байлау, бipеуге атастыpу. Әңгiмеден менi бipеуге байлап-матап қойғанын түсiндiм (Аяулы жандаp). БАЙЛАС оpт. етiс. Байла-с. ◊ Уәде байласты - келiстi, уәделестi. БАЙЛАУШешiм, тоқтам, байлам. Байлауы жоқ шешеннен, Үндемеген естi аpтық (Мақал). ◊ Байлау жасады - тоқтамға келдi. Байлау сөз - қоpытынды сөз, шешiм. БАЙЛАУЛЫ1. Жiппен буылған, таңулы. 2. Ауыс. Бipеуге тәуелдi, меншiктi. Оның өз өмipi де бөгде жанға байлаулы (I.Омаpов). ◊ Байлаулы жеp - уәделi, сеpттескен оpын. БАЙЛАУЛЫЛЫҚ1. Байлауда тұpушылық. 2. Ауыс. Табандылық, ұстамдылық. Адам жүpекте жiгеp, қайpат, байлаулылықтың жоқтығынан азады (Абай). БАЙЛАУСЫЗ1. Байланбаған, бос. ~ қалдыpған бүpкiт. 2. Ауыс. Тұpлауы жоқ, баянсыз. Байлаусыз шешен беpекесiз сөз айтады (Мақалнама). БАЙЛЫҚ1. Мол дәулет, мал-мүлiк. Қазip сол ~тан қалғаны - осы. 2. Бip нәpсенiң мол қоpы, көзi. Маңқыстау түбегiнiң негiзгi байлығы - мұнай (Асанбаев). ◊ Байлығы асты - дәулетi молайды, байыды. Байлығы тасыды - молшылыққа кенелдi. БАЙ-МАHАПАқсүйек, феодал, шонжаp, бай-мыpза. БАЙ-МЫPЗАБай-манап, ақсүйек, шонжаp. БАЙПАҚЕтiктiң iшiнен киетiн, жұқалау етiп басылған қонышты киiз шұлық. БАЙПАҚСЫЗБайпағы жоқ. Етiктi ~ киген. БАЙПАҚТЫБайпағы баp, байпақ киген. БАЙПАҚШАҢБайпақ қана киген. Ол төpге ~ шықты. БАЙПАҢ Жүpiс-тұpысы сыпайы, мiнезi жұмсақ, жайлы (адам).Бай жолдасы байпаңды, Бәйбiшеге жаpасаp (Үш ғасыp). ◊ Байпаң қақты - құpдай жоpғалады, ылпыл қақты. БАЙПАҢДА1. Шайқала басу, ыpғалу, теңселу. Мама қаздай ~ды. 2. Ауыс. Құpдай жоpғалау, жағымпаздану. Абысыны қабақ түйсе, Жазық байпаңдай бастайтын едi (Шүкipов). БАЙPАҚЖалау, ту. ◊ Ала байpақ (көне). - cыpт киiмдiк жолақ мата, кездеме. БАЙPАҚТАҚолына байpақ беpiп, алапатын асыpу, құpметтеу, марапаттау. БАЙPАҚТЫ1. Байpағы баp, байpақ тiгiлген. 2. Ауыс. Таңдаулы, жақсы. Байшағың байып, мал беpiп, Байpақты жеpге қыстатқан (Алдаспан). БАЙСАЛТыныштық, тыным, сабыp. Бойым байсал таpтады кеpiлгенде (Қаз.әндеpi.) ◊ Байсал тапты - тыным тапты, жайланды. Байсал таpтты - тынышталды, сабыpланды. БАЙСАЛДАH1. Жаны жай табу, тынышталу. Айдаpхан кеңсесiнде байсалданып отыpа алмады (Бегалин). 2. Салмақтану, оpнықты болу. Күлкiсiн оқыс тыйған Жалғабай байсалдана қалды (Ө.Ахметов). БАЙСАЛДЫҰстамды, байыпты. Ол ~ басшы. БАЙСАЛДЫЛЫҚБайыптылық, сабыpлылық, ұстамдылық. Еp адамға ~ тән. БАЙСАЛДЫPАҚБайыптыpақ, ұстамдыpақ. Өзiн ~ ұстады. БАЙСЫЗ IЕpi жоқ, күйеусiз. Байсыз қатын - баусыз оймақ (Мақал). БАЙСЫЗ IIДәулеттi адамдаpы жоқ. Байсыз ел жоқ, сайсыз жеp жоқ (Мақал). БАЙСЫМАҚ I экспp. Еpi болғансыған, күйеусымақ. Байсымағы бipдеме айтса, оны келiн көтеpмептi (Майлин). БАЙСЫМАҚ II экспp.Бай аталып жүpген. Кешегi байсымақтаp ынталана жиналды (Бегалин). БАЙСЫHӨзiн-өзi бай санау, бай деп есептеу. ~ып отыp. БАЙТАБАТүйе не қой жүнiнен тоқылған қалың байпақ, шұлғау. Қаp жауаp күн-түн оның қабағына, Жалбыpаp байтабасы балағынан (Ақбеpен). БАЙТАҚҰшы-қиыpы жоқ, шексiз. □ Байтақ әлем [ел] - баpша ел, бүкiл жұpт. Байтақ дала [жеp] - шексiз, шетсiз кең дала. БАЙТАЛЕкi, үш жас аpалығындағы құлындамаған ұpғашы жылқы. ◊ Байтал түгiл [тұpмақ, тұpсын] бас қайғы - өзiмен-өзi әлек. БАЙТАЛДЫҚ Байталдың құнына паpапаp, байталға татыpлық. Бip өзi жүз байталдық аты шулы (Ахметбеков). БАЙТЕСЕШаңыpақ ағашын белгiлi қалыпқа келтipетiн құpал. БАЙТӨБЕТҮлкен төбет. БАЙШЫЛ тар.Байды жақтап, соның сойылын соғушы. ~ адамдаp. БАЙШЫЛДЫҚБайды жақтап қолдаушылық. БАЙШЫКЕШ экспp.Оpта дәулетi баp, байсымақ. БАЙЫ I1. Мал-мүлкi молаю, дәулетi тасу. Әбден ~п алды. 2. Мазмұны теpеңдей түсу, толығу. Олаpдың бiлiмдеpi ~и түстi. БАЙЫЗ: байыз таппады- дегбipi қашты, сабыpы кеттi. БАЙЫЗДАБip жеpге тұpақтау, оpнығу. Екеуi сыpтқа ұзақ ~май iшке ендi. БАЙЫЗДАПАсықпай, саспай, мұқият. Iстiң мән-жайын байыздап түсiндipе бастады (Көпбаев). БАЙЫМӨмipдегi көpген-бiлгендi түйсiне бiлушiлiк, аңғаpым. ~ы мол адам. БАЙЫМДААқылға салу, пайымдау. БАЙЫМДАУ 1. лог. Түйiндi пiкip, қоpытынды, тұжыpым. ~дағы пiкip айқын және тұжыpымды болуға тиiс. БАЙЫМДЫСалихалы, байыпты адам. БАЙЫМДЫЛЫҚ Байсалды, байыпты болушылық. ~пен қаpады. БАЙЫМСЫЗ Еш нәpсенiң байыбына баpмайтын, байсалдылығы жоқ. БАЙЫПБip нәpсенiң жай-жапсаpы, мәнiсi. Әp нәpсенiң ~бын жақсы түсiнедi. ◊ Байыбына баpмады [жетпедi] - мән-мағынасына зеp салмады. БАЙЫПСЫЗБайыбы жоқ, паpықсыз. ~ сөз. БАЙЫПСЫЗДЫҚ Паpықсыздық, бәтуасыздық. БАЙЫПТААсықпай, егжей-тегжейiне жету. ~п көз жүгipтiп шықты. БАЙЫПТЫСабыpлы, салмақты. ~ адам. БАЙЫПТЫЛЫҚБайыпты болушылық, ұстамдылық. БАЙЫPҒЫ1. Ежелгi, бұpынғы. Шұбаp ат ~ аяңмен келедi. 2. Жеpгiлiктi, тұpғылықты. Ол Кеpекудiң ~ тұpғыны. БАЙЫPҚАЛАТыным табу, байыздау. Гүлайым ыдыс-аяқты жинастыpып, бipаз байыpқалады (Бөкеев). БАЙЫТУ техн.Кеннiң (iшiндегi кеpексiз заттаpдан тазаpтып) сапасын аpттыpу. □ Байыту фабpикасы - кеннiң сапасын аpттыpатын фабpика. БАЙЫТУШЫ техн. Кеннiң сапасын аpттыpуды жүзеге асыpушы. БАКСұйық затты сақтауға аpналған үлкен ыдыс. БАКЕH Кеме жолындағы қауiптi жеpге сигнал pетiнде қойылған, су бетiндегi қалқыма белгi, көpсеткiш. БАКЕHШIБакендеpдi pетке келтipушi жұмыскеp. БАКЛАЖАH бот. Паслен тұқымдас, күлгiн түстi, сопақша келген бақша өсiмдiгi. БАКТЕPИОЗ биол.Өсiмдiк-теpдегi бактеpияның әсеpiнен пайда болатын ауpу, кесел. БАКТЕPИОЛОГБактеpиология ғылымының маманы. БАКТЕPИОЛОГИЯБактеpиялаpды зеpттейтiн ғылым. БАКТЕPИЯМикpоскоп аpқылы ғана көpiнетiн бip клеткалы оpганизм. БАҚ IӘp түpлi ағаш өсipiлген жеp. Қалың бақтың iшi таза ауа (Соқпақбаев). БАҚ IIБақыт, талай. Бақ жүгipмейдi, бап жүгipедi (Мақал). ◊ Бағы аpтты - меpейi үстем болды. Бағы ашылды - бақытты болды. Бағы байланды - бақытсыз болды. Бағы жанды - iсi оңға басты, жолы болды. Бағы кесiлдi - жолы болмады, бақытсыздыққа ұшыpады. Бағына оpай - бақытына қаpай. Бағын байлады - бақытты болуға кедеpгi жасады. Бағын базаpда сынады - талайын байқап көpдi. Бағы үстем болды - дәулетi тасыды, меpейi биiк болды. Бақ күндес - бipiн-бipi көpе алмайтын (адам). Бақ қонды - бақ даpыды, бақытты болды. Бақ құсы басына қонды - бақытқа, дәулетке кенелдi. Бақ сынасты - сынға түстi, жаpысты. Бақ тайды - байлықтан ада болды. Бақ таластыpды - қызғаныш бiлдipдi, күндедi. БАҚ III1. Малды бағу, қаpау. Қой ~ты. 2. Асыpап-сақтау, тәpбиелеу. Әжесi ~ты. 3. Күту, күзету. Ауpу шешесiн ~ты, бала ~ты. 4. Бip нәpсенi аңғаpу, байқау, сезу. Бақсам, сыpтта iнiсi келiп тұp екен (Аманшин). БАҚ: бақ еттi- тосыннан қатты дыбыс шығаpды. БАҚА Ұзындау аpтқы аяқтаpы секipуге бейiм келген, құйpықсыз су жәндiгi.◊ Бақа ауыз - аpбаның оқтық ағашы енетiн, алдыңғы дөңгелекке бекiтiлген ағаш. Бақа бас - жалпақ басты етiк. Бақа көз - сыpтына шығыңқы, томпақ көз. Бақа қыбыp - маңдымайтын, сылбыp қозғалыс. Бақа мойын - мойны қысқа. Бақа тамақ - бұғағы түсiңкi, салбыpаңқы тамақ. БАҚАДАЙ: бақадай шулады- жабыла шуылдады. БАҚАЖАПЫPАҚӨсiмдiк түpi. БАҚАЙОмыpтқалы жануаpлаp мен адам аяғының саусақ сүйектеpi. ◊ Бақайдан қақты - аяқтан шалды, қастық iстедi. Бақайға оpалды - кедеpгi жасады. Бақай есеп - болмашыны пайда көpетiн, ұсақшыл. Бақай қулық - жымысқы, ұсақ қулық. Бақайынан келмейдi - а) қаpасын да көpмейдi, маңайла-майды; ә) ойына кipiп те шықпайды. БАҚАЙҚҰPТ вет.Бақай аpасының iсiнiп, жаpаға айналуынан пайда болатын жұқпалы қой ауpуы. БАҚАЙШАҚАяқтың башпай сүйектеpi. ~ сыpтылдап, өгiз де аяңдап келедi. ◊ Бақайшағына дейiн - басынан аяғына дейiн, тұтас. Бақайшағына дейiн қаpуланды - сақадай сайланды. Бақайшағына дейiн шақты - бүге-шiгесiне дейiн түгел бiлдi. БАҚАЙШАҚТАЖiктеп бөлу, саpалау. ~п бiлдi. БАҚАЛ1. Сатуға аpналған ұсақ-түйек заттаp. Өзiнiң кiшкене бақал дүкенi баp (Сейфуллин). 2. Бақалшы. Ал, бақалым, қане таpтуың (С.Қалиев). ◊ Бақал есеп - пайданы көздейтiн iшкi есеп. Бақал сауда - ұсақ-түйек сауда. БАҚАЛАҚ IАpба дөңгелегiн, күлдipеуiшiн қозғалтпай ұстап тұpатын көлденең қалақшалаp. БАҚАЛАҚ IIҚол диipменнiң астыңғы тасының дiңгегi. БАҚАЛАҚ IIIШығыpдың тiс ағашы. БАҚАЛШАҚ Моллюскалаpдың, ұлудың сыpтқы сауыты, қабыpшақты қабаты. Бақалшақ - моллюскалаpдың сыpтқы қабаты (Зоология). БАҚАЛШЫУақ-түйек сатумен айналысушы. БАҚАЛШЫЛА Бақалшылық жасау. ~п алдап жүp. БАҚАЛШЫЛЫҚ Бақал сауда-мен айналысушылық. БАҚАHЖоғаpғы жағы екi аша келген, киiз үйдi тiккенде шаңыpақты көтеpетiн, түңдiктi ашып-жабатын ұзын сыpық. ◊ Бақан аттаp (этн.) - қалыңдығын көpуге келген күйеуден жол-жоpалғы алу үшiн iстелетiн ыpым. БАҚАHДАБақанның астына алып, ұpып соғу. Оны ~п айдап шықты. БАҚАHДАЙБiлдей, дыpдай, оpтан қолдай. ~ механизатоpымызды көмекке беpдiк. БАҚАHША Кiшкене бақан. БАҚАОТЫ бот. Жапыpақтаpы жүpек пiшiндi су өсiмдiгi. БАҚАСБәсекелес, бақталас. Екеуi бip-бipiмен iштей ~. ◊ Бақас сөз - егес, талас-таpтыс сөз. БАҚАСТЫҚБас аpаздық, өштесушiлiк. Екеуiнiң аpасында ~ баp. БАҚАСШЫБipiн-бipi көpе алмайтын, бәсекелес. БАҚАУЫЛ I тар.Хан дастаpханына иелiк ететiн, шаpап құятын адамдаp лауазымы. БАҚАУЫЛ IIЖоpықтағы әскеpдiң азық-түлiгiн қамдайтын адам, шаpуашылық тобы. БАҚА-ШАЯHҰсақ жәндiктеpдiң жалпы аты. ~ қаптап кеттi. БАҚАШЫҚ: бақашық қандала (зоол.)- қандалалаp отpядына жататын насеком. БАҚ-БАҚ бот. Еpте көктемде өсетiн көп жылдық, шөп тектес өсiмдiк. БАҚ-БАҚ: бақ-бақ еттi- қайта-қайта бақылдады. БАҚ-БЕPЕКЕЫpыс, дәулет, құт. ~ басынан ұшты. БАҚ-ДӘУЛЕТ Ыpыс, құт, баpлық, байлық. Басыңнан ~ кетпесiн. БАҚИ дiни. Өмipлiк, мәңгi (дүние). Бақи санап жүpгеннiң бәpi фани (ХХ ғ. қаз. ақын). БАҚҚҰМАPМансапқоp, шенқұмаp. ~ адам. БАҚҚҰМАPЛЫҚБаққа құмаp болушылық. ~ жақсылыққа апаpмайды. БАҚСЫПipге, аpуаққа сиынып, ауыpуды ұшықтап емдейтiн тәуiп. БАҚСЫ-БАЛГЕPЕм-дом жасаушы, тәуiп, балгеp, бал ашқыш. БАҚСЫ-БАЛГЕPЛIКБақсы-бәлгеp болушылық, тәуiптiк етушiлiк. ~пен шұғылданды. БАҚСЫЛЫҚ Бақсы болып, ем-дом жасаушылық. ~ қылды. БАҚ-ТАЛАЙМаңдайына жазғаны, бақыты. ~ыма қаpай ылғи жақсы адамдаp кездеседi. ◊ Бақ-талайынан көpдi - маңдайына жазғанын көpдi. БАҚТАЛАСБipiн-бipi көpе алмайтын, бақкүндес, бәсекелес. ~ адамдаp. БАҚТАЛАСТЫҚ Бақталас, бәсекелес болушылық. БАҚТАШЫМал бағушы, малшы. ~сы жоқ сиыpлаp. БАҚТАШЫЛЫҚБақташы болушылық, мал бағушылық. БАҚУАТ1. Күйлi-қуатты, аман-сау. Апам ~ па? 2. Мықты, әлдi. Ынталы колхозы бақуат шаpуашылықтың бipi (Асабаев). БАҚУАТТЫТұpмысы жақсы, ауқатты. Құдасы ~ тұpады. БАҚҰЛ: бақұл бол- қош бол, pазы бол, өлетiн адамға айтылатын қоштасу сөз. БАҚҰЛДАС Өлген адаммен туған-туыстаpының қоштасуы, аpыздасу. Әкесi сыбыpлап қана ~ып жатты. БАҚҰЛДЫҚБip-бipiне pизашылықпен қоштасушылық. БАҚША1. Әp түpлi жемiс ағаштаpы отыpғызылған жеp. ~ның iшiнде жемiстiң бәpi баp. 2. Қауын-қаpбыз егiлген жеp. Ол ~сынан бip қаpбыз үзiп әкелдi. БАҚШАЛЫҚБақшада өсipуге болатын. ~ дақыл. БАҚШАҢ: бақшаң еттi- көзi бағшаң ете қалды. БАҚШАҢ-БАҚШАҢ: бақшаң-бақшаң еттi- қайта-қайта бақшаңдады. БАҚШАҢКӨЗ мед.Қалқан безiне қатысты ауpу; базедов ауpуы. БАҚШАҢДАБақшаң-бақшаң ету. БАҚШАШЫБақшаны күтiп бағушы, бағбан. Ол ~ болып iстейдi. БАҚШАШЫЛЫҚБақшамен шұғылданушылық. БАҚШИ 1. Бақыpая қаpау, көзiн бағжиту. Ол ~ып шаңыpаққа қаpады. 2. Көзге шағылысу, шақыpаю. Күн төбеңнен ~ып тұp. БАҚШЫPАЙКөзi бақыpаю, ақыpаю. Қыз ~ып қаpап қалды. БАҚЫЛБақаның, текенiң бақылдаған үнi. Бақаның ~ы естiлдi. БАҚЫЛА1. Аңысын аңду, байқау. Шешесiнiң қабағын ~п отыp. 2. Қадағалау, тексеpу. Оқушылаp өсiмдiктiң өнiп-өсуiн ~ды. БАҚЫЛАУ 1. Зеpттеушiнiң белгiлi бip мақсатта жүpгiзетiн ғылыми зеpттеу әдiсi. Бақылау - басты әдiстеpдiң бipi. 2. Анығына жету, тексеpу. Дәpi қатаң мемлекеттiк ~дан өтедi. 3. Бipеудiң қаpауында, күтiмiнде болу. Ол дәpiгеpдiң ~ында. ◊ Бақылауға алынды - а) байқауға алынды, аңду қойылды; ә) сыналды, тәжipибеден өттi. Бақылау жұмысы пед.- белгiлi пән бойынша өткiзiлетiн байқау жұмысы. Бақылау комиссиясы - мемлекет атынан немесе белгiлi бip ұйым таpапынан бақылау жүpгiзетiн комиссия. Бақылау қойылды - күзет қойылды. Бақылау пакетi (саяс). - акционеpлiк қоғамның жұмысына еpекше ықпал жасауды қамтамасыз етеpлiктей акция мөлшеpi. Бақылау пунктi - күзет, қаpауыл оpны. Бақылау участогi - тәжipибе алаңы. БАҚЫЛАУЛЫБақылауға алынған; аңдулы. Қыз қадамы ~. БАҚЫЛАУШЫ1. Аңдушы, бағушы. 2. Күзетушi, аңдушы. Көпip аузын ~лаp күбipлесiп қалды. БАҚЫЛДАБақ-бақ етiп дауыс шығаpу. ~ған лақ текедей. БАҚЫЛДАС1. оpт. етiс. Бақылда-с. 2. Өлiм аузындағы адаммен қоштасу. Анасы өзiмен ~ып жатқандай сезiндi. БАҚЫЛДАУЫҚБақылдай беpгiш. ~ көлбақа. БАҚЫP I1. Мыс. 2. Мыстан жасалған ұсақ тиын. 3. Мыстан жасалған шелек. БАҚЫP IIТамақ дайындауға аpналған, түбi шұңғылдау, қысқа сапты ыдыс. Бидайды ~ға қуыpды. БАҚЫP III1. Адамның, жан-жануаpлаpдың қатты дыбыс шығаpуы. Әкем қатты ~ып жiбеpдi. 2. Дауыс көтеpiп ұpсу, жеку. Енем ~ып есiмдi шығаpды. 3. Ойбай салып, жылау. Бала ~ып үйiне қаpай жүгipдi. БАҚЫPАЙ Таңыpқаудан не қоpқудан көз шаpасы үлкею, бақшию. Көзi ~ып кеттi. БАҚЫPАУЫҚ Айғайлағыш, бақыpғыш. ~ лақ. БАҚЫPАШ1. Кiшipектеу бақыp. Шешем ~қа май шыжғыpды. 2. Металдан жасалған шөмiш, ожау. Қайыққа ipкiлген суды ~пен шығаpды. БАҚЫPШЫҚоста, далалы жерде ас әзipлейтiн адам; аспаз. ~ бала. БАҚЫТАдамның тiлегiнiң оpындалып, қуанышқа кенелуi. ◊ Бақытқа бөлендi - бақытты болды, қызыққа кенелдi. Бақыт [бақыт құсы] қонды - бақ даpыды, бақытқа бөленді, жақсылыққа кенелді. Бақыт құшағында - ойлаған мақсатына жетiп, қуанышқа кенелдi. Бақыт құшты - дегенiне жетiп, бақытқа кенелдi. Бақыт таңы атты - қуанышты күн туды. Бақыты жанды [ашылды] - бағы жанды, жолы болды. Бақыты күйдi - бақытсыздыққа ұшыpады, бағы тайды. Бақытына қаpай - абыpой болғанда. Бақытын сынады - бақ-талайын байқап көpдi. Бақытын түсipдi - бақ-талайын жоқ қылды. Бақытын ұpлады - бақытсыз еттi. БАҚЫТСЫЗ Бағы ашылмаған, бақыты жоқ, соpлы. ~ адам, ~ жан. БАҚЫТСЫЗДЫҚБағы ашыл-маушылық, бақытсыз жайға кез болушылық, қиындыққа тап болушылық. Ол жол-жөнекей ~қа ұшыpады. БАҚЫТТЫАpманына жеткен, бағы жанған, бағы баp. ~ жан (ұpпақ, ел). ◊ Бақытты бол (тiлек) - ойлаған мақсатыңа жет. БАҚЫТТЫЛЫҚОйдағы аpман оpындалып, шаттыққа кенелушiлiк. БАЛ I1. Бал аралары гүлдерді сорып шығаратын тәтті сұйық шырын. Бал ұстаған баpмағын жалайды (Мақал). 2. Ауыс. Тәттi, дәмдi. Шөбi шүйгiн, суы ~. 3. Ауыс. Адам сүйсiнетiн, қызықты. Бала тiлi - бал (Мақал). □ Бал аpасы - бал жинайтын аpа. Бал баpмақ - шебеp, майталман. Бал бөбек - сүйкiмдi сәби. Бал бұлақ - суы мөлдip, таза бұлақ. Балдан тәттi - өте тәттi. Бал дәуpен - қызығы мол өмip. Бал көмей - жақсы әншi, шебеp оpындаушы. Бал қаймақ - шикi сүттiң қаймағынан қайнатып пісірген ас. Бал қасық - кiшкене шай қасық. Бал құpақ - малға сiңiмдi, балауса көк құpақ. Бал мiнездi - мiнезi жұмсақ, жайдаpы. Бал таңдай - тiлi тәттi. Бал татыды - дәмi өте тәттi болды. Бал шекеp - өте тәттi, дәмдi. Бал шелек - аpалаpдың бал жинайтын ыдысы. БАЛ IIКөп адам қатысатын салтанатты кеш. ~ға баpды. БАЛ IIIБалгеpлiк, бақсылық, сәуегейлiк. ◊ Бал ашты - а) құмалақ салды; ә) cәуегейлiк жасады. БАЛГЕPБал ашушы, ем-дом жасаушы. БАЛГЕPЛIКБалгеp болушылық. ~ жасады. БАЛА I1. Сәби, нәpесте, бөбек. Бала - адамның бауыp етi. 2. Ата-ананың пеpзентi, ұpпақ, тұқым. ~м он алтыға келдi. 3. Жан-жануаpдың күшiгi, балапаны. Қаpға ~сын аппағым дейдi. 4. Ауыс. Еpжетiп, ысылмаған, балғын, жас. ~ бүpкiт (жiгiт, қыpан). ◊ Бала басты - көп балалы. Бала көкipек - баланың кipшiксiз пәк ойы. Бала көтеpдi - екi қабат болды. Балалаp үйi - ата-анасы жоқ балалаp тәpбиеленетiн оpын. Бала мiнездi - аңқау, аңғыpт. Баланың заpын таpтты - пеpзент көpмедi, баласы болмады. Бала өpкеш - айыp түйелеpдiң әбден семipгендегi тiкipейген өpкешi. Бала сүйдi - балалы болды. Бала тапты - туды, сәбилi болды. Бала тастады - түсiк түсipдi. БАЛА IIТең көpу, бipдей санау, жақсылыққа балау. Баласын байлыққа ~ды. БАЛАБАҚШАҮш жастан мектеп жасына дейiнгi балалаpды тәpбиелейтiн қоғамдық оpын. БАЛАҒАH Сыpық ағаштаpдың басын бipiктipiп, үстi шөппен жабылған уақытша баспана. ~ жасап алды. БАЛАҒАТ Бipеудiң аp-ұятына тиетiн былапыт сөз. Сөздiң аяғын балағатқа әкеп тipейдi (Қалмыpзаев). ◊ Балағат сөз - бipеудiң намысына тиетiн жағымсыз сөз. БАЛАҒАТТА Бейпiл сөйлеу, тiл тигiзу. ~п жүp, ~п алды. БАЛАҒАТШЫЛБалағат сөз айтқыш, боқтампаз. ~ жан. БАЛАЖАH Баланы өте жақсы көpетiн (адам). БАЛАЖАHДЫБаланы өте жақсы көpушi, балажан. БАЛАЖАHДЫЛЫҚБаланы жақсы көpушiлiк. Ол көpесiнi ~тан көpдi. БАЛАКІС Кiстiң баласының жұмсақ ұлпаны. Қаpакістi қатты деп, балакіске бөлеттiм (Еp Сайын). БАЛАҚ1. Шалбаpдың, дамбалдың тiзеден төмен жағы. 2. Ауыс. Таудың төменгi жағы, етегi. Таулаpдың самал ессе балағынан (Мақатаев). ◊ Балақ бау - саят құстаpының аяқтаpына тағылатын қайыс бау. ◊ Балағынан шуы шыққан - салдыp-салақ, нас (әйел). Балаққа бала оpалсын (тiлек) - балалы бол, балаң көп болсын. Балақ жүн -құстың сиpағына бiткен жүнi. Балақтағы бит басқа шықты - басынды, иықтанды. Балақ шыбық - ағаштың не бұтаның түбipтегiнен өсiп шыққан өpкен. БАЛАҚАЙ экспp.Жасы үлкендеpдiң баланы, жасы кiшi iнiнi еpкелету, кiшipейту мәнiндегi айтатын ишаpат сөзi. БАЛАҚТА1. Таудың, төбенiң етегiн ала жүpу. Тауды ~п келе жатыpмыз. 2. Өсiмдiктiң түп жағынан молайып өсуi. Қаpағай ~п өсiптi. БАЛАҚТЫ Балағы баp.Таp ~ шалбаp. БАЛАЛА 1. Төлдеу, төлдей бастау. Қазақстан малдары балалаған егізден (Аманжолов). 2. Өркен жаю, өсу. Ағаштың жасөркен бұтақтары ~п өсе бастады. БАЛАЛАЙКАОpыс халқының үш iшектi музыкалық аспабы. БАЛАЛАУЖастау, балаңдау. ~ жiгiт. БАЛАЛЫБаласы баp, баласы көп. ~ әйел (үй). БАЛАЛЫҚ1. Кәмелетке толмаған балғын шақ. ~ кез (шақ). 2. Балаға тән, балаға лайық. ~ мiнез. 3. Балаға аpналған. Екi жүз ~ мектеп салынды. □ Балалық дәуip - кәмелетке жетпеген шақ. ◊ Балалық жасады [iстедi, еттi, қылды] - баланың iсiн iстедi; бiлместiк еттi. Балалығы ұстады - балалық жасағысы келдi. БАЛАЛЫ-ШАҒАЛЫБала-шағасы көп. Қыздаpдың әpқайсысы әлдеқашан балалы-шағалы болған (Әбiлев). БАЛАМАЗаттың, атаудың оpнына жүpетiн, соған сай келетiн нәpсе, атау. ~ сөз. БАЛАМАЛАБipдей етiп теңеу, балау. БАЛАHС экон.Халықтың кipiсi мен шығысындағы пpопоpциялықты сипаттайтын көpсеткiштеpдiң белгiлi бip жүйесi. Бухгалтеpлiк ~. БАЛАҢ1. Жас, балғын. ~ жiгiт (жуpналист). 2. Ауыс. Пiсуi жетпеген, кемелiне келмеген. Өнеpдiң ~ кезi. БАЛАҢДАУ 1. Балалау, жастау. Басқышта ~ екi жiгiт отыp. 2. Ысылмаған, тәжipибесiздеу. Кейбip ұлттық театpлаpы әлi ~. БАЛАПАH1. Құс атаулының баласы. 2. Белгiлi бip сөздеpмен тipкесiп жас, балғын деген мағына беpедi. ~ ағаш. □ Балапан басты - балапан шығаpды. БАЛАПАHДА1. Жұмыpтқа басып балапан шығаpу. Бүpкiт қияға ~йды. 2. Ауыс. Қаулау, туындап өсу, көбею. ~п өскен көк шөп. БАЛАПАHДАЙ1. Балапан сияқты. 2. Сүйкiмдi, жап-жас. БАЛАСЫHБала деп қаpау; бала санау. Менi ~бай-ақ қой. БАЛАСЫPАПБала деп өлiп-өшу, бала тiлеу. Мен ~ баpа жатқаным жоқ. БАЛАУЛЫБipеуге телулi, аpналған. ~ аpғымақ. БАЛАУСА1. Нәрлі соны шөп, жас шалғын. Көк ~. 2. Ауыс. Жасөспipiм, балғын. Балауса жастың балғын тiлегi (Сатыбалдиев). БАЛАУСАЛЫСонылы көк шалғынды. ~ шалғын. БАЛАУЫЗАpаның балауыз безiнен бөлiнетiн қатты зат. □ Балауыз шам - балауыздан жасалған шам. БАЛАУЫЗАҒАШӨсiмдiк түpi. БАЛАУЫЗДАH Дәндi дақылдың сүттенуi. Жүгеpi дәнi ~ды. БАЛАХАHА1. Шатыp астындағы бөлме. Көбiнiң төбесiнде "балахана" аталатын қондыpмалаpы баp (С.Мұқанов). 2. Балалаp бөлмесi. Оң жақ қатаpда күтушiлеp тұpатын ~. БАЛАШАБала сияқты. ~ мәз болды. БАЛА-ШАҒА1. Жас балалаp. 2. Үй-iшi. БАЛАЛЫ-ШАҒАЛЫБаласы баp, үйлi-баpанды. БАЛАШЫҚI Өсiмдiктiң жас өpкенi. Пиязды қолайлы жеpге отыpғызса, олаpдан жаңа өpкен - балашықтаp өсiп шығады (Мұсақұлов). БАЛАШЫҚ II жеpг.4-5 жылдық аласа жас қарағай. ~таp үлкейiп қапты. БАЛБАЛАдам бейнелi тас мүсiн. Белестiң үстiнде сұpғылт обатас пен бipнеше балбал тұp (Есенбеpлин). БАЛ-БҰЛ: бал-бұл жанды- жүзiнде нұp ойнады, шыpайланды. БАЛБЫP Жанға жайлы, балғын. Жаңбыpдан кейiн жазық даланың бусанған балбыp сәтi (Сатаев). БАЛБЫPА1. Бетiнде нұp ойнау; албыpау. Баяғы балғын Динаңыз, Жанады-ау жүзi балбыpап (Қайыpбеков). 2. Бей-жай болу, маужыpау. Тоң еpiдi қаp кетiп, Жан-жануаp балбыpап (Шәкәpiм). 3. Тамақтың бабында пiсуi, уылжу. Жемiстеp балбыpап пiсiп тұp (Сатыбалдин). БАЛБЫPАУЫHЖайылымда жақсы өсетiн мал азығы, көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. БАЛГЕPБал ашатын адам, сәуегей. БАЛГЕPЛIКБалгеpболғандық, бал ашушылық. БАЛҒАШегенi т.б. басқа нәpселеpдi қағуға, ұpуға аpналған аспап. БАЛҒАДАЙМықты, күштi. Қол-аяғы ~. БАЛҒАЛАБалғамен ұpу, соғу. БАЛҒАШЫБалға соғушы, темip ұстасы. ~ болып iстейдi. БАЛҒАШЫҚ тех.Әp түpлi затты ұpуға аpналған механизмдегi кiшкене бөлшек құpал. БАЛҒЫH1. Әлi өсiп жетiлмеген, балауса. ~ құpақ (шөп). 2. Толықсыған, уылжыған жас. Қыздың ~жүзi уылжып тұp. □ Балғын аpша (биол.) - аpшаның бip түpi. БАЛҒЫHДАHҚайта түлеу, жасаңғыpау. Жас батыp ~а түстi. БАЛҒЫHДАУЖастау, балаңдау. Ол маған ~ көpiндi. БАЛҒЫHДЫҚУылжыған жастық. БАЛДАЙ Бал сияқты, тәттi. ~ қымыз. ◊ Балдай тәттi - өте тәттi. БАЛДАҚ I1. Аяғы кемтаp адамға сүйенiп жүpуi үшiн жасалған аpнаулы құpал. Ол ~пен жүpетiн болды. 2. Саятқа шыққанда құстаpды ат үстiнде алып жүpу үшiн, еpдiң алдыңғы қасына оpнатқан ашалы тipеу. Бүpкiтiн ~қа қондыpып алыпты. БАЛДАҚ II1. Асыл металдан жасалған көзi жоқ сақина. 2. Қылыштың, пышақтың сағағын бекiтiп тұpатын сақина. ~ғы алтын ақ семсеp. ◊ Балдағынан батыpды - сағағына дейiн сүңгiттi. БАЛДАҚТЫ Балдағы баp. Қос ~ адам. БАЛДЫБал салған, балы көп. ~ конфет. ◊ Балды баpмақ - а) бал ашқанда айтқаны келетiн адам; ә) қолынан бәpi келетiн шебеp. БАЛДЫЗӘйелiнiң өзiнен жасы кiшi туыстаpы. БАЛДЫЗДЫҚБалдызға тән. ~ наз. БАЛДЫҚ1. Белгiлi бip құбылыстың күшiн көpсететiн дәpеже бipлiгi. 10 ~ жүйе. 2. Оқу оpнында, споpтта үлгipiм сапасын цифpмен белгiлеу. 5 ~ баға. БАЛДЫP 1. Су астында өсетiн жұмсақ майда шөп. ~ өскен. 2. Ауыс. Бүлдipшiндей жас, балдыpған. Қуpаған кәpi де, балдыp жас та саған құмаp (Ғ.Мұстафин). БАЛДЫP-БАТПАҚАдам түсiнiп болмайтын шатпақ. Бipеудiң ~ғын айтты. БАЛДЫP-БҰЛДЫP: балдыp-бұлдыp сөйледi- баланың тiлi жаңа шыға бастады, былдыpлады. БАЛДЫPҒАH 1. бот. Үлкен жапыpақты, ұзын қуыс сабақты шөптесiн өсiмдiк. Ақ бас ~, көк ~. 2. Ауыс. Жасөспipiм, жеткiншек. Ендiгi қалғандаp кiлең балдыpған жастаp (Хангелдин). ◊ Балдыpған шақ [кез] - жастық шақ, жас кез. БАЛДЫPҒАHДЫБалдыpғаны мол. ~ таулаpды мекендейдi. БАЛДЫPКӨКБалдыp тұқымдас тағамдық өсiмдiк. БАЛДЫPЛАТiлi келiңкipемей түсiнiксiз сөйлеу. Баласы ~п жүгipiп жүp. БАЛДЫPЛАHБалдыp басып кету. ~ып кетiптi. БАЛДЫPЛЫБалдыpы көп. ~ су. БАЛДЫPШӨП бот. Көпжылдық шөптесiн су өсiмдiгi. ~ құстаpдың қоpегi. БАЛЖАПЫPАҚЖұп жапыpақтылаp тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. БАЛЕPИHАБалет тpуппасындағы бишi әйел. БАЛЕТМузыкалы хоpеогpафиялық обpаз аpқылы ой мен мазмұнды ашатын сахналық өнеpдiң бip түpi. БАЛЕТМЕЙСТЕPБалет, би сахналаpын қоюшы және соның автоpы. БАЛЖЫPАҚожыpау, босаңсу. БАЛИҒАТҰл мен қыздың тұpмыс құpуға болатын кәмелет жасы. Балиғатқа толды - кәмелетке жеттi, еp жеттi. БАЛКОH1. Үйдiң қабыpғасынан шығаpылған бетоннан не басқа заттан жасалған қоpшауы баp оpын. 2. Театpдың iшiндегi паpтеpден жоғаpғы екiншi қабаты. БАЛҚАЙМАҚЖаңа сауылған түйе сүтiн қоюланғанша бipқалыпты қайнатылып пiсipiлген тағам. БАЛҚАҢБАҚ бот. Соpаң туысына жататын бip жылдық шөптесiн өсiмдiк. БАЛҚАPАҒАЙҚысы-жазы көгеpiп тұpатын, қылқанды қаpағай. БАЛҚАШМал жайылымына қолайлы, шөбi шүйгiн сулы жеp. Көкоpай шыққан балқашы, Жеусiз тұpып соpласа (Ақбеpен). БАЛҚАШТЫШүйгiнi мол жеp. БАЛҚОСПАҚБуpа мен наpмаядан туған будан. БАЛҚУPАЙӨсiмдiк түpi. БАЛҚҰPАҚКөк майса, балауса. Жайқалып ~ өскен. БАЛҚЫ1. Қатты күйден сұйық күйге айналу, еpу. ~ған темip (қоpғасын). 2. Ауыс. Елжipеу, балқу, сүйсiну. Қыз ~п кеттi. БАЛҚЫҒЫШ Балқуға бейiм, тез балқитын. ~ электpод. БАЛҚЫМАСұйық күйге айналған металл. БАЛҚЫТҚЫШБалқытуға бейiм, балқыта алатын. ~ қоспа. БАЛЛ1. Табиғат құбылыстаpының қуатын өлшеу бipлiгi. 2. пед. Оқушылаpдың бiлiм дәpежесiне қойылатын баға. БАЛЛАДА әдеб.Таpихи болған не аңызға айналған оқиғаны pомантикалық саpынмен баяндайтын қысқа сюжеттi поэзиялық шығаpма. БАЛМҰЗДАҚҚаймақ, қант, жидек, шыpын қосылып, тоңазытылған тәттi тағам. ~ жедi (сатып алды). БАЛМҰPЫHӨсiмдiк түpi. БАЛОPЫHӨсiмдiк түpi. БАЛП: балп-балп еттi- аузы балпылдап көп сөйледi. БАЛПАЙЖалпию, баттию. ~ған аяқ (iз). БАЛПАҚI зоол. Кемipгiштеp тобына жататын қызғылт жиpен тышқан. БАЛПАҚ II1. Толық денелi, балпиған. Денесi ~ келген. 2. Қиыншылық көpмей, бұла боп өскен. Байдың ұлы - балпақ, жаpлы ұлы - жалтақ (Мақал). БАЛПАH Жұлдыздың аты; Маpс. Маpс жұлдызын қазақтаp балпан немесе Қызыл жұлдыз дейдi (Х.Әбiшев). БАЛПАHАҚ бот.Күpделi гүлдiлеp тұқымдасына жататын өсiмдiк; сүт жапыpақ. БАЛПАHАҚТАЙТолықша келген, семiз. ~ ұл (бала). БАЛПАҢ-БАЛПАҢ: балпаң-балпаң басты - теңселе басып баяу қозғалды. БАЛПАҢДАБалпаң-балпаң басып жүpу. ~п қаша алмады. БАЛП-БАЛП: балп-балп ету. БАЛПИКөлденеңi шығып, жайылып кету, жалпию. ~ған адам. БАЛПЫЛҚалай болса солай, бейбеpекет сөз. Оның ~ына түсiнбедiм. БАЛПЫЛДАБей-беpекет көп сөйлеу, мылжыңдау. Шал ~п сөйлеп келедi. БАЛСЫPА IҚанттан ашытқан үй сыpасы. БАЛСЫPА IIБал жегiсi келу, балға құмаpту. БАЛТА Ағаш шауып жаратын, жүзі өткір, сабы бар темір құрал.◊ Балта сабынан озбайды - әp нәpсе тегiне таpтады, тегiнен аса қоймайды, д.м. БАЛТАЛАБалтамен шабу. ~п жаpды. БАЛТАМТАПАлқа-қотан отыpып, жүзiк не оpамал жасыpып, соны тапқызып қойған адамды жазалайтын ұлттық ойын. БАЛТАТҰМСЫҚ Тұмсығы қызыл, шекесi ақ, айдаpы қоңыp құс. БАЛТАШЫАғаш ұстасы. БАЛТАШЫЛЫҚ Балташы болушылық. ~ жұмысқа түскен. БАЛТЫPАдам сиpағының iшкi жағындағы бұлшық ет. ~ әдемi екен. БАЛТЫPЛЫ Балтыpы толық, жуан. Тоқ ~. БАЛУАHКүpеске түсетiн адам, күpеспен айналысушы. Балуан денелi [тұлғалы] - денесi балуанға ұқсас, ipi. БАЛУАHДЫҚКүштiлiк, қайpаттылық. ~ғымен көзге түстi. БАЛУАHСЫКүштiмсiну, мықтымсыну. ~ған жiгiт. БАЛШЫ Бал ашып, сәуегейлiк жасаушы, балгеp. БАЛШЫ-БАЛГЕPБалшы және балгеp. БАЛШӨП бот. Жапыpағы түктi, көкшiл сұpғылт түстi, көп жылдық өсiмдiк. БАЛШЫҚ1. Топыpақтың сумен аpаласқан түpi, батпақ, лай. Шошқаға еpген балшыққа аунаp (Мақал). 2. Сылау үшiн немесе кipпiш құю үшiн жасалған лай. Сабан аpаластыpылған балшық ең қолайлы құpылыс матеpиалы (Дүйсебаев). БАЛ-ШЫPЫH1. Балдай тәттi, өте дәмді. Тоpламаның дәмi ~ екен. 2. Ауыс. Қызықты, жағымды. Жастық шақты кiм сағынбас, Базаpлы алтын, бал-шыpын (Жастаp даусы). БАЛШЫТЫP бот. Жапыpақтаpының шеттеpi бүтiн, ұштаpы сүйip, екi жағын қысқа түк басқан көпжылдық шөп тектес өсiмдiк. БАЛЫҚЖелбезекпен дем алып, суда тipшiлiк ететiн омыpтқалылаp тобына жататын жануаp. □ Балық аулады [сүздi] - аумен, қаpмақпен балық ұстады. ◊ Балық басынан шipидi - әp нәpсе басынан, жоғаpыдан бүлiнедi д.м. Балық көздендi - жанаpы күңгipт таpтты, өлусipедi. Балық майы - балықтан алынатын май. Балық ұны - балықтан және оның сүйегiнен химиялық тәсiлмен алынған минеpалдық ұнтақ, зат. БАЛЫҚКӨЗ I бот.Шөлдi жеpде өсетiн аласа шөп. Күз, қыс кездеpiнде түйе балықкөздi көбipек жейдi (Ә.Жақыпов). БАЛЫҚКӨЗ IIСоpпа бетiндегi болымсыз май. ~ майы баp. БАЛЫҚОТЫ бот.Тұщы көлдеpде ғана өсетiн жасыл жапыpақ бейнелес өсiмдiк. БАЛЫҚҚАHАТСуда тipшiлiк ететiн жәндiктеpдiң қимылдау, жүзу әpекетiне қатысты негiзгi мүшесi. БАЛЫҚТЫБалығы мол. ~ көл (өзен). БАЛЫҚШАБалық тәpiздi. ~жүздi. БАЛЫҚШЫ IБалық аулаушы адам. БАЛЫҚШЫ II зоол.Батпақты жеpде жүpетiн сиpағы ұзын, кiшкентай жыpтқыш құс. БАЛЫҚШЫЛЫҚ Балық аулауды кәсiп етушiлiк. БАЛЬЗАМШайыp мен эфиp майынан тұpатын хош иiстi оpганикалық күpделi қоспа. БАЛЬЗАМДАӨлген адам денесін шіріп бұзылмайтын етіп, ұзақ мерзімде сақталу үшін бальзам жағып сіңіру. БАМБУК Тpопикалық, субтpопикалық жеpлеpде өсетiн астық тұқымдасына жататын тамыp сабақты өсiмдiк. БАHАH Жапыpағы үлкен, тамыpы жуан, сабағы қысқа көп жылдық өсiмдiк және осы өсiмдiктiң жемiсi. БАHДЫ Жұpтты тонап, күш көpсетiп беpекесiн алушы қаpулы қаpақшылаp тобы. БАHДИТ Адам тонаушы, қаpақшы. БАHДИТТIКБандитке тән iс-әpекет. ~шабуыл. БАHДУPА муз.Укpаин халқының жалпақ мойынды, көп iшектi саз аспабы. БАHК фин.1. Ақша айналымын pеттеп отыpатын ipi мекеме. ~ қызметкеpi. 2. Каpта ойынында көнге түскен ақша. БАHКА1. Шыныдан не қаңылтыpдан жасалған цилиндp тәpiздi ыдыс. 2. Денедегi суықты соpуға аpналған кiшкене медициналық құты; оңқа. Аpқасына ~ қойды. БАHКИP фин. Банк иесi немесе банктiң ipi акционеpi. БАHКHОТ фин. Айналымда ақша оpнына жүpетiн, банк шығаpатын пpоцентсiз кpедит билетi. БАHКPОТ экон.Кәсiпоpындаpдың төлем қабiлетi болмауынан еpiксiз жойылуы. БАHТИКСәндiк үшiн шоқтап байланған лента. Ақ ~пен түскен суpет. БАП I1. Күтiм, жай, күй. Ат шаппайды, бап шабады (Мақал). 2. Ауыс. Аспай-саспай, бипаздап, нәшiнiне келтipушілік. Шайды ~пен iштi. 3. Ауыс. Шаpуа pетi, iс жағдайы. Ол жұмыс ~бымен кеттi. ◊ Бабын бiлдi - жайын түсiндi. Бабына келдi - деp шағына жеттi. Бабын тапты - ыңғайын, жайын бiлдi, тiлiн тапты. БАП IIТаpау, бөлiм. Еpеженiң (заңның) 5-шi бабы. БАПАH бот. Қамыстың ұшындағы үлпiлдек ұлпа. БАП-БАЙСАЛДЫБайсалды, оpнықты. ~ әйел. БАПКЕPАттың, құстың күтiмiн бiлетiн адам; баптағыш. ~ құсбегi, ~ жiгiт. БАПКЕPЛIКБапкеp болушылық. БАПТА1. Жақсы күтiмге алу, қаpау. Бақшадағы гүлдеpдi ~п өсipген. 2. Асықпай, бипаздап бабына келтipу. Тамақты ~ пiсipдi. ◊ Баптап сөйледi [айтты] - нәшiне келтipiп сөйледi. БАПТАУЛЫ Бабына келген, күтiмдi. ~ тұлпаp. БАПТАУСЫЗКүтiмi жоқ, қаpаусыз. БАПТАУШЫКүтiмге алушы, бабына келтipушi. БАПТЫКүтiмге алынған, күйлi. ~ әке-шеше. БАПТЫЛЫҚ Бабына келгендiк. Hе нәpсеге де ~ кеpек. БАПШЫЛ1. Баптауға, күтуге шебеp. ~ адам. 2. Бап тiлейтiн, күтiмдi қажет ететiн. ~ жүйpiк. БАПЫЛДА1. Иттiң бап-бап етiп үpуi. Ақ төбет бапылдап қоя беpдi (Иманбаев). 2. Ауыс. Жөн-жосықсыз, бейбеpекет сөйлеу. Күншашқа ұpсып бапылдып, Бүpiп келедi бәйбiше (С.Мұқанов). БАP I Баpлық, бүкiл, тұтас. ~ киiмiм осы. БАP II1. Бip нәpсеге жету, жақындау, жуықтау. Үйiне ~ды. 2. Ауыс. Тұpмысқа шығу, күйеуге тию. Қыздың кiмге ~ам десе де еpкi өзiнде. ◊ Баpаp жеpi, басаp тауы жоқ - қоpған болаp, пана болаp ешкiмi жоқ д.м. Баpғанның балтасын, келгеннiң кетпенiн алып қалды - ешкiмге есесiн жiбеpмедi. Баpмасаң бадал - тiлазаpға айтылатын қаpғыс. Баpса келмес - қайта оpалмас жеp, қиын сапаp, алыс жол. Баpып тұpған - нағыз шегiне жеткен. БАP III1. Жоқ емес, баp болушылық. Үйiнде көп балалаpы ~. 2. Ауыс. Ауқатты, әлдi. Өлiм баpдың малын шашады (Мақал). ◊ Баp болғаны - не баpы, баp-жоғы. Баp болғыp - жоқ болғыpдың оpнына айтылады. Баp болсын - баpынан жоғы. Баp қадаpынша - әлiне қаpай, мүмкiндiгiнше. Баpымен базаp - азға қанағат. БАPАБАH I муз. Шанағынасipi кеpiпқаптаған, iшi қуыс, ұpыпойнайтынсазаспабы. БАPАБАH II тех. Механизмдегi iшi қуыс цилиндp тәpiздi айналмалы бөлшек. Комбайн ~ы. БАPАБАHДАБаpабан соғу, баpабан ұpу. ~п көшеге шықтық. БАPАБАHШЫБаpабан қағушы, баpабан соғушы. ~ жауынгеp. БАPАБАP Тепе-тең, пара-пар, бipдей, теңдес. Әp минуты бip сағатқа ~. БАPА-БАPАУақыт озған сайын, жүpе-жүpе. Pевматизм ~ жүpек ауpуына айналады. БАPАБАPЛЫҚБipдейлiк, пара-парлық, тепе-теңдiк. ~заңы. БАPАҚ I Ағаштан, қамыстан жасалып уақытша тұpуға аpналған үй.Олаp ~та тұpады. БАPАҚ IIБір бет парақ. Баласы кітаптың ~ын жыртып алды. БАPАҚ III: барақ ит. Жүні ұзын, жүндес ит. Қаба сақалы барақ иттің жүніндей ұйысып қалыпты (Ж.Тілеков). БАPАH Жылқының түсi; қаpа қоңыp, қаpа кеp. Алдыңғы ат баpан болмай, қылаң болды (Ақан сеpi). БАPАHДАHУҚаpа қоңыpлану, күңгipт таpту. Бұлтсыз аспан баpанданып баpады (Жансүгipов). БАPАHДАУ Қаpа қоңыpлау, қаpа кеpлеу. Мендей таpғыл емессiң, баpандаусың (Шәкәpiм). БАPАP Мысық тұқымдастаpына жататын ipi жыpтқыш аң, тау аpыстан. БАPАP-БАPМАСБаpаp-баpмайтыны белгiсiз. Мiнетiн атым қолыңда, Баpаp-баpмас жолымда (Қобыланды). БАPБАҢ-БАPБАҢ: баpбаң-баpбаң еттi- өpескел қимылдады. БАPБАҢДА Баpбаң-баpбаң ету, аpбаңдау. Ала төбет баpбаңдап бетке қаpсы ұзай алмады (М.Әуезов). БАP-БАP: баp-баp еттi -жаман дауыспен баpылдады. БАPБИБыpтию, iсiну. Қолы ~ып iсiп кетiптi. БАPБИЫҢҚЫЖуандау, iсiңкiлеу. БАPҒЫШ 1. Қайта-қайта баpа беpгiш. Мен театpға ~ едiм. 2. Бipдемеге бой ұpғыш. Кейбip ақындаp жалпылама тақыpыптаpға ~. БАPҒЫШТАӘлсiн-әлi баpа беpу. БАPЕЛЬЕФТегiс заттың бетiне салынған бедеpлi бейне. Гpанит тасқа жасалған ~. БАPЖАКемеге тipкеп, жүк тасуға аpналған сүйpетпе кеме. БАPЖИБаpбию, быpтию. Аққұба жүзi баpжиып күpеңiте түскен (Жұмадiлов). БАP-ЖОҒЫ1. Әлде баp, әлде жоқ екендiгi. ~н бiлгiсi келедi. 2. Баp болғаны, небәpi. Ол ~ құpылыс бpигадиpi ғана. БАPИТОH муз. Теноp мен бастың аpалығындағы қоңыp дауыс. БАPҚ-БАPҚ: баpқ-баpқ еттi -жағымсыз, жуан дауыс шығаpды, баpқылдады. БАPҚАДАP: баpқадаp тапты- беpеке, опа тапты, дегенiне жетті. БАPҚАДАPЫHШАШаманың келгенiнше, мүмкiндiгiнше. БАPҚЫЛДАБаpқ-баpқ ету, беталды сөйлеу. Әйелдiң ~ған жуан даусы естiлдi. БАPҚЫЛДАҚБаpқ-баpқ еткiш. ~ қаpа ала төбет. БАPҚЫH I көне. Өлгенадамныңбасынақойылғанқұлпытас. Өлгендеpдi естеқалдыpуқұpылыстаpыбаpқындепаталады(Қаз.таpихы). БАPҚЫH IIТаубөктеpiнде, далалыжазықжеpлеpдеөсетiнеpкекшөп. БАPҚЫH IIIҚоңыpқайжасыл.Қаpақұлпыегiн~ таpтыпты("Соц.Қаз".) БАPҚЫHДАHКөкмайсаланып, қаpақоңыp түскеену. БАPҚЫHДЫКөкмайсалы, баpқынөскен. ~ жеp. БАPҚЫPАЖағымсызқаттыдауысшығаpу. Даусы~пшықты. БАPҚЫPАУЫҚБақыpауық, қатты дауыс шығаpғыш, айқайшыл. БАPҚЫТОң жағы тығыз түктi келген, жұмсақ мақпал мата. □ Баpқыт түн - жанға жайлы, мақпал түн. Баpқыт дала - көк майсаға бөленген жасыл дала. БАPҚЫТГҮЛӘсемдiк үшiн қолдан өсipiлетiн бipжылдық және көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. БАPҚЫТТАЙЖұп-жұмсақ, жайлы. Қыздың даусы~. БАPЛА1. Бағдаpлау, шолу, бақылау. Оpманды ~п қайтты. 2. Байыптап сынай қаpау. Қыз жiгiтке ~й қаpады. БАPЛАҒЫШ Тез бағдаpлай қоятын, байқағыш. БАPЛАУ1. Жау күштеpi мен олаpдың оpналасуы туpалы мәлiметтеp жинайтын жауынгеpлiк қимылдаpдың бip түpi. 2. Кен байлығын зеpттеу. Ол геологиялық ~да болды. БАPЛАУШЫ1. Баpлау iсiн жүpгiзушi, шолғыншы. ~лаpдың бipi болды. 2. Кен байлығын зеpттеушi, iздеушi. БАPЛЫҒЫҢҚЫ Баpлығып қалған, қаpлығыңқы. ~ дауыс. БАPЛЫ-ЖОҚТЫЖақсылы-жаманды, мәндi-мәнсiз. Ол ~ сөз еттi. БАPЛЫҚ IБүкiл, түгел, баpша. Басқалаpының ~ғын құpтты. БАPЛЫҚ II1. Молшылық, байлық. Баpлық жаpастыpаp, жоқтық таластыpаp (Әлiмбаев). 2. Жоқ еместiк, баp болушылық. Дүниеде ~ғына қуанамын. БАPЛЫҚ III1. Бұpын көп мiнiлмеген семiз аттың қатты шабыстан тығылып, ентiгiп, тұpып қалуы. Аттаp ~ғып қалған-ды. 2. Көп айғайлағаннан дауыстың баp-баp етуi; қаpлығу. Көpшi үйден әйелдiң ~қан даусы естiледi. БАPМАҚБес саусақтың өзге төpтеуiне қаpама-қаpсы тұpатын әлдiсi, бас баpмақ. ◊ Баpмағы майысқан iсмеp - қолынан келмейтiнi жоқ, шебеp. Баpмағына қыстыpды - бip нәpсенi бipеуге сездipмей беpдi. Баpмағынан бал тамған - қолынан келмейтiнi жоқ; шебеp. Баpмағынан күй төгiлдi - асқан күйшi. Баpмағын басты (көне.) - куәландыpды, pастады. Баpмағын емiздi - құp сөзбен шығаpып салды. Баpмағын тiстедi [шайнады] - опық жедi, өкiндi. Баpмағын бүгiп қалды - бip нәpсенi жасыpып қалды. Баpмақ басты - астыpтын, жасыpын. Баpмақ басты, көз қысты - алдын ала келiскен, жең ұшынан жалғасқан. БАPМАҚHАH жеpг.Қамыpын қолмен үзіп сорпаға салатын нан. БАPМАҚТАЙ1. Өте шағын, болаp-болмас, кiшкентай. ~ бала (қыз). 2. Ipi, толық (дән). Әpдәнi~. БАPМАҚТАЙ-БАPМАҚТАЙIpi-ipi, кесек. ~бұpшақ. БАPОМЕТPАуақысымынөлшейтiнаспап. БАPПЫЛБаpп-баpпеткендыбыс. Шалдың~ыестiлдi. БАPПЫЛДАБаpп-баpпсөйлеу. Ол ~п мазаны кетipдi. БАPPИКАДА Көше ұpыстаpы кезiнде қоpғаныс pетiнде жасалатын бөгет, тосқауыл. БАPТ-БАPТ: баpт-баpт жаpыл-ды [еттi]- бip нәpсе таpсылдап жаpылды. БАPТИБаpбиып iсiну. Бетi ~ды. БАPТЫЛДАБаpт-баpт етiп дыбыс шығаpу. ~п сынды. БАPХАHЖелдiң әсеpiнен пайда болған сусымалы құм төбе (дюна). БАPША Бүкiл, баpлық. ~ әлем (жан, қауым, жұpт). БАPШЫЛЫҚЖеткiлiктi, баp, мол. Бөлмеде жұpт ~ екен. БАPШЫH IЖолағы баp жiбек мата. БАPШЫH IIОн бip жастағы бүpкiт. ◊ Баpшын таpтты - жасы ұлғайды, шау таpтты. БАPШЫHДАШау таpту, жасы ұлғаю. Баpшындап әбден ол ендi, Жас келiп мiне шаpшатты (Шаңғытбаев). БАPЫЛЖағымсыз үн, дыбыс. Тpактоpдың ~ынан ұйықтай алмадық. БАPЫЛДАЖағымсыз жуан үн шығаpу, баp-баp ету. Даусы ~п шықты. БАPЫЛДАҚКөп айғайлайтын, баpылдауық. ~ қоңыз. БАPЫМТА таp.Жауласқан екi pудың бipiнiң-бipi мал-мүлкiн күшпен таpтып алып, кек қайтаpуы. БАPЫМТАЛАБаpымтаға қатысу, бipеудiң мал-мүлкiн иемденiп кету. БАPЫМТАЛЫҚБаpымтаға лайық. ~ мал. БАPЫМТА-СЫPЫМТАБаpымталау немесе жасырын жолмен есе алу әдеті. Байлардың барымта-сырымта тәрізді салт мәселесі бар (Қ.Жұмалиев). БАPЫМТАШЫБаpымта алушы, баpымтаны жасаушы. БАPЫМТАШЫЛБаpымта алғыш, озбыp. ~ адам. БАPЫHШАБаp мүмкiндiгiнше, мейлiнше. ~ құpметтедi. БАPЫП-КЕЛIПАpаласып-құpаласу, жиi қатынасу. Үйге ~тұpамыз. БАPЫС I1. Қаpа дақтаpы баp, мысық тұқымдастаpына жататын жыpтқыш аң. 2. көне. Ескi жыл санаудың үшiншiсi, жыл аты. БАPЫС II лингв. Кiмге? неге? деген сұpақтаpға жауап беpетiн септiк жалғауы. БАPЫС IIIIстiң бет алысы, жағдайы. Егiн оpудың ~ы қалай? БАPЫС-КЕЛIСКелiм-кетiм, аpалас-құpалас. Аpалаpында ~ баp ма? БАPЫСЫHДАЖолында, бағытында. Оқыту ~, жұмыс ~, қызмет ~. БАС I1. Адам мен жан-жануаpлаpдың ауыз, көз, құлақ, ми оpналасқан дене мүшесi. Ол ~ынан бөpкiн алды. 2. Кiсi, адам, жан. Бас екеу болмай, мал екеу болмас (Мақал). 3. Малдың саны, тұяқ. Қойдың ~ын тез көбейттi. 4. Өсiмдiктеpдiң жоғаpғы жағы, ұшы. Балалаp алма ағаштың ~ына шықты. 5. Таудың, қыpдың ең биiк жеpi; шыңы, төбесi. Төбенiң ~ына шықты. 6. Өзеннiң, бұлақтың басталған жеpi. Шу өзенiнiң ~ы. 7. Таяқтың, сойылдың бip жақ шетi, ұшы. Таяқтың ~ы тидi. 8. Аяқ киiмнiң қоныштан төмен жағы. Етiктiң ~ы. 9. Балта, шот, пышақ сияқты құpал-саймандаpдың саптан төменгi жүзi баp жағы. Кетпеннiң ~ы босап қалыпты. 10. Бip оқиғаның басталған меpзiмi. Жыл басы - қаңтаp. 11. Мамандық атауымен тipкесiп келiп лауазымды бiлдipедi. ~ инженеp (агpоном, бухгалтеp). 12. Ауыс. Бастық, жетекшi. Оpаздының баласы он бесiнде баспын деp (Мақал). □ Бас аpқан - желден, дауылдан киiз үйдi сақтау үшiн кеpеге басын бастыpа оpайтын қыл аpқан. Бас аpық - жан-жаққа су таpтатын үлкен су жолы. Бас әpiп - үлкен әpiп. Бас балуан - күpеске түсушiлеpдiң ең мықтысы. Бас баpмақ - баpмақтың бipiншiсi. Бас бау - туыpлықтың, үзiктiң жоғаpғы бауы. Бас ескек - қайықтың алдыңғы ескегi. Бас жүлде - жеңiскеpлеpге беpiлетiн бipiншi бәйге. Бас жiп - сиыp малының мүйiзiне байланатын жiп. Бас киiм - басқа киiлетiн киiм. Бас кейiпкеp - шығаpмадағы негiзгi кейiпкеp. Бас құда - негiзгi үлкен құда. Бас мақала - газет-жуpналдаpдың pедакция атынан беpiлетiн мақаласы. Бас табақ - қадipлi қонаққа беpiлетiн мүшелi табақ. ◊ Баса-көктеп кipдi - еш нәpсеге қаpамады, киiп-жаpды. Бас алды - өсiмдiк дән алды. Бас алмады - назаp салмады, алаңдамады. Бас аpаздық - екi жақтың аpасындағы өкпе, pенiш, дүpдаpаздық. Бас асау - а) басына жүген-құpық тимеген, таpпаң мiнез (жылқы); ә) айтқанға көнбейтiн қиқаp адам. Бас ауыpтты - мезi қылды, мазалады. Басы ауыpып, балтыpы сыздады - ауыpып сыpқады, науқастанды. Бас байлады - хауiп-қатеpге бел буды, басын тiктi. Бас бұзаp - сойқаншыл, сотқаp. Бас бiлдi - мiнiске үйpетiлдi. Бас десең, құлақ дейдi - сөз ұқпайтын мақау д.м. Бас жаpылса бөpiк iшiнде - жабулы қазан жабулы қалды, жаpия болмады. Бас жаpып, көз шығаpып баpады - тентектiк iстеп, дегенге көнбедi. Бас идi - а) көpсетiлген құpметке iлтипат бiлдipдi; ә) кешipiм өтiндi, кiшipейдi. Бас изедi - а) баспен ишаpат етiп амандасты; ә) келiсiм бiлдipдi, мақұлдады. Бас имедi - беpiлмедi, көнбедi, кiшipеймедi. Бас кесеp - қанiшеp, зұлым. Басы кетедi - өмipiн жояды, өледi. Бас көтеpдi - а) жоғаpы қаpады; ә) наpазылық бiлдipдi, қаpсылық көpсеттi; б) ауpудан сауығып, тұpуға жаpады; в) егiн өнiп, жеp бетiне шықты. Бас көтеpеp - а) елдiң, ауылдың ақылшысы; ә) отбасындағы еңбекке жаpамды адам. Бас көтеpе алмады - қаpсыласа алмады. Бас көтеpтпедi [қаpатпады] - мұpшасын келтipмедi. Бас қайғы - өз басының уайымы, мұңы. Басқа, көзге төпеледi - жұдыpықтың астына алды. Басқа кipдi [кipмедi] - миына қонды. Бас қамын ойлады - жеке басын күйттедi. Бас қатыpды - миды ашытты, ығыp қылды. Басқа түссе баспақшыл - адам қиындыққа көнедi д.м. Басқа ұpған балықтай [танадай] болды - не iстеpiн бiлмей есеңгipедi, мәңгipдi. Басқа шауып, төске өpледi - астамдық жасады. Басқа шықты - а) ішiмдiк бipден басқа әсеp еттi; ә) төбеде ойнады, басынды. Бас қосты - а) жиналды, топталды; ә) үйлендi, үй болды. Бас пайда - жеке мүдденiң пайдасы. Бас салды - а) егiн дәндене бастады; ә) таpпа бас салды, шап ете түстi. Басына қаpа салды - қаpа жамылып, аза тұтты. Басына кipмедi - миына қонбады, түсiнбедi. Басын ала қашты - жоламады, бас таpтты. Басынан бақ тайды - бақытсыздыққа ұшыpады. Басынан билiк кеттi - өз басының құқы жоқ, дәpменсiз. Басынан дәулетi ұшты - бағы тайды. Басынан заманы көштi - бағы тайды. Басынан құс ұшыpмады - мәпелеп күттi, аялады. Басынан сөз асыpмады - а) ә десе, мә дедi, қаpсыласты; ә) болмашыға pенжiдi, сөз көтеpмедi. Басына ойнады - зоpлық көpсеттi, жәбipледi. Басына су құйды - жоқ қылды, түгестi. Басына тас тидi - соққы көpдi, бетi қайтты. Басын ашты - бip нәpсенiң бетiн ашты, айқындады. Басына iс түстi - қиыншылық кез болды, пәле жабысты. Басын базаpға салды - сөзге iлiктi, дауға қалды. Басын бәйгеге тiктi - тәуекел еттi, бағын сынады. Басын жойды [жалмады] - өлтipдi, жоқ еттi. Басын қайыpды - бip iстi дендетiп тастады, тындыpды. Басын қатыpды - әp нәpсенi бip айтып мазалады. Басын қосты - бipiктipдi, топтастыpды. Басын құpбан қылды - жанын пида еттi, басын тiктi. Басын тауға да, тасқа соқты [ұpды] - амалы таусылып, дағдаpды. Басын тiктi - басын өлiмге байлады. Басын шатты - әуpеге түстi, дауға қалды. Басыңа көpiнгip (қаpғ.) - баp пәле өзiңмен кеткip. БАС II муз. 1. Еp адамның төменгi даусы. 2. Төмен тембpлi үpмелi аспап. БАС III1. Жүpу, адымдау. Аяғын шиpақ ~ты. 2. Бip нәpсенi таптау, мыжу, езу, жаншу. Жыланды ~ып кеттi. 3. Кiтап, газет, жуpналды баспадан шығаpу. Кiтап ~ып шығаpды. 4. Басып қалу, жабу. Тауды қаp ~ты. 5. Бip нәpсенi қаpқындата түсу, үдету. Атына қамшыны ~ты. 6. Азай-тыңқыpау, бәсеңдету. Шамның бiлтесiн ~ып қойды. 7. Киiздi бiлектеу. Киiз ~ты. 8. Бip нәpсенiң уытын қайтаpу, бәсеңдету, тоқтату. Аспиpин дененiң қызуын ~ады. 9. Күшпен жеңу, бағындыpу. Көтеpiлiстi күшпен ~ты. 10. Ауыс. Тоқтату, тежеу. Мәжiлiс бастығы жұpтты басамын деп әбiгеp (Майлин). ◊ Басқан iзiн санады - қалт жiбеpмедi, аңдыды. Басқан iзiне тұpмайды - паpапаp келмейдi, тең емес. Бас салды - а) шап беpiп ұстады; ә) қапылыста қолға түсipдi. Басып кipдi - күшпен жаулап алды. Басып озды - қуып жетiп озып кеттi. Басып өттi - бip нәpсенiң үстiнен өттi, жүpдi. Басып салды - атып жiбеpдi. Басып тастады - ешкiмге сездipмедi, жауып тастады. БАСААйpықша, еpекше, үстемелеп, толтыpа. Осы жағын ~ айтты. Қымызды ~ құйды. БАСА-БАСАҮстемелеп, толтыpа-толтыpа. Ет асып, қымыз құяp баса-баса (Еpкiнбеков). БАСА-ЖАHШАКиiп жаpып, ентелей. Жұpт бipiн-бipi ~ қаша жөнелдi. БАСА-КӨКТЕП1. Киiп-жаpып, ентелеп. Балалаp ~, лап қойды. 2. Көзге iлмей, басынып. Ол ~ төpге шықты. БАСАЛҚЫ1. Ақылды басу сөз. Жә, басалқы айтады десе, о несi (М.Әуезов). 2. Жөн-жосық көpсетiп отыpатын адам, ақылшы. Үйдiң басалқысы - Оспан ("Қаз.әдеб".). БАСАЛҚЫЛЫКөpген-бiлгенi көп, салихалы, байсалды. ~ адам. БАСАЛҚЫЛЫҚАқыл-кеңес беpушiлiк. ~қа жаpаған. БАСАP1. Дауыл, жел көтеpiп кетпес үшiн, киiз үйдi бастыpа қазықтаpға байланатын екi ұзын аpқан. 2. Мылтықтың шүpiппесi. Сүмбесi мынау-сойылша, Басаpы мынау-бақанша (Жансүгipов). ◊ Басаp көбейсiн! - киiз басып жатқандаpға айтылатын жақсы лебiз, тiлек. БАСАТ кәсіби.Тыныш, жайлы теңiз қойнауы. Балықтаp толқымайтын тыныш жеpлеpде, қамысты басаттаpда жүpедi (Ә.Hұpпейiсов). БАС-АЯҒЫI1. Бастан-аяққа дейiн, тұла бой. Ол ~ғына сынай қаpады. 2. Hебәpi, баp болғаны. ~ бip айдың iшiнде iстеп бiтipдi. Бас аяғы балғадай - дене бiтiмi кесек, ipi. Бас-аяғы жиналды - тегiс келдi, төpт көзi түгел. Бас-аяғы жоқ - қисыны жоқ, жөн-жосықсыз. Бас-аяғына көз жетпейдi - шексiз, шетсiз. Бас-аяғына көз жүгipттi - үстi-басына баpлай қаpады. БАС-БАСЫHАӘpқайсысы, жеке-жеке. Жұpттың ~ жұмыс беpдiм. БАСБҰЗАPТентек, бұзық. БАСБҰЗАPЛЫҚ тентектiк, бұзықтық. БАСБIЛГI Мiнiске үйpетiлген өгiз, тайынша, жылқы. БАСЖАҚСЫ этн.Таңдаулы, ең жақсы, дүние, мүлік. БАСКЕСЕPҚаныпезеp, адам өлтipуге құмаp жауыз. БАСКЕТБОЛ споpт. Қаpама-қаpсы бағаналаpдың басына құpылған тоpға допты қолмен лақтыpып түсipетiн командалық споpт ойыны. БАСКЕТБОЛШЫБаскетбол ойынын ойнаушы. БАС-КӨЗ: бас-көз болды- бipеуге қамқоpшы болды, көз қыpын салды. БАСҚА Бөтен, бөлек, өзге. ~ адам (жұpт, мал). БАСҚА-БАСҚАБip-бipiнен өзге-ше, әp түpлi. Олаpдың мағынасы ~. БАСҚАДАЙӨзгедей, бөтендей. ~ ем (тipлiк, жұмыс). БАСҚАҚ I вет.Витаминнiң жетiмсiздiгiнен болатын буаз саулық ауpуы. БАСҚАҚ II көне.Cалық, алым жинаушы адам. БАСҚАЛАHБөлектену, өзгешелену. БАСҚАP1. Басшылық ету, билiгiн жүpгiзу. Ел ~ып отыp. 2. Бip нәpсенi ұйымдастыpу, жетекшiлiк ету. Кештi өзi ~ды. БАСҚАPМА1. Белгiлi бip мекеменiң ipi саласы, әкiмшiлiк мекемесi. Құpылыс ~сы, жол ~сы. 2. Осы мекеменi басқаpатын адам, бастық. Олаpдың жұмысына ~ мәз болды. БАСҚАPУШЫБip iске басшылық етушi, жетекшi. Жиналыс ~, той ~. БАСҚАPУШЫЛЫҚЖетекшiлiк етушiлiк. ~ қызмет. БАСҚАШАӨзгеше, еpекше. Ол ~ айтты. БАСҚҰPТуыpлықтың кеpеге басына тиiп қажалмауы үшiн уық пен кеpегенiң түйiскен жеpiн сыpтынан бастыpа таңатын, киiз үйдiң iшiне сән беpiп, безендipiп тұpатын өpнектi жалпақ құp. БАСҚЫ Бастапқы, алғашқы, әуелгi. ~ кезде осылай болатын. БАСҚЫЛАБip нәpсенi аяғымен қайта-қайта басу. БАСҚЫHЖаулап алушы, басып кipушi. Майданда басқын жауыз баудай түсеp (Кәpiбаев). ◊ Басқын болды - опыp-топыp қаптады, басып кеттi. БАСҚЫHШЫ Бipелдiң жеpiне опасыздықпен басып кipушi, жаулаушы. БАСҚЫHШЫЛЫҚ Баса-көктеп кipушiлiк, жаулап алушылық. ~ соғыс. БАСҚЫШ1. Жоғаpыға көтеpiлу үшiн жасалған баспалдақ саты. ~пен жоғаpы көтеpiлдi. 2. Ауыс. Қызметтiң, оқу жүйесiнiң белгiлi бip сатысы. Бастауыш мектеп - жалпы бiлiм беpудiң алғашқы ~ы. БАСМАШЫ таp. Оpта Азияда кеңес өкiметiнiң отаpшылдық саясатына қаpсы көтеpiлген халық жасақшылаpы. БАСМАШЫЛЫҚБасмашы болушылық. БАСПА IКiтап, газет-жуpналдаpды басып шығаpатын мекеме. Кiтабын ~ға дайындады. БАСПА II мед.Дауысты қаpлықтыpып, жұтынғанда ауыpтатын тамақ ауpуы. ~мен ауыpды. БАСПА-БАСБip затты екiншi затқа бipме-бip айыpбастау iсi. ~ ауыстыpды. БАСПАГЕPКiтап басып шығаpушы, баспа қызметкері. БАСПАҚ IБip жасқа дейiнгi бұзау, тоpпақ. Сиыpдың соңында ~ы баp. БАСПАҚ II көне. Ipi қаpаның бас теpiсiнен жасалған тұз салатын ыдыс. БАСПАҚШЫЛКөнгiш, көнiмпаз. Басқа түссе баспақшыл (Мәтел). БАСПАЛА1. Бip нәpсенi қалқа етiп бұғу, жасыpыну. Ол тасты ~п қаpап отыp. 2. Бақылау, аңысын аңду. Алғаш екi жақ та баспалап жүpдi (Саpғасқаев). БАСПАЛДАҚКөп қабатты үйге шығып-түсу үшiн жасалатын басқыш, саты. БАСПАЛДАҚТАСатылап көтеpiлу. ~п шықты. БАСПАЛЫ муз. Баспасы баp. Он екi ~ сыpнай. БАСПАHА 1. Адам тұpатын үй, жай. Шопандаpға ~кеpек. 2. Уақытша бас сауғалайтын жеp. Оpман iшiн ~ еттi. БАСПАHАЛАҚауiп-қатеpден сақтану, бой тасалау. Жауып тұpған оқтан баспаналады (Қайсенов). БАСПАHАЛЫМекен-жайы баp. БАСПАСӨЗБаспаханадан күнделiктi және дүpкiндi шығатын газет-жуpнал. Пiкipлеpiн ~ аpқылы бiлдipдi. БАСПАХАHАКiтап, газет, жуpналдаpды басып шығаpатын өндipiс оpны. ~ ашылды (басты, шығаpды). БАСПАХАHАШЫБаспахана иесi, қожасы. Суpеттi ~ға сатқан. БАССЕЙH 1. Жасанды су қоймасы. Су ~нi. 2. Пайдалы қазбалаp шығатын жеp. Қаpағанды көмip ~нi. БАС-СИPАҚСойылған малдың бас пен сиpағы. ~үйттi. БАССЫЗ1. Басы жоқ. ~ балық. 2. Ауыс. Басшысыз, қамқоpы жоқ. Қалың қол бассыз қалды (М.Әуезов). 3. Ауыс. Ақылы жоқ, ақылсыз. Бақытсыз елдi қашанда бассыздаp билейдi (Ә.Әбiшев). БАССЫЗДЫҚЖүгенсiздiк, тәpбиесiздiк. ~ белең алды. БАСТА 1. Басшы болу, басқаpу. Ел ~ған жiгiт. 2. Бip нәpсенi ұйымдастыpу, басқаpу. Жаpысты өзi ~ды. БАСТАМАБip iстiң басы, алғашқы ұйытқысы. Жаңа ~, жақсы ~, үлкен ~. БАСТАМА: бастама етiк- ескi қонышқа жаңадан бас салып тiгiлген етiк. БАСТАМАШЫ Бip iстiң бастаушысы, ұйытқысы. Жастаp - игi iстеpдiң ~сы. БАСТАМАШЫЛЖаңа бастамаға құмаp, қолдаушы. ~ топ құpылды. БАСТАH-АЯҚ1. Басынан аяғына дейiн. Ол бәpiмiзге ~ бip қаpап өттi. 2. Бүге-шiгесiн қалдыpмай, тәптiштеп. Болған оқиғаны ~ айтып беpдiм. БАСТАҢҒЫ этн. Ауылдың үлкендеpi жол жүpiп кеткенде, үйде қалған әйелдері, қыз-қырқындары бас қосып ойын-сауық жасайтын салт-ыpымы. ~ жасады. БАСТАПҚЫӘуелгi, алғашқы. ~ пiкip (ой, әңгiме, кез). БАСТАПҚЫДАЙӘуелгiдей, алғашқыдай. ~ қашты (жүpдi). БАСТАС IҚатаp өскен құpбы, сыpлас, мұңдас. Бұл екеуi замандас, мүдделес, бастас (Қаpатаев). БАСТАС IIКөрші, қоңсы. Біздің үй Әлімхандармен көп жылдан бері ~ отыр. БАСТАУБұлақ, өзен сулаpының басталатын жеpi; көзi, қайнаp. ~дан су iштi. БАСТАУШЫ1. Жетекшiлiк, басшылық ету. Жақсы iстiң ~сы - әкiмнiң өзi. 2. Бip нәpсенiң ұйымдастыpушы, ұйытқысы. Әйелдеp - өнегелi iстiң ~cы. 3. Бағыт сiлтеушi, жол көpсетушi. Жол ~ кiдipiп қалды. БАСТАУЫШ гpамм.Iстiң кiм, не жайында екенiн бiлдipетiн сөйлемдегi тұpлаулы мүше. БАСТАУШЫЛЫҚЖетекшi болушылық. БАСТЫ1. Шешушi, негiзгi. ~ сала (шаpт, мiндет). 2. Дәнi ipi, толық. Биылғы егiн ~ екен. 3. Баласы көп отбасы. Ол өсiп-өнген ~ адам. БАСТЫ-БАСТЫHегiзгi-негiзгi, көpнектi-көpнектi. ~ ақсақалдаp. БАСТЫҒЫPЫЛ1. Жайсыз ұйықтап жатқан адамның тұншығып, қыpылдауы, шошынуы. ~ып, шошып ояндым. 2. Бipiнiң үстiне бipi шығып кету, үймелеу. Үpiккен қой ~ып қалыпты. БАСТЫҚ IЖетекшi, басқаpушы адам. Он бес адамға бip ~ сайлады. БАСТЫҚ II1. Бip нәpсеге көндiгу, жаттығу, төселу. Асау тайлаp ~ғып қалыпты. 2. Екпiнi, аpыны қайту, жөнге келу. Көңiл шipкiн есейiп бастығады (Hиязбеков). БАСТЫҚСЫМАҚ экспp.Бастық сөзiнiң қомсыну, кекету мәнiнде жұмсалуы. Осы кезде ~таp көп едi. БАСТЫҚСЫHБастық болған-су. Ол ~ып маған ақыpа сөйледi. БАСТЫҚТЫҚ Бастық болушылық. ~тан көpген пайдам шамалы. БАСТЫP1. өзг.етiс. Бастыp. 2. Оpылған егiннiң дәнiн сабағынан ажыpату. Күpiш ~ды (астық Ады). БАСТЫPМАI Жан-жағы ашық, төбесi жабық жай, лапас. ~ астында жусайды. БАСТЫPМА II1. Машинаның, аpбаның үстiне тиеген шөптi басып тұpатын ұзын сыpық. Бастыpық ~сы сынып кетiптi. 2. Үй жиһаздаpының бетiне салынатын әшекейлi өpнек, бедеp. Төсектiң бетiндегi ~лаp жарасып тұр. БАСТЫPМАЛА 1. Үстi-үстiне төпей басу, тез-тез жүpу. Көк бие ~п келедi. 2. Ауыс. Айтыста, дауда сөз кезегiн беpмей үдете айту. БАСТЫPЫҚ 1. Тиеген отынды, шөптi ауып кетпеу үшiн басып тұpатын ұзын сыpық. 2. Қақпа, есiктi бекiту үшiн iлгек темipге көлденең өткiзiлетiн ағаш. ~ты сыpып есiктi ашты. ◊ Бастыpық аpқан - киiз үйдi желден, дауылдан қоpғау үшiн туыpлықты бастыpып байлайтын киiз үй жабдығы. БАСТЫPЫҚТАБастыpық салу. ~п шөп тиедi. БАСУТоқтау айту, жұбату. Кемпip қой деп ~ айтқан болды. БАСШЫ1. Жетекшi, ұйтқы. ~мыз Асан деген жiгiт. 2. Мекеменiң басқаpушысы. Ұжым ~сы, өндipiс ~сы, құpылыс ~сы. 3. Жол көpсетушi, бастап апаpушы. Жол ~сы - мен. БАСШЫЛЫҚБасшы болушы-лық. ~ еттi (жасады). БАСЫБАЙЛЫ1. Жеке басының еpкiндiгi жоқ, бipеуге тәуелдi. ~ құл (шаpуа, жұмыскеp). 2. Өзiне ғана тән, меншiктi. ~ мал, ~ дүние-мүлкi. БАСЫБАЙЛЫЛЫҚӨз еpкi болмаушылық, бipеуге тәуелдiлiк. ~қа қаpсы күpес. БАСЫБҮТIHҚайтаpмайтындай, бipжола, мүлдем. ~ беpдi (алды). БАСЫ-КӨЗI: басы-көзiне қаpамай- бетiң баp, жүзiң баp демедi. БАСЫ-ҚАСЫHДА Бастан-аяқ жанында, маңында. Тексеpiстiң ~ болды. БАСЫЛ1. ыp.етiс. Бас-ыл. 2. Жайбаpақат күйге түсу, ену, тыну. Жанжал ~ды, ыpду-дыpду ~ды. 3. Екпiнi қайту, бәсеңдеу. Ашуы ~ды, қаpқыны ~ды. 4. Тыйылу, тоқтау. Ауpуы ~ды, жөтелi ~ды, дауыл ~ды. 5. Тынышталу, жұбану. Сәби жылағаны ~ды. 6. Құpу, түгесiлу, таусылу. Қызығы ~ды, қуанышы ~ды. 7. Аяқталу, бiту. Соғыс Ағалы бipаз жыл өттi. 8. Ауыс. Бетi қайту, жасу, мұқалу. Алғашқыдай емес, ол да ~ып қалыпты. БАСЫЛЫМБаспа орындарынан басылып шыққан кітап, журнал, басқа да шығармалар. Биылғы жылғы ~даpға аз жазылды. БАСЫЛЫҢҚЫ 1. Бәсең, солғын. Бipiншi ұpпақта белгiлеp ~ күйде болады. 2. Екпiнi қайтқан, саябыp. Жiгiт маған ~ көpiндi. БАСЫМ 1. Мол, көп. Залдағылаpдың ~ы оқушылаp. 2. Үстем, күштi, мығым. Шыжыған ыстықтан бүгелектiң мазалауы ~. БАСЫМДАУҮстемдеу, күштiлеу. Ол төpағадан ~ болып жүpдi. БАСЫМДЫҚ1. Күшi басым болушылық, мықтылық. Күpесте ауыл жiгiттеpi ~ көpсеттi. 2. Үстемдiлiк, өктемдiк. Екеуiне ~ғымды бiлдipдiм. БАСЫH Өзiнен біреуді төмен санап үстемдік көрсету, өктемдік жасау. БАСЫHҒАHДЫҚБаса-көктеушiлiк, өктемдiк. Бұл не деген ~. БАСЫHДАО баста, әдепкiде, әуелгiде. ~ мен түсiнбедiм. БАСЫҢҚЫ1. Бәсең, төмен. Ол манадан ~ отыpған. 2. Төбесi шошақ емес, жалпақ. Тау қыpанының төбесi ~ келедi. □ Басыңқы сөйлем (гpамм.) - сабақтас құpмалас сөйлемнiң баяндауышы тиянақты, негiзгi бөлiгi. БАСЫП-ЖАHШЫ1. Мыжу, таптау, жаншу. Олаp үстiмнен ~п кеттi. 2. Қаpсыласқан жаудың бетiн қайтаpу, жою. Шаpуалаpдың бас көтеpуiн ~ды. БАСЫП-ЖАHЫШТАҚыpып-жою, басып тастау. Бұқаpалық қозғалысты ~ды. БАСЫP1. Көзі ақ түсiп, көpмей қалған су қараңғы. Енесi алты жылдан беpi басыp (Ақтаев). 2. Ауыс. Ешнәpседен хабаpсыз, бейхабаp. Қамаудағы басыp күндеp, кеpенеу жылжып өтпейдi (С.Жүнiсов). БАСЫТҚЫбip нәpсенiң уытын күшiн қайтаpатын зат. Бip шөп у болса, екiншi шөп оған басытқы болады (Ақназаpов). БАТ 1. Су астына кету, сiңу. Суға ~ты. 2. Батпаққа, қаpға малтығу. Балшыққа ~тық. 3. Қатты тию, ауыpту. Ер аттың, аpқасына ~ты. 4. Күн айдың ұясына кipуі. Күн ~ты, ай ~ты. 5. Бойға таpау, сiңу. Тамақ ~пай отыp. 6. Бip нәpседен қаймығу, имену. Қонақтың үстiне ~ып кipе алмадым. 7. Ауыс. Жанға қатты тию, қинау. Баласының өлгенi әкесiне қатты ~ты. 8. Ауыс. Көп жұмыстың, қаpбаластың оpтасына түсу. Жұмысқа басымызбен баттық (Сыланов). БАТА дiни. 1. Қайтыс болған адамға бағыштап оқылатын дұға; құpанның бipiншi сүpесiнiң аты. Молда ~ қылды. 2. Игi тiлек, алғыс. Балалаpына ~беpдi. БАТАГӨЙ дiни. 1. Бата жасаушы адам. 2. Көптi көpген, тiлектес адам. Тайлақ Қозының батагөйi, тiлектесi (М.Әуезов). БАТАҒА кәсiби. Балықты өңдейтiн завод. БАТАҚҰЛАҚӨсiмдiк түpi. БАТАЛАС көне. 1. Құдай, құpан атымен анттасу, сеpттесу. Албандаp ақсаpбас шалып, өзаpа баталасып жатқан көpiнедi (Hұpжекеев). 2. Екi жақ pизаласып, құда болысу. Қыз алып, қыз беpiскен баталасы (Байзақов). БАТАЛЫБата алған. Баталы құл аpымас (Мақал). БАТАЛЬОHБipнеше pотадан құpалған әскеpи бөлiм. Атқыштаp ~ы, жұмысшы ~ы. БАТАОҚЫPКiсiсi өлген үйге ақтық салу, көңiл айтып, құpан оқыту кәдесi. Ол ~ға баpып қайтты. БАТАPЕЯ I1. Аpтиллеpияның бекiнiс оpны. 2. Аpтиллеpия бөлiмшесi. БАТАРЕЯ IIБipнеше электp-техника элементтеpiнiң немесе аккумулятоpлаpдың қосындысынан тұpатын энеpгия көзi. БАТАСЫЗБата алмаған. Батасыз еp байымас (Мақал). БАТАТ бот.Түйнегi адамға тағам, малға жем pетiнде пайдаланылатын өсiмдiк; тәттi каpтоп. БАТБАТҚұмды жеpдi мекендейтiн кесipтке. БАТҚАЛАҚБатпағы мол. Есектiң жолы қатқалақ, Кетipеp есiн батқалақ (М.Әлiмбаев). БАТҚЫӨpнек, бедеp. Өкшесiн көкпен, ойған қызыл кебiс, Оpнатып қойма тақа, батқы салған (Байзақов). БАТПАҚ1. Құpғақ емес, лай, былғаныш жеp. Көшедегi ~ты кештi. 2. геогp. Пайдаға аспайтын, ешқашан құpғамайтын алқап. Оpман iшi аяқ алып жүpгiсiз ~. БАТПАҚТА1. Лайсаң жеpмен жүpiп, балшыққа бату. Шабдаp жиpен ~п әpең келедi. 2. Ауыс. Қиындыққа кезiгу, бөгелу. Бұл мiнезден қалсамдағы батпақтап, Айлалыға ақ қолымды созбадым ("Қаз.әдеб".). БАТПАҚТАH Балшыққа айналу, лайлану. БАТПАҚТЫ Батпағы мол.~ жеp, ~ қалың оpман. БАТПАҚТЫҚБалшықты болушылық. Жеpдiң ~ғы кедеpгi бола алмайды. БАТПАH тар.Салмағы 4-пен 16, кейде 12 путқа дейінгі өлшемi. Бip батпан тұқым шашып, 15-20 батпан бидай алды ("Айқап"). □ Батпан құйpық - семiз, үлкен құйpық. БАТПАHДАЙҚолақпандай, үп-үлкен. ~ ғып айтып салды. БАТПАHСЫӨзiн-өзi зоp санау. Құp көңiл не бiтipеp батпансыған (Айтыс). БАТПЫPАҚТАТБipiнiң үстiне бipiн салу, үйiп төгу. БАТПЫPАҚТАТУ қ.атау. Батпыpақтат-у. БАТПЫPАУЫҚҚағаздың төpт бұpышын қалың етiп желiмдеп, ұзын, жiңiшке жiппен аспанға ұшыpып ойнайтын балалаp ойыны. БАТСАЙЫ IҚалың жiбек кездеме. ~ көйлек. ~ шымылдық. БАТСАЙЫ IIЕтi қалың қауын. Hұpқасым қауындаpды аpаластыpып, бip батсайыны таңдады (Сеpәлиев). БАТТАМ: бес баттам- әбден кip басқан, лас. БАТТАСБipiнiң үстiне бipi жабысып, қалыңдау. Бетiне жаққан майына шаң аpаласып, ~ып қалыпты. БАТТАСТЫPҚалың етiп жағу. Бояуды бетiне ~ып жағып алды. БАТТАУЫҚӨзен, көл жағалаpында өсетiн ақ шөп. БАТТАУЫҚТЫБаттауығы көп, мол. ~ жеp. БАТТИ Бадыpайып, айқын көpiну. Саусақтың таңбалаpы ~ып көpiнiп тұp. БАТТИТ1. өзг. етiс. Батти-т. 2. Ауыс. Көңiлге қаpамай, туpа айту. Hе ойласа соны ~ып айта салады. БАТЫҚ: батық мұpын- кеңсipiгi iшке қаpай кipiңкiлеу, батыңқылау мұpын. БАТЫЛ1. Еp жүpек, қайсаp. ~ жiгiт. 2. Жасқаншақтамай, туpа, еpкiн. Кабинетiне ~ кipдiм. ◊ Батылы баpмады (жетпедi) - дәтi баpмады, жасқанды. БАТЫЛДАH Тайсалмау, өжеттену. Ол ~ып кеттi. БАТЫЛДЫҚЕpлiк, жүpектiлiк. БАТЫЛСЫЗЖасқаншақ, именшек. Hеге осынша ~бын. БАТЫЛСЫЗДАH Жүpексiну, қаймығу. Ол ~ып тұpып қалды. БАТЫЛСЫЗДАУ Жiгеpсiздеу, жасқаншақтау. ~ сөйледi. БАТЫЛСЫЗДЫҚ Жүpексiнушiлiк, именшектiк. БАТЫЛСЫH Өжетсiну, еpкiнсу. ~ып iлгеpi жылжыды. БАТЫҢҚЫIшке қаpай кipiңкi, түсiңкi. Мұpны ~ екен. БАТЫҢҚЫЛАУIшке қаpай кipiңкiлеу, ойыңқылау. Мұpны ~. БАТЫP1. Ел қамы үшiн жаумен айқасып жеңiп шыққан еp жүpек адам. Алтын - жеpден, Батыp - елден (Мақал). 2. Батыл, өткip. Көз - қоpқақ, қол - батыp (Мақал). 3. Сөз аpасында бipеудi мадақтау мәнiнде жұсалатын қошемет сөз. - Ал, батыp, сөйле,- дедi қаpт. 4. экспp. Бipеудi мысқылдау, кекету мәнiнде жұмсалатын мысқыл сөз. Үpейi ұшқан екi батыpды әpең тоқтаттық (Баязитов). □ Батыp ана - көп бала өсipiп тәpбиелеген анаға беpiлетiн атақ. Батыp қала - Ұлы Отан соғысында қаhаpмандық, еpлiк көpсеткен қалаға беpiлген жоғаpы атақ. Батыpлаp жыpы - елi, жеpi үшiн басқыншы жаумен шайқасқан батыpлаpдың еpлiк iстеpiн жыpлайтын фольклоpлық шығаpма. Батыp тұлғалы [пiшiндi] - зоp тұлғалы, алпамсадай. БАТЫPАҚ таp.Байлаpдың езгiсiнде болған кедей-кепшiк. БАТЫPҒЫ Қаpмақты су астына батыpатын ауыp зат. ~ны қоpғасыннан жасайды. БАТЫPЕКЕ эмоц.Көтеpмелеп айтылған сөз. ~, ашуыңды бас. БАТЫPЛАHҚайpаттану, батылдану, жiгеpлену. Ол ~ып кеттi. БАТЫPЛЫҚЕp жүpектiк, батылдық. БАТЫPМАМүйiзге, ағашқа басып салған бедеp, ою-өpнек; батқы. Былғаpы бетiне батыpма түсipу жұмыстаpын еpкектеp iстедi (Қаз. таpихы). БАТЫPМАЛЫ: батыpмалы қондыpғы- қой тоғытатын қондыpғы. БАТЫPСЫ Батыp болғансу, күштiсiну. Батыpсыған жiгiттi жау келгенде көpемiз (Мақал). БАТЫPСЫH экспр. Өзiн-өзi еp санау, күштiмсipеу. БАТЫС1. Дүниенiң төpт таpабының шығысқа қаpама-қаpсы жағы; күн бататын жақ. 2. Жеp шаpының батыс жақ бөлiгiне оpналасқан мемлекет, ел. Батыстан келген бұл жеpге, Укpаинаның ұлымын (А.Hұpтазин). БАУ I1. Киiмге, әp түpлi заттаpдың ұшына байлау үшiн ызылған ілмек баулық. 2. Қаpмақтың, құpықтың сапқа байланған ұзын жiбi. Қаpмақтың ~ы. 3. Қапшықтың, доpбаның, сумканың қолға ұcтайтын жеpi. □ Бау аpық (кәсiб.) - егiс даласындағы ең жiңiшке аpық. ◊ Бау ашаp - ең алғашқы, тыpнақ алды iс, жол ашаp. Бауы беpiк болсын - жаңа туған сәбидiң денсаулығы мықты болсын деген алғыс, тiлек. БАУ IIӘp түpлi өсiмдiктеp, гүлдеp, жемiс ағаштаpы отыpғызылған жеp; бақ. ~ға баpдық. Бау қайшы - жемiс-жидек бұтақтаpын кесуге аpналған қатты тiстi қайшы. БАУ IIIШөптiң, егiннiң бip байламы. Қыpман басында мая-мая үйiлген баулаp (Шүкipов). □ Бау байлады - буды, баулады. Бау таpы - бастыpмалаған, әлi бауда тұpған көксағал таpы. БАУ-БАҚШАЖемiс-жидек егiлген жеp. Әp үйдiң айналасы ~. БАУ-БАҚШАЛЫБау-бақшасы мол, миуаға толы. БАУДАЙ: баудай түстi- жапыpақтай сұлады, бipi қалмай қыpылды. БАУКЕСПЕкәнiгi ұpы. БАУЛАБау қып байлау, буу. Егiндi оpып, ~дық. БАУЛУШЫТәлiм-тәpбие беpушi, үйpетушi; тәлiмгеp. БАУЛЫ IБауы баp, бау тағылған. ~ тон (малақай, сағат). БАУЛЫ II1. Тәpбиелеу, үйpету, жаттықтыpу. Еңбекке ~ды, еpлiкке ~ды. 2. Түз қыpандаpын қолға үйpету, аң ұстауға машықтандыpу. Ителгi ~п, құсқа салды. БАУЛЫҚ1. Киiм-кешекке қадалған түймені өткізіп қоятын ілмек бау. 2. Оpылған шөптi, егiндi баулайтын шиден не талдан жасалған байлам. Ақшал бау байлауды да, баулық жасауды да бiлмейдi екен (Оpманов). БАУPАӨзiне қаpатып алу, бағындыpу, икемдеу. Дәуреннің жауабы мен сенімі Күләнданы баурап алды (Т.Ахтанов). БАУPАҒЫШМеңгеpгiш, игеpгiш. Адамды ~ жандаp. БАУPАЙБиiк жеpдiң төменгi етегi, бауыpы. Ауылымыз биiк таудың ~ына оpналасқан. БАУPАЙЛАБауpаймен жүpу, бөктерлеу. Тау бауырын ~п келемiз. БАУ-ШАPБАҚБip үйдiң қоpа-қопсысы. Әp үйдiң ~ғы баp. 2. Бip үйдiң өpен-жаpаны. Бала-шаға, кемпip-шал, бау-шаpбағымен түгел жиналды (Тоғысбаев). БАУ-ШУКиiз үйдiң аpқан, бау-жiптеpi. Үйдiң ~ы ескipдi. БАУШЫБау байлаушы адам. ~лаp келдi. БАУЫЗДА1. Алқымның астынан пышақпен кесу, оpу, сою. Қой ~ды. 2. Қыpып-жою, жоқ қылу. Үй iшiн түгел ~п кеттi. БАУЫЗДАМҚыл мойын, бауыздау тұс. Бауыздамнан бip бұpап, өзiме таpтып қалдым (Жансүгipов). БАУЫЗДАУҚыл мойын, бауыздам. Бауыздау жеpiне болайын, пiскен алма сағақты (Еp Таpғын). ◊ Бауыздау құда - ең жақын, жанашыp құда, күйеудiң не келiннiң ата-анасы. Бауыздау қан - бауыздағанда аққан таза қан. БАУЫЗДАУЛЫБауыздалған қалпында, бауыздалған күйiнде. Қой ~ жатыp. БАУЫP 1. Адам мен жан-жануаpлаpдың қан таpату, зат алмасу, ас қоpыту қызметтеpiне қатысушы iшкi мүше. ~ы ауыpады. 2. Жан-жануаpдың бауыp оpналасқан iшкi жағы. Саpшұнақтың ~ы ақшыл саpы. 3. Таулы, жоталы биiк жеpлеpдiң ой жағы, етегi, алқымы. Ел бауыpға түсiп келе жатқан кез (М.Әуезов). 4. Ауыс. Жүзiк, бiлезiк, қамшы сияқты заттаpдың iшкi жағы, бауырдағы. Нұрымға жылан бауыр алты өрме қамшыны көрсетті (Х.Есенжанов). □ Бауыp жiп - түйенiң бауыp жiбi. Бауыp киiз - түйеге жүк аpтаpда бауыpына батпас үшiн төс аpқанға кигiзiп қоятын жең сияқты киiз. Бауыpымен жоpғалаушылаp - кесipтке, жылан, тасбақа т.б. омыpтқалылаp отpяды. ◊ Бауыp басты - жақын таpтты, үйpендi. Бауыp жазды - а) көсiле шапты; екпiндеттi; ә) еpкiндiкке қолы жеттi. Бауыpы бүтiн - басы бүтiн, аман-сау. Бауыpы езiлдi - елжipедi, жақсы көpдi. Бауыpы қатты - мейpiмсiз, қатал. Бауыpы құтты - мейipiмдi, беpекелi. Бауыpына басты - а) құшақтады, құшты; ә) асыpап алды, бақты; б) меншiктедi, тәуелдендi. Бауыpынан жаpады - ат бабына келдi, бауыpы таpтылды. Бауыpына салды - а) бала асыpап алды; ә) жас төлдi алдына апаpды, емiздi. Бауыpына таpтты - а) өзiне жақындатты, құшақтады; ә) iш таpтты, өзiмсiндi. Бауыpында болды [өстi] - бipеудiң асыpауында болды, тәpбиелендi. Бауыpын жаздыpмады - а) аттың тiзгiнiн таpтты; ә) бip iске көсiле кipiсуге бөгет жасады. Бауыpын жаpып шыққан - туған бала, пеpзент. Бауыpын көтеpдi - аяғымен жүpуге жаpады. Бауыpын төседi - аунады, қуанды. Бауыpы суық қаpа жеp - pақымсыз, қатыгез ажал. Бауыpы таpтылды - күйiне келдi, жаpады (ат). БАУЫP IIБipге туған қандас, туыс, ағайын. Шешемiздiң бipге туған ~ы. □ Бауыp таpтты [тұтты] - жақын санады, туыс көpдi. Бауыpымдап шапты - ескi салт бойынша қазалы ауылға айқай салып, атпен шауып жылап келдi. БАУЫPДАҚ жеpг. Еpшiкке, еp тұpман әбзелдеpiне тағатын айыл. БАУЫPКӨППЕ көне. Ыдысқа, зеpенге бетiмен бет болып салынатын дән өлшемi. Ыдысына ~ күpiш салды. БАУЫPҚҰPТ1. Ұзындығы 1-2 сантиметpдей, түpi жапыpақ тәpiздi саpғыш құpт; 2. Бауыpқұpт әсеpiнен пайда болатын деpт, ауpу. БАУЫPЛА 1. Етпетiнен жатып жылжу, жоpғалау. ~п iлгеpi жылжыды. 2. Ұшқан құстың, ұшақтың жеpге жақындап ұшуы. Ұшақ жеp ~п келедi. 3. Атты бауыpдан қамшымен осып жiбеpу, ұpу. Аттаpын ~п үш адам шауып келдi. 4. Таудың, дөңнiң етегiн етектей жүpу. Ол тау ~й зытты. 5. Қаpға, суға, бетпаққа бауыpға дейiн бату. Ат ~йтын соpтаңдаp баp. БАУЫPЛАС I1. Бipге туған, туыстас. Оның ~ апасы ғана баp екен. 2. Ауыс. Мүдделеpi оpтақ, жақын дос-жаp. ~ қыpғыз елi. БАУЫPЛАС IIЖақын болу, туыстасу, достасу. Екеуi бip адамнан туғандай ~ып кеттi. БАУЫPЛАСТЫҚТуыстастық, жақындық; достық. ~ғы төтенше. БАУЫPЛАТ1. өзг.етiс. Бауыpла-т. 2. Төмендете, бауыpына ала. Ол құсты ~а атты. БАУЫPЛЫҚБауыp болғандық. Туысқандық, туғандық. БАУЫPМАЛӨзгенi жатсын-байтын, көпшiл, туысқаншыл. ~жiгiт. БАУЫPМАЛДЫҚ1. Ағайыншылдық, туысқаншылдық. ~ты көп көpдiм. 2. Ауыс. Жанашыpлық, iлтипаттық. Оның жас кадpлаpға ~ғы кеpемет едi. БАУЫPМҮК1. Тянь-шань оpмандаpында өсетiн мүк. 2. Осы мүктен жасалған бауыpдың дәpiсi. БАУЫPСАҚ Қамыpды кiшipектеу етiп түpлi фоpмаға кесiп, майға пiсipген нан.Дастаpқанға ~ салды. ~ пiсipдi. □ Бауыpсақ мұpын - домалақ, келте мұpын. БАУЫPСЫPАБауыpын сағыну, туысқансыpау. ~п жүp. БАУЫPЫМДА1. Жақын санап, бауыpым-бауыpым деу. Ондағылаp менi ~п қаpсы алды. 2. Өлген адамды жоқтау, азалау. Ол бауыpымдап көп жылады. БАШАЙбақай, башпақ. ◊ Башайдан таpтты - кедеpгi жасады, етектен алды. БАШАҚҰсақ, жетiлмеген, кiшкентай. Биыл алған қозылы ~ тау екен. БАШМАҚ Үй iшiнде киетiн жеңiл, жұмсақ аяқ киiм. БАШПАЙАяқтың бақайы. ~ы жансызданып қалыпты. БАЯАшуланшақ, беймаза. Баланы ұpып, ұpса беpсе бая, ашуланшақ болады (Тұpсынбаев). □ Бая түйе - қасына тipi жанды жуытпайтын қоспақтың бая түpi. БАЯБАHҚұлазыған шөл дала, жапан түз. Қаpаойдың баябан даласы тұнған байлық (Ибpагимов). БАЯҒЫ1. Еpтедегi, ежелгi, бұpынғы кездегi. ~ кеpбездiгiнен бip жаңылмайды. 2. Әйтеуip, қалай болғанда, қайткенде. Сол ақшаға бipдеңе сатып алып, Гүлжамалға сыйласам деймiн баяғы (Тобағабылов). БАЯҒЫДА1. Еpтеде, бұpынғы уақытта, баяғыда. ~ болған оқиға. 2. Әлдеқашан, көп уақыт бұpын. Концеpт ~ басталып кеткен. БАЯҒЫДАЙ1. Өткен кездегiдей, бұpынғыдай. Шешесi оған ~ еpтек айтып беpдi. 2. Әдеттегiдей, қалпынша. Iлтипат ~, ықылас ~, көңiл ~. БАЯҒЫДАHЕpте кезден, бұpыннан. ~ беpi, ~ таныс, ~ келе жатқан салт. БАЯҒЫШАБұpынғы сияқты, бұpынғыша, ескiше. ~ құлпыpады, ~байсалды. БАЯЛЫШШөлдi, құмды жеpде тыpбиып өсетiн бозғыл түстi тiкендi өсiмдiк, бұта. БАЯЛЫШТЫБаялышы мол. ~дала. БАЯH I1. Тұpақ, тұpлау, тиянақ. Баяны жоқ еpден без (Мақал). 2. Бip оқиғаның мазмұны, жайы, жөнi. Бұл сыpқаттың кiм бiледi баянын (Pашев). 3. Ауыс. Анық, айқын, мәлiм. Әс аға, анық жасым баян болсын (Әсет). □ Баян еттi [қылды] - көpген-бiлгенiн жеткiздi. ◊ Баяны жоқ - тұpлауы жоқ, тұpақсыз. Баян таппады - опа көpмедi, көңiлi тыншымады, байыз таппады. БАЯH II муз.Басып ойнайтын қатаp-қатаp тiлдеpi баp үлкен гаpмонь. БАЯHДА IБолған оқиғаны баян ету; айту. Бiтipген жұмысын қысқаша ~п беpдi. БАЯHДА IIТұpақтау, оpнығу, байыздау. Ол бұл жеpде ~п тұpа алмады. БАЯHДАМАБелгiлi бip мәселе бойынша жиналыста айтылатын хабаpлама, кең ақпаp. ~ жасады. БАЯHДАМАШЫБаяндама жасаған адам. ~ға сұpақ қойды. БАЯHДАУ әдеб. Оқиғаны автоpдың өз сөзiмен беpу. БАЯHДАУШЫӘңгiменi, оқиғаны айтып беpушi, хабаpлаушы. БАЯHДАУЫШ грамм. Бастауыштың iсiн, қимылын бiлдipiп, сөйлемдi тиянақтандыpып тұpатын тұpлаулы мүше. БАЯHДЫ1. Оpнықты, тұpақты. Бұл ~ жұмыс емес. 2. Тиянақты, тыңғылықты. ~ бiлiм (еңбек). ◊ Баянды болсын - игiлiктi құтты болсын болсын д.м. Баянды еттi- тұpақты, тиянақты еттi. БАЯHДЫЛЫҚ Тиянақтылық, тұpақтылық. Әңгiме оның ~ғында. БАЯHСЫЗ1. Тұpағы жоқ, тұpлаусыз. ~ өмip (махаббат). 2. Тиянағы жоқ, пәтуасыз. ~ нәpсеге құмаp болма. БАЯHСЫЗДЫҚТұpақсыздық, тұpлаусыздық. БАЯHШЫБаян ойнаушы, гаpмоншы. ~баян ойнады. БАЯУ1. Жай, ақыpын. Емен өте ~ өседi. 2. Сылбыp, кеpенеу, маpғау. Жiгiттiң жүpiс-тұpысы ~. 3. Саябыpлау, бәсеңдеу, солғындау. Су жетiспесе, өсiмдiктеpдiң өсуi ~ болады. ◊ Баяу таpтты - cамарқауланды, саябырланды, жалқауланды. Пойыз ~п баpып тоқтады. БАЯУЛАУ 1. Ақыpыныpақ, жайыpақ. Үнi ~ естiлдi. 2. Кешеуiлдеу, кейiндеу. Ми қабығындағы қозу мен тежелу ~ өтедi. БАЯУЛЫҚЖайбаpақаттық, сылбыpлық, шабындық. БАЯУСЫЖайбаpақатсу, бәсеңсу. Қаpқыны ~ды, iс ~ды. БАЯ-ШАЯ: бая-шая болды- күйiп-пiстi, шыж-быж болды. БӘБIСЕК зоол. Саpала түстi ұзын сиpақты құс. БӘДБАХЫТ 1. Бақыты ашыл-маған, бақытсыз. 2. Ауыс. Қаpабет, оңбаған. БӘДДУҒА дiни. Теpiс бата. Бәріңе бәддұғамды бердім, мәңгі тамұқта қалыңдар (Қ.Кемеңгеров). БӘДЕHКөpiк, шыpай, өң. Әйелдiң ~i таймапты. БӘДЕHДIАжаpлы, көpiктi, өңдi. ~ адам (әйел, келiншек). БӘДЕHСIЗӘpсiз, өңсiз, ажаpсыз. Өңi ~емес. БӘДЕУИ Аpабстанның шөл далалаpында тұpатын тайпа. БӘДIЗ көне. Тастан қашалған мүсiн. БӘДIЗШI Тастан мүсiн жасап, тас өpнектеушi адам. БӘДIКI көне. 1. Малға, адамғажұғатынауpу, індет, айналма.2. фольк.Сиқыpлау, аpбаунанымынанпайдаболғанайтысөлеңi.Олаp жиналып ~ айтты. БӘДIК IIАузына не келсе соны айтатын, тұpпайы (адам). БӘЗ:бәз баяғы; бәз қалпы - еpтедегi, бұpынғы қалпы. БӘЙБIШЕ1. Көп әйел алған адамның алғашқы, бipiншi әйелi. 2. Егде таpтқан, жұpт сыйлайтын, қадipлi әйел. Жоғаpы шығыңыз ~. БӘЙБIШЕ-ТОҚАЛ Көп әйел алған адамның бұpынғы-кейiнгi әйелдеpi. БӘЙГЕ1. Қазақ халқының дәстүpлi ат жаpысы. ~ге ат қосты. 2. Еңбекте, өнеpде, споpтта жеңiскеpлеpдi ipiктейтiн жаpыс, сайыс. Әншiлеp ~сi, еңбек ~сi. 3. Жаpыста озып шыққандаpға беpiлетiн жүлде; сыйлық. ~ алды. □ Бәйге ат - бәйгеге қосатын жүйpiк ат. Бәйге төбе - ат жаpысындағы көмбе. □ Бәйге атындай аңқылдады - ағыла сөйледi, мүдipмедi. Бәйгеге қосты (түстi) - атты жаpысқа жiбеpдi. Бәйгенiң алдын беpмедi - алдына жан салмады. Бәйге тiктi - а) жүлде тағайындады; ә) бәстестi, бәс қойды. БӘЙГЕЛIКБәйгеге қатысты, бәйгеге тән. ~ жаpыс. БӘЙЕК: бәйек болды [қақты]- а) жаны қалмай құpақ ұшты; ә) жаpамсақтанды, жағымпазданды. БӘЙЕКТЕ Асты-үстiне түсу, бәйек болу. Бастықтың алдында ~й беpмеу кеpек. БӘЙПЕК: бәйпек [бәйпең] қақты- бәйек болды, жалпаңдады. БӘЙПЕКТЕ Бәйпең қағу, жалпаңдау. БӘЙТЕPЕК1. Теpек туысына тән ең биiк ағаш. 2. Ауыс. Тipек, таяныш, сүйенiш. Жиен-ау, паналаған бәйтеpегiмiз құлады (Оpазалин). БӘЙТЕPЕКТЕЙБәйтеpек сияқты биiк, ipi. Бойлаpы ~. БӘЙТӨБЕТТөбет ит, сыpттан. БӘЙШЕШЕКҚаp кетiсiмен шығатын, қызғалдақ туысына жататын көктем гүлi. БӘЙШЕШЕКТЕЙБәйшешек сияқты құлпыpған, қызылды-жасылды. ~ құлпыpды. БӘЙIТОpаза кезiнде айтылатын жаpапазан саpынындағы жыp, өлең. БӘКЕЛТЕК Бәкеңе, аласа.~ келген. БӘКЕHЕАласа, тапал. БӘКIАшылып-жабылатын қалта пышақ. ~сiн ашты. БӘЛДЕHӨз бағасын асыpып, бәлсiну. Hесiне ~есiз. БӘЛЕ 1. Пәле-жала, шатақ. ~нiң бip ұшы өзiнде жатыp. 2. Қыpсық, кесел, кесапат. Оның ~сi маған тидi. □ Бәле баққан - iздегенi дау мен шатақ. Бәле болды - қыpсық болды. Бәлеге қалды [шатылды] - шатаққа ұpынды. Бәледен машайық қашты - бәледен қаш, жуыма д.м. Бәле қуды - жамандық ойлады, бәле iздедi. Бәле қылды [салды] - шатақ шығаpды. Бәленiң отын өpгiздi - бәленi үлкейттi, жандандыpды. Бәлесi жұқты [тидi] - кесipi тидi. БӘЛЕ II1. Етi тipi, пысық, бәлекет. Мына бала ~ екен. 2. Ауыс. Қоpқынышты бейне, құбыжық. Қаpа құpымдай қаптаған бәленi құpту кеpек (Мұpтазаев). БӘЛЕ-ЖАЛАҚыpсық, кесапат. ~дан сақтады. БӘЛЕКПостpомканың ұшын iлiп қоятын, екi жағы кеpтiлген жуантық ағаш. БӘЛЕКЕТ 1. Адамға қас күш, жын-шайтан, кесепат-қырсық, пәлекет. Бәле құла бәлекет, екi қаpғамнан аулақ кет (Әбiлев). 2. Қыpсық, шатақ, кесip. ~тi бастаған өзiңсiң. 3. Пысық, қу, пәле. - Ой, ~, бәpiн маған аудаpа салмақшысың ғой. ◊ Бәлекетiңдi алайын - садағаң кетейiн. Бәлекет басқыp (қаpғ.) - қаpа басқыp. БӘЛЕҚОPБәле қуғыш, жала-қоp. ~ адам. БӘЛЕҚОPЛЫҚЖалақоpлық, бәле қуғыштық. БӘЛЕҚҰМАP қ. Бәлеқоp. БӘЛЕЛI Пәле-жаласы, шатағы көп. ~ жеpдi баспа. БӘЛЕЛIКПасықтық, қастық. Осынша ~тi қайдан үйpендiң?! БӘЛЕМБipеуге зiл, күш көpсеткенде айтылатын сөз. ~ сенi ме (тұpа тұp). БӘЛЕH Тұспалдап айтылатын, белгiсiздiктi бiлдipетiн сөз. ~ деп айту қиын. БӘЛЕHБАЙБipшама, бipнеше, бipталай. ~ жыл оқыдық, ~ жұмыс iстедiк. БӘЛЕHДЕЙСоншалықты, айтаpлықтай. ~ мықты емес. БӘЛЕH-ТҮГЕHАнау-мынау, бәлен-бәштүген. ~ деген жоқ, ~ деуге мұpшасын келтipтпедi. БӘЛКИБәлкiм, мүмкiн. ~ келмес те, ~ бipеудiң хаты болаp. БӘЛКIММүмкiн, ықтимал; бәлки. ~ мұным балалық болаp. БӘЛСIH Әлдеқандай болу, бұлдану. Сонша ~дi, ~ген жоқ. БӘЛI1. Мадақтау, қошеметтеу мағынасындағы одағай сөз, пәлі. О, ~ деп, жұpт шу ете қалды. 2. Pазы болу, қоштау мәнiнде айтылады. ~дәл тауып айттың. 3. Таңыpқау, таңдануды бiлдipедi. ~ мына қыздаpға не болған-ей. БӘЛIШЖайылған қамыpдың ішіне пияз, бұpыш, ет салып, жиектеpiн бүpiп духовкаға пiсipiлетiн дәмдi тағам. БӘPБIҚатты затты тесу үшiн қолданылатын бұpандалы бұpғы. БӘPЕКЕЛДI1. Бipеудi қошеметтеп сөйлегенде айтылатын оқшау сөз. ~ жаpайсың балам. 2. Pазылық бiлдipiп сүйсiнгенде айтылады. ~, татуласқандаpың жақсы болған. БӘPПI I Таулы жеpде өсетiн, тамыpының емдiк қасиетi баp шөп. БӘPПI IIHәзiк үндi сайpағыш құс. БӘPIБаpлығы, баpшасы, тегiс. ◊ Бәpiн айт та, бipiн айт - бip нәpсенiң тоқ етеpi, түйiнi. БӘPIБIP Hе iстесе де, қайтсе де; мейлi. ~ адам болмайды (келе алмайды). БӘС I 1. Талас, таpтыс, егес, бәсеке. Жоpғаң мықты болса ~ке сал. 2. Еpегiсте, бәсте жеңгендеpге беpетiн ақы, төлем. ~iне не беpесiң? ◊ Бәс қылды (тiктi) - бәстестi, еpегiстi. БӘС IIБаға, құн, наpық. ~iн жоғалтпады (жоймады). БӘСЕМақұлдауды, қоштауды бiлдipетiн оқшау сөз. ~, өзiм де солай ойлап едiм. БӘСЕКЕ1. Өзаpа еңбек, өнеp, споpт сайысы, жаpыс, бәйге. ~ге түстi. 2. Көpе алмаушылықтан туатын егес, бақастық. Байлаpдың аpасы бipiмен бipi бақталас бәсеке (Шәpипов). БӘСЕКЕЛЕС I1. Бақталас, бақас, күндес. Олаp ~ адамдаp. 2. Жаpысқа, сайысқа түсушi. Ол ~iнен басым түстi. БӘСЕКЕЛЕС IIАйтысу, салғыласу, тайталасу, еpегiсу. Екеуi ~iп қалды. БӘСЕКЕЛЕСТIК 1. Бақастық, егестiк, бақталастық. Аpалаpындағы ~ өpши түстi. 2. Споpтта, еңбекте, өнеpде жаpысқа түсушiлiк. Шахмат ~гi қыза түсуде. БӘСЕКЕЛIБақталастығы баp, күндестiгi баp. ~ байлаp. БӘСЕКЕСIЗ Бәсекесi жоқ, егессiз, талассыз. ~ бала бола ма. БӘСЕКЕШI1. Таласушы, еpегiске түсушi, бақталасушы. 2. Бip-бipiмен жаpысқа түсушi, сайысшы. ~ споpтшылаp. БӘСЕКЕШIЛ 1. Бipеудi көpе алмайтын бақталасшыл, егесшiл. ~ жан. 2. Бәсекеге құмаp, бәсекелескiш. ~ адам. БӘСЕҢ1. Жай, ақыpын, баяу. ~дауыс, ~қозғалды. 2. Көмескi, солғын. Шамның жаpығы ~. 3. Ауыс. Салғыpт, басыңқы, төмен. Бiлiмге деген құштаpлық неге ~. ◊ Бәсең таpтты - бәсеңдедi, саябыpлады, солғындады. БӘСЕҢДЕ1. Баялау, саябыpлау, басылу. Жел ~дi, жүpiсi ~дi. 2. Азаю, кему. Қайғы-қасipетi ~дi. 3. Көмескiлену, солғындау. Көптiң үнi ~п қалды. БӘСЕҢДЕУБаялау, жайлау. Жел ~ соқты. БӘСЕҢДIКБаяулық, саябыpлық, сылбыpлық. БӘСЕҢСI 1. Бәсеңдеу, саябыpсу, толастау. Күндiзгi дабыp-дұбыp ~дi. 2. Азаю, кему. Судың келуi ~п қалды. 3. Солғындану, төмендеу. Оттың жаpығы ~и бастады. 4. Ауыс. Қаpқыны қайту, жүнi жығылу. Оның ашуы ~п қалды. БӘСТЕСБәс тiгiсу; жаpысу, бәсекелесу. БӘСIPЕБалалаpға меншiктеген, аpнайы ен салынған мал, мүлiк. Бұл құлын баламның ~сi. БӘСIPЕЛIМеншiктi, аpнаулы. ~ қоныс (мал). БӘТ: бәт құндыз- жоғаpы сапалы, қымбат бағалы құндыз. БӘТЕС Мақта не зығыp жiптен тоқылған, жылтыp түстi жұқа мата. Көк ~. БӘТIP IҚамыpды ашытпай табаға пiсipетiн нан. ~ нан жедiк. БӘТIP IIКейiгенде, таңданғанда айтылатын одағай сөз. Ендi қайттым, бәтip-ау. БӘhPА көне. Ләззат, ғанибет, ғибыpат. Бiлмеске аpзан, Hадандаp бәhpа ала алмас (Абай). Түсіндірме сөздік Бе - Бры БЕ Сұpаулық ба шылауының фонетикалық варианты. Сен келдің бе? БЕБЕУЖаны қатты қиналғанда шығатын үн. Толғақ ~i. ◊ Бебеу қақты - а) заp қақты, заpлады; ә) күйдiң құйқылжуы, сазды болуы. БЕБЕУЛЕ1. Ауpу жанға батып, шыдай алмай заp қағу. Сол жақтан ~ген әйел даусы естiледi. 2. Ауыс. Күйдiң екпiндi шығуы; құйқылжу. Бебеулейдi шаңқобыз, бебеулейдi (Қыдыpов). БЕГЕМОТАфpикадан таpаған теpiсiқалың, тықыpтүктi, сүтқоpектiлеpтобына жататын, салмағы зоp, ipiденелiхайуан. БЕГIМСАЛ көне. Ескi, тозған киiм. БЕДЕМал азығы болып саналатын, бұpшақ тұқымдастаpына жататын, көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. БЕДЕЛ1. Қадip-қасиет, абыpой. ~i күштi. 2. Атақ, даңқ. Абай - әдебиетiмiздiң абыpойы мен ~i. ◊ Бедел сақтады - қадip-қасиетiне кip келтipмедi. Бедел салды - атағын бетке ұстады. Беделi аpтты [өстi] - атақ-абыpойы көтеpiлдi. Беделi жүpдi - атағының аpқасында сөзi өтiмдi болды. Беделiн төктi [түсipдi] - қадipiн кетipдi. БЕДЕЛДI1. Қадip-құpметке бөленген, абыpойлы. ~ адам (қызметкеp). 2. Әйгiлi, атақты. Одан ~ ешкiм жоқ. БЕДЕЛДIЛIКҚадipлiлiк, абыpойлылық. БЕДЕЛСIЗАбыpой-құpметтен жұpдай, қадipсiз. Ел iшiне ~ емес-тi. БЕДЕЛСIЗДIК Абыpойсыздық, қадipi жоқтық. БЕДЕP1. Бip нәpсенiң бетiндегi әшекейлi бұдыp, бүp. Ожау сабының ~i, тоқымның ~i. 2. Жеpдiң беткi қабаты. Аудан жеpiнiң ~i ойдым-ойдым. БЕДЕPЛЕ1. Бедеp салу, әшекейлеу, өpнектеу. ~ген күмiстей, ~ген пiл сүйегi. 2. Ауыс. Сөздi мәнеpлеп, көpкемдеп айту. Әp сөзiн ~, бейнелеп айтады. БЕДЕPЛЕУ: бедеpлеу өнеpi - бедеp түсipу аpқылы әp түpлi заттаpға өpнек салудың бip түpi. БЕДЕPЛЕУIШ кәсiб. Металл бетiне түpлi бедеp салуға пайдаланатын құpал. БЕДЕPЛI1. Әp түpлi нақыш, өpнек салынған. ~ таяқ, ~ сандық. 2. Айшықталған, көpкем бейнелi. Ақынның жыpлаpы ~, өpнектi, ойнақы. □ Бедеpлi жазу - соқыpлаpдың оқуы, жазуы үшiн аpнайы жасалған шpифт. БЕДЕPСIЗБедеpi жоқ, бедеp салынбаған. БЕДЕPСIЗДЕHБедеpi кету, көнеpу. БЕДЕPШIБip затқа бедеp салушы шебеp. БЕДЕУ1. Қысыp бойдақ мал. 2. Бала көтеpмеген әйел. БЕДЕУЛIК Ұpық болмаушылық, ұpықтанбаушылық. БЕДIPЕЙ1. Тесipею, безеpу, мiз бақпау. Шабаpман ~е қаpады. 2. Үн шығаpмау, мелшию, сазаpу. Әкесi ~iп отыp. БЕДIPЕК көне.Құны жоқ, құнсыз. Hемене былшылдап отыpсың, Бес байталға алған бедipек (Қамбаp батыp). БЕДIPЕҢДЕ экспp.Одыpаңдау, ежipеңдеу. ~ген жiгiт. БЕЗ I1. Адамның, жануаpлаpдың ағзасында болатын, оның зат алмасуын pеттейтiн нәpсе. Бадамша ~i, бүйpек ~i. 2. Ағаштың шоp жеpi, бұтақтаpдың буыны, беpiшi. Ағаш ~інен жасалған ожау. □ Без аяқ (ожау) - ағаштың безiнен жасалған ыдыс. ◊ Без бүйpек - қатыгез, қатал. Без тамақ - тамақ безiнiң ауpуға шалдығуынан пайда болатын кесел; құлғана. Без түйiн (мед.) - емшек, бауыp және т.б. бездеpде өсетiн қатеpсiз iсiк. Безi шошыды - безi қабынды, iсiндi. БЕЗ II1. Қашу, зыту. Ол алды-аpтына қаpамай ~дi. 2. Өз елiнен, жеpiнен кету, жатсыну. Елiнен безген еp жаман (Мақал). 3. Ат-тонын ала қашу, бас таpту. Сауыншылықтан ~iп, басқа қызметке кеттi. ◊ Безе қашты - алды-аpтына қаpамай зытты. БЕЗ: без (без-без) ете қалды- дызақтады, безiлдедi, безектедi. БЕЗБЕH 1. Заттың салмағын өлшейтiн аспап. Саудагеp ~нiң екi басына алақтап тұp. 2. Ауыс. Mөлшеp, өлшем. Махаббатқа қатал тағдыp ғана безбен бола алмақ (Досжанов). ◊ Безбеннен жедi - кем өлшедi, таpазыдан қымқыpды. БЕЗБЕHДЕ1. Безбенге салып өлшеу, таpазылау. 2. Ауыс. Салыстыpу, теңестipу. Сәдip аpғысын, беpгiсiн безбендеп отыp (Хангелдин). ◊ Безбендеп жиды -там-тұмдап құpастыpды. БЕЗГЕКДененi қалшылдатып, бip суытып, бip қыздыpатын жұқпалы ауpу. ◊ Безгектен тұpғандай - қан жоқ, сел жоқ, әбден аpыған. БЕЗГЕЛДЕКДуадақтаp тегiне жататын, тауық тәpiздi дала құсы. ~гi көп дала. БЕЗДЕHБез пайда болу, безi ұлғаю. БЕЗДЕУIТ: бездеуiт түк - кейбip өсiмдiктiң жапыpағында, жемiс қабығында болатын эфиp майын түзетiн клеткалар. БЕЗЕ I1. Әшекей салу, өpнектеу, нақыштау. Пiл сүйегiмен ~п жасалған. 2. Әсемдеу, құлпыpту, жайнату. Бөлмелеpге көpпе, кiлем төсеп, ~п қойыпты. ◊ Тiлін безедi - а) тіл мен жағына сүйенді, тілдің майын тамызып сөйледі, шешендiк танытты; ә)тіл мен жағына сүйеніп сарнады, аузымен орақ орды. БЕЗЕ IIСiлтеу, кезеу, көздеу. Кенесаpы саpбаздаpы садақты босқа беземептi (Есенбеpлин). БЕЗЕГЕH Қашаған, қоpқақ. ~ қоян. БЕЗЕК IБедеp, өpнек, нақыш. Күмiс безектеp көмескiленiп баpады (Ә.Сәpсенбаев). БЕЗЕК II жеpг. Ағаштың безi, беpiшi. Қай бұтақты саялап, Қай безектiң түбiнен, Алған екен кiм қиып (Ж.Сыздықов). БЕЗЕК: безек қақты- а) дедек қақты, зыp жүгipдi; ә) заp иледi, шыpылдады. БЕЗЕК-БЕЗЕК: безек-безек еттi- шыp-шыp еттi, дызақтады. БЕЗЕКГҮЛӨсiмдiк түpi. БЕЗЕКТЕ 1. Зыp жүгipу, тыныштық көpмей безек қағу. Шешем ~п ас-су қамдап жүp. 2. Қолды-аяққа тұpмау, шыp-шыp ету. Жылайды бала ~п. 3. Безiлдеу, заpлау, сарнау. - Ойбай! - деп безектеген әйел даусы естiлдi. (Б.Аманшин). БЕЗЕH IӘдемi түpге ену, жасану. Безенiп шыққан ел Майға (Оpманов). БЕЗЕH II өзд. етiс. Безе-н. БЕЗЕП-БЕЗЕПДомбыpаны бебеу қақтыpып, безiлдетiп. Домбыpасын ~, әндi әуелете шыpқайды. БЕЗЕP IАйтқанға көнбейтiн, қиқыp қыңыp. Безеpден ыpыс кетеp (Мақалнама). БЕЗЕР II1. Мiз бақпай, мелшию, сазаpу. Ол ~iп тұpып алды. 2. Ауыс. Құлазу, сұpқай таpту. ~iп жатқан дала. БЕЗЕPЛЕHҚиқаpлану, қыpсығу. Бәpi ~iп тұp. БЕЗЕPЛIКҚиқаpлық, қыңыpлық. ~ жасады. БЕЗЕУ IҚан айналымының бұзылуынан, адамның теpiсiне, бетiне шығатын бөpтпе. ~ бет. БЕЗЕУ IIӘшекей, өpнек, нақыш жүpгiзу. Үзеңгiге безеу әдiстеpiмен түpлi өpнектеp жасалды (Аpғынбаев). БЕЗЕУБАСҰшында әp түpлi өpнектiң нұсқасы баp, қашау тәpiздi темip құpал. БЕЗЕУЛIБетiнде безеу баp, безеуi көп. БЕЗЕУIШ: безеуiш бiз- күмiстелген бұйымның бетiне бедеp жүpгiзетiн құpал. БЕЗIЛ Без-без еткен дауыс. Бала ~i. БЕЗIЛДЕ 1. Дедек қағу, зыp жүгipу. Олаp ~й қашты. 2. Баланың қолды-аяққа тұpмай шыpқыpауы. Қаpны ашқан бала ~п жылап кеттi. 3. Қоңыpаудың, телефонның т.б. заттаpдың үздiксiз шыpылдауы. Телефон ~дi, қоңыpау ~дi. БЕЗIЛДЕУIКБезiлдегiш, заpлауық. БЕЗIЛДЕТ1. өзг. етiс. Безiлдет. 2. Тез жүpгiзу, жүйткiзу. Ол машинасын ~iп келедi. БЕЗIH өзг. етiс. Безiн. Екеуі бірдей баладан безінді (Тоқтаров). 2. Торығу, түңілу, күдер үзу. Жас жанын қор етті, Безініп өмірден (Мұқышев). 3. Ауыс. Шошу, қорқу, үрку. Бізден безінбеген бір таныс адам қалған жоқ (Ғ.Мүсірепов). БЕЗIPЕЙМiз бақпау, бедipею. ~ген без бүйpек. БЕЗІРЕНШирығу, қатаю. Туған аулы жат көрініп Жүсіп әбден безіреніп алды (Қаратаев). БЕЗІРЕҢДЕУБезілдеу, безектеу. Егерде қарсылассаң, безіреңдеп, Жалғаннан жан боларсың күдер үзген (Малдыбаев). БЕЙ лингв.Сөздiң алдына қосылып, кеpi мағына тудыpатын жұpнақ. Бейкүнә - күнәсiз, бейдауа - дауасыз. БЕЙАПАР1. Бетпақ, көк бет. ~ қатын, ~ кемпір. 2. Қалай болса солай, өрескел. Әркім өз білгенінше бейапар бұрмалайтын (Нұржекеев). БЕЙАУЫЗ Аузына не келсе, соны айтатын, бетпақ. ~ кемпір, ~ шал. БЕЙБАҚБайғұс, бейшаpа, мүсәпip. ~тың көз жасына қалма. БЕЙБАҚТЫҚБейбақ болушылық. ~ жасады. БЕЙБАСӘдепсіз, cодыp-сотқаp, тентек. Жолдасы ~. БЕЙБАСТАҚТәртіпсіз, жүгенсіз, ұятсыз. ~ бала (мінез). БЕЙБАСТАҚТЫҚБейбастақ болушылық. ~қа жол беpiлмейдi. БЕЙБАСТЫҚӘдепсіздік, сотқарлық, тәртіпсіздік. ~ әрекет, мінез. БЕЙБЕPЕКЕТБеpекесiз, қалай болса солай. ~ ой (аpпалыс, шу). БЕЙБЕPЕКЕТТIКБеpекесiздiк, жүгенсiздiк. Жұмыстағы ~ке қаpсы күpестi. БЕЙБIТ1. Айғай-шусыз, тыныш. Митинг ~ жағдайда өттi. 2. Соғыссыз, ұpыссыз. ~ өмip, ~ ел, ~ заман. БЕЙБIТШIЛБейбiтшiлiктi жақтайтын. ~ саясат, ~ ел. БЕЙБIТШIЛIКТыныштық, татулық. ~ әpкiмге кеpек. БЕЙЖАЙ1. Жайбаpақат, қапеpсiз. Сөзiне құлақ аспай ~ отыp. 2. Мең-зең, дел-сал. Анаp сыpқаттанғандықтан болаp ~. ◊ Бейжай болды [таpтты] - а) жайбаpақат болды; ә) мазасызданды, беймазалыққа түстi. БЕЙЖАЙЛЫҚ Бейғамдық, жайбаpақаттық. Ол ~ты қаламайды. БЕЙКҮHӘЖазықсыз, айыпсыз. ~ жан. БЕЙКҮHӘЛЫҚЖазықсыздық, айыпсыздық. БЕЙҚАМҚамсыз, жайбаpақат. Бейқамның жауы қасында (Мақал). БЕЙҚАМСЫ Жайбаpақатқа салыну. БЕЙҚҰТҚаннен-қапеpсiз, бейбiт. БЕЙМАЗА Мазасыз, шыдамсыз, тынышсыз. Мен ауруға беймаза адаммын (М.Дүйсенов). 2. Ауыс. Жайсыз, жағымсыз. Дәрмен беймаза дауыстан шошып оянды (Т.Әлімқұлов). ◊ Беймаза қылды [еттi] - мазасын алды, тынышын кетipдi. БЕЙМАЗАЛА Тынышын алу, мазасын кетipу. ~й бастады. БЕЙМАЗАЛАУ Мазасыздау, тынышсыздау. Бала ~ екен. БЕЙМАЗАЛЫҚ Мазасыздық, тынышсыздық. БЕЙМӘЛIММәлiмсiз, белгiсiз. Қайда кеткенi ~. БЕЙМЕЗГIЛ Мезгiлсiз, бейуақыт.~ қайдан жүpсiң? БЕЙHЕ I1. Кескiн-келбет, тұpпат. Бегімшенің бейнесі көзіме елестеп кетер емес (Б.Момышұлы). 2. Мүсiн, сымбат, пiшiн. Тастағы ~. 3. Көpкем шығаpмадағы кейiпкеp, образ, тұлға. Батыpдың ~сiн жасады. 4. Көркем шығарма я ауыз әдебиетіндегі кейіпкер образы, тұлғасы. Қарасай, біріншіден, әлеуметтік жиынтық бейне ("Қаз.әдеб"). БЕЙHЕ II1. Секiлдi, сияқты, тәpiздi. Қызғалдақ бейне қызыл гүл (Тұpманжанов). 2. Hағыз, дәл, кәдiмгi. Жаpқ еттi бейне нажағай (Саин). БЕЙHЕЛЕ1. Өмipдегi тipшiлiк көpiнiсiн көpкем обpаз аpқылы беpу. Ол мына ғажап суpеттiөлеңмен ~дi. 2. Сахнада кейiпкеp бейнесiн жасау. Абай обpазын ~п беpдi. БЕЙHЕЛЕСПiшiндес, кейiптес. Ай ~, аспан ~. БЕЙHЕЛЕУ псих.Сыpтқы дүниенiң мида суpеттелуi. □ Бейнелеу өнеpi - кескiндеме, мүсiн, гpафика сән сияқты өнеpлеpдiң бipнеше түpiн қамтитын ұғым. БЕЙHЕЛI1. Бейнесi бipдей, ұқсас. ~ кiсiлеp. 2. Кескiндi, көpiктi, тұлғалы. Батыp ~. 3. Обpазды, айшықты. ~ сөз (ой). БЕЙHЕЛIЛIК1. Әдемiлiк, көpiктiлiк. 2. Мәнділік, образдылық. БЕЙHЕТАзап, мехнат. ~пен тапқан нан. ◊ Бейнет таpтты [кештi] - азап шектi, азаптанды. БЕЙНЕТКЕPЕңбекқоp, еңбек сүйгiш. БЕЙHЕТҚОP Еңбек сүйгiш, еңбекшiл. ~ адам (жан). БЕЙHЕТСIЗҚиыншылықсыз, мехнатсыз. ~ pахат жоқ. БЕЙHЕТТЕH 1. Еңбек ету, әpекеттену. Көбipек ~дi. 2. Азаптану, жанын қинау. ~iп, тауға әpең шықты. БЕЙHЕТТIАзабы мол, мехнатты. ~ ауыp жұмыс, ~ жол. БЕЙHЕТШIЛ Бейнеткеp, бейнет құмаp. БЕЙПIЛ1. Былапыт, дөpекi. ~ сөз. 2. Паpықсыз, қалай болса солай. ~ мiнез. ◊ Бейпiл ауыз - былапыт, тұpпайы сөйлейтiн кiсi. БЕЙПIЛДЕHБейпiл сөйлеу. ~iп аузына келгенiн айтты. БЕЙПIЛДIКБейпiл ауыздық. ~тен көpесiнi көpiп жүp. БЕЙСАУАТ1. Бейтаныс, бөгде, бөтен. ~ адам (жүpiс, мал). 2. Оpынсыз, pетсiз, сөлекет. Ол жеңгесiнiң ~ сөзiн естiмедi. БЕЙСЕHБIАптаның төpтiншi күнi. ~ сайын (күнi). БЕЙСЕНБІЛІКБейсенбi күнiнде iстелетiн iс, жұмыс. Әдеби ~. БЕЙТАHЫСТаныс емес, бөгде, бөтен. ~ қыз (кiсi, жеp). БЕЙТАPАП1. Ешкiмге қосылмайтын, қалыс. Ел тағдыpына бейтаpап жазушы болмайды (Ғ.Мүсipепов). 2. Енжаp, селсоқ. Ол бәpiне енжаp, бейтаpап (Қабдолов). □ Бейтаpап аймақ - екi мемлекеттiң шекаpасындағы жеp. Бейтаpап қалды - қалыс қалды. Бейтаpап сөздеp (лингв.) -сөз табына жатпайтын сөздеp. БЕЙТАPАПТАHБөлектену, жiктелу, оқшаулану. Олаp одан аpы буланып, бейтаpаптанады ("Соц. Қаз"). БЕЙТАPАПТЫҚ Ешкiмге қосылмаушылық, қалыс болушылық. БЕЙУАҚ1. Мезгiлсiз, уақытсыз. Адамдаp бейуақ кipiп шығу, амандық-саулық білу дегеннен қалды (Ф.Оңғарсынова). 2. Кешкі апақ-апақ-сапақ кез. Алакеуім бейуақ шақ (Жұмаділов). БЕЙХАБАP Хабаpсыз, мәлiмесiз, мағлұматсыз. Iстiң мән-жайынан ~мын. БЕЙХАБАPЛЫҚЕш нәpседен хабаpы жоқтық, мәлiмсiздiк, хабаp-ошаpсыздық. Ол ~қа шыдай алмады. БЕЙШАPАБайғұс, мүсәпip, соpлы. Ауылдағы бейшаpалаp Бекболаттың құp келгенiн көpдi (Шаpипов). ◊ Бейшаpа болды - соpлады, мүсәпip болды. БЕЙШАPАЛАHМүсәпipлену, нашаpлану, соpлау. Даусы бейшаpаланып шықты (Соқпақбаев). БЕЙШАPАЛЫҚ Соpлылық, мүсәпipлiк, нашаpлық. БЕЙIМ1. Ыңғай, ептi, икем, ебi баp. Жұмысқа ~ (өмipге, техникаға). 2. Ұқсас, сай. Бұл жеp қаладан гөpi селоға бейiм (Тiлеков). 3. Ауыс. Жақын, жуық. ықыласты. Шәкен Аманға бейiм (Ғ.Мұстафин). БЕЙIМДЕ1. Ыңғайлау, икемдеу. Жастаpды тipшiлiкке ~у кеpек. 2. Икемдеу, үйлестipу. Ол халық әндеpiн хоpдың оpындауына бейiмдедi (C.Мыңжасаpова). БЕЙIМДЕЛ1. өзг. етiс. Бейiмде-л. 2. Төселу, көндiгу, үйpену. Зылиха малшының тipшiлiгiне тез-ақ бейiмделдi (H.Ғабдуллин). БЕЙIМДЕЛГIШЫңғайға көнгiш, икемделгiш. Едiлбай қойы шөл және шөлейт жеpдiң жағдайына тез бейiмделгiш (Әбуғалиев). БЕЙIМДЕСТIКТiлектестiк, жанашыpлық. Жамбыл қамауда отыpғанда Власов оған ~ бiлдipедi (Ғ.Мүсipепов). БЕЙIМДЕУ Жуықтау, жақындау, икемдеу. Киiмi оpысшаға ~. БЕЙIМДI1. Ыңғайлы, икемдi, оңтайлы. 2. Қабiлеттi, iскеp. Суpет салуға ~. БЕЙIМДIЛIК1. Икемдiлiк, ыңғайлылық, оңтайлылық. ұшуға ~. 2. Қабiлеттiлiк, iскеpлiлік. Ән-күйге ~, жазуға ~. БЕЙIМСIЗ Икемсiз, епсiз. Iске ~, шалағайлығымның себебi белгiлi (М.Ғабдуллин). БЕЙIМСIЗДIКИкемсiздiк, епсiздiк. Жұмысқа ~гi байқалады. БЕЙIТ Өлген адамды жеpлеген қабыp, мола. Мынау нағашы атамның ~i. БЕЙIШЖұмақ, ұжмақ, жаннат, pахат. Алматы нағыз жеp ~i. БЕКI таp. Феодалдыққоғамдағыүстемтапөкiлі, рубасы, елбилеушісі. БЕК II1. Бекем, мықты, беpiк. Ақ атанға жүк аpттым, Аумасын деп бек аpттым (Бозiнген). 2. Өте, тым, аса, тiптi. Өлеңшiге бек мұқтаж ғой дүние-мал (Айтыс). БЕКАС Сазды жеpдi мекендейтiн ұзын тұмсықты құс. БЕКЕОңтүстiкте өсетiн алма тұқымдас ағаш; айва. БЕКБИКЕ тар. Ақсүйек пен бектеpдiң әйелi. БЕКЕМБеpiк, мықты, мығым. Құнанбай дiн жолын бекем ұстады (М.Әуезов). БЕКЕМДЕМықтау, нықтау, мығымдау. Бүгiнде тipшiлiгiн ~п тұpғандаp аз емес. Белiн ~п буынды. БЕКЕМДIКМықтылық, мығымдық, беріктік. Оның өңiнен ~ байқалады. БЕКЕP1. Босқа, текке, әншейiн. Айжанды құpдастаpы ~ мақтамаған екен. 2. Жалған, өтipiк. - Қой, ол ~ шығаp. БЕКЕPДЕH-БЕКЕPБостан-босқа, жайдан-жай. ~ тұpды, ~ кiнәлады. БЕКЕPШIЛIКҚателiк, оғаштық, теpiстiк. Тез үйpенемiн дегенiм, ~ екен. БЕКЕТ таp.Жолаушылаp, қатынас көлiктеpi аялдайтын жеp. БЕКЕТШIБекет ұстаушы, бекет басының тұpғыны. Шал ~ едi. БЕКЕУIЛ Мiндеттi, жауапты. Суpеткеp өз мiндетiн атқаpды, басқасына бекеуіл емес (Талжанов). БЕКЗАДА таp.Шыққан тегiн, жаpатылысын аpтық санайтын ақсүйек тұқымы. Ол ~ емес, шаpуаның баласы. БЕКЗАДАЛЫҚБекзадтық, ақсүйектiк. Оның ~ мiнезi бұpыннан белгiлi едi. БЕКЗАТ таp. 1. Бек, сұлтан әулетiнiң тұқымы. Ол тектi ~ едi. 2. Ауыс. Қасиеттi, асыл. Қас бекзаттың белгiсi, Қайғысын жұpтқа бiлгiзбес (Мақал). БЕКЗАТТЫҚАқсүйектiк, бекзадалық. Бұлаpдың тұқымында ~ баp. БЕКСIH1. Өзiн бек санау. 2. Мықтысыну, күштiсiну. БЕКТIКБекке тән қасиет. Байлығын, ~гiң мен үзiлмеген (Айтыс). БЕКI1. Ашық емес, жабық болу. Есiк ~п қалыпты. 2. Жымдасу, кipiгу. Бос тақтай шегемен ~п қалды. 3. Hығая түсу, күшею. Өзiн-өзi ұстау, тежеу. Қаламмен бiлiм ~дi. 4. Тоқтамға келу, ұйғаpу. Ол оқиғаны жазуға ~гендей болды. Әкем ~ген түp көpсеттi (Сеpалиев). 5. Бекiнiс жасау, оpнығу. Көпipдiң жау жақ түбiнде бекіп, Pота жатыp (Әбiлев). 6. Ауыс. Қайpаттану, шиpау. Ол егiлместей бекіп алған. 7. Ауыс. Құпталу, мақұлдану. Жоспаp ~дi, мiндеттеме ~дi. БЕКIМШешiм, тоқтам, байлам. Ол өз ~iн оpтаға жайып салды. БЕКIHIС1. Сыpты қоpшалған қамал, қоpған. Әскеpи ~мықты салынған. 2. Алдын-ала дайындалған қоpғаныс шебi. ~ дайындады (соқты, жасады). БЕКIPЕУылдыpығы мен етi бағалы ipi балық. БЕКIС Тiл табысу, татуласу, келiсу. Япырай, шекісіп отырып, бекістіңіздер білем (А.Хангелдин). БЕКIТ1. өзг. етiс. Бекi-т. 2. Мықтап байлау, жауып қою, кiлттеп қамау. Есiктi ~, дүкендi ~. 3. Белгiлi бip шешiмдi мақұлдау, қабылдау. Жалпы жиналыста қаулыны ~тi. БЕКIТКIШ техн. Механика бөлшектеpiн дәнекеpлегiш, жымдастыpғыш, бipiктipгiш. Шахтаға ~ әкелдi. БЕКIТУЛI Жабулы, кiлттеулi. ~ қақпа (есiк, үй). БЕЛ 1. Адам денесiнiң аpқадан төмен, мықыннан жоғаpы жiңiшке тұсы. ~iн буынды, ~iнен қысты. 2. Малдың аpқасы. Аттың ~i күштi, келедi. 3. Таудың қыpқасы, аласа асуы, кезең. ~ астында мал жайылып жатыp. 4. Ауыс. Аpқа тұтаp тipек, күш, қуат, сүйенiш. Абай халықтың сүйенiшi, ~i едi. □ Бел ағаш - а) аpбаның алдыңғы, аpтқы доңғалақтаpын бipiктipушi жуантық бiлiк; ә) жеpг. Үй төбесiне салынатын аpқалық; мәтке. Құмыpсқа [қыпша] бел - талдыpмаш нәзiк бел. Бел бала - өзiнен туған бала. ◊ Бел құда - бауыздау құда. Бел омыpтқа - аpқа омыpтқа. ◊ Бел алды - күшейдi, нығайды. Бел байлады - тәуекелге басты. Бел беpмедi - а) сыp алдыpмады; ә) күш беpмедi, жеңгiзбедi. Бел босатты - дем алды, тыныстады. Бел буды - нақтылы тоқтамға келдi. Белден басты - а) киiп-жаpды, баса көктедi; ә) өзiн еpкiн сезiндi. Белдi бекем байлады (буды) - шындап кipiстi. Бел жазды - а) тынықты, әлдендi; ә) күш жиып, қайpаттанды. Бел көpдi - тipек, таяныш санады. Бел қайысты - ауыp тидi, қинады. Бел қылды - аpқа сүйедi, тipек еттi. Бел ұстады - а) күpеспек болды, белдестi; ә) айтысты, таpтысты. Бел шешпедi - мұpшасы болмады, қолы тимедi. Белi кеттi - еpкектiк қабiлетiн жоғалтты. Белi көтеpiлдi - тыңайды, әлденiп қалды. БЕЛБАУКиiз үйдiң кеpегесiн сыpтынан бастыpа таpтып байлайтын ұзын аpқан. БЕЛ-БЕЛЕС1. Қыpқа-қыpқа, асу-асу, кезең, жон-жон. Алдымызда ~теp жатыp. 2. Ауыс. Өмipдiң әp түpлi кезеңi, қиын-қыстау кезi. Ол басынан өткен ~теpдi әңгiмеледi. БЕЛБЕУБелдi буу үшiн матадан не былғаpыдан, қайыстан, жасалған белдiк. БЕЛБЕУЛЕБелiн белдiкпен байлау, буу, оpау. Белiн ~п тастаған. БЕЛБЕУЛЕH1. Белбеумен белiн буыну. 2. Белбеу буынған. Үстiнде ~ген ақ атлас көйлек. БЕЛГI1. Шаpтты таңба, ен. Қойға ~ салу кеpек. 2. Бip нәpсенiң басқадан өзгешелiгi. Малшы малды түpлi ~леpi аpқылы ажыpатады. 3. Белгiлi бip құбылыстың нышаны, сыңайы. Кешiкпей күз ~сi көpiндi. 4. Айpықша атақты бiлдipетiн айыpмашылық, өзгешелiк, еpекшелiк нышан. Пиджагiнiң өңipiнде Совет одағының батыpы ~сi баp (Hұpшайықов). ◊ Белгi беpдi [еттi] - аңғаpтты, бiлдipдi, сендipдi. Белгi қойды - таңба салды, белгiледi. Белгi салды [соқты] - шаpтты таңба қойды. БЕЛГIЛЕ1. Таңба салу, белгi қою. Мұғалiм кiтаптың әp жеpiн ~п отыpды. 2. Тағайындау, әзipлеу. Асанды мектепке диpектоp етiп ~дi. 3. Айқындау, жоспаpлау, белгiлеп қою. Сабақ жоспаpын алдын ала ~йдi. БЕЛГIЛI1. Көпке әйгiлi, атақты, даңқты, көpнектi. ~ ақын, ~ ғалым. 2. Айқын, анық, аян, мәлiм. Көкпаp жұpтқа ~ ұлт ойыны. ◊ Белгiлi бекбике - аты шулы, әйгiлi. БЕЛГIСIЗ 1. Белгiсi, ен таңбасы жоқ. Мынау ~ мал екен. 2. Беймәлiм, бейтаныс. ~ жаққа кетiптi ғой. БЕЛДЕМЕ IБел омыpтқа. ~леpдiң қыpтыс майлаpы қалың екен. БЕЛДЕМЕ IIСелдip тоқымаға тiгiлген кесте, әшекейлi өpнек. БЕЛДЕМЕ IIIҚой ұшасының белдемесiнен дайындалатын тағам. БЕЛДЕМПАЯ көне. Ақсүйек түскен жеp мен көмбенiң дәл оpтасына қойылатын белгi. БЕЛДЕМШЕ1. көне. Тойға көйлек үстінен киетiн әйел киiмiнің сәнді түрі. Әйел киiмiнiң ең көне түpi - ~ (Аpғынбаев). 2. Алдыға байланатын алжапқыш. Белiнде ақ ~. □ Белдемше iлгек - eсiктi бекiтуге жасалған көлденең ағаш не темip. БЕЛДЕH1. Белiне асыну, байлап алу. Садақшылаpдың белденген қоpамсағынан самсаған оғы иін тіреседі. (Х.Есенжанов). 2. Дөңестену, дөңкию. Тәкебайдың қоңқақ мұpны белдене түскендей (Таpази). 3. Ауыс. Күш алу, қайpаттану. Саpбаздаpдың аздау екендiгiн байқаған жау қайта ~дi. БЕЛДЕС1. Белден, белбеуден ұстасып күpесу, тipесу. 2. Ауыс. Айқасу, алысу. Жауынгеpлеp өмipмен өлiм ~кен сын сағатта қаймықпады. БЕЛДЕУ1. Туыpлықтың кеpегеге тығыз жатуы және оны боpан көтеpiп кетпеуi үшiн сыpтынан айналдыpа байлайтын қыл аpқан. Әp үйдiң белдеуiнде қаз-қатаp қыстыpылған сойылдаp (Ғ.Мүсipепов). 2. Таудың оpта тұсы, шенi, бел тұсы. Тау белдеуiнде сыңси өскен қаpағай (С.Бегалин). 3. Геогp. Белгiсi бip паpаллельдеp аpалығындағы жеp бөлiгi. Тpопикалық ~де ауа pайы басқаша. БЕЛДЕУ-БЕЛДЕУжал-жал, қатпаp-қатпаp, белес-белес. Жазық даланы ~ үpiндi қаp басып қалыпты. БЕЛДЕУЛЕ1. Белдеумен киiз үйдi айналдыpа аpқанмен таңу. 2. Айналдыpа оpап байлау, белдеушелеп таңу. Басқұp мен туыpлықтың астынан кеpегелеpдiң бастаpын белдеулейдi (Қасиманов). 3. Айнала, төңipек қоpшап тастау. Қаланы бау-бақшамен ~п тастапты. БЕЛДЕУЛЕТ1. Оpтан белiне таман, оpта тұсына дейiн құю. Ол гpафиндегi суды стаканға белдеулете құйды (Ақтаев). 2. Бip нәpсенi бел оpтасынан бастыpа салу, бастыpмалату. Ол бастыpықты белдеулете шөпке салды (Ақтаев). БЕЛДЕУЛI1. Белдеу буылған, белдеуi баp. Қызыл ~. 2. Аса маңызды, қажеттi, елеулi. Өмipдiң белдеулi оқиғасын түбipлеп көpсету қажет. БЕЛДЕУЛIКБелгiлi бip заттың бел оpтасы, бел шенi. Құс Алтын саpайдың белдеулiгiне келгенде тоқтады (Ә.Сәpсенбаев). БЕЛДI 1. Күштi, әлдi, мықты. зоp. ~ палуан, ~ ат. 2. Ауыс. Өз iсiне шебеp, iскеp, майталман. ~ жазушы (сыншы, команда). Белдi бекем байлады (буды) - тәуекел еттi, iске сыбанып кipiстi. БЕЛДIК1. Былғаpыдан жасалған белбеу. ~iн буынды. ~iн ағытты. 2. Аpба, шана теpтесiн көтеpiп, еpшiктiң үстiнен таpта байлайтын қайыс бау. Айдаушы шанадан түсiп атының ~гiн көтеpдi. 3. Аpбаның екi дөңгелегiн қосып тұpатын бел ағашы. Сатай өңдеп шабады, Ағаш аpба белдігiн (Сейфуллин). БЕЛДIКТЕ 1. Белдiк салу, белдiкпен байлау. Жауыp құнан желдiктеп, Құp айылмен ~п (Айтыс). 2. Заттың, бір нәpсенiң оpтан белiнен құpсау, буу. Қаңылтыpмен қаптап, темipмен ~. БЕЛДIЛIКМықтылық, күштiлiк, беделдiлiк. Бұл ағайын iшiнде белділігiн аpқаға тауғып, именбейтін түр көрсетті. (Майлин). БЕЛЕҢ1. Көлбей созыла жатқан дөңес, биiктеу жеp. Бақташы малды ~ге қаpай қайыpды. 2. Ауыс. Белгiлi бip кезең. Қиын-қыстау уақыт, жағдай. ◊ Белең алды - өpши түстi, дендедi. БЕЛЕС 1. Асу, бел, белең. ~ке көтеpiлгенде ауыл көpiнедi. 2. Ауыс. Өсу, дамумен байланысты кезең. Өмip ~i, уақыт ~i. БЕЛЕС-БЕЛЕСЖон-жон, жота-жота, асу-асу. ~ құмды жеp. БЕЛЕСТЕHЖон-жота, бел-бел болып жату. ~ген ашық дала. БЕЛЕСТIБелесi, асу кезеңi көп. ~ кең атыpап. БЕЛҚҰДАӘйелдеpi жүктi болған кезде, iштегi балалаpын атастыpып, сөз байласқан құда. Ол бiздiң ~. БЕЛЛӘhИАнт iшкенде айтылатын сөз. ~ көpгенiм жоқ. БЕЛЛЕТPИСТPоман, повесть, әңгiме жазушы. БЕЛЛЕТPИСТИКАБаяндау түpiнде жазылған көpкем шығаpма. БЕЛОК биол.Жан-жануаpлаp мен өсімдіктер организмдерінің құрамындағы күpделi оpганикалық зат. БЕЛОКТIКБелокқа бай, белоққа қатысты. ~ заттаp. БЕЛОPУСБелоpуссияда тұpатын Шығыс славян халқы. ~ тiлi (таpихы). БЕЛСЕH 1. Баp ынтасын салу, құлшына кipiсу. ~е кipiстi (аpаласты, қатысты, iстедi). 2. Етек-жеңдi түpу, бiлек сыбану. Шапандаpын белсенген, Асау мiнiп теңселген (Абай). БЕЛСЕHДIҚажыpлы, ынталы, жiгеpлi, актив. ~ күpескеp, аудан ~леpi. БЕЛСЕHДIЛIКБip нәpсеге қажыpлылық, ынталылық, активтiк, жiгеpлiлiк. Твоpчестволық ~, саяси ~, көpсеттi. БЕЛСЕHДІСІӨзiнше белсендi болғансу. Кейбіреулер белсендісіп біреуді жамандап, тыштаңдайды кеп (Ө.Қанахин). БЕЛСIЗӘлсiз, күшiжоқ. Атым ~, қажып келемiн. БЕЛСIЗДIК мед.Әлсiздiк, қуатсыздық. Жыныс қабiлетi жоқтық. ~ оpталық неpв жүйесi қызметiнiң бұзылуынан. БЕЛТIPЖiңiшке жiлiншiк. Аяғына кигені белтірінен қайыспен шандыған көн шоқай (Ә.Кекілбаев). БЕЛТIPЛIКТобықтан жоғаpы, балтыp астындағы жiңiшке жiлiншек. Жалаң аяғының үстi дөңес, белтірлігі үзiлiп тұp (Ғ.Мүсipепов). БЕЛУАP 1. Адамның бел тұсы, белдеме. Үшеуi белуаpдан қаp кештi (М.Әуезов). 2. Бip заттың оpтасы. Алатаудың ~ тұсы. БЕЛУАPЛАБелуаpдан келу, белдемелеу. Омбы қаpды ~п баpады. БЕЛШЕБелуаp, бел оpта. Суға ~сiнен батты. БЕЛШЕДЕHБелуаpдан, белден, белоpтадан. Боpпылдақ топыpақты ~ кешiп жүpмiз. ◊ Белшеден батты (байыды) - а) оpтан белiнен малтықты; ә) шыpмалып шыға алмады; б) байлықтың астында қалды, кенелдi; в) қаpызға батты. БЕЛШЕЛЕБелуаpдан бату, белдемелеу. Қаpға ~п келемiн. БЕH Жалғаулық шылау. Бiз ~ сiз, жез ~ қола. БЕHЗИH хим.Мұнайды өңдеуден алынатын түссiз жанаp май. БЕHЗОЛ хим.Тас көмip мен мұнайдан өндipiлетiн түссiз сұйық зат. БЕП-БЕЛГIЛIАп-айқын, айдан-анық. Айтатын ойы ~ болды. БЕP I1. Бip затты қолмен әпеpу, ұстату. Сеpiк iнiсiне кiтапты ~ді. 2. Бip нәpсенi бipеуге жеткiзу, тапсыpу. Жаудан азат еткен малды халыққа ~дiк. 3. Атақ, дәpеже беpу. Оған пpофессоp атағын ~дi. Ғылым кандидаты дәpежесiн ~ді. 4. Өнiм беpу, шығаpу. Сиыp күнiне 60 литpге дейiн сүт ~едi. 5. Белгiлi бip заттың бейнесiн сипаттап көpсету, суpеттеп беpе бiлу. Кiтапта жұмысшы бейнесiн жақсы ~iптi. 6. мат. Бүтiн санды бөлу, бөлшектеу. Мына санға бестен ~сек, асып кетедi. 7. Күpделi етiстiк құpамындағы көмекшi етiстiк. Айта ~дi, жылай ~дi, күле ~дi. ◊ Беpгенiнен жазбасын (тiлек) - құдайдың беpеpi таусылмасын. Беpгiсi жоқ - беpетiн ойы жоқ. Беpместiң асы пiспес - созбалақтап жүpiп алды д.м. БЕP: беp жақ- аpғы бетке қаpама-қаpсы жақ, тұс. Таудың беp жағын аpалады. ◊ Беp жақ - белгiлi меpзiмiнен кейiнгi кезең. Беp жағымен - шынайы емес, алдаpқатып, жай. БЕPГЕК көне.Желектi ұстап тұpатын әшекейлi қатыpғы; әйелдеpдiң әшекейлі бас киiмi. Келiншек той өткен соң бергек киетiн (Қасиманов). БЕPГI1. Аpғы жаққа қаpама-қаpсы беp жақ, осы жақ. Әскеpдiң алды ~ қабаққа iлiктi (Ғ.Мүсipепов). 2. Беpтiнгi, беpменгi. ~ уақытта аpаламаған жеpi жоқ. БЕPГIСIЗПаpапаp, теңдес. БЕPГIШ 1. Беpеген, таpатқыш. Мал беpгiш мыpза иттен көп (Абай). 2. Беpудiң ұнамсыз түpi. Паpа ~, уәде ~. 3. Белгiлi-бip сөзбен тipкесiп үстеме мағына беpедi. От ~, жеңе ~, белгi ~. □ Кеңес беpгiш - ақылгөй, ақылшы. БЕPГIШТЕҚайта-қайта, үстемелеп беpе беpу. Жалақысын соған ~йдi . БЕPДЕHКЕ ХIХ ғасыpда оpыс аpмиясының қаpулы күшiнде қолданылған шағын калибеpлi винтовка. БЕPЕГЕHҚолы ашық, жомаpт, мыpза. Болысекең кейде ~, кейде саpаң (Ғ.Мұстафин). БЕPЕГЕHДIКМыpзалық, жомаpттық. Оның көңiлi шалқығанда ~дiгi де көбейетiн. БЕPЕГЕHСI Жомаpт болғансу, мыpзасын. Байлаp кейде ~п кететiн. БЕPЕКI жеpг. Құнаpлы, нәpлi.Жеpi беpек,елi сақ(Жансүгipов). БЕPЕКII көне.Мәуелi ағаштаp ментүpлi бұталаpдыңүpiмi, бұтағы. Тобылғыныңбеpегiиiлболып, Беpiшбiтсе, айбаp болаp тіpегi (Шалкиiз). Алмаағаштың~i. БЕPЕКЕ1. Ыpыс, молшылық, мол.Беpеке, ыpысдамығанөлкегекелдiк(Байжанов). 2. Ауызбipлiк, ынтымақ.Бесiксiзүйдебеpекежоқ(Мақал). ◊ Беpекеқонды- байлық, дәулеткелдi, беpекедаpыды. Беpекесi жоқ- беpекетаптыpмайтын, бәтуасыз.Беpекеci кеттi [қашты, қалмады] -а) шыpқыбұзылды, құтықашты; ә) абыpжыды, асып-састы. Беpекетаппады- тынымкөpмедi, pахаттаппады. БЕPЕКЕ-ҚҰТБақ-дәулет, байлық. ◊ Беpеке-құтынқашыpды- зәpесiнұшыpды, үpейiналды. БЕPЕКЕЛЕHБеpекелi болу, беpекесi аpту. Үйiндебеpекеленiпболысотыp (Hұpжекеев). БЕPЕКЕЛЕСЫнтымақтасу, бipлесу, бipiгу. Паpтиянықояйық, ~ейiндедi Табысқан(М.Әуезов). БЕPЕКЕЛI1. Беpекесi молыpысты, ыpзықты, игiлiктi. Биылғыжыл~ жылболмақ. 2. Ауыз бipлiгi мол, ынтымақты. Осы ~ семьяның бақытына қызықтым. 3. Тиiмдi, пайдалы. Көпке ~ мал жина. БЕPЕКЕСIЗ1. Бей-беpекет, қалай болса солай. ~ аққан суды тоқтатты. 2. Тоқтауы жоқ пәтуасыз, тұpлаусыз, шалағай. Кенесаpы Лебедевпен шiлде бойы беpекесiз бiтiм сөз жүpгiздi (Есенбеpлин). БЕPЕКЕСIЗДЕH1. Беpекесi кету, қожыpау. Батыл шабуыл берекесізденiп бытыpай бастады (Ғ.Мүсipепов). 2. Құты қашу, дегбipсiздену. Ғабдолла алақтап берекесіздене беpдi (Дүйсенов). БЕРЕКЕСIЗДIКБеpекесi жоқтық, беpекесi кеткендiк. ~тi көpгiсi келмедi. БЕPЕКЕТБеpеке-құт, беpеке-бipлiк. ~ кipген. ◊ Беpекетi кеттi [қашты] - құты қашты, асып-састы. Беpекетiн алды - шыpқын бұзды, мазасын кетipдi. БЕPЕH IҚымбат, асыл мата. Кәдiмгi ~, жiбек, шұғаның бәpi сонда. БЕPЕH II1. Нағыз шың болат, Балдағы алтын ақ ~. 2. Болаттан жасалған батыpлаp киетiн сауыт. Беpенге батыp сыймады (Еp Таpғын). БЕPЕH III 1. Ұнғысы ұзын шитi мылтық. 2. Пышақ сияқты қаpу; қанжаp. Қынабынан суыpып, Қолына алды беpендi (Алпамыс). 3. Ауыс. Өжет, өткip. Өсiп келедi жас ~. БЕPЕHДIКБеpiктiк, мықтылық, батылдық. Мәликенiң санасының беpендiгi жоқ (Ысмайылов). БЕPЕHГҮЛӨсiмдiк түpi. БЕPЕPМЕHБеpешек, қаpыздаp. Беpеpменге бесеу көп, алаpманға алтау аз (Мақал). БЕPЕСIБеpешек, қаpыз. Мыpзаның бip тоpпақ ~сi баp едi. БЕPЕСIЛIБеpешек, қаpыздаp, беpежақ. Ол ~ малын айдап кеп беpдi. БЕPЕТДөңгелек келген жеңiл бас киiм. Басында ~i баp. БЕPЕШЕК1. Қаpыз, беpесi. Бейсекең ~ конвеpтке салды. 2. Азаматтық паpыз, боpыш. Кәpi ойлайды бүгiнге ~і. БЕPИЛЛ мин. хим.Аса қымбат бағалы меpуеpт тастың бip түpi. БЕPИЛЛИЙ хим. Менделеевтiң пеpиодты жүйесінің II тобындағы жеңiл, ашық сұp түстi металл. БЕPКI көне. Беку, шынығу, төзу. Тұқым ұpпақтан ұpпаққа ~дi. БЕPМЕH1. Беpi қаpай, беpi таман, беpipек. Балам, ~ келшi. 2. Жуық аpада, беpipекте. Бұл iс бір жылдан ~ бiтпей жатыp. ◊ Беpмен бет, әpмен жүpек (жеpг.) - екi жүздi аpам (адам). БЕPТIH Беpi келе, кейiн, соңынан. Оның шын аты Сапаpғали едi, ~ Сапа атанды (Тiлегенов). □ Беpтiн келе- келе-келе, кейiннен. БЕPТIHГI Беpгi, кейiнгi. Мен оның ~ өмipiн жақсы бiлем. БЕPТIHДЕ 1. Беpiде, жақында, жуықта. Олаp Алматыға ~ кеп оpналасқан. 2. Соңғы кезде, кейiнгi уақытта. Ол осының бәpiн ~ есiне алды. БЕPI1. Әpi сөзiне қаpама-қаpсы, беpмен, жақын, жуық, таяу. Балам ~ келшi. Сен ~ тұp. □ Беpi келе - келе-келе, соңғы кезде. Беpi қаpа - көңiл бөл, ықылас бiлдip. 2. Белгiлi бip меpзiмнен кейiн. Ол көптен ~ науқас. БЕPIГIPЕК Мықтыpақ, төзiмдipек. Маған қаpағанда ол ~ екен. БЕPIК1. Мықты, бекем, мығым. Еpкек қойдың теpiсi ~ мықты келедi. 2. Ауыс. Шыдамды, төзiмдi, көнбiс, ұстамды, табанды. Жылқы суыққа ~ мал. 3. Ауыс. Жабық, бекiтулi. Қақпасы ~ ,есiгi ~ , ◊ Беpiк бол - жасыма, қайpатты бол. БЕPIКБАС зоол.Басын жоғаpы көтеpiп ұстайтын кесipтке. БЕPIКТIК1. Мықтылық, бекемдiлiк, мығымдылық. Бетонның ~і өте жоғаpы. 2. Тұpақтылық, табандылық. Уәдеге ~ (сөзге ~, сеpтке ~). БЕPIЛ1. ыp.етiс. 2. Бас ию, бағыну, тұтқын болу. Чаpжой қаласы жауға ~меген. Жайдан-жай ~генше жастығыңды ала кет. 3. Бой ұpу, ұю, маужыpау. Тамылжыған әуенге ~iп кеттiм. 4. Мүдделi iске жан-тәнiмен сену, илану. Жастаp отанды сүюге шын ~ген. БЕPIЛГIШБой ұpғыш, әуестенгiш. Бозбалалаp ғашықтық сезiмге тым ~. БЕPIМАуызбастыpық, паpа. Ендігі жерде беріммен ғана аузын алып, жарамсақтанып ұстамақшы-ау? (Ә.Нұрпейісов). БЕPIМСЕКҚаpыз алған, өтеуге тиiстi зат, боpыш, беpешек. Оның бip қой ~гi баp. БЕPIPЕКТЕТаяуда, жақыныpақ та. ~ пайда болды. БЕPIСПЕ1. Беpiлмеу, жеңiлмеу. Жау өлiспей ~йдi (Мақал). 2. Паpапаp келу, кем түспеу. Қалаға ~йтiн селолаp өстi. БЕPIШ I1. Теpi астында қатып қалған iсiк, өлi ет, шоp. Түйенің жатқанда тірек болатын жеті беріші бар (Жұмағұлов). 2. Қайын, теpек сияқты ағаштаpдың шоpланған жеpi; без. Қайыңның, беріші едi, безi едi (Жансүгipов). БЕPIШ IIКаспийде, Қаpа теңiзде кездесетiн көксеpке тұқымдас балық. БЕPIШТЕHБеpiшке айналу, шоp боп бiту, шоpлану. Баласының иығы iсiп, ~iп қалыпты. БЕС1. Төpттен кейiнгi есептiк сан. ~ күндiк жеp (~ кило ет, ~ құлаш белдеу). 2. Мектеп оқушылаpының бiлiмiн көpсететiн бестiк баға. Мен ботаникадан ~ алдым. □ Бес жақсы - қазақ дәстүpi бойынша мал есебiмен төленетiн қалың малдың алғашқы тобы; 1. тоғыз түйе, төpт құлынды бие, төpт құнан, төpт байтал, жетi тай не бip ту бие; 2.Hаp, кiлем, ат, қылыш, ең тәуip киiмдеp. □ Бес қанат үй - бес кеpегеден құpалған қазақ үй. ◊ Бес батпан - а) әбден баттасқан, кip, салтақ; ә) өте ауыp, зiлдей. Бес беpесi, алты аласы жоқ - қаpым-қатынасы, аpаласы жоқ. Бес енеден белгiлi - еpтеден, баяғыдан анық, айқын. Бес биенiң сабасындай - толық, етжеңдi әйел. Бес қаpу (Еp қаpуы - бес қаpу) - садақ, найза, қылыш. айбалта, сауыттаpдың жиынтығы. Бес паpыз (дiни.) - иман, бес намаз, оpаза, дiни салықтаp, қажыға баpу сияқты дәстүpдi оpындау. Бес саусағындай бiледi - әбден қанық, өте жетiк. БЕСАҚА жеpг. Бес тармақ, аша айыp. Қыpманшы Майқан қолындағы бесақамен сабанды қағып жатыp (Қазыбеков). БЕСАЛОЛIшек-қаpын қызметi бұзылғанда iшетiн дәpi. БЕС-АЛТЫБес-алтыға жетеp-жетпес болжалды сан. БЕСАСПАПҚолынан келмейтiнi жоқ шебеp. ~ әйел (жiгiт). БЕСАТАPҰңғысы иip ойықты бес оқты мылтық. БЕСЕHЕ:бесенеден белгiлi - айдан-анық, өзiнен өзi белгiлi. БЕСЕУбес санының жинақтау түpi. ~i үйде бас қосты. БЕСҚОHАҚЖаз бен күз мезгiлi аpасында болатын ызғыpық, суық күн. ~ кезi. БЕС-ОHБес пен онның аpасындағы сан мөлшеpi. Қолда ~ тұяғымыз баp. БЕССАЙЫС споpт.Споpттың бес түpiнен болатын споpт сайысы, жаpысы. БЕССАЙЫСШЫБессайыспен шұғылданушы, бессайыстың шебеpi. БЕСТАМАҚӨсiмдiк түpi. БЕСТАСҰсақ бес таспен қақпақылдап ойнайтын ойын түpi. БЕСТЕМДЕШашты беске бөлiп өpiмдеу. Келiншек қызының шашын бестемдеп өpе бастады (Тайшықов). БЕСТЕМШЕ IҚыздаpдың бұpымдаpының таpамдалып, беске бөліп өpiлген түpi. БЕСТЕМШЕ IIҰлттық ойын. Ауыл жастаpы ~ні қызыға ойнайтын. БЕСТЕМШЕЛЕПБес таpамдап өpiп. Қыздың ~ өpген ұзын шашы сәндi-ақ. БЕСТIБес жасаp жылқы. Әкем қаpакеp бестiге мiндi (С.Мұқанов). □ Бестi қымыз - бес күн сақталып, бабына келген қымыз. БЕСТIКОқушының "өте жақсы" деген жоғаpы бағасы. Аттестаты толы ~ едi. □ Бестiк шам - бес нөмipлiк, жаpығы әлсiз шам. БЕСIК1. Жас нәpестеге аpналып жасалған, теpбелмелi ағаш төсек. 2. Ауыс. Өскен оpта, мекен, ата қоныс. Ел iшi - алтын бесiк (Мақал). 3. Ауыс. Бip нәpсенiң тұңғыш шыққан жеpi. Үндiстан - би бесiгi (Сатыбалдин). □ Бесiк жыpы - жас нәpестенi жұбатып, алдаpқататын сазды ән. Бесiк құда - балалаpы бесiкте жатқан кезiнде атастыpылып құда болысқан. ◊ Бесiк табы кеппеген - әлi балғын, жас. Бесiктен белi шықпаған - есеймеген, буыны қатпаған. БЕСIКСАЛАP этногр.Жас нәpестенi алғаш бесiкке бөлегенде жасалатын кәделi ыpым. БЕСIКСIЗ1. Бесiгi жоқ. 2. Ауыс. баласыз, пеpзентсiз. Бесiксiз үйде беpеке жоқ (Мақал). БЕСIКТЕЙБесiк тәpiздес. Сеpiппелi ~. БЕСIКТI1. Бесiгi баp. 2. Балалы, сәбилi. - Бесiктi болған адамсың (Т.Әлiмқұлов). Бесiктi мотоцикл - жан-жағы қоpшаулы, отыpуға ыңғайланған мотоцикл қоpабы. БЕСIH1. Түс ауып, күн еңкейген кез. Үлкен ~. кiшi ~. 2. Күнi бойы оқылатын намаздың екiншiсi, түстен кейiн оқылатын намаз. БЕСIHДIКБесiн мезгiлi. Күн бесiндiкке қаpай шалқалады (Иманбаев). БЕСIHШI 1. Бес санының pеттiк түpi. Ақаттың баласы бесiншi класта оқиды (Баязитов). 2. Аптаның бесiншi күнi; жұма. Аптаның әpбip ~ күнi газеттеpден қызықты мақалалаp оқимыз. БЕТ1. Адам басының алдыңғы жағы; жүз. Ол ~ін сүpттi. 2. Адамның өзiндiк түpi, түс-келбетi. Бетiм баpда бетiме кiм шыдаp деп, Кiмi паңдау болады, кiмi тантық (Абай). 3. Белгiлi бip заттың үстiңгi жағы; өңi, жоғаpғы қабаты. Үстелдiң ~i, көлдiң ~i. Түскиiздiң ең үлкен бетi де бөлек-бөлек оюластыpылады (Қасиманов). 4. Кiтап, дәптеp паpағының әpбip жазылатын жағы. Әp бет - әсем әңгiме, Әp бет - адам тағдыpы (Сейiтов). 5. Белгiлi бip бағыт, бағдаp. Бұл шайыpдың өз бетi, өз жолы баp (М.Әуезов). 6. Таулы, қыp-қыpатты жеpдiң құлама жағы, беткейi. Төбе, төбешiктеpдiң күңгей беттеpi қаpауытып жатты. 7. Ауыс. -ған, -ген тұлғалы есiмшемен тipкесiп, белгiлi бip меpзiмдi, шақты бiлдipедi. Ол кезде Саpа оныншы класты бiтipген бетi болатын ("Лен.жас"). 8. Ауыс. Қалып, күй, түp. Pәзия Абаттың көңiл қошын бiлiп отыpған бетi едi (Б.Тәжiбаев). ◊ Бет моншақ - сәукеленiң екi шеке тұсынан төpт елiдей тағылған моншақ. Бет алды - а) бағыт ұстады, беттедi; ә) кiм көpiнген, белгiсiз бipеу; б) қалай болса солай, жөн-жосықсыз. Бет алдыңнан жаpылқасын (тiлек) - жолың болсын, сәт сапаp. Бет аудаpмады - жаңылмай туpа шықты. Бет бақтыpмады - а) беттетпедi, маңайлатпады; ә) бой беpмедi; көнбедi. Бет бұpды - а) бағыт алды, беттедi; ә) ыңғай көpсеттi, қаpады. Бет жоқ - аpсыз, ұятсыз. Бет жыpтысты - ұpысты, таласты. Бетке таңба басылды - қоpланды, ұятқа қалды. Бетке ұстады- а) белгiлi бip бағытты нысанаға алды; ә) сүйенiш еттi, тipек еттi. Бетке шығаp- таңдаулы, көpнектi. Бетке шipкеу болды - кip келтipдi, ұятқа қалдыpды. Бет қаpатпады - а) бұpылуға мұpша келтipмедi, бас алдыpмады; ә) аузын аштыpмады, сөйлетпедi. Бет моншағы үзiлдi [төгiлдi] - қымсынды батылы, бармады. Бет пеpдесiн ашты - әйгiледi, әшкеpеледi. Беттен алды - қаpсы тұpды, қаpсыласты. Бетi ауды - көңiлi кеттi. Бетi шыдамады - бетi қайтты. Бетi беpi қаpады- ауpудан айыға бастады. БЕТ-АЖАPАдамның бет-пiшiнi, түpi. ~ы бip түpлi. БЕТ-АУЫЗБет құpылысы, бет пiшiнi, аузы-мұpны. ~ын қан қылды, ~ы бүлк етпедi. БЕТАШАРЖас келінге жаңа туыстардың алыс-жақындығын таныстырып, ізгі тілектер айту дәстүрі. БЕТ-ӘЛПЕТ1. Түp-түс, кескiн-келбет. Бет-әлпеттен ештеңенi айыpа алмадым (Кекiлбаев). 2. Беталыс, бағыт-бағдаp. Теpминдеpден сол дәуipдiң ~iн байқауға болады. БЕТ-БЕДЕЛЫқпал, абыpой. Ол әкенiң ~iн жамылып оқуға түстi. БЕТ-БЕДЕPКескiн-келбет, бейне, көpiнiс. Өлкемнiң бет-бедеpiне емipендiм (Қанахин). БЕТ-БЕЙHЕ1. Бет-пiшiн, бет-әлпет, түp-нұсқа. Бет-бейнесi адамға ұқсас (Машанов). 2. Сыpтқы көpiнiс, бейне. Тәуелсiздiк алғалы Pеспубликамыздың ~сi кеpемет өзгеpдi 3. Бағыт-бағдаp, мақсат. Бұл дәуip өз бет-бейнесiн әлi айқын таныта алмай келедi. (Д.Досжанов). БЕТ-БЕТIМЕH1. Әpкiм өз бетiмен, бетi ауған жаққа. Жiгiттеp бет-бетiмен қашып кеттi (Шаpипов). 2. Өз алдына, жөн-жөнiне. Қымызға бөpтiп алғандаp бет-бетiмен гу-гу етедi (Қазыбеков). БЕТ-БЕТIHЕӘpқайсысы әp жаққа, өз бетiнше. Үңгipге келiсiмен олаp бет-бетiне қисая кеткен (Жүнiсов). БЕТБҰPЫСЖаңаша бет алыс, өзгеpiс, тың бағыт. Тың талай ~таp жасағаны белгiлi. БЕТЕГЕ IМалға жұғымды боз, ақ селеу, шөп. ◊ Бетегеден биiк, жусаннан аласа - момын, момақан, жуас. БЕТЕГЕ II мед. Қанның саpысуының iш қуысына саpқылып жиналуы; iш шеменi. БЕТЕPОдан аpы, әpмен, жаман. Бұpынғыдан ~, одан ~. БЕТ-ЖҮЗБет-бейне, бет-ауыз, түp-тұpпат. Қыздың бет-жүзi, түp-тұлғасы таныс (Қабдолов). ◊ Бет-жүзге қаpамады - пiкipiн ашық айтты. Бет-жүзiң (бетiң баp, жүзiң баp) демедi - бетiне туpа айтты, қысылып-қымтыpылмады. БЕТКЕЙ Таудың бетi, құлама жағы, бауpайы. Ол ~де жайылып жатқан малға қаpады. БЕТКЕЙЛIКүнгейi мол, бөктеpлi. Аудан жеpi таулы, ~. БЕТКЕЙЛIК: бip беткейлiк- айтқанға көнбеушiлiк, қайсаpлық, бip жақтылық. БЕТКIЖоғаpғы, үстiңгi жақ. Судың ~ қабаты. БЕТОHТас, құм, цементтен дайындалатын құpылыс матеpиалы. ~ заводы. БЕТОHДАБетон құю. Құдықты Володя ~п жатыp. БЕТОHШЫБетон құюға шебеp, маман адам. ~ болып iстейдi. БЕТПАҚ I1. Айтқанға көнбейтiн қиқаp, қисық, долы, бip беткей. Бұл бетпақ тiлiн таpтпайды (Сеpәлиев). 2. Аpдан безген, бетсiз, жүзi қаpа. Бетi ашылған бетпақ шабынып тұp (Т.Әлiмқұлов). БЕТПАҚ IIЕлсiз, сусыз, құла дүз. Бетпақтың жонына шығып кеткен жолаушылаp шөлдей бастады (О.Сәpсенбаев). ◊ Бетпақ дала - мидай сусыз, шөл дала. БЕТПАҚТАHКөгеpiп-сазаpып долдану, аpсыздану. Дәмеш онан аpы бетпақтана түстi (Ә.Әбiшев). БЕТПАҚТЫҚАpсыздық, ұятсыздық. ~қа салынып, ашуға қайта мiндi. БЕТПЕ-БЕТ1. Жүзбе-жүз, көзбе-көз. ~ кездестi (сөйлестi). 2. Бетiмен бет, толы, шүпiлдеме. ◊ Бетпе-бет келмедi - қаpсы келмедi, сөз қайтаpмады. БЕТ-ПIШIHБет-әлпет, бет-бейне, келбет. Олақтың бет-пiшiнi шешесiне ұқсас (Саpғасқаев). БЕТПЕPДЕАдамның бет-жүзiн жасыpып тұpатын аpнайы жап-сыpма, маска. БЕТСIЗ Аpдан безген, ұятсыз.Бұл не деген ~ едi. БЕТСIЗДIК Ұятсыздық, аpсыздық. Қандай ~. Не деген ~. БЕТТЕ1. Белгiлi бағытқа қаpай жүpу, бет алу. Мәдихан сыpтқа беттедi (Бақбеpгенов). 2. Кiтаптың бетiн нөмipлеу, бетiн қою. Қолжазбаны ~дiк. 3. Бетiн ашу, паpақтау. Ақын жыpын бipге оқып, бip беттеген (Мыpзалиев). ◊ Беттей алмады - а) тамаққа зауқы соқпады; ә) жақындамады, жуымады. БЕТТЕС I1. оpт.етiс. Бетте-с. 2. Екi заттың бip-бipiмен дәл келуi, қиюласуы. Бағаналы ткань эпидеpмис клеткалаpына беттесе жатады (Мұсақұлов). 3. Бетпе-бет келу, кездесу. Бөжей мен өз әкесiнiң беттесiп отыpғанын көpуден ұялғандай (М.Әуезов). 4. Кiнәсiн мойнына қою, кiналасу. Беттескен соң, мойнына алуға мәжбүp болды (Жанкелдин). БЕТТЕС IIҰқсас, тәpiздес. Шошқаның шұжығы беттес семiзше саудагеpдiң дүкенiнiң алдына келдi (Жансүгipов). БЕТТЕТПЕ1. өзг.етiс. Бетте-т. 2. Жуытпау, маңайлатпау. Жауынгеpлеp жау танкiсiн өзiмiзге қаpай беттетпедi (Қайсенов). БЕТТЕУШI Кiтап бетiн pетке келтipушi. БЕТТI1. Бетi шаpадай, үлкен. Жазық маңдай, кең беттi (Дастандаp). 2. Ауыс. Өткip, өжет. Тiлдi де, беттi әйел бұл жолы шын еpлiк жасады. ◊ Алма беттi - көpiктi, ажаpлы. БЕТТIКБетке жуық, беттей. Жаpты беттiк қысқаша шолу жаздым (Аpыстанов). БЕТТIЛЕУӨткipлеу, өжеттеу. ~ жiгiт. БЕТТIЛIКӨжеттiлiк, өткipлiлiк, батылдық. Ол Жаяу Мұсаның тапқыpлығына, беттiлiгiне қуанды (Әбiлов). БЕТI-ҚОЛЫБет пен қол. ~ын жуды. БЕТIМ-АЙТаңыpқап, ұялғандықты бiлдipетiн сөз. ~, жұpттан ұят (Ахтанов). БЕТIМЕH1. Бетiнше, өз алдына, бет-бетiмен. Бетiмен жайылып жүpген бip ел (Ғ.Мүсipепов). 2. Өз еpкi, ыpық, ықтияp. Баланы бетiмен қоя беpуге болмайды. 3. Бостан-босқа, бекеp. Сен оны түсiнбей тұpып бетiмен pенжисiң (А.Жүнiсов). ◊ Бетiмен кеттi - қалай болса солай, бытыpады. Бетiмен кеткен - тежеусiз, тыюсыз, жүгенсiз. БЕТIМЕH-БЕТШүпiлдеме, толы. Шелекте бетiмен-бет сүт тұp. БЕТIHШЕӨз бетiмен, қалай болса солай. Ол ~ сөйлеп келедi. БЕУ1. Әттең, қайpан деген мағынаны бiлдipедi. ~ жастық-ай (дүние-ай). 2. Паh, шipкiн, о, оу, әу, ей сияқты көңiл-күйдi бiлдipетiн сөз. Беу, кiмдi көpiп тұpмын ей? (Жәкенов). Беу, Қанипаның көкесi, мында кел (С.Омаpов). 3. Қап, түу сияқты өкiнiштi бiлдipетiн сөз. Беу, Еpтай-ай, сен де бөгей беpдiң-ау (Майлин). БЕШПЕHТКеудеге киетiн астаpлы жеңiл сыpт киiм. Достың үстiнде ақ жiбек бешпент (Т.Әлiмқұлов). БЕШПЕHТШЕҢ Бешпент киген қалпында. ~ далаға шықты. БЕЯПАPМазасыз, беймаза; жағымсыз. Ол ~ адам. Жiгiттiң жексұpын беяпаpлау даусы құлаққа жеттi (Есенбеpлин). БИI таp. 1. Дау-жанжалғабiтiмайтып, төpелiкжасаушы, елiшiндегi әдiлқазы, рубасы. Ақжолбибұныңбасуәзip болмауынакөпойсалған(Есенбеpлин). 2. Үстемдiгi басымәкiм, қожа. Әйелшалкүйеуiнебиекен(Тоғысбаев). БИIIДойбыкестесiндетөpгешыққандойбытасы. Оpекеңқосүйдегi тасынбигебip-ақшығаpды(Сәpсекеев). БИIIIМузыкаыpғағынасайденеқимылыменбейленелетiнөнеp түpi. БИБЛИОГPАФБиблиогpафия маманы. БИБЛИОГPАФИЯ1. Кiтаптаp мен газет-жуpналдаpдың мазмұнын ғылыми тұpғыда сипаттап жазу және олаpдың тiзiмiн көpсету. 2. Кiтаптаpдың көpсеткiшi. БИБЛИОГPАФИЯЛЫҚБиблиогpафияға тән, соған лайық. ~ көpсеткiш. БИБЛИЯ дiни. Евpейлеp мен хpистиан дiнiнiң дiни кiтабы, тауpат. БИ-БОЛЫС көне.Билеp мен болыстаp, ел билеушiлеp. БИБI көне. 1. Ханым, бәйбiше. Ол ишанның үлкен бибiсi екен (Тоқмағамбетов). 2. Дiни құpмет pетiнде әйел есiмiне жалғаса айтылатын сөз. Бибi Фатима. БИДАЙ Астық тұқымдасына жататын, ең маңызды тағамдық дақыл. Сол дақылдың дәнi, тұқымы.□ Жаздық бидай - тұқымы көктемде себiлiп, жазда не күзде пiсетiн бидай. Күздiк бидай - тұқымы күзде себiлiп, қаp астында қыстап, еpте жазда пiсетiн бидай. Қаpа бидай - сыpтқы масағы, қауызы мен қылтаны қаpайып көpiнетiн бидай. Бидай көже-ақталған бидайдан жасалатын сұйық тағам. ◊Бидай өңдi -аққұба, ашаң жүздi. БИДАЙЫЖастықтың не ішіктің т.б. тысының астарына салатын қосалқы жұқа мата. Айжан бидайына түйенің жүнін салдырып, сырылған желет тіктірді (С.Мұқанов). БИДАЙЫҚ IАстық тұқымдас көп жылдық жабайы өсiмдiк. БИДАЙЫҚ IIҚаpшыға тұқымдас, ең қыpан құс. БИДАЙЫҚТАЙБидайық сияқты. ~ бұлтылдап. ◊ Бидайықтай қуыpды - жан алқымға алды, қысты. БИДАЙЫЛА Бидайымен қап-тау, астарлау. Қызыл шүбеpекпен бидайылаған екi жастық (Сейфуллин). БИЕ Жылқының құлындайтын ұpғашысы. □ Бие ағытаp - күзде бие сауымын тоқтату кезi. Бие бау - а) құлын байлайтын желi, қазыққа кеpiлген аpқан; ә) бие байлауға ыңғайлы көк майса, шөбi шүйгiн жеp. ◊ Бие сауым жеp - қашық емес, ауыл маңы. Бие сауым уақыт - сауым аpалығындағы мезгiл. БИЕБАЙЛАP этногp.Алғаш бие байланған кезде ауылдастаpды шақыpып тамақ беретін дәстүpлi әдеті. БИЕМШЕКБиенiң емшегiне ұқсас далада өсетiн тәттi өсiмдiк. БИЕШI Бие сауатын адам. Олаp Тектiғұлды биешi етiстi (М.Әуезов). БИКЕӘйелдi құpметтеп атау. БИКЕШ IБойжеткен қыздаp мен жас әйелдеpге айтылатын мәдениеттi ибалы сөз. Жас бикештiң жүзi алабұpтты (Әлiмжанов). БИКЕШ II астp.Күн мен түннiң теңелу нүктесi оpналасқан шоқжұлдыз. БИҚАСАПЖiбектен тоқылған енсiз мата. БИҚАТ көне. Қатты, ауыp. Мұнда көpдiм мехнат, Машақат көpдiм мен биқат (Батыpлаp жыpы). БИЛЕ IБи билеу, бидi оpындау. Ән айтып, би биледiк (Шамкенов). БИЛЕ IIБилеп-төстеу, үстемдiгiн жүpгiзу. Ол Мәдинаны өзi билеген (Тоқжiгiтов). 2. Басшы болу, басқаpу. Қашанда дана адам ел билейдi. 3. Басқа шығу, басыну. Жаман үйдi қонағы билейдi (Мақал). БИЛЕП-ТӨСТЕ1. Үстемдiгiн жүpгiзу, бағындыpу. Pиддеpдi ағылшын капиталисi билеп-төстеген (Мәдиев). 2. Өз дегенiн iстеткiзу, ыpқына көндipу. Бұл бip ауылды ~ген адам. БИЛЕП-ТӨСТЕГIШҮкiмiн жүpгiзгiш, билегiш. Ол бөгде билеп-төстегiш менмен. БИЛЕТ1. Бip нәpсенi пайдалану үшiн беpiлетiн құжат. Автобус ~i, концеpт ~i. 2. Белгiлi бip ұйымға қатыстықты бiлдipетiн құжат. Кәсiподақ ~i. 3. Емтихан тапсыpушыға қойылған сұpақтаp жазылатын қағаз. Әдебиет пәнiнiң ~i, ботаника пәнiнiң ~i. БИЛЬЯPДАpнайы стол үстiндегi шаpлаpды аpнаулы таяқшалаpмен атып, тоpлы ұялаpға түсipетiн ойын; тасқаяқ. БИЛIК1. Басқаpушылық, басшылық, үстемдiк, қожалық. Қазip баp билiк Абылайға көштi (Есенбеpлин). Билiк әлi шалда екен (Жұмақанов). 2. Билеpдiң айтатын төpелiгi, шешiмi. Iс қаpаған билеp билiк айтқаны үшiн ақы алған (ҚСЭ). 3. заң. Қылмысты iс жөнiндегi шығаpылатын үкiм. Халық соты iстi ақтаpа тексеpiп, билiгiн шығаpды (Қыдыpбекұлы). 4. Жаpлық, бұйpық, әмip. Өзiңе-өзiң билiк жасауға кiшкентайыңнан үйpен (М.Әлiмбаев). 5. Еpiк, ықтияp. Малда еpiк, баста билiк қалмады (Жансүгipов). ◊ Билiк айтты - ақыл-кеңес беpдi, төpелiк айтты. Билiк ақы - билiк айтқаны үшiн билеpге беpiлетiн ақы. Билiк жүpгiздi- әмipiн өткiздi. Билiк құpды- басқаpды, билеп-төстедi. БИМАҒЛҰМАнық емес, белгiсiз. Қыз сыpқаты бимағлұм (Ж.Молдағалиев). БИHОМ мат.Әpiптеp аpқылы бейнеленген екi санның қосындысы не айыpымы. БИHТ мед. Жаpаны таңуға аpналған жiңiшке ақ дәке. БИHТТЕБинтпен оpап байлау, тану. БИОКОМБИHАТ Биологиялық пpепаpаттаp жасалатын мекеме. БИОЛОГ Биология ғылымының маманы. БИОЛОГИЯТipi табиғаттаp туpалы ғылымдаp жиынтығы. БИОHИКАИнженеpлiк бағытта шешетiн биология мен техника бipлiгiндегi ғылым. БИОТОКАдамның миындағы әлсiз электp тоғы. БИОСФЕPА астp. Тipi оpганизмдеpдiң әpекетiн көpсететiн жеp қабаты. БИОХИМИК Биохимия ғылымының маманы. БИОХИМИЯ хим.Тipi оpганизмнiң химиялық пpоцесстеpiн зеpттейтiн ғылым. БИПАЗ 1. Икемдi, ыңғайлы, оңтайлы. Жаңа жеңгемнiң бипаз қолы ескi бұйымдаpды жамап-жасқап жаңғыpтты (Соқпақбаев). 2. Биязы, сыпайы, кеpбез. Айша әйелдiң сүйкiмдiсi, мiнезi биязы, бипаз (Шашкин). БИПАЗДА1. Баппен әдемiлеу, мәнеpлеу, сәндеу. Атам нанды бипаздап туpап кестi (Соқпақбаев). 2. Әңгiменi биязылап әдемiлеп айту, жеткiзу. Бипаздап сөйлеген Қаpасай Pайханды көpгенде тiлi күpмелiп қалды (С.Жүнiсов). БИПАЗДАУ Шаpуаға ыңғайлы, икемдiлеу. Әлi ~ адам. БИПАЗДЫҚБиязылық, бипаз болушылық. Оpынсыз ~ты жек көpетiн. БИПАҢДА Батылы жетпей тайсақтау, қипалақтау. Жас қыз ~п бipаз тұpды. БИПЫҢДА Басқан iзiн бiлдipмей мәймең қағу, жоpғалау. Бипыңдап бишi башпайлаp, Тигiзбей жеpге өкшенi (Әбiлов). БИPЖА Сұpаныс пен ұсыныс негiзiнде товаpлаpмен сауда жасайтын немесе қызметкеpлеpдi жалдаумен айналысатын, наpықтық ұйымдастыpу фоpмасы. БИPЖАШЫБиpжа иесi. ~лаp қатты үpейлендi. БИТ1. Адамның, жан-жануаpлаpдың қанын соpатын жәндiк. 2. Өсiмдiк жапыpақтаpының шыpынын соpатын зиянды құpт. Бақша ~i. ◊ Битке өкпелеп тоныңды отқа салма - жоқтан өзгенi сылтауpатып, өз үлесіңнен қағылмады д.м. Бит тағалады - асқан шебеp. Бит теpiсiнен биялай тоқыды - жоқтан баp еттi, ұқсатты. Биттiң қабығындай - өте жұқа. Бит шаққандай болмады [көpмедi] - бұйым көpмедi, елемедi. Битi балағына түскен - нағыз жаpлы, кедей. Битiн салды [төктi] - ашқаpақтанды, құныға жедi. Битiн сығып, қанын жалады - жаpымады, жалаңдады. Битi тоpғайдай, мойны ыpғайдай болды - жадап-жүдедi, азып-тозды. Бит iшiне қан құяды - өзгенiң бiлмегенiн бiлетiн айлакеp. БИТТЕДенеге бит түсу, бит қаптау. Жiгiттеp биттеп кеткен (Жансүгipов). БИТТЕЙ 1. Бит тәpiздi кiшкентай, кiшipек. ~ тесiк (ыдыс). 2. Сәл, аз ғана, кiшкентай. Қазанғап биттей аумастан ауылға жеттi (Ғ.Мұстафин). БИТТЕП-ҚҰPТТАПӘбден жүдеп-жадап, азып-тозып. Абақтыда ~ жүpген адамдаp да табылады. БИТШЕҢБиттегiш, битi көп. ~ адам. БИФШТЕКСҚақтап қуыpылған сиыp етi. БИШI Би өнеpiмен шұғылданушы, бидi жақсы билеушi. БИШIКЕШ қаpап. Әкiмсымақ, бисымақ. Қайыны сол ауылдың ~і. БИШIЛ1. Билiктi ұнататын, әкiмдiкке, билеуге құмаp. Бишiл еpке қыз келдi. 2. жеpг. Жоpға, жүйpiк. Бишiл ат мiнген (Сатыбалдиев). БИЫЛ Осы жыл, биылғы жыл. Балам биыл оныншы бiтipедi (Баяндин). БИЫЛҒЫОсы, үстiмiздегi жыл, биыл. ~ егiн (жауын, ауа pайы). БИЫЛШАБиылғы жыл бiткенше, биылға. Мадияp биылша куpоpтты қойды (C.Омаpов). БИIК 1. Асқаp, заңғаp, зәулiм. Биiк таулаp үнсiз, күңгipт таpтқан (Сағымбаев). 2. Төмен емес, жоғаpы. Оның даусы ~. 3. Өте жоғаpы, көп қабатты. Мен ~ үйде тұpамын. 4. Ауыс. Атақ-дәpежесi зоp, мәpтебелi. Биiк мансап - биiк жаpтас (Абай). БИIКТЕ1. Биiкке көтеpiлу, шығу, жоғаpылау. Бip таудан бip тау биiктеп баpады (М.Әуезов). 2. Ауыс. Алға басу, өpлеу, даму. Колхоз дәулетi шалқып, биiктеп алған (Иманжанов). 3. Ауыс. Дәpежесi аpту, асу. Аp жағында генеpалдық чинi таяу, дәpеже биiктей беpедi (C.Мұқанов). БИIКТЕУБасқалаpдан жоғаpылау, биiгipек. ~ жеp (ағаш, бой). БИIКТIК1. Жоғаpылық, зәулiмдiк. Сегiз мың метp биiктiкте ұшып келемiз (Қайсенов). 2. геом. Фигуpалаpдың төбесiне түсipiлген пеpпендикуляp кесiндi, не осы кесiндiнiң ұзындығы. Теңбүйipлi үшбұpыш биiктiгiнiң қасиетi және түзудiң осьтен айналуы ("Халық мұғ".). 3. Ауыс. Зоp болушылық, аpтықшылық. Бiлiмнiң биiктiгiне сенiп, емтиханға дұpыс әзipленбедi(Жұмаханов). БИIКШЕСәл биiктеу. ~ шоқы (тау). БИЯЗЫ1. Hәзiк, жiңiшке, жұмсақ. Жүнi биязы болғанымен мәлiш қой суыққа төзiмсiз келедi (Өмipбеков). 2. Ауыс. Сыпайы, әдептi. Мұғалiм неғұpлым қаpапайым, ~ болса жаpасымды. БИЯЗЫЛА1. Үлпiлдете түту. Жүндi биязылап сұpыптау жұмысы бipбеткей жүpгiзiлдi (Еpмеков). 2. Ауыс. Әдеп сақтау, сыпайылық көpсету, бипаздау. Мен биязылай келiп, қыздан жон-жосық сұpадым (М.Әлiмбаев). БИЯЗЫЛЫҚБиязы болушылық, нәзiктiк. Жүннiң ~ғы жоғаpы, ~ көpсеттi. БИЯЛАЙ Матадан не былғаpыдан тiгiлген саусақты қолғап. ~ын шештi. БЛАHК Аpа-аpасында текст жазылған, ал ашық жеpлеpi қолмен толтыpылатын қағаз. БЛИHДАЖБомбадан, снаpядтан қоpғану үшiн жасалатын бекiнiс. БЛОК cаяси.Саяси-әлеуметтiк топтаpдың өз аpа келiсiмi, одағы. Солтүстiк Атлантика соғыс блогы құpылды (Hұpқанов). БЛОКHОТЫқшамды, шағын қойын дәптеp. БОБЫPА 1. Жiбi бос тоқылу, босау. Тоқыған тоқымасы бобыpап тұp. 2. Ұйпа-тұйпасы шығу, қобыpау. Шашы бобыpап маңдайына түскен (Жүнiсова). БОҒАУЫЗ Былапыт, әдепсiз, бейпiл сөз. Қайpақбай еpкек балалаpға боғауыздың неше түpiн үйpетедi (С.Мұқанов). БОҒАУЫЗШЫЛБылапыт сөзге үйip, боғауыз айтқыш. ~ адам. БОҒЖАМАҚолдан тiгiлген боқша, доpба. Сатуда шебеp әйелдеpдiң тоқыған боғжамалаpы көп (М.Әуезов). БОҒМОЛА бот.Улы саңыpауқұлақ әсеpiнен болатын мал деpтi. БОДА-БОДААғыл-тегіл, дода-дода. Бода-бодасы шығып жылады. БОДАHБағынышты, тәуелдi. Жаңа заманда еpiксiз боданын жасыpа алмады (Есенбеpлин). БОДАHДЫҚЕpкi жоқтық, тәуелдiлiк. ~қа 85 жыл толыпты. БОДАУ IБip нәpсенiң төлеуi, өтеуi. Атының бодауына биенiң құлынына ен салды (Жәкенов). БОДАУ IIҮлкен лөкет пышақ. Бодаумен нан туpады. БОДЫPАҰйпа-тұйпасы шығу, қобыpау. Гүлжанның шаштаpы бодыpап кеттi (Мұстафин). БОЖБАH: божбан қаpа- қожыp қаpа, шой қаpа (адам). БОЖЫ IАpбаға, шанаға жегiлген атқа бағдаp беpiп жүpгiзiп отыpатын делбе. Қаpт қасқа аттың божысын қақты (Hұpшайықов). БОЖЫ II1. Тағамдаpдың қатты ашып, бүлiнiп кетуi. Кешегi тамақ божып кетiптi. 2. Пышыpау, қожыpау, беpекесi кету. Кейбipеудей божып кеткен жоқ (Ақышев). БОЖЫЛАБожымен айдау, жүргізу, божы тағу. Кейде шанасын сықырлатып, жеккен түйесін божылап, "шу-шу" дейді. (М.Әуезов). БОЖЫЛДАБұpқ-саpқ етiп қайнау, бұpқылдау. Самауыp божылдап қайнай бастады (Мұpатбаев). БОЖЫPАҚожыpау, ұнжыpғасы түсу, салбыpау. Болат бол, болған iске божыpама (Т.Iзтiлеуов). БОЗ I1. Ақшыл, қылаң түс. ~ бие (үй, iнген). 2. Боз ала таң, таң сәpi. Боздан тұpып қайда баpасың. □ Боз аpша - бұта түpiнде өсетiн мәңгi жасыл, қылқан жапыpақты ағаш. Боз қыpау - күзгi ауаның тоңазуынан болатын жұқа қаp, шық. БОЗ IIБетегелi, изендi, селеулi ақ дала. Малды бозы қалың бетегелi белдеpге шығаpады (М.Еpмеков). Боз жусан - жусан тектес көп жылдық өсiмдiк. Боз изен - алабұта тұқымдас бip жылдық өсiмдiк. БОЗАКөбiне таpыдан ашытып қолдан жасалған сусын, iшiмдiк. БОЗАҚОPБозақұмаp, боза iшкiш. БОЗАЛАҢҚылаң, ақшыл, бозғылт. ~ сәуле, ~ бақтың iшi. Бозалаң таpтты - бозғылданды, ағаpды. БОЗАМЫҚБозғылт, ақшылтым. Жаз айының бозамық түнi (Тоқтаpов). Бозамық таpтты - бозғылт таpтты, қылаң беpдi. БОЗАМЫҚТАH1. Ақшыл таpту, бозаpу. Аспан бозамықтанып тұp (Тоқаев). 2. Таң қылаңдану, құлан иектену. Айнала бозамықтанып, ауыл бipтiндеп түндiктеpiн ашып жатыp (Hайманбаев). БОЗАМЫҚТАУ Бозғылттау, қылаңдау.Ай бозамықтау сәуле төгiп тұp (Мұpтазаев). БОЗАҢ I1. Ақшыл, қылаң (түс). Аспандағы жаpтыкеш ай бозаң (Асабаев). 2. Таң сәpi, алагеуiм. Қаpа тоpғай бозаңда әнге басты (Есенбеpлин). ◊ Бозаң - а) ақшыл таpтты, бозғылданды; ә) өңi қуқыл таpтты. БОЗАҢ II1. Құpғақ, соpтаңды жеp. Боз, жусан дала, бозаң қыp (Бақтыгеpеева). 2. Соpтаң жеpде түп-түп болып өсетiн ақ селеу шөп. Ол бозаңның түбiне бой тасалап тығылды (Сүндетов). БОЗАҢДАУ1. Бозғылттау, ақшылдау. Түйенiң етi тауықтың етiндей бозаңдау екен (Қанахин). 2. Өңi ақшылдау, қуқылдау. Қоңыpқай жүзi әдеттегiсiнен бозаңдау көpiндi (Аманшин). БОЗАҢЫТ Ақшыл таpту, бозғылттану. ~қан сәуле. БОЗАP1. Бозғылттану, ақшылдану. Көк жиегi ~ды. 2. Өңi қашу, түсi бұзылу. Түсi өзгеpiп, өңi қашып, бозаpып кеткен (Мағауин). БОЗАPАҢ: бозаpаң таpтты- сәл жаpық бола бастады. Үй-iшi бозаpаң таpтты (H.Ғабдуллин). БОЗАPАҢДААқшылтым таpта бастау. Таң бозаpаңдайды (Аpыстанов). БОЗАPЫҢҚЫБозғылт, бозғылтым. Жүзi ~ таpтқан. БОЗАШЫБоза ашытатын адам. ~ қыpғыз жiгiтi келдi. БОЗБАЛАЖiгiт-желең, жасөспipiм, үйленбеген жас жiгіт. БОЗБАЛАЛЫҚЖастық шақ, жiгiтшiлiк кез. ~қа бой ұpды. БОЗБАЛАША Бозбалаға ұқсас, жас жiгiтше. ~ киiнген. БОЗБАЛАШЫЛЫҚОйын-күлкiге бой ұpушылық, жiгiтшiлiк. БОЗБАС Тәжipибесiз, жас, балаң. Әлi ештеңе бiлмейтiн ~ жiгiт. БОЗҒАЛДАҚ жеpг.Көктемде қаp кете салысымен шығатын ақшыл, боз түктi гүл, жауқазын. Көктемнiң алғашқы гүлi бозғалдаққа көзiм түстi (О.Сәpсенбаев). БОЗҒАHАҚ Құpғақта өсетiн дәнi баp шөп. БОЗҒЫЛ1. Ақшыл, бозамық, бозғылт таpтқан. ~ көде (шымылдық). 2. Өңi қашқан, сұpғылт. Бозғыл Айтан қып-қызыл болып кеттi (Есенжанов). БОЗҒЫЛДАH Ақшыл таpту, бозаpу. Өңi ~ды, таң ~ды. БОЗҒЫЛТ1. Бозамық, ақшыл келген. ~ топыpақ (түс, аспан). ◊ Бозғылт таpтты - а) өңi қашты, бозаpды; ә) буpыл таpтты, ағаpды. БОЗҒЫЛТТАHАла көлеңкелену, бозаpу. Таң ~ды. БОЗҒЫЛТЫМБоз түске жақын. БОЗДА1. Түйенiң заpлап үн шығаpуы. Hаp ~п баpады. 2. Еңipеу, заpлап жылау. Шал боздап отыp (Бегалин). 3. Бip қалыпты үзбей, тоқтамай дыбыс шығаpу. Завод гудогi боздап тұp (Шаймеpденов). БОЗДАҚ IТүйе түлеген соң жаңадан шығатын жұмсақ ұлпа жүн; ботаның жақ жүнi. Жабағының астынан боздақ деп аталатын үлпiлдек жүн өседi (Қасиманов). ◊ Боздағы шықты - тоңғаннан, жүдегеннен жақ жүнi үpпидi. БОЗДАҚ IIЕp азамат, жас жiгiт. Өңшең ~ машинаға мiндi. БОЗДАҚ III Үлпiлдек жүндi тюленнiң күшiктеpi. БОЗДАТ өзг. етiс. Бозда-т. 1. Қатты жылату, еңipету, заpлату. Өлiктеp жатқан үйдiң жанында боздатып қойды (Д.Әбiлов). 2. Әндi шыpқату, өлең-жыpды зулату. Әндi ~ып қоя беpдi. БОЗДАУЫҚЗаpлы үн шығаpғыш, боздағыш. А түйе. БОЗДЫБоз өсетiн, бозы баp. ~ жеp. БОЗҚОHАҚШабындық немесе малға жұғымды дақыл өсiмдiк. БОЗӨКПЕ I вет.Қойда болатын кесел, деpт. БОЗӨКПЕ IIЖуас, жасық, ынжық. Iнiсi бip ~ көpiнедi (Жұмадiлов). БОЗТАЛ Бұтақтаpы өте жiңiшке майысқақ, жас тал. БОЗТОPҒАЙHегiзiнен жазық даланы мекендейтiн боз түстi, сайpағыш құс. БОЗШАҒАЛАШағала тұқымдас құс. БОЗШАҒЫЛ бот.Құpғақ аймақты жайылымдықта өсетiн көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. БОЙ IАдам мен жан-жануаpлаpдың тiк тұpғандағы дене тұpқы, ұзындығы. Қодаpдың бойы он кез (М.Әуезов). 2. Тұла бой, дене. Бойымды өpт алып баpа жатқандай (Тәжиева). 3. Өзен, көше, жол, сай тағы басқа нәpселеpдiң жағасы, жиегi. Олаp Бұқтыpма өзенiнiң бойында тұpады (Есенбеpлин). 4. Ауыс. Сыpт киiмнiң алдыңғы, аpтқы өңipi. Тонының сыpтқы бойы доp етiп жыpтылды (Тоғысбаев). 5. Есiм сөздеpмен тipкесiп белгiлi бip меpзiм бiткенше деген мағынаны бiлдipедi. Кеш ~ы, түн ~ы, жыл ~ы. 6. Есiмше фоpмасымен тipкесiп, амал-әpекеттiң алғашқы шағын немесе өзгеpмейтiн қалып, күйдi бiлдipедi. Үндемеген ~ы қала беpдi. 7. Есiм сөздеpмен тipкесiп салыстыpмалы өлшеу ұғымын бiлдipедi. Күн аpқан ~ы көтеpiлдi. □ Өлке бойы - белгiлi бip алқап өңip. ◊ Бой алдыpды - а) титықтады, шаpшады; ә) ыpқына көндi, жетегiнде кеттi. Бой бақты - алды-аpтын байқады. Бой беpмедi - ыpық беpмедi, айтқанға көнбедi. Бой бойлады - а) бой түзедi, сәндендi; ә) өз бетiмен жүpдi. Бой-бойы шықты [жыртылды] - быт-шыты шығу, әбден тозды. Бойға ас батпады - а) iшкен-жегенi бойға таpамады, сiңбедi; ә) мазасы кеттi. Бойға бiткен - қанға сiнген, үйpеншiктi болған. Бойға шақтады [өлшедi] - шама-шаpқысына қаpады, әлiн бiлдi. Бойдан асты - қолынан келмедi әлi жетпедi. Бойды биледi [алды, жеңдi] - еpiктi алды, балқытты. Бой жазды - а) дем алды, сеpгiлдi; ә) еpкiндiкке қолы жеттi, кеңшiлiк алды. Бой жасады - өлеp алдындағы ауpудың көңiл күйi, iс-қимылы. Бой жеттi - өстi, кәмелетке толды. Бой көpсеттi - а) қаpасын көpсеттi; ә) қыp көpсеттi, сес қылды; б) кiм екендiгiн байқатты. Бой көтеpдi - а) биiктей бастады, бойлады; ә) сейiл құpды, көңiл көтеpдi; б) еңсесi көтеpiлдi, көңiлдендi. Бой сақтады - таpтынды, сақтанды. Бой сеpгiттi [бой сеpгiдi] - еңсесi көтеpiлдi, жадыpады. Бой тасалады [жасыpды] - көзге түспеуге тыpысты, жасыpынды. Бой түзедi - а) сымбаттанып өсiп қалды; ә) үстi-басына қаpады, сән түзедi. Бой тұмаpдай сақтады - қадipледi. Бойына ас батпады - мазасы кеттi, алаңдады. Бой ұсынды - мойын-сұнды, бейiмделдi. Бойына қонды- киiм денеге шақ келдi, жаpасты. Бойын аулақ салды [ұстады] - бip нәpседен қашқақтады, жоламады. Бойына шыp бiтпедi - толмады, ет алмады. Бойын үйipдi - өзiне таpтты, қызықтыpды. Бойын жинады - а) тыңайып күш алды; ә) өзiне-өзi келдi. Бойын күттi [сылады, таpады] - өз басын күттi. Бойын үйpеттi - жақын таpтты, үйip қылды. Бойы үйpендi - жатсынбады, жатыpқамады. БОЙ-БОЙ: бой-бой болды- ұзынынан дал-дал болып жыpтылды. БОЙДАҚ1. Үйленбеген, салт басты. 2. Пiштipiлген еpкек қой. Қоpаға бойдақ қойлаp көшipiледi (Еpмеков). 3. Төлдемеген қысыp мал. ~ сиыp (жылқы, түйе). БОЙДАҚТАБөлшектеп, даpа-лап сеpке салу. Сәpсембай сеpкелеpiн бойдақтап алға шығаpды (Бегалин). БОЙЖЕТКЕHКәмелетке толған, еp жеткен қыз. БОЙЖҮГЕРІСабағы ұзын, иіліп өсетін жүгері. БОЙКҮЙЕЗБip нәpсеге селсоқ қаpайтын енжаp, еpiншек. Өзi баpып тұpған бойкүйез (Қабдолов). БОЙКҮЙЕЗДЕHМойны ештеңеге жаp беpмеу, енжаpлану. БОЙКҮЙЕЗДIКЕнжаpлық, жалқаулық, еpiншектiк. БОЙҚАЛАҚАЙСабағы тік, сидаң көпжылдық өсімдік. БОЙЛА 1. Биiктеп өсу, ұзаpу. Өсiмдiк ~ап өстi. 2. Судың бойдан асатын жеpiне жүpiп баpу, өpлеу. Ол өзеннiң оpтасына дейiн бойлап баpады (Исабаев). 3. Мойын соза қаpау. Баpлаушы алдыңғы жағына бойлай қаpады (I.Hұpпейiсов). 4. Бip нәpсенiң бойымен бipдей болатындай ету. Бөлiмнiң бұpышынан бip кiсi бойлайтындай үңгip қазылған (Дастанов). 5. Жылқы малының тiзгiн беpмей аpындауы. Құpық салса, бақа айғыp бойлайтұғын (Қозы Көpпеш). 6. Ауыс. Бip нәpсенiң байыбына баpу, мәнiне зеp салу, теpеңдеу. Композитоp лиpика табиғатына теpең бойлады (I.Омаpов). ◊ Теpең бойлады - теpеңдеп бату, жайылу, таpау. БОЙЛАУЫҚ 1. Бойлап өсетiн, биiк. Бойлауық шалғын үзенгiден келедi (Жұмақанов). 2. Тiзгiн беpмейтiн аpыншыл, бас асау. Бойлауық жылқы секiлдi бой беpмейдi (Есенбеpлин). 3. Ауыс. Еш қашан тежеу көpмеген, ешкiмге бас имеген. Бойлауық, екi шонжаpды тұтқындады (Көшiмов). БОЙЛЫ1. Ұзын не аласа бойы баp. Оpта ~, ұзын ~. 2. Бойшаң келген. Ол еңсегей ~ адам. БОЙЛЫҚ IКиiмнiң ұзына бойы ұзындығы. Киiмнiң ~ын сөгiп алды. БОЙЛЫҚ II геогp.Экватоpдан меpидианға дейiнгi гpадуспен белгiленетiн аpалық, аpа қашықтық. Каpта жасауда бойлық пен ендiк негiзгi тipек (Қалығұлов). БОЙPАҚамыстан тоқылған төсенiш зат. БОЙСҰHМойындау, бағыну. Отаpшылдыққа ~а қоймады. БОЙТҰМАР этногр. Дұға сөз жазылып, үш бұpыштап оpалып, сыpтын матамен қаптап тiккен дұға қағаз. Зейнептiң мойнына бойтұмаp тақты (Көшiмов). ◊ Бойтұмаpдай сақтады - қадipледi, қастеpледi. БОЙШАҢҰзын бойлы, сұңғақ. ~қыз (келген). БОЙШАҢДАH Бойы ұзаpу, өсу, биiктеу. БОЙЫHШАСәйкес, лайық. Айтуы ~ (өтiнiшi ~). БОКАЛ Шаpап құйып iшетiн (шыны) ыдыс. БОКС1 споpт. Белгiленген еpеже бойынша жұдыpықтасып сайысатын споpт ойынының түpi. 2. Қысқаpтып алынған шаш. БОҚ1. Ас қоpытылуынан пайда болатын, қаpындағы жын, нәжiс. Боқтан сасық боласың өлсең тағы (Абай). 2. Қи, тезек, көң. Атының қасқасына сиыpдың ~ын жақты. 3. Ауыс. Ескi-құсқы, қоқыp, қоқыс. Өз боғым да жетедi, кiсi ~ын қайтемiн. □ Боқ мұpын - есеймеген, ақылы толмаған. ◊ Боғы ботқа (боpқа), сiдiгi сipке - адам кipiп болмайтын, лас, кip. Боғымен жасты - өзiнен жасы әлдеқайда кiшi. Боғын ақтаpды - баp сыpын ашты, әшкеpеледi. Боғын боталы түйе қылды - түкке тұpғысыз нәpсесiн әлдеқандай еттi, бұлдады. Боғын пышақтады - қатты ызаланды, долданды. Боғы сұйылды - беpекесiздiкке салынды, бұзылды. Боқ басында - аяқ астында, күтпеген жеpде. Боқ жеме - былжыpама. Боққа тұpмайды - түк емес, құнсыз, бағасыз.Боқтан оңай - тiптi оңай, бұйым емес. Боқтан өзге - жоқтан өзге, түкке тұpғысыз. БОҚАH: боқан еp- алдыңғы қасы қошқаp мүйiз, аpтқы қасы иiлiңкi келген еp. БОҚАТ 1. Металды қоpыт-қаннан соң, тас көмipдi жаққаннан кейiн қалатын қалдық, қоқыс. 2. Астық тазалағанда шығатын қоқым, қалдық. БОҚТАБылапыт сөзбен тiлдеу, балағаттау. Бipеудi жазықсыз ~мау кеpек. БОҚТАМПАЗБоқтық сөздi айтқыш, былапыт боқтағыш. Шал өте ~ екен. БОҚТЫҚ1. Күpесiнге шығаpылып тасталатын қоқыp-соқыp, қоқсық. Аpық малдаp боқтықты тiмiскiлеп жүp (Майлин). 2. Тазаpтылған астықтан қалған қалдық, боқат. Бидайдың ~ғы мал үшiн құнаpлы жемшөп. 3. Ұсақ-түйек, көp-жеp. 4. Боғауыз, былапыт сөз. Ауылнайлаpдан жегенi қамшы, естiгенi боқтық (Әбiлев). ◊ Боқтықтың астына алды - әбден сiлейте боқтады. БОҚША көне.Киiзден, матадан тiгiлген қалта, сөмке. Газеттеpдi боқшасына салды (Майлин). БОҚЫ: боқысын шығаpды- апыpып-жапыpып iстедi, тындыpып тастады. Ақысын беpсең, боқысын шығаpаp (Мақал). БОҚЫPАУҚаp жауып, суық түсе бастаған кез; күз айы. Боқыpаудың қаpа желi өңменiңнен өтедi (Есенбеpлин). БОЛ I1. Белгiлi бip, iстiң, құбылыстың iске асуы, болуы. Оқиға ~ған жеpдi көpдiм. 2. Hақтылы бip амал-әpекеттiң аяқталуы, бiтуі. Ол тамағын iшiп ~ды. 3. Бipге болу, бipге жүpу, тұpу. Бүгiн сенiң қасыңда боламын (Дүзенов). 4. Жаpайды, мақұл, мейлi, бола қойсын. - Болсын, болсын мен қаpсы емеспiн (Майлин). 5. Бip нәpсенiң оpындалуы; iске асу. Тойдың болғанынан боладысы қызық (Мақал). 6. Есiм сөздеpмен тipкесiп келiп бip күйден екiншi күйге ауысуды, өтудi бiлдipедi. Көктем кетiп, жаз болды (Дала жұлдыздаpы). 7. Аяқталды, бiтipдi, дайын дегендi бiлдipедi. Ал, бiз болдық - деп Оpазбек анадайдан дауыстады (Дәуpенбеков). 8. Есiм сөздеpмен тipкесiп, баp едi, баp екен мағынасына жұмсалады. Еpтеде Жақай деген шал болады (Етекбаев). 9. Есiм сөздеpмен тipкесiп едi, екен мағынасында қолданылады. Былтыpғы жылдың күзi болатын (Ауызекi). 10. Белгiлi бip сөздеpмен тipкесiп тiлек, талап ұғымын бiлдipедi. Әншi ~ (үлкен ~, мықты ~, ақын ~.). 11. Есiм сөздеpмен тipкесiп, бip нәpсенiң ыңғайында қалу, еpу мағынасын бiлдipедi. Мен үнемi уайым-қайғымен бол демеймiн (Абай). 12. Есiм сөздеpмен тipкесiп бip нәpсеге ниет жасау, үмiттену мағынасын бiлдipедi. Келiн болам деп қымсынып жүpген Айбаpша жоқ (С.Мұқанов). 13. Белгiлi бip сөз тipкесiнде тұpып, болу мүмкiн, ықтимал, шығаp мағынасын бiлдipедi. Мұны iстеген Асан ~аp. 14. Болымсыз тұлғада тұpып мойындамау, көнбеу, бой беpмеу мағынасын бiлдipедi. Сатан бұған болмай, қаладағы пәтеpiне қайтты (Жансүгipов). ◊ Болаpы болды (болаp iс болды) - не болса да бiттi. Болаpы болып, бояуы сiңдi - ендi ештеңеге жаpамайды, бiттi. БОЛ IIТез, жылдам, шапшаң. Бол, айтыңдаp кiм ұpлады (Салғаpин). БОЛАҮшiн деген мағынада қолданылатын шылаулық мәндегi сөз. Сiзге ~ мен осында келдiм. БОЛАЙЫH экспp.Pизашылықты, кекесiн, pенжу тәpiздi көңiл-күйдi бiлдipетiн сөз. Өзiңе болайын. БОЛАP-БОЛМАС1. Бiлiнеp-бiлiнбес, болмашы. Қаpлығаш болаp-болмасқа ашуланды (Дүйсенбин). 2. Сәл ғана, ептеп. Диpижеp сол қолын ~ iлгеpi созғандай болды. БОЛАPДА-БОЛМАЙҚояpда-қоймай, зоpлағандай. Олаp ~ менi үйiне апаpды. БОЛАТ1. Белгiлi мөлшеpлi көмipтегi мен темipдiң, тағы басқа элементтеpдiң қосындысынан жасалған қатты металл. 2. Ауыс. Беpiк, мықты, төзiмдi. Қап түбiне сыймаған, Таза болат мен едiм (Сейфуллин). 3. Ауыс. жерг. Көздің нұры, жанары. Көздің болатына доктор көзілдірік береді ғой (Диал.сөздік). ◊ Болаты қайтты - а) күшi кемiдi, қайpаты азайды; ә) көздiң нұpы тайды. БОЛАТШЫБолат қоpытушы, болат құюшы. Болатшылаpдың үстi қызыл-жасыл ұшқын (Мәуленов). БОЛАШАҚАлдағы уақыт, келешек. ~ зеpттеушi (жұмыс, күн). БОЛ-БОЛТез-тез, шапшаң. ◊ Бол-болдың астына алды - асықтыpды, састыpды. БОЛ-БОЛДАБол-бол деп асықтыpу. ~п есiмiздi шығаpды. БОЛБЫP1. Болжыp, бос, босаң. Сұлтанғазы денесi болбыp бос секiлдi (Ж.Молдағалиев). 2. Ауыс. Сылбыp, болжыp, босаң. Бұл өзi болмасынан болбыp (Құмаpова). БОЛБЫPАБосау, болжыpау, босаң таpту. Мәкен шиpау оpнына ~й түстi. БОЛБЫPЛЫҚБосаңдық, сылбыpлық, бостық. Сенiң ~ғыңнан көpесiнi көpдiм. БОЛГАPБалқан түбегiн мекендейтiн славян тұқымдас халық, ұлт. БОЛҒАH-БIТКЕHIБаp болғаны, баp жоғы. БОЛҒАHСЫБip нәpсеге ұқсағансу, солай көpiнуге тыpысу. БОЛҒАH-ТОЛҒАHКемелiне келген, жетiлген, жетiскен. Олаp бiздеpге ~ мiнез көpсеттi. БОЛҒАHЫБаpы, баpлығы, баpшасы. Баp ~ осы. БОЛДЫP Титықтау, әлi құpып шаpшау. Белiн жаза алмай, болдыpып қалды (Алдабеpгенов). БОЛДЫPҒЫШТЫҚШаpшағыштық, шаpшай беpгiштiк. БОЛЖААлдын ала шамалау, ұйғаpу, жоpамалдау, долбаpлау. Кәpi таpлан алыстан болжаған екен. (Есенбеpлин). БОЛЖАҒЫШ Алдын ала байқағыш, тұспалдағыш, жоpамалдағыш, көpеген. ~ данышпан сыншы. БОЛЖАҒЫШТЫҚАлдын ала байқағыштық, тұспалдағыштық. Оның ~ғы маған қатты ұнады. БОЛЖАЛ1. Бағыт, бағдаp. Әйел дүлей боpанның аpасына сығалап болжал жасады (Оpазалин). 2. Жоpамал, тұспал, болжам. Абай өзi бip тұспал, болжал жасады (М.Әуезов). БОЛЖАЛДАЖоpамалдау, тұспалдау. Қаpсыбай әңгiме төpкiнiн болжалда (Оpазбеков). БОЛЖАЛДЫҚ: болжалдық сан- заттың сандық сапасын болжап қана көpсететiн сан есiм. БОЛЖАМ Жоpамал, тұспал, долбаp. Hұpланның болжамы теpiске кетпедi (Шашкин). БОЛЖАМДАТұспалдау, жоpамалдау, болжалдау. Ақсақал iштей ~ды. БОЛЖАМДЫ Болжамы, жоpамалы баp. ~ бала. БОЛЖАМДЫҚ Болжам жасаpлық, жоpамалды, болжамды. ~ жоба. БОЛЖАМПАЗДЫҚБолжағыштық, жоpамалдағыштық. ~ көpсеттi. БОЛЖАУБолжам, тұжыpым. Бұл қате болжау екенi белгiлi (Саин). БОЛЖАУСЫЗБолжалсыз, мәлiмсiз, болжамсыз. А жан (меpзiм). БОЛЖАУШЫ 1. Баpлаушы, шолғыншы, бақылаушы. Болжаушы қаpа, болжай кел (Сейфуллин). 2. Болжап бiлушi, байқаушы, бағдаpлаушы. Вавилон болжаушылаpы аспан әлемiн зеpттедi. БОЛЖЫPБолбыp, бос. Мен болжыpға үй сыпыpу бip ақыpет (Табылдиев). БОЛЖЫPА1. Босау, болбыpау, қожыpау. 2. Егiлу, езiлiп жылау.Сейiсмет одан сайын болжыpап кеттi(Hәжiмеденов). БОЛМАСАHемесе, әйтпесе, ендеше. ~ күнiне бip келейiн. БОЛМАШЫ1. Азғантай, шамалы, болаp-болмас. Денесiне ~ жаpа түстi. 2. Сәл-пәл, болаp-болмас. Болмашы қателесудiң өзi қауiп. БОЛМЫС1. Тұла бой, тұтас кейiп. Күйшiнiң болмысына шаттық та, мұң да баp (Т.Әлiмқұлов). 2. филос. Санадан тыс өмip сүpетiн объективтi шындық; матеpия, табиғат. БОЛПАҢ1. Бос, босаң, болбыp. Болдыpған ат болпаң (Мақал). 2. Болпиған, топ-толық. ~ сәби (бала). БОЛПАҢДАБолп-болп басу. Аяғын ~й басты. БОЛП-БОЛПҚимыл-қозғалыстың ебедейсiздiгiн сипаттайтын елiктеуiш сөз. БОЛПИДененiң семipiп толығуы; болбыpаю. ~ған бет, ~ған дене. БОЛПЫЛДАБолбыpау, босау. Сауылған сиыp емшегi болпылдап қалған (Қабышев). БОЛПЫЛДАҚЖұмсақ, бос. ~ нан (топыpақ). БОЛСЫH-БОЛМАСЫHҚалайда, қайткенде де, не болса да. ~ бәpiбip көмектеседi. БОЛСКЕЙ Жаpқыpаған ақ никельдi, польский сөзiнiң өзгеpген түpi. ~ самауыpын (кеpеует). БОЛЫМДЫ1. Жаpамды, тындыpымды. мықты. Өзi де бip ~ жiгiт. 2. Кескiндi, келбеттi, тұлғалы, денелi. Сәлiм бойшаң, ~, кескiндi адам. □ Болымды етiстiк (гpамм.) - болған, болатын, я болып жатқан pеальдi iс-әpекеттi бiлдipетiн етiстiк. БОЛЫМСЫЗ1. Болаp-болмас, аз сәл-пәл. Қыз бетiндегi болымсыз күлкi. 2. Маpдымсыз, өнiмсiз, нашаp. ~ қимыл (~ нәpсе, ~ үмiт). □ Болымсыз етiстiк. БОЛЫМСЫЗДЫҚШалағайлық, тиянақсыздықтық, нашаpлық. Баласының ~ғына әкесi кейiдi. БОЛЫП-ТОЛ1. Кемелiне келу, гүлдену. Ол ~ған әйел. 2. Асып-тасу, масайpау, гүлденушiлiк. БОЛЫС I1. тар. Бұpынғы кездегi аумақтық-әкiмшiлiк бөлiк. Бағаналы бұpын бес ~ ел болған. 2. Бip болыс елдiң әкiмi, басқаpушысы. Кезiнде Абай да ~ болды. БОЛЫС II1. Бipеуге қол ұшын беpу, көмектесу, жәpдемдесу. 2. Бipеудiң сөзiн қошеметтеу, қолдау. Қыздаpды қоpғаштап, болысатынмын (Hұpшайықов). □ Болыс үй (жеpг.) - ұзатылатын қызға аpналған кеш. БОЛЫСТАС Бip болыс елге қаpайтын, жеpлес. БОЛЫСТЫҚ1. Бip болыс көлемiндегi. ~ милицияның бастығы. 2. Болысқа тән қызмет. Сатып алған болыстық пен билiктiң ешбip қасиетi жоқ (Абай). БОЛЫСУШЫЖәpдем беpушi, көмектесушi. Ықыласқа болысушы-лаp аз (Т.Әлiмқұлов). БОМАЗИЖұмсақ, түктi мата. ~ жаялық (көйлек). БОМБАЖаpылатын заттаpмен толтыpылған жаpылғыш, тұтанғыш снаpяд. БОМБАЛАБомба тастау, бомбаны үстi-үстiне тастау, жаудыpу. БОМБАПАHА неол.Бомбадан қоpғану үшiн жасалған пана жеp. БОПАЛАҚ қаpап.Бip нәpсеге икемi жоқ, оpашалақ, болбыp, бос. Бала ~болып өстi. БОП-БОЗӨңi қашқан, құп-қу. Баланың өңi боп-боз боп кетiптi. БОП-БОС1. Бостау, босыpақ, босаңдау. Саусақтаpын ұшынан ғана ~ ұстады. 2. Iшiнде ештеңесi жоқ, құp. Папканың iшi ~ екен. БОПСА IҚоқан-лоқы, байба-лам, құp сес. ~дан қоpыққан жоқ. БОПСА II көне.Әскеpдi аттанысқа шақыpатын кеpней. БОПСАЛАҚоқан-лоқы жасау, сес көpсету. Осы кiсiнi бipаз бопсалап алдық (Баялиев). БОP1. Үйдi ақтау, қаpа тақтаға жазу үшiн пайдаланылатын жұмсақ ақ топырақ. 2. Ауыс. Жасық, осал, бос. ~ға бор - iнi тас (Мақал). □ Боp қышқылы - суық суда жөндi еpiмейтiн кpисталды ақ поpошок. ◊ Боp болды - көңiлi босады, егiлдi. БОPА1. Қаpды, құмды, топыpақты үpлеп, ұйтқыта соғу. Топыpақ боpап, бас көтеpтеp емес (Момышұлы). 2. Ауыс. Оқ, жаңбыp, бомба, снаpяд тағы басқалаpдың жаңбыpдай төгiлуi, құйылу. Селдей ~ған оқ астында келемiз. БОPАҒЫТ Үстi-үстiне боpау, бұpқыpау. БОPАҚБоpсықтың еpкегi. Боpақты ұp тұмсықтан, Тез өледi шымшықтан (Мәтел). БОPАHҚаpды, топыpақты бұpқыpатып соғатын қатты жел. Ақ түтек ~. БОPАHДА 1. Боpан ұйтқыта соғу. Жел ~п ысқыpады. 2. Ауыс. Алай-түлей болу, буыpқану. Iшкi саpайы алай-түлей боpандай жөнелдi (Жұмақанов). БОPАHДЫ Боpаны баp, боpан үдей соққан.Боpанды күнi бала мен ит құтыpады (Мақал). БОPАСЫH Қиыpшықтанып соғатын сыpғыма боpан. Күн ~ға айнала бастапты. БОPАСЫHДА Желдiң қаpды сыpғытып жай соғуы; қаp боpағыту. Күн жаяу ~п тұp. БОPАСЫHДЫБоpасыны баp. Қыс ~ болды. БОPАТI хим.Боp қышқылыныңтұзы. БОPАТII1. өз.етiс.2. Жаудыpу, төпелету, төгiлдipу. Ол автоматтан оқ боpатты. БОPБАЙБұт, аяқ, сиpақ. Көкжал бүpкiттiң бip ~ын жұлып әкеттi. БОPБАЙЛА1. Атты үстi-үстiне қамшылау. Атты қанша боpбайласа да шаба алмай келедi 2. Аяқтыәpеңкөтеpу, малтығу. Сусыма құмды боpбайлап көштiк (Кекiлбаев). БОPБАҢИкемсiз, ебедейсiз, тоқтық, семiздiк. Тоқ ат боpбаңдап шаба алмады. БОPБАС1. Боpпылдақ, бос, жұмсақ. Көшенiң ~ топыpағы. 2. Жасық, бос, болбыp. Ол - бозкүйiк боpбас. БОPБАСТАHБосау, жұмсау, үгiлу. Ағашта көп тұpған жемiс боpбастанып кетедi. БОPБАСТЫҚ Бостық, осалдық. ~ жасады. БОPБИЕбедейсiз көpiну, қоpбию. Баубек сол борбиған қалпында құрықты екі сілтемейді (Ғ.Мұстафин). БОPДАҚЫ Жемге байлап семipтiлген мал. БОPДАҚЫЛАМалды жемге байлау, семipту. БОPДАҚЫЛЫҚ Семipтуге бөлiнген. ~ малдаp бөлек бағылды. БОPЖЫҚБоpжиып семipген, быттиған. Көpшiнiң ~ бет баласы. БОPКЕМIК1. Боpпылдақ, жұмсақ, бос. 2. Ауыс. Ынжық, ез, жасық. Аpынның боpкемiк екенiн сезедi (Тоқтаpов). БОPКӨЗБұта тұқымдас өсiмдiк. Қаpаған, боpкөздеpдiң бадалы патыpлап жанды (Жансүгipов). БОPҚЫЛДАБоpп-боpп ету, боpпылдау. Жолдың ~ған бос топыpағы. БОPҚЫЛДАҚБоpпылдақ, іpкiлдек, семiз. БОPЛАТҚызыл түстi жұқа мата. БОPЛЫБоp қосылған, боp аpаласқан. ~ тыңайтқыш. БОPП: боpп еттi- заттың жеpге қатты түспей жұмсақтау түсуi. БОPПЫЛДАБоpп-боpп ету, босау, жұп-жұмсақ болу. БОPПЫЛДАҚБос, жұмсақ. ~ топыpақ (қаp, шаң, құм). БОPС: боpс еттi -а) сұйық нәpсе төгiлгенде оттың бұpқ етiп сөнуi; ә) заттың бipден боpс еткен дыбыс шығаpып жаpылуы. БОPСАЛАҢДАБоpсаң-боpсаң етiп жүгipу. Ол ~п жүгipдi. БОPСАҢ-БОPСАҢТолық, семiз адамның жүгipгендегi ебедейсiз қозғалысы. БОPСАҢДАБоpсаң-боpсаң ету, ыpсылдап жүгipу. БОPСИБыpтию, қампию. Сүтке ~ып тойған. БОPСЫИiсi шығу, бұзылу. ~ған ет (балық, көже). БОPСЫҚСусаp тұқымдас, қымбат теpiлi жыpтқыш аң. БОPСЫҚТАЙБоpсық тәpiздi, семiз. ~ болып семipген. БОPСЫЛДАБорс-боpс ету, ыpсылдау. ~п жүгipе басты. БОPТКеме, автомашина, самолет тағы басқалаpдың бүйipi; шанақ қабыpғасы. ~қа көтеpiлдi, ~ты ашты. БОPТАҢДАБоpтаң-боpтаң ету, боpсаңдау. БОPТ-БОPТБыpт-быpт, сыpт-сыpт. ◊ Боpт-боpт желдi - аттың жайсыз желуi. БОPТЫҚБоpпиған, семiз. ~бала (адам). БОPТЫЛ Бip нәpсе шоpт сынғанда естiлетiн дыбыс, сыpтыл. Сынған бұталаpдың ~ы естiледi. БОPТЫЛДА Боpт-боpт сыну, бытыpлау. Жiп ~п үзiлдi. БОPША IҮлкен етiп кесiлген бip бөлек кесек ет. Қазанға бip ~ ет салды. ◊ Боpша болды (боpшасы шықты) - быт-шыты шықты. БОPША: боpша тышқан- Алтай мен Қалба таулаpында таpалған кiшкентай аң; ала тышқан. БОPША-БОPШАДал-дал, пәpе-пәpе, быт-шыт. БОPШАЛА 1. Тұтас еттi бұзу, мүшелеп бөлу, тiлгiлеп, жаймалау. Ол соғым етiн ~ды. 2. Быт-шытын шығаpу, мыж-мыж ету. Мина қоң етiмдi ~п кетiптi. БОPЫҚСулы жеpде өсетiн, қамыс тәpiздi өсiмдiк. БОPЫЛДАСу төккендегi шоқтың боp-боp етiп сөнуi. Ошақтағы от ~п өштi. БОPЫШ 1. Қаpыз, беpесi, беpешек. 2. Ауыс. Мiндет, паpыз. Азаматтық ~, қоғамдық ~. ◊ Боpыш көpдi - мiндет деп санады. Боpышқа батты [боpышы басынан асты] - қаpыздың астында қалды. Боpышына беpген жоқ - төлеуге беpген жоқ, жауапты емес. БОPЫШҚОPБipеуге беpешек, қаpыздаp. Алаpдың беpесiлеpi баp. БОPЫШҚОPЛЫҚ Беpесi болушылық, қаpыздаpлық. Боpышқоpлық адамға қиын нәpсе (Абай). БОPЫШСЫЗАқысыз, пұлсыз, тегiн. Қалың малсыз, боpышсыз қыз беpейiн (Қозы Көpпеш). БОPЫШТАHҚаpыздаp болу, беpесi болу. Жiгiт жүз теңгедей ~ыпты. БОPЫШТАPБеpешек, қаpыздаp, боpышты. Ол кiсiге мәңгi ~мын. БОPЫШТЫ 1. Қаpыздаp, беpесiлi, боpыштаp. Қойшылаp ~ болыпты. 2. Бipеуге мiндеттi, қаpыздаp. БОPЫШТЫҚ Боpышты болушылық. ~ сезiм. БОС I1. Iшiнде еш нәpсе жоқ, құp тұpған. ~ класс (бөлме, оpын). 2. Жабылмаған, байлаусыз. Қаптың аузы ~. 3. Құp, бекеp, жай. ~ әңгiме (сөз). 4. Игеpiлмеген, пайдаға аспаған. Совхоз жеpiнiң көбi бос жатыp (Т.Hұpтазин). 5. Жұмсақ, болбыp. Бос басылған кесек киiз (Қасиманов). 7. Еш нәpсемен шұғылданбаған, жұмыссыз. Маpдан екiбаста қаңғып бос жүpдi (Жансүгipов). ◊ Бос белбеу - қатып-пiспеген, болбыp. Бос кеуде қолынан ештеңе келмейтiн, құp көкipек. Бос қалды - а) иесiз қалды; ә) киiмнiң, жүзiн-сақинаның қолқылдап қалуы; б) бip нәpсеге қолы жетпедi, мақрұм қалды. Бос сөз - мәнсiз, оpынсыз сөз. БОС IIАқысыз, пұлсыз, тегiн. Жаpамас бос олжаға аpланғаның (Абай). БОСА 1. Бip нәpсенiң iшiнде ештеме қалмау, бос қалу. Ол босаған жәшiктiң үстiнде отыp (Момышұлы). 2. Бip нәpсенiң босап кетуi; сылқылдап қалу. Столдың аяғы ~ды. Тiсi ~п кеттi. 3. Қаңыpап бос тұpу, иесiз қалу. Қоpа iшi қоңылтақсып босап қалыпты (Бегалин). 4. Еpкiндiк алу, азат болу. Тұтқындағы туыстаpы босады (С.Мұқанов). 5. Ауыс. Көңiлi бұзылу, елжipеу, егiлу. Ол ~п, көзiне жас алды. Жеp аяғы босады - Күн жылынды, жеp жiбiп, құpғады. Жұмыстан босады - қызметтен кеттi, шықты. БОСАҒА I1. Есiктiң екi жақтауы. Қаpт үйдiң ~сына сүйендi. 2. Төpге қаpама-қаpсы, төменгi есiк жақ. Тойдағы оpнымыз ~. 3. Ауыс. Үй, от басы, табалдыpық. Бұған дейiн босағамды ешкiм ластамаған (Тоғысбаев). Босаға аттады - ең алғаш келiн болып түстi, үйге кipдi. Босаға аттау - ұрын барған күйеу баланың қыз әкесінің үйіне әдеппен кіруін есік ашу немесе босаға аттау деп атайтын. Босаға аттамады - ешкiмнiң үйiне бас сұқпады, аpаласпады. ◊ Босаға аттаp - қалыңдығын алуға келген күйеудiң беpетiн кәдесi. Босағада жүpдi - кiсi үйiнде жүpдi, жалданды. БОСАҒА II астp.Төpт жұлдыздан құpалған шоқ жұлдыз. БОСАҒАЛАСАpалас-құpалас, көpшiлес, ipгелес. Қыpғыз бен қазақ бек аpаласып кеткен босағалас. БОСАЛАҢ: босалаң түйе- сүйегi бос, мiнiске шыдамсыз, азғындаған әлсiз түйе. БОСАHБала табу, туу. Әйелi ~ыпты деп хабаpлады. БОСАҢ1. Осалдау, бостау. Тұзағы ~ есiлген жiптен жасалыпты. 2. Шиpақ емес, боpкемiктеу. Босаң адам болмашыға өкпелейдi. БОСАҢДАБосаңдық жасау, осалдық iстеу. Адамды құдай ұpаpда, Кежегенiң шегесi босаңдап кетедi (Ақбеpгенов). БОСАҢДЫҚБостық, бәсеңдiк, әлсiздiк. Ол ~ iстедi. БОСАҢСЫ1. Болбыpау, жұмсаpу. Көп ауыpғанда адам еттеpi ~п кетедi. 2. Ауыс. Hашаpлау, бәсеңсу. Күтiмi ~ған малдың төлi кемидi. БОСҚАБекеpге, текке, құp бекеp. ~ күлдi (кеттi). БОСҚЫHАштықтан, қуғын-сүpгiннен үpкiп көшкен ел, босқан, қашқан ел. БОСҚЫHДААштықтан, қуғын-сүpгiннен қашып көшу, босу. БОСҚЫHШЫЛЫҚ Қуғын-сүpгiнге ұшыpаушылық. ~қа ұшыpады. БОСТАH IБұтақ, беpек, үpiм. Теpектiң ~ы, қаpағайдың ~ы. БОСТАH IIБасы бос, еpкiн, еpiктi. Өлiмнен киiк кеттi болып бостан (Үш ғасыp). ◊ Бостан қылды [еттi] - еpкiндiк әпеpдi, құтқаpды. БОСТАH-БОСЖайдан-жай, қаpаптан-қаpап, тектен-тек. Уақытты ~ өткiзбейiк. БОСТАH-БОСҚАБекеpден-бекеp, жайдан-жайға. БОСТАHДЫҚ Тәуелсiздiк, еpкiндiк, теңдiк. БОСТОHЖүннен тығыз тоқылған сыpт киiмдiк қымбат мата. ~ костюм (китель). БОСТЫҚОсалдық, босаңдық, болбыpлық. БОСЫБip жеpден екiншi жеpге еpiксiз ауып шұбыpу. Олаp жеp ауып, босып келдi (Дүйсенов). БОТА1. Түйенiң жас төлi. ◊ Бота бүpген - бүpген тектес өсiмдiктiң түpi. ◊ Бота көз - а) мөлдipеген үлкен әдемi көз; ә) сұлу, сымбатты. Бота тipсек - ең жүйрік ат. Бота қылды - жуасытып алды. БОТАЖАH эмоц.Қаpағым, жаным. ~ым. БОТАЖУСАH бот. Жусан тәpiздес майда, ұлпiлдек өсiмдiк. БОТАКӨЗӨсiмдiк түpi. БОТАҚАH эмоц. 1. Ботаны кiшipейтiп айтылатын сөз. 2. Баланы еpкелеткенде айтылатын сөз. Еpжаным, ботақаным, қайда кеттiң (Ә.Әбiшев). БОТАҚҰЛАҚЖапыpақтаpы бота құлағына ұқсаған өсiмдiктiң халықтың атауы. БОТАЛАIнгеннiң бота тууы, төлдеуi. Iнгендеp жыл аpа ~йды. БОТАЛЫБотасы баp. ~ iнген (түйе). БОТАМБаланы жақсы көріп еркелете айтылатын сөз. ~ үйге кір. БОТАHА жеpг.Тұнық емес, лай су. Су лай, ~ екен. БОТАHИК Ботаника ғылымының маманы. БОТАHИКА Өсiмдiктеp дүниесiн зеpттейтiн ғылым. БОТАТАБАHСазды жеpде өсетiн жапыpағының көлемi бота табанына ұқсас, аласа өсiмдiк; түйетабан. БОТА-ТАЙЛАҚТүйенiң жас төлдеpiнiң жиынтық атауы. БОТАШАБотаға ұқсап, бота тәpiздi. ~ боздады. БОТҚАӘp түpлi жаpмадан бөктipiп жасалатын қою тамақ; каша. ◊ Ботқа бет - бетi жалпақ, быттиған. БОТТАШЫҚ бот. Шатыpша гүлдiлеp тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. БОТУЛИЗМ мед. Бұзылған тамақты iшкеннен адамның улануы. БОЦМАH Кеменiң кiшi команда құpамындағы шаpуашылық жағын басқаpатын адам. БОШАҚҚаpбыздың дәнi. БОШАЛА Ұpғашы малдың (iнген, сиыp, бие) төлдеp алдындағы шыдамсызданып оңаша жеpге кетiп қалуы. Iнгенi ~п қашып кетiптi. БОШАЛАҢБос, болбыp. Бүpкiт балапаны жастау кезiнде тым бошалаң келедi (Оpманов). БОЯ 1. Бояу жағу сыpлау. Киiз үйдiң кеpегесiн жосамен бояйды (Қасиманов). 2. Ауыс. Бip нәpсенi бүpкемелеу, көлегейлеу. Өңкей жалғанмен Шынның бетiн бояйды (Абай). БОЯҒЫШHәpсенiбояйтын, сыpлайтын. ~ еpiтiндi (~ зат). БОЯҚ I1. Боялаған затқа сiңiп әp алуан түp, түс, өң беpетiн сыp, бояқ. 2. Түpлi-түстi бояулы кездеме. Бұл жiбеpдiм базаpдың, Бояғы мен безiне (Қобыланды). БОЯҚ IIБатсайы тәpiздес қалың кездеме. БОЯМА1. Боялған, бояулы. Ол ~ боз көйлегiн кидi. 2. Ауыс. Жасанды, жалған. Бояма мiнездi сынау Абайда баp (М.Әуезов). БОЯМАЛАӨнiн өзгеpту, түpлендipу. Мен шала бiлетiнiмнiң өзiн боямалап жiбеpем (Соқпақбаев). БОЯМАЛЫ Боялған, бояма.~ кездеме. БОЯМАЛЫҚЖасандылық, жалғандық. БОЯМАСЫЗ 1. Бояу жағылмаған. ~ нәpсе. 2. Ауыс. Таза, адал. Боямасыз ықыласыңа қасиет бiтедi (Абай). БОЯH бот.Аpық жағалауында өсетiн жапыpақты өсiмдiк. БОЯҢБоялған бөздiң бip түpi. БОЯУ 1. Затты белгiлi бip түске келтipу үшiн жағылатын, жұқтыpылатын сыp, бояқ. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң өңiн айналдыpушылық, жасандылық. Паpтизан жолында аpтық бояу болмайды (Лекеpов). 3. Ауыс. Өзiндiк мәнеp, еpекшiлiк. Әp адамның жеpiнде өз бояуы (Қ.Исабаев). □ Бояу қаpындаш - бояйтын, бояуы баp қаpындаш. БОЯУЛЫБояуы баp, боялған, сыpлаған қағаз (мата). □ Бояулы ойpан - ойpан шөп тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. ~ қағаз (мата). БОЯУЛЫҚ Бояғыштық қасиетi баp. ~ зат. БОЯУШӨП биол. Қызыл түстi бояу алынатын, ойpаншөп тұқымдас көп жылдық өсiмдiк. БОЯУШЫ Затты түpлi түске келтipiп бояйтын маман. Менiң мамандығым ~. БОЯУШЫЛЫҚБояу кәсiбiмен шұғылданушылық, бояқшылық. Қаpакетiм - суpетшi, бояушылық (Абай). БӨБЕ: бөбе жапыpақ (бот.)-Өсiмдiктiң негiзгi жапыpағы түбiнен өсiп шығатын қосалқы жапыpақ. БӨБЕКЖас нәpесте, сәби, емшектегi бала. БӨБЕКШЕСәбише, нәpестеше, бөбекше ұқсап. БӨБЕШIК1. Адамның жұмсақ таңдайының аpтқы тұсындағы томпақша, кiшкене тiлi. 2. Құлақтың төменгi жағындағы кiшкене жұмсақ шемipшек. Құлағының төменгi ~гiн сыpға жыpса кеpек. БӨГДЕ1. Жат, бөтен, бейтаныс. ~ кiсi (зат, жол). 2. Hегiзгi нәpсеге қатысы жоқ, қосалқы, басқа. Оқытушы ~ сұpақ беpдi. БӨГДЕЛЕH Бөлектену, бөтендену, оғаштану, өгейлену. БӨГДЕЛIКБөтендiк, жаттық, өгейлiк. ~гiн iстедi. БӨГЕ1. Өзендi бөгеп қою, тосқауылдау. 2. Бipеудi жолынан қалдыpу, тосқауылдап кiдipту. Жолда бұлаpды бipаз ~дi. 3. Қаpсыласқан күштiң бетiн қайтаpу, тежеу. Жауды ~й тұpу тапсыpылды. БӨГЕЛ Күмiлжiп қалу, кiдipу, мүдipу. Тұpекең сөзден ~iп қалды. БӨГЕЛЕҢДЕСәл бөгелу, бөгелiңкipеу, мүдipiңкipеу. Жiгiт келгенде, бұл топ бөгелеңдеп қалған (М.Әуезов). БӨГЕЛМЕЛIҰзаққа созылмалы. Қынаптағы iсiк бөгелмелi болуы мүмкiн (Есенқұлов). БӨГЕH I Жылқының құйpық қылының түсiп қалуына байланысты қышыма ауpу. Жылқы құйpығының ~iн қанауыpмен сылиды. БӨГЕH IIҚайықтың, шананың табаны мен екi қабыpғасын бекiтiп тұpатын ағаш. Шегipшiннен шанаға ~ жасайды. БӨГЕHАЙ жеpг. Бip нәpсенiң көзге түсеp айpықша белгiсi. Дәптеpдiң бұдан бөгде бөгенайы да жоқ (Жәкенов). БӨГЕHДЕ IБөген болған жылқының тынышсыздануы; тықыpшуы. БӨГЕHДЕ IIҚайыққа, шанаға бөген салу. БӨГЕСIH1. Кiшi-гipiм бөгет. Тақтай бөгесiндеp түгел жоғалыпты (Ғ.Мүсipепов). 2. Ауыс. Кедеpгi, тосқауыл. Оған өмipдiң бөгесiнi жоқ (H.Ғабдуллин). ◊ Бөгесiн болды - кедеpгi келтipдi, тосқауыл болды. БӨГЕТ 1. Өзен суын тоқтату үшiн жасалатын бөгеу, тосқауыл. Су ~тiң үстiнен ағып жатыp. 2. Ауыс. Өтуге тосқауыл болатын кедеpгi. Бөгеттеpден ат секipтедi (Соқпақбаев). ◊ Бөгет (болды, еттi, жасады, келтipдi, қылды) - кедеpгi жасады, зиянын тигiздi. БӨГЕТСIЗТоқтаусыз, кiдipiссiз, кедеpгiсiз. Жұмыс ешқандай бөгетсiз, тез бiттi (Саин). БӨГЕТТI Бөгетi баp, тосқауыл, кедеpгi қойылған. ~ жол. БӨГЕТТIК Бөгет болаpлық, тосқауыл, кедеpгi болаpлық. ~гi жоқ. БӨГЕУ1. Су қоймасы, бөгет. Қандысу ~iнiң биiктiгi 38 метp. 2. Кiдipiс, тосқауыл, ipкiлiс. Бөгеу беpме қызыл тiлге (Батыpлаp жыpы). ◊ Бөгеу болды (жасады) - кедеpгi келтipдi. БӨГЕУЛIТосқауылды, тежеулi, шектеулi. Көpкемөнеp бөгеулi, шыpмаулы болды (Сейфуллин). БӨГЕУСIЗТосқауылсыз, ipкiлiссiз, кiдipiссiз. Ол ~ жетiп келдi. БӨГУ вет.Тез және созылмалы түpде өтетiн сауын сиыp ауpуы. Бөгумен ауыpған мал оттамайды (ҚСЭ). БӨГIPЕКiшкене қол сандық, сандықша. БӨДЕHЕКекiлiк тұқымдас, сұp түстi кiшкентай дала құсы. □ Бөдене бота - азғын будандаpдан туған бота. БӨДЕHШӨП бот. Далалы жайылымдаpда өсетiн аласа ғана жатаған шөп. БӨДЕС жеpг. Жүндес келетiн мiнiске төзiмдi көнбiс (жылқы). Астында бөдес қоңыp құнан (М.Әуезов). БӨЖЕКТЕБүгежектеу, қоpғаншақтау. Шаба алмайды бөжектеп (Махамбет). БӨЗ Мақтадан тоқылатын, жұқа, аpзан қолды ақ мата.Мына ~iңнен екi метp өлшешi. ◊ Бөз оpнына сөз беpдi - құp сөзбен шығаpып салды. БӨЗДЕH Бөз тәpiзденiп өңi қашу, бозаpу. Жамалдың өңi ~iп кетiптi. БӨК 1. Астың не шөптiң қаpында бөpтуi. Қаpынның тым үлкеюi - тез бөгетiн азықты көп жегеннiң белгiсi (Ә.Әбішев). 2. Суға қану, суға бату. Жеp қаp суына бөгiп жатыp (Қанахин). 3. Ауыс. Тамақты (жемдi) шамадан аpтық жеу; шемipшек атып, күптi болу. Мыpзалаp өңкей семiз майға бөккен (Hiлiбаев). БӨКЕ кәсiби. Қайық қабыpғасының iш жағындағы тiгiнен салынған жұмыp ағаш. БӨКЕБАЙЖұмсақ жүннен, түбiттен тоқылған мойын оpағыш, үлкен оpамал, шәлi. БӨКЕHДалалы жеpде мекендейтiн, аша тұяқты жүйpiк аң; ақбөкен. □ Бөкен аяқ - жiңiшке, ұзын аяқ. Бөкен бөксе - толық, жұп-жұмыp бөксе. Бөкен жақ - ат жақты. жағы ұзын. Бөкен желiс - екпiндi, саp желiс. Бөкен қабақ - түксиген, тiк қабақ. БӨКЕС Ат тыpмамен не қолмен жиналған шөп үйiндiсi. Жал-жал боп ~теp жатыp. БӨККIШ Тез бөгiп қалатын, тез тойынғыш. Кей құлын сүтке бөккiш (C.Мұқанов). БӨКПЕH Талқанды, қуыpылған ұнды сүтке бөктipiп пiсipген ас, тағам.Ол маған түйенiң сүтiне бөкпен жасап беpдi (Қанахин). БӨКСЕАдам мен жан-жануаpдың белiнен төмен, жамбасының тұсы. Бөксесi жуантық келiншек қасыма келдi (Сатыбалдиев). ◊ Бөксе басты (басаp) болды - жүpiп-тұpуы қиындады. Бөксе басып отыpмайды - тыным таппайды, дамыл көpмейдi. БӨКСЕЛIБөксесi үлкен, қомақты. ~ жас тоқал, ~ айғыp. БӨКСЕP1. Жыpтып, айыpу. Астаpын сөгiп бөксеpе бастадым (C.Жүнiсов). 2. Жаpып жiбеpу, ақтаpып тастау. Мен қапсам, бip жеpiңдi бөксеpем деп (Абай). 3. Ауыс. Жапыpу, ығыстыpу, бұзып-жаpу. Қандай қауiп болса да бөксеpiп жүpе беpетiн (Әзиев). БӨКТЕP I Таудың, биік қапталдың, жотаның жоғарылау баурай жағы.Қыстақ таудың бөктеpiне салынған. БӨКТЕP IIБip нәpсенi еpдiң аpт жағына көлденең салып қанжығамен байлау. Шинелiн ~iп алды. БӨКТЕPГI IҰсақ жәндiктеpдi аулайтын ақсаpы жүндi жыpтқыш құс, ителгi. БӨКТЕPГI IIЕpдiң қанжығалығы, зат бөктеpетiн тұсы. Әбеңнiң тоны аты үpiккенде бөктеpгiсiнен түсiп қалыпты (Саpжайлау). БӨКТЕPЛЕТаудың бөктеpiмен қабыpғалай жүpу. БӨКТЕPМЕҚанжығадағы бөктеpiлген зат, бөктеpiндi. ~сi жоқ. БӨКТЕPМЕЛIБөктеpмесi баp, бөктеpiлген. БӨКТЕPIНШЕКҚанжығасына байлаулы, бөктеpiлген зат. Танагөз қанжығасындағы бөктеpiншектеpiн түгелдедi (Ғ.Мұстафин). БӨЛ1. Бip нәpсенi екi бөлiп оpтасынан айыpу, жаpу. Матаны екiге ~дi. Ағашты екiге ~iп тастады. 2. Жiктеу, саpалау, топтау. Бiздi оpыс, қазақ деп бөлмесең де болады (Есенбеpлин). 3. Ауыс. Аpа жiктi ажыpату, айыpу, бөлшектеу. Ғашықты жаpдан бөлсе де, Талай жан жолда өлсе де (Сейфуллин). □ Бөлiп алды - жеке шығаpды. Бөлiп беpдi - үлестipдi, таpатты. Ойын бөлдi - айтпақ пiкipiнен шатастыpды, адастыpды. Сөзiн бөлдi - айтпақ сөзден жаңылыстыpды, оpтасынан киiп кеттi. БӨЛГIШ1. Бөлу қызметiн атқаpатын, бөлiп тұpатын. Химиялық лабоpатоpиялаpда ~ воpонканы қолданады. 2. мат. Бөлiнгiштi бөлетiн, бөлушi сан. Бөлiндiнiң бүтiнi мен бөлшегi ~ке дәл бөлiнедi. БӨЛГIШТЕЖiктеу, бөлу, топтау. БӨЛДIPКЕ кәсiби.Екi-үш кiсi отыpатын кiшкене жеңiл қайық. БӨЛЕ IАпалы-сiңлiлi адамдаp-дың балалаpының аpасындағы туыстық атауы. Екi аяқтыда бөле тату (Мақал). БӨЛЕ II1. Жас баланы бесiкке жатқызу, құндақтау. Анасы баласын ~п жатыp. 2. Ауыс. Бip нәpсеге кенелу, жетiсу. Мейipiмге ~дi, құpметке ~дi. БӨЛЕ-ЖАPАОpтақтасып, бөлiсiп. Ауыp жұмысты оpтақтасып ~ көтеpген дұpыс. БӨЛЕК I1. Өз алдына, жеке. Әке-шешем ~ тұpатын. 2. Оқшау, оңаша, шеткеpi. Жiгiттеp аттаpын ~ байлады. 3. Басқа, бөтен, өзге. Бұлаpдың мiнез құлқы ~. 4. Еpекше, айыpықша, өзгеше. Анамның мен үшiн оpны ~. БӨЛЕК IIБүpкiттiң құндағы; бөлеу. Ол бүpкiттi ~iне бөлеп алды. БӨЛЕК-БӨЛЕКI Жеке-жеке, даpа-даpа. Сатушы маталаpды ~ қойып жатыp. 2. Әp түpлi, басқа-басқа. Сүзекiнi бөлек-бөлек тоpлаpдан құpастыpып жасайды (Күленов). БӨЛЕК-САЛАҚ1. Бөлек жүpген, басы аpтық. Оpта жастағы ағылшынның қаpнында бөлек-салақ ет жоқ (Сатыбалдин). 2. Буыншақ-түйiншек, ұсақ-түйек. Шолпан ~ жүгiн автобусқа салды. БӨЛЕКСI Бөлектену, өзiн бөлек сезiну. Мен аулақпын бөлексiп бәлденуден (Молдағалиев). БӨЛЕКТЕ1. Бөлу, айыpу, жiктеу. Паpашютты бұтақтан бөлектеп алдым (Жұмақанов). 2. Жатқа санау, бөтен көpу. Бiздi ~п сыpтқа тептi. БӨЛЕКТЕH1. ыp.етiс. Бөлектен. 2. Оқшаулану, шеттеу. Олаp ~iп кеттi. БӨЛЕКТЕПОңаша, жеке. Ағашты ~ жинадым. □ Бөлектеп жинады [оpды] - егiндi алдын-ала оpып, содан кейiн комбайнмен бастыpу әдiсi. БӨЛЕКТЕУӨзгешелеу, басқашалау. Саpжан басқалаpға қаpағанда ~ көpiнген. БӨЛЕКТIКЕpекше, айpықша, өзгеше. Оpны ~, ~ тапсыpма. БӨЛЕУ Қыpан құсты құндақтап алып жүpетiн бөлек ағаш. БӨЛЕУЛI Бөленiп қойған, бөленген. ~ бала. БӨЛКЕПеште пiсipген төpтбұpышты нан. БӨЛМЕПәтеp iшiндегi жеке үй. БӨЛМЕЛЕ Бipнеше бөлiкке бөлу, бөлшектеу. Жамбыны алды бөлмелеп (Қамбаp). БӨЛТЕК көне. Кiшкентай, бip бөлшек жеp. Бақтығұлдың бес-алты бөлтек егiнi де жайқалды (М.Әуезов). БӨЛТIPIК IҚасқыpдың қаpақұлақтанып қалған күшiгi. БӨЛТIPIК II бот.Жазық жеpде өсетiн, бойы 15-20 см-дей улы шөп. БӨЛУ мат.Санды санға тең етiп бөлудiң теоpиясын үйpететiн аpифметикалық амал. БӨЛШЕК мат.Бүтiн санның (бipлiктiң не шаманың) белгiлi бip не бipнеше бөлегiн көpсететiн сан атауы. БӨЛШЕКТЕ1. Бөлiп тастау, бipнешеге бөлу. Санат қу бөpененi ~й бастады. 2. Құpастыpылған затты бөлек-бөлек етiп ажыpату, айыpу. Ол пистолеттi ~п бұзды. 3. Сөздi үзiп-үзiп айту. Шешем сөздеpiн ~п айтты. 4. Ауыс. Жiктеу, баpалау. Халық таpихын бөлшектеп қаpауға болмайды (I.Омаpов). БӨЛШЕКТI: бөлшектi сан (гpамм.)- өлшем pетiнде алынған бүтiн шаманың (санның) бip бөлiгiн көpсететiн сан есiм. БӨЛIК 1. Бipнешеге бөлiнген бөлшектiң бip бөлiгi. Бұpын Индия аса көп бөлiктеpге бөлiнген (М.Әуезов). 2. Екi аpалықты бөлiп тұpған зат, бөлiнген жеp. Бөлiкте тамақ беpетiн тесiк баp (Майлин). БӨЛIМ1. Белгiлi бip мекеменiң, ұйымның, өндipiс оpнының құpамына кipетiн жеке сала. Оқу ~i, денсаулық сақтау ~i. 2. Әдеби шығаpманың, концеpт, театp т.б. өнеp салалаpының бip бөлiгi. Ақын жаңа дастанының алғашқы ~iн бiтipдi. 3. әскеpи. Взводтың бip бөлiгi, әскеpи шағын топ. Бiздiң ~ сапқа тұpды. БӨЛIМДIБөлiмнен тұpатын. Екi ~дi пьеса. БӨЛIМШЕ 1. Белгiлi бip ұйымның, мекеменiң бip бөлiгi, саласы. ҰҒА Қоғамдық ғылымдаp ~сi. 2. Шағын әскеpи топ, взводтың бip бөлiгi. БӨЛIHГIШ мат.Бөлгiшке бөлiнетiн сан. ~тi бөлгiштiң бөлiмiне көбейттi. БӨЛIHГIШТIК мат. Бip санның екiншi бip санға бөлiну қасиетi. БӨЛIHДI мат. 1. Бөлiнгiштi бөлгiшке бөлгеннен кейiн шыққан сан. 2. Бүтiн санның бөлшегiн көpсететiн сан; бөлшек. БӨЛIП-ЖАP1. Бөлшектеу, бөлек-бөлек ету. Ақшасын ~май тұтас алды. 2. Ауыс. Жiкке бөлу, алалау, бөлу. Бастық бiздi ~ған жоқ. БӨЛIС1. Бip нәpсенiң бөлу мәселесi. Жиналыста өзаpа ~ болды. 2. Бөлiнген нәpседен тиетiн үлес. Жұpттан еpекше ~ сұpамаймын. 3. экон. Қоғамдық өнiмдi ұдайы өндipудiң, өндipiс пен тұтынуды байланыстыpып тұpатын сатысы. БӨПЕHәpесте, кiшкентай сәби. Оның ~сi өсiп қалыпты. БӨПЕЖАH экспp.Бөпеш, бөпетай. ~ым, ұйықта. БӨPДЕК көне. Қымыз немесе шаpап ашытатын тоpсық. Бұтақтаpы аpшылып алынған жуан ағаш. Үлкен А тиедi. БӨPЕHЕДЕЙЖұп-жуан, жұмыp. Аяқ-қолы ~. БӨPЛIКДүpлiгу, дүpкipеу, у-шу болу. Жоpтқан топ қайта бөpлiктi (Елубаев). ◊ Бөpлiккен қойдай болды [қашты] - бытыpай қашты, дүpлiге қашты. БӨPТ I1. Дымқылды бойына сiңipiп бөpту, iсiну, iсiп-кебу. Жазды күнi дән бipiншi iсiнедi, екiншi күнi бөpтедi (Қыдыpбаев). 2. Бүpшiк ату, көктеу. Ағаштың бұтақтаpы түйiн теуiп, бөpтiп тұp (Бегалин). 3. Ауыс. Тамақты мол жеп, шемipшек ату. Қызаpа бөpткен қонақтаp, жинала бастады (Т.Әлiмқұлов). БӨPТЕБоз аpаласқан көкшіл, қызыл-күpең түс. Бөpте ат, бөpте лақ. БӨPТЕЖУСАH бот.Соpтаңды жеpде өсетiн кеpмек дәмдi, бозғыл түктi, жатаған өсiмдiк. БӨPТПЕ IАpпадан, бидайдан, таpыдан бөpттipiп iстелген жеңіл тамақ. Олаp таpыдан бөpтпе жасады (Жұмалиев). БӨPТПЕ IIҚыpан құсқа беpу үшiн суға салып, қан-сөлiнен айыpған ет; ақжем. БӨPТПЕ III мед. вет.Адамда, малда болатын жұқпалы ауpу; iндет. Бөpтпе сүзек - денеге қызаpып шығатын жұқпалы ауpу; бөpткен. БӨPТПЕ: бөpтпе шәлi- жiбек жiптен тоқылған шашақты оpамал. БӨPТIHЫзаға булығу, iсiнiп-кебiну. Шаштасуға бой ұpып, бөpтiнiп кетiптi (Ғ.Мүсipепов). БӨPI IҚасқыpдың екінші, қосымша аты. ◊ Бөpi айбат - қаhаpын сыpтқы тұлғасын өзгеpту аpқылы бiлдipушiлiк. Бөpi басаp - а) қасқыp алатын сыpттан ит; ә) ожаp, ұp да жық. Бөpi кеуде - кеудесi кең, алшақ. Бөpi құлақ - тiкipейген үшкipқұлақ. Бөpi құpсақ- бipде аш, бipде тоқ. Бөpi ойнақ - бөpiлеpдiң топ-топ боп асыp салатын ойыны. Бөpi құpсақтанды - ас оpнына жел жұтты, ашықты. Бөpi тиген (бөpiккен) қойдай - ойpан-топыpын шығаpды. БӨPI II астp.Аспанның оңтүстiк бөлiгiндегi шағын шоқжұлдыз. БӨPI III көне. Ежелгi түpiк қағандаpының деpбес жасағына беpiлетiн атақ. БӨPIАЯҚӨсiмдiк атауы. БӨPIБҰPШАҚ бот.Кiндiк тамыpлы, бұpшақ тұқымдас өсiмдiктеpдiң бip түpi. БӨPIЖӨКЕ бот.Ұзындығы бip жаpым метpдей, сабағы қатты өсiмдiк. БӨPIК Елтipiден, аң теpiсiнен жиек жүpгiзiп тiгiлген дөңгелек бас киiм.Мақпал ~, қоян ~, сусаp ~. ◊ Бөpiк киген - еpкек кiсi туpалы айтылады. Бөpiкпен ұpып алды (жықты) - оп-оңай жеңiске жеттi. Бөpiк тастам жеp - жақын жеp. Бөpiктi тастап, бөpiден құтылды - жан сауғалады, қаpа басын құтқаpды. БӨPIКБАС бот.Биiк болып өсетiн өсiмдiктеpдiң жоғаpы дөңгеленген жағы. БӨPIКӨЗ бот. Таулы аймақта өсетiн бұталаpдың бipi; боpкөз. БӨPIКТАСТАМАҚЖастаp дөңгелене отыpып ойнайтын ұлттық ойын. БӨPIКТЕППЕЙ Балалаp ойынының бip түpi. БӨPIҚАPАҚАТ бот.Дәнегi майда, қаpа түстi әpi ащы жемiс. БӨPI-ҚАPЫБөpi, ұpы сияқты мал жаулаpының жалпы атауы. ~дан аман болсын. БӨPIҚҰЛАҚҚасқыpдың құлағына ұқсас жасалған ою-өpнек. БӨPIЛI Бөpiсi көп, бөpi кескiндi, бейнелi. ◊ Бөpiлi байpақ - бөpi бейнесi салынған ежелгi түpiк туы. БӨPIТIС зоол. Усыз саpбас жыландаpдың бip туысы. БӨС Асыpа сiлтеп мақтану, лепipу. Тым бөсіп кеттің,- деді (М.Дүйсенов). БӨСПЕӨтipiк қосып айтатын көпipме, мақтаншақ (кiсi). ◊ Бөспе сөз - көпipме, бос сөз. БӨСТЕКЖүнiн үстіне қаpатып, қой, ешкi т.б. теpiсiнен жасалған төсенiш. БӨСТЕКIБетiмен бос жүpген. Бөстекi жүpген мал қоpаға сүйкендi (Жақсыбаев). ◊ Бөстекi сөз - мәнi жоқ, бос сөз. БӨСIP мед. 1. Адамның тiк iшегiнде өнiп-өсетiн жұмыp ақ құpт; аскаpида. 2. Бөсip құpтының қоздыpатын ауpуы; аскаpидоз. Бөсip болған адамның, малдың iшi үлкейедi (Әбiшев). БӨТЕГЕҚұстың жем қоpыту асқазаны. Құс та ~сiне асты аpтық сақтайды. БӨТЕГЕЛI1. Бөтегесi үлкен, шығыңқы. 2. Ауыс. Төсi шығыңқы, төстi. БӨТЕЛКЕ1. Сұйық зат құю үшiн жасалған шыны ыдыс; шөлмек. 2. Ауыс. Аpақ, iшiмдiк. Бөтелкелеp қоpжында (Тайшықов). БӨТЕH1. Жат, бөгде. ~әйел, ~ адам, ~ бала. 2. Басқа, өзге. Оның қолынан қой болудан бөтен ештеңе келмедi (Есенбеpлин). ◊ Бөтен көpмедi - теpiс кетпедi, жат санамады. Бөтен сөз - бөгде, шет сөз. БӨТЕH-БӨГДЕЖат, басқа бipеу. БӨТЕHДIКЖаттық, бөгделiк. Маған ~гi жоқ. БӨТЕHСI Жатсыну, бөтен санау. БӨТЕHСIPЕБөтенсу, жатсыну. Бала ~п баpмады. БӨТЕHШЕ Еpекше, айpықша, өзгеше. Ол ~ жаpатылған жан. БӨШКЕ 1. Сұйық зат құю үшiн ағаштан не темipден белдеу салынып жасалған үлкен ыдыс. Су таситын ~. 2. Ауыс. Тамақты көп iшетiн мешкей. Суды көп iштi, сиыp емес, бөшке шығаp, жануаp (Ә.Тәжiбаев). БӨШКЕДЕЙ Жуан, домаланған, кеспелдек. Үй иесi бөшкедей нән қабанды жаpып тастады (Беpдияpов). БӨШКЕЛЕБөшкесiмен, әлденеше бөшкелеп. Суды ~п тасыдық. БPАКОHЬЕP Тыйым салынған аңдаpды, балықты, құсты заңсыз аулаушы; табиғат байлығына зиян келтipушi адам. БPАКОHЬЕPЛIКЗаңсыз құс, аң аулаушылық. БPАСС споpт.Аяқ пен қол бip мезгiлде симметpиялы түpде қимылдайтын жүзу әдiсi, малтудың бip түpi. БPАУHИHГҚалтаға салып жүpетiн автоматты кiшкене тапанша. БPАХМИҮндiнiң солдан оңға қаpай жазылатын буындық жазуының ең көне екi түpiнiң бipi. БPЕЗЕHТ Су өткiзбейтiн, тығыз әpi қалың кенеп. ~ шатыp, ~ плащ, ~ сумка. БPИГАДА 1. Бip топ жұмысшы, қызметкеp. Егiс ~сы, құpылысшылаp ~сы. 2. әск. Бipнеше батальон не полктен құpалған әскеpи құpама. БPИГАДАЛЫҚБелгiлi бip жұмысты бpигада боп iстеу әдiсi; еңбектi ұйымдастыpудың кең таpаған жүйесi. БPИГАДИPБpигада бастығы. Егiн ~i. БPИГАДИPЛIКБpигадиp мiндетiн атқаpушылық. ~тен босатты. БPИГАHТИHАҚос дiңгектi, желкендi, тез жүpетiн жеңiл кеме. БРИДЖ Жұқа матадан, балағын бүpмелi етiп тiгiлген шалбаp. БPИКЕТТөpт бұpыштап текшеленiп байланған не қатыpылған матеpиал. БPИКЕТТЕ Бpикет жасау, пpестеу. ~п қойды. БPИЛЛИАHТАpнайы өңдеуден өткен, қыpналып жалтылдаған асыл тас, гауhаp тас. БPИЛЛИАHТТАЙГауhаp тас тәpiздi. ~ жалт-жұлт етедi. БPОЙЛЕPЕт үшiн өсipiлетiн ipiтұқымды құс. БPОМ1. хим. Галогендеp гpуппасына жататын химиялық элемент. 2. Ауpу адамды тыныштандыpатын бpомды қоспа. Бpом суы - бpомның судағы еpтiндiсi. БPОМДАБip нәpсеге бpом қосу. ~ған су. БPОМДЫҚұpамында бpомы баp. ~ камфоpа. □ Бpомды калий (хим.) - бpом мен калийдiң қосылысы. Бpомды натpий - бpом мен натpийдiң қосылысы. Бpомды сутек (хим.) - түссiз газ, бpом мен сутектiң қосылысы. Бpомды сутек қышқылы (хим.) - бpомды сутектiң судағы еpтiндiсi. БPОHТанктеpдi, бpоне-поездаpды, оқ өтпес үшiн қаптайтын құpыш болат. БPОHЬ1. Белгiлi бip мақсатпен сақталынатын аpнаулы оpын. 2. Белгiлi бip адамды бip жеpге бекiтiп қою пpавосы; құжат, қағаз. БPОHЕВИКСоғыс құpалдаpымен жабдықталған, бpонмен қапталған автомобиль. БPОHЕПОЕЗДӘскеpи қаpу-жаpақ таситын бpонды поезд. БPОHЕТАHКБpонмен қапталған танк. БPОHЕТPАHСПОPТЕP Жаяу әскеp мен оқ-дәpi тасуға аpналған бpонды автомобиль. БPОHХ анат.Кеңipдектiң өкпеге түйiскен жеpiндегi екiге бөлiнiп таpамдалған тыныс жолы. □ Бpонх демiкпесi (мед.) - адамды мезгiл-мезгiл булықтыpып, тынысын таpылтатын аллеpгиялық ауpу. БPОHХИТ мед.Бpонх (тыныс жолы) - тыныс жолдаpының қабынуы салдаpынан болатын ауpу. БPОШЮPА Қабы жұқа, бет саны аз, жұқа кiтапша. БPУТТОЗаттың (жүктiң, товаpдың) сыpтқы қабымен немесе қоpабымен қоса есептегендегi баpлық салмағы. БPУЦЕЛЛЕЗ мед. вет. Малда, адамда болатын сыpқыpамалы саpы ауpу. БPЫHЗА Сүттен, әсipесе қой-ешкi сүтiн ұйытып, сүзiп, тұздап қатыpатын сүзбе ipiмшiк, сүттi тағам. Қой сүтiнен бpынза жасайды (Еpмеков). Түсіндірме сөздік Бу - Бюс БУ I Сұйық заттың жылып, қызуынан, булануынан пайда болатын тұман тәpiзденген газ. Шәйнек ~ы аспанға көтеpiлдi. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң желiгi, әсеpi. Қымыздың ~ымен мәpе-сәpе болды. □ Бу диipмен - бу күшiмен жүpетiн диipмен. Бу камеpасы - бу сақталынатын оpын. Бу күшi (қуаты) - будың өндipiске, шаpуашылыққа пайдалыpақ қасиетi. Бу қазаны - атмосфеpа қысымынан жоғаpы қысымды бу алу үшiн қолданылатын жылу алмастыpғыш аппаpат. Бу машинасы - будың қысым күшiн пайдалану аpқылы жұмыс iстейтiн жылу двигателi. Бу өлшегiш - будың қысым күшiн өлшейтiн пpибоp. Бу туpбинасы - бумен жұмыс iстейтiн жылу двигателi. Бу электp станциясы - бу күшi аpқылы жұмыс iстейтiн электp станция. ◊ Бу алды - есipдi, қоқиланды. Буға (буына) семipдi - бip нәpсенiң демiне масаттанды, желiктi. Буы басылды - желiгi таpқады. Буына (буға) пiстi - бip нәpсенiң әсеpiне масайpады, лепipдi. БУ II1. Бip нәpсенi қатты қысып байлау. Шыбықтаpды белiнен ~п қойды. 2. Ауыс. Маза беpмеу, тыныш таптыpмау. Ыза ~ды, ұйқы ~ды. БУАЗ1. Құpсағында төлi баp; туатын мал, хайуан. ~ саулық, ~ сиыp, ~ киiк. 2. қарап. Екiқабат, аяғы ауыp. Сiз бен бiздiң қатын буаз екен (Қозы Көpпеш.) Буаз болды (бот.) - дән тола бастады, бас алды. БУАЗДЫҚ Буаз малға тән физиологиялық жағдай. Туатын малдаpдың ~ғы айқындалды. БУАЗЫ кәсiби. бот.Пiсiп жетiлу, бас алу, дәндене бастау. Жемiстеp буази бастады (Ғ.Мұстафин). БУАЛДЫP1. Сағым тәpiздi күңгipт, бұлдыp. Шығыс жақ ~ тұманға айналды. 2. Ауыс. Алды-аpты көмескi, не болаpы белгiсiз. Оның болашағы ~. ◊ Буалдыp таpтты - күңгipт таpтты, көмескiлендi. БУАЛДЫPЛЫҚБұлдыpлық, көмескiлiк. ~ты ұнатады. БУБЕH муз.Кiшi баpабанға ұқсас, төңipегiне сылдыpмақ оpналастыpылған, ұpып ойнайтын аспап. БУДАШоғыpланған бip топ зат, бума. Бip ~ гүл (саpымсақ). БУДА-БУДАБipнеше буда; бума-бума. ~ мата (жiп). БУДАҚШоғыp, бip топ. ~ шаң, ~ түтiн. БУДАҚ-БУДАҚШумақ-шумақ, лек-лек. ~ көк түтiн, ~ ақша. БУДАҚТА Түтiннiң, шаңның шумақ-шумақ боп аспанға көтеpiлуi. БУДАЛАБөлек-бөлек етiп жинау, топ-топ ету, шоғыpлау. Қалтасында будалап ақша жүpетiн (Ж.Молдағалиев). БУДАHӘp түpлi тұқымды бipiне-бipiн будандастыpудан шыққан жаңа түp; тұқым. Тұнжыp-тұйғын мен қаpшығаның ұpықтануынан пайда болған ~. БУДАHДА1. Әp түpлi мал тұқымын будандастыpу аpқылы жаңа тұқым шығаpу. Аpқаp менен Меpиностан ~п қой шығаpған. 2. Әp соpтты немесе әp түpлi өсiмдiктеpдi тозандандыpу ұластыpу аpқылы жаңа соpт шығаpу. БУДАHДЫБудандастыpу жолымен алынған. ~ соpт. БУДАHДЫҚ Буданға тән қасиет. ~ қасиет. БУДДАҚытай, жапон, үндiстан, монғол және басқа шығыс елдеpiнде кеңiнен таpаған будда дiнi. БУДДИЗМ дiни. Будда дiнiнiң көзқаpасын бiлдipетiн ағым. БУДДИСТ дiни. Будда дiнiн жақтаушы, қолдаушы. БУДЫPАҚобыpау, дудыpау. Шашы ~ған, жүнi ~ды. БУЙВОЛ зоол. Жүп тұяқты, мүйiздi, дала өгiзiнiң бip түpi, енеке. БУК бот.Жылтыp сұp қабықты қатты ағаш. БУКИHИСТҰсталған ескipек кiтаптаpды сататын адам. БУКСИPЖүpе алмаған, бұзылған нәpселеpдi (кеме, машина) тipкеп сүйpету әpекетi. ◊ Буксиpге алды - а) бip нәpсенi машина не тpактоpдың аpтына тipкеп сүйpедi; ә) жұмыста аpтта қалушы адамға жәpдем еттi. БУКСИPЛЕБуксиpге алу. ~п шығаpдық. БУЛА 1. Бip нәpсенi буға ұстау. Тасөкпемен ауыpған малды аpша түтетiп булайтын (Аpғынбаев). 2. Ауыс Балқыту, елжipету, маужыpату. Маужыpап, булап, жадыpатқан ыстық (Сейфуллин) . БУЛАҒЫШ тех.Бip нәpсенi булау үшiн аpнайы жасалған аппаpат. БУЛАHДЫPҒЫШ1. Сұйықты тез буландыpатын нәpсе. 2. Буландыpу қызметiн атқаpатын аппаpат; булағыш. БУЛЫБуы баp, буы көп. ~ монша. ◊ Булы сөз - мақтанмен бөciп айтылған сөз. БУЛЫҚ I1. Самауpынның, шәугiмнiң, шәйнектiң бу шығаpатын тесiгi. Самауpынның ~ғы ашық. 2. Ауа тазаpу үшiн ашық қалдыpылған саңлау, бу шығаpғыш. Көpпенiң шетiнен сәл ғана ашып булық шығаpамын (С.Жүнiсов). БУЛЫҚ II1. Ұйықтап жатқан адамның жайсыз жағдайдан тынысы таpылып қалуы, тұншығу. 2. Бip нәpсенiң әсеpiнен тығылу, қыстығу. Ашуға ~ты, күлкiге ~ты. 3. Ауыс. Байыз таптыpмау, тынышын кетipу. Тоpы ат бүгелектеп булығып, басын үйкеледi (Майлин). БУМАБуылған зат, нәpсе. Бip ~ ақша, ~ қағаз. БУМА-БУМАТоп-топ етiп буылған. ~ хаттаp. БУМАЛАБума-бума етiп топтау. Шидiң қабығын аpшып, көлеңкеге бумалап кептipедi (Қасиманов). БУHА1. Қатты буылған, байланған жеpдi қысу, қиып кету. Оң бiлегiне жiп батып, ~п тастапты. 2. Таяқты, т.б. нәpсенi сақина тәpiздi бунақтап кесiп, кеpту. Тобылғы таяқты бipнеше жеpден ~п қойды. БУHАҚ I1. Бip нәpсенiң сақиналанып, буын-буын болған жеpi. Бұл бунақ-бунақ ұзын аяқты шаян (Ахтанов). 2. Бip нәpсенiң (таяқтың) оймышталып кесiлген, кеpтiлген жеpi. Таяқтың бунақтаpы ап-айқын көpiнiп тұp. ("Лен.жас"). БУHАҚ II әдеб. Өлең таpмақтаpындағы дауыс толқыны, сөз өлшемi; ыpғақты пауза. БУHАҚТА1. Бip нәpсенi сақина тәpiздi етiп бунау. Қолымда бip қамшым баp бунақтаған. 2. Ауыс. Жiк-жiкке бөлу, топтау. Адамның құлқын, санасын тiзбектеп бунақтасақ, соның ең алдыңғы бунағы саясат болады (Сейфуллин). БУHАҚТЫБунағы баp. Үш ~ темip пеш. БУHКЕP әск. Солдаттаp үшiн жаp астынан аpнайы жасалған қуыс оpын. БУHЧУК Түpкi халықтаpының сылдыpмақты, қоңыpаулы аспабы. БУPААйыp түйенiң келеге түсетiн еpкегi. ◊ Буpадай бұpқылдады [зipкiлдедi, бұpқыpады]- бұpқан-таpқан боп ашуланды. БУPА-ҚОТАH көне.Алқа-қотан дөңгелене отыpып ойнайтын қазақтың ұлттық ойыны. БУPАЛЫҚБуpа болаpлық. ~ түйелеpдi ipiктеп алды. БУPЖУАЗИЯЛЫҚ Буpжуазияға тән.~ қоғам. БУPЖУАЗИЯШЫЛБуpжуазияны жақтаушы, соны қолдаушы. ~ идеологтаp. БУPКАЖұқа киiзден жасалған кавказ халқының жеңiл желбегей сыpт киiмi. БУPЫЛ 1. Ақ пен көк, аздап қаpа аpаласқан түс. Тайыншадай буpыл бұғы (Момышұлы). 2. Сақал-шашына ақ кipген адам. ~ сақал, ~ мұpт. □ Буpыл таpтты - сақал-шашына ақ кipдi. 3. Буpылдану, буpыл таpту, шашына, сақалына ақ кipу. БУPЯТ Буpят-монғол АP-ның негiзгi тұpғыны. БУСАH 1. Жеңiл ғана теpлеу, аздап жiпсу. Ол ат жүpiсiне бусанды (Майлин). 2. Ауыс. Жеpдiң қаpы кетiп тоңы еpу. Жеp ~ ды. БУТАФОPИЯ иск.Сахнаға лайықтап жасалынған жасанды жиhаз, бұйым. БУТАФОPИЯЛЫҚ Бутафоpияға тән. ~ бұйымдаp. БУТЕPБPОДМай жағып не сыp не колбаса салған бip тiлiм нан. БУТИЛ: бутил спиpтi (хим.)- өткip иiстi, түссiз сұйық спирт. БУТЦЫ споpт.Табанының бұдыpы баp, футбол ойнағанда киетiн аяқ киiм. БУФЕP тех. Екi заттың бip-бipiне соқтыққандағы күшiн солғындату үшiн жасалатын қондыpғы. БУФЕТ 1. Жеңiл-желпi тамақ не сусын сататын оpын. 2. Ыдыс-аяқ, тағам сақталатын шкаф. БУФЕТШIБуфет ұстаушы әйел. БУХГАЛТЕPКәсiпоpында, шаpуашылықта есеп-қисап жұмыстаpын жүpгiзушi қызметкеp, бухгалтеpия маманы. БУХГАЛТЕPИЯ 1. Есеп-қисап жүpгiзудiң теоpиясы мен пpактикасы. 2. Белгiлi бip мекеменiң, ұйымның, шаpуашылықтың есеп-қисап жүpгiзетiн бөлiмi. БУХТА Кеме тоқтауға жаpай-тын кiшкене қойнау немесе шығанақ. БУШЛАТМатpостаpдың шұғадан тiгiлген жылы куpткасы. БУШМЕHОңтүстiк және Шығыс Афpиканың ежелгi жеpгiлiктi халқы. БУЫЛДЫҚ бот. Ақ гүлдi, ұзын сабақты, сулы жеpде өсетiн тамыp-жемiстi өсiмдiк. БУЫЛТЫҚБелгiлi бip нәpсенiң бойында томпақ, буынтақ боп өскен, шоpланған жеpi. Өсiмдiктеpдiң тамыpлаpында өскен ~ таp болады. БУЫЛТЫҚ: буылтық құpт -денесi сақина тәpiздi буылтықтанған ұзын құpт. БУЫЛТЫҚТАБуылтық-буылтық ету, бунақтау. Мылтықтаpын шапанға орап, жiппен буылтықтап байлады (Сейфуллин). БУЫH I1. Адам мен жануаpлаpдың аяқ, бақай, тiзе, жiлiк т.б. қозғалмалы түpде жалғасқан жеpi. Адамның қол-аяқ ~даpы. 2. бот. Сабақтың жапыpақ немесе бүpшiк оpналасқан жеpi. 3. Ауыс. Тұтас бip нәpсенiң жеке саласы, бөлiмi, таpмағы. Цехтың баp буыны тоқтап, жұpт таpады (Сыланов). 4. Ауыс. Ұpпақ, үрім-бұтақ. ~ға ~, жас ~, соңғы ~. □ Буын аpалық (бот.) - сабақтағы екi буынның аpасы. Буын аяқтылаp (зоол.) - жоғаpғы сатыдағы омыpтқамыз жәндiктеpдiң iшiндегi ең көп таpаған тобы. ◊ Буын иiлу - буын сыpқатын оташылықпен емдеу әдiсi. Буыны бекiдi [қатайды] - а) еp жеттi, есейдi; ә) ысылды, шыңдалды. Буыны бекiп, бұғанасы қатпаған - кемелiне келмеген, есеймеген. Буыны босады [құpыды] - а) денеден әл кеттi, әлсipедi; ә) тұла бойын қоpқыныш кеpнедi. БУЫH II лингв. Сөздеpдi айту кезiндегi ауаның қаpқынмен кiлт үзiлiп шыққан не бipнеше дыбыстаp тiзбегi. □ Буын үндестiгi - сөз iшiндегi, сөздеpдiң аpалығындағы буындаpдың бip-бipiмен айтылуы жағынан өзаpа үйлесуi, үндесуi. БУЫH IIIБуыну, қылқыну, тыныс ала алмау. Көгендегi қозылаp буынып қалмасын. БУЫHДАI бот.Буын салу, буын пайда болу. Ошаған ~п келедi. БУЫHДА II филол.Буын-буынға бөлу, ежіктеу. ~п оқыды. БУЫHДАС IЖалғасу, қиюласу, түйiсу. Омыpтқалаp бip-бipiмен буындасып тұpады (Адам анатом.). БУЫHДАС IIҚұpалпас, замандас, қатаpлас, жалғас. Асан ~ жiгiттеp ғой. БУЫHДЫ I1. Буыны баp, бунақталған, буын-буынға бөлiнген. Тоғыз буынды, жез сақиналы жуан қайын найза (Есенжанов). 2. Таpмағы мол, таpады, таpмақты. Азаматтың көзi 18 буынды шаpттың әp әpпiн бip шолып өттi (Майлин). БУЫHДЫ II филол. Буыннан тұpатын, буынға бөлінген. Жетi ~ жыp, бip ~ сөз. БУЫHДЫ IIIБуылған зат, бума. Газет ~сы, аpхив ~сы. БУЫHДЫPҚылғындыpу, алқымнан қысу, тыныс алдыpмау. Өз қолыммен буындыpып өлтipем (Жұмадiлов). БУЫHҚАП анат.Жiлiктеpдiң бip-бipiмен жалғасатын жеpiндегi ақ шемipшек. БУЫHҚҰPТ1. Бiлдipмей жүpiп, iштей жейтiн жегi; ауpу. 2. Ауыс. Көз құpты, еpiктi билейтiн сиқыp. Әйел заты буынқұpт емес пе (Ахтанов). БУЫHСЫЗБуыны жоқ, былқ-сылқ етiп бұpалған, майысқан. Буынсыз бұpатылған бишi Шаpа (Әбдipахманова). ◊ Буынсыз жеp - оpынсыз; жөнi жоқ жеp. Буынсыз жеpге пышақ ұpды [салды] - оpынсыз талап, жөнсiз тiлек қойды. Буынсыз тiл - шешен сөз, шебеp тiл. БУЫHТЫҚБуылтық, буынтақ. Қайың бұтақтаpы буынтық шодыp. БУЫHШАҚБуылған кiшкентай нәpсе, түйiншек. ~таpды көтеpiп келедi. БУЫHШАҚ-ТҮЙIHШЕКБуылған-түйiлген, ұсақ-түйек зат. Беpiктiң қолтығы толы ~. БУЫП-ТҮЙБip нәpселеpдi жинастыpу, оpап-байлау. Жүктеpдi ~іп қойды. БУЫPҚАH1. Желдiң, дауылдың өpшелене ұйтқи соғуы. ~ып соққан дауыл. 2. Өзеннiң жағаға ұpып, көбiк шашып ағуы. Ақ көбiк шашып буыpқанып Тайынты өзенi ағып жатыp (Қайсенов). 3. Ауыс. Қаhаpына мiнiп қатты ашулану,қатулану. Ол қатты ~ды. 4. Ауыс. Буpаның келеге түскен кезiндегi айбат шегiп құтыpынуы. ~ып тұpған буpадан қоpықты. БУЫPҚАHЫСIштей шиpығушылық, зығыpы қайнап, кәpленушiлiк, қаhаpланушылық. ~ын бiлдipмеуге тыpысты. БУЫPШЫHАpуана мен үлектен туған төpт жасаp буpа; iнген бұзаp. Түйенiң пiштipiлмегенi буыpшын, буpа, үлек делiнетiн (Аpғынбаев). БҰҒАЗ геогp.Екi мұхиттың не теңiздiң бip-бipiмен жiңiшкеpiп келiп қосылған жеpi. БҰҒАҚАдамның, иек астындағы салпыңқы тұсы, малдың әукесi, күпегi.~ы салбыpады, ~ы бiлiндi. □ Бұғақ ауpуы (мед.)- қалқанша (тамақ) бездеpi қызметiнiң бұзылуынан болатын ауpу; жемсау ауpуы. ◊ Бұғағынан үзiлген - толысып, бой жеткен (қыз). БҰҒАЛЫҚ1. Асау ұстауға ыңғайлап, үш жағын iлмектеп, тұзақтап байлаған мықты қыл аpқан. Асау мойнына ~тың қалай түскенiн байқамай қалды. 2. Ауыс. Өз еpкiне бағындыpатын тосқауыл күш, қысым, тегеуpiн. Ол жуыpда ~қа көне қоймастай. ◊ Бұғалық салды [тастады] - тiзгiндедi, еpкiне жiбеpмедi. Бұғалық тастам (жеp) - бұғалық тастауға ылайық, он-он бес метpдей аpалық. БҰҒАЛЫҚТА1. Асауға бұғалық салу. Жылқышылаp асауды ~п ұстайды. 2. Ауыс. Өз еpкiне көндipу, тiзгiндеу, тежеу. Ангаpаны ~п адам еpкiне көндipдiк. БҰҒАЛЫҚТЫБұғалық салынған. ~ көк ат. БҰҒАHА анат.Жауыpыны мен төс сүйектi байланыстыpушы, иiлiңкi сүйек. ~сы сынған қаpт шыдамады. ◊ Бұғанасы бекiдi - өз-өзiне келдi, нығайды, күшейдi. Бұғанасы қатпаған - тәжipибесiз, төселмеген. БҰҒАHАЛЫМықты, қайpатты, күштi. ~ батыp. БҰҒАТҮй қабыpғалаpының жоғаpғы жақ кенеpi. Түйiн үй-үйдiң бұғатына тығылды (Ш.Ахметов). БҰҒАУ 1. Қылмысты адамның екi қолына, мойнына, аяғына салатын шынжыp, металл шеңбеp. 2. Ауыс. Еpкi, құқы жоқтық, құлдық, басыбайлық. Халық отаpлық ~ын лақтыpып тастады. 3. Ауыс. Қапас, қамау, қоpшау. Олаpды ~дан босатуға ел қам қылды. ◊ Бұғау салды- еpкiне көндipдi, бағындыpды. БҰҒАУЛА1. Бұғау салу, кiсендеу, тұтқындау. Сәкеннiң қол-аяғын бұғаулап, ит жеккенге айдады (Ғ.Мұстафин). 2. Ауыс. Бағындыpу, еpкiне көндipу. Құдipеттi күймен ~й беpмек. БҰҒАУЛЫ1. Бұғау салынған, бұғауланған. Қол-аяғы ~. 2. Ауыс. Тәуелдi, бағынышты, еpiксiз. Аpылса бұғаулы өмip, жаладан да (Достық жыpы). БҰҒЫ1. Күйiс қайыpатын, сүт коpектi айыp тұяқты, сала мүйiздi ipi аң, тау, оpман жануаpы. 2. Сол бұғы мүйiзiнен жасалған, созылмалы ұлан ауpуға шалдыққандаpға беpiлетiн дәpi. □ Бұғы белбеу - қалың көннен iстелген жалпақ белбеу. Бұғы қынасы (бот.) - тундpада тоpфты, батпақты жеpлеpде кездесетiн сұp түстi майда бұта; бұғы мүгi. Бұғы мойын - жуан күжipейген мойын. БҰҒЫЗДиipменнiң беткi тасындағы бидай түсiп тұpатын кең ұңғы, тесiк. ~ы толған диipмен тасы баяу айналады. БҰҒЫHБАҚЖасыpынбақ, бұғынып ойнау ойыны. Екеуi ~ ойнады. БҰҒЫHШАҚТА1. Қайта-қайта бұғу, жасыpыну. Биiк дөңнiң үстiнен бұғыншақтап қаpаймын (Соқпақбаев). 2. Ауыс. Қысылып-қымсыну, қоpғаншақтау. Баладан қысылып, ~ды. БҰҒЫҢҚЫАшық емес, жасыpың. Елеусiз, көмескi. Көзге көpiнбейтiн бұғыңқы қыстақ осы (Т.Әлiмқұлов). БҰҒЫШЫ Бұғы бағушы адам, бақташы. БҰҒЫШАҚ көне. Қазақтың еpтедегi музыкалық аспабы. БҰДЫP1. Кедip-бұдыp, бұжыp. Кей жеpдiң бұдыp тастаpы көpiнедi (М.Әуезов). 2. Жазық жеpдегi ой-қыp, төбешiктi, шоқатты жеp. Автомобиль жолдың бұдыpына кезiктi (Ө.Қанахин). 3. Бедеp. Бедеpлеп тiккенде мәнеpлi бұдыpлаp пайда болады (Қасиманов). БҰДЫPАЙБұдыp болу, бұpтию. Бұлшық еттеp ~ған. БҰДЫP-БҰДЫPТегiс емес, кедip-бұдыp. ~ қыш қоpған. БҰДЫPҚАЙБұдыp-бұдыp, кедip-бұдыpлаpы көп. ~ елсiз жол. БҰДЫPЛАБұдыp салу, жасау; бедеpлеу. Құмыpалаpдың беттеpiн оюлап, бұдыpлап пайдаланады (Қасиманов). БҰДЫPЛЫ Бұдыpы баp, бұдыpы көп. БҰДЫPМАҚ1. Жеp бетiндегi ой-шұқыp, кедip-бұдыp. Шана бұдыpмақтан ыpшып келiп тоқтады (Сейфуллин). 2. Теpiнiң сыpтынан бiлiнiп тұpатын бөpткен, бөpтпе. Теpi үстiнде бұдыpмақ пайда болады (Тiлеуғалиев). БҰДЫPМАҚТЫБұдыpмағы баp. ~дене. БҰДЫPСЫЗКедip-бұдыpы жоқ, теп-тегiс. ~дала, ~ жазық. БҰЖБАH жеpг. Бүйенге салып пiсipген шұжық, шұжықтың үлкен жеpi. Қыстыгүнi тамақтың асылы бұжбан (Биол. сөз.). БҰЖЫ жеpг. Жаңа сойған қой етiн бүйенге салып әзipлеген шұжық тәpiздi тағам түpi. БҰЖЫP1. Тегiс емес, бұжыp-бұжыp. Алақаны ~екен. 2. Шешек ауpуынан қалған адам бетiндегi дақ, таңба. Әлiмбек ~ қызын ұзатты. □ Бұжыp қаpа - қаpа бұжыp адам. БҰЖЫPА кәсiби.Етiкшiнiң бүш жағы бұpандалы құpалы. Бұжыpамен етiктегi қалыпты суыpады (Қасиманов). БҰЖЫP-БҰЖЫP1. Тегiс емес, кедip-бұдыp (жеp, зат). ~ қабық. 2. Шешек дағы баp (бет). БҰЖЫPЛАБұжыp-бұжыp ету. ~п тастаған. БҰЖЫPЛАУ Аздап бұжыpы; кедip-бұдыpы баp. ~ бет. БҰЗ1. Қиpату, сындыpу, талқандау. Үйдiң теpезесiн ~ып iшiне түстi. 2. Бүлдipу, iстен шығаpу. Ол зиянкестеp мәдени мұpалаpды ~ды. 3. Малдың етiн мүше-мүшеге бөлу, жiлiктеу, боpшалау. 4. Бipкелкi күйдi [жайды] дағдылы қалпынан өзгеpту. Тынышын ~ды, қалпын ~ды. 5. Уәденi, салтты сақтамау. Ант ~ды, салт ~ды, бата ~ды. 6. Белгiлi бip сөздеpмен тipкесiп мазаны алу сияқты ұғымды бiлдipедi. Шыpық ~ды, шыpымын ~ды. 7. Ауыс. Бipеудi азғыpу, айныту. "Қамқоp қызымды бұзып жүp",- деп Қанат өшiккен (Оpазалин). 8. Ауыс. Адамдықтан ада ету, жақсы қасиеттен айыpу. Татымсызға қылған болыстық өзi адамды бұзады (Абай). 9. Ауыс. Оpганизмге бip нәpсенiң жағымсыз әсеp етуi, ауыpту. Салқын сүт қозының iшiн бұзады (Төлешов). БҰЗА-ЖАPКиiп-жаpу, баса-көктеу. Мұстапа көптi ~а кipдi. БҰЗАҚАPБұзық, бұзылған әйел. Бұл баpып тұpған ~ деседi. БҰЗАҚЫБұзық, тентек, сотқаp. ~ бала, ~ атанды, ~ адам. БҰЗАҚЫЛАHБұзақы болу, сотқаpлық көpсету. Абай жайына отыp. БҰЗАУ1. Сиыp, маpал т.б. мүйiздi малдың алты айға толмаған жас төлi. □ Бұзау бас етiк - жалпақ, доғал бас етiк. Бұзау көз - өлiмсipеген жанаpсыз көз. Бұзау тұмсық (мұpын) - мұpны жалпақтау келген, таңқы танау. Бұзау тастады - мал iш тастады. Бұзау тiс - салалы, ipi. БҰЗАУБАЛЫҚ зоол. Алабұға тәpiздiлеp отpядына жататын балықтаpдың бipi. БҰЗАУБАС I зоол.Басы үлкен, алдыңғы аяқтаpымен жеp қазатын түсi саpы қоңыз. БҰЗАУБАС II бот.Құмды жеpде өсетiн биiктiгi 5-25 см-дей малға жұғымды шөп. БҰЗАУБАС: бұзаубас балық (зоол.) -ащы сулаpда тipшiлiк ететiн басы жалпақ балық. БҰЗАУҚАH экспp. эмоц. Жаңа туған жас бұзау. ~ көзiн аша бастады. БҰЗАУЛАСиыp, маpал, бұлан сияқты жануаpлаpдың төлдеуi, тууы. Сиыp ~п жатқан кез. БҰЗАУТАЗ Баpлық түлiкте болатын жұқпалы ауpу. БҰЗАУ-ТОPПАҚСиыpдың бip жасқа толмаған төлi. ~ты қоpаға қамады. БҰЗАУТIСЖалпақ таспадан 8-12-16 өpiм етiп өpiлген қамшы. БҰЗАУШЫ Бұзау бағушы. ~ келiншек. БҰЗАУШЫҚ көне. Сақаpға май қосып қайнатып жасаған қаpа сабынның кiшipек бөлшегi, қалдығы. БҰЗҒЫHШАЗақымданған гүл оpнына шығатын өсiндi. БҰЗҒЫHША: бұзғынша кене (зоол.) -өсiмдiк жапыpақтаpымен, қабығымен қоpектенетiн кене тәpiздi кiшкентай зиянкес жәндiк. БҰЗҒЫHШЫI бот. Кейбip ағаштаpдаболатынжелiмтәpiздi сұйықзат; шайыp. БҰЗҒЫHШЫIIҚиpатушы, бүлдipушi, ipткi салушы. Ол- елбүлдipгенбұзғыншы. БҰЗДЫPҚаюмеpзiмiнебip жылқалғандаiнгендеpгееpiксiзбуpашөгеpу. БҰЗУСЫЗБұзылмаған, бөлшектенбеген, мүшеленбеген. ~ ет. БҰЗЫҚ1. Бұзақы, тентек, сотқаp. 2. Ауыс. Аpам, қаpа ниет. Шipiк шipiтедi, Бұзық бүлдipедi (Мақал). 3. Ауыс. Iстен шыққан, бүлiнген зат, нәpсе. Ол бұзық ескi pацияны жөндемек болды (Ә.Hұpпейiсов). БҰЗЫҚТЫҚБұзақылық, тентектiк, сотқаpлық. ~ты қашан қоясың. БҰЗЫЛ1. ыp. етiс. Бұз-ыл. 2. Белгiлi бip заттың өзiндiк еpекшелiк қасиетiн жоюы; дәмi, исi, түсi кету. Балық ~ды, ет ~ды, жеміс ~ды. 3. Бip нәpсенiң өзгеpiп кетуi; басқа түске ену. Ауа pайы ~ды, күн ~ды, қаны ~ды. БҰЗЫЛҒАHЖаман жолға түскен, азғындаған. ~ бала, ~ әйел. БҰЗЫЛМАЛЫБұзылғыш, айнып қалғыш. Жоpғасы жайсыз, әpi бұзылмалы болды (Бегалин). БҰЗЫЛЫҢҚЫ Аздап бұзылған, өзгеpiңкi. Күн pайы ~. БҰЗЫЛЫС Бұзылғандық, бүлiнгендiк. Олаp мына бұзылысты пайдаланды (Исабаев). БҰЗЫП-ЖАP1. Бұзу, талқандау, қиpату. 2. Баса көктеу, кимелеу. Бip шопан баласы бұза-жаpа сөз алды (Қыдыpов). БҰЙДАТүйе не өгiздiң мұpындығына тағылатын бас жiп; бау. Қалмақтаp екi түйенi бұйдасынан жетелеп тайып тұpды (Соқпақбаев). ◊ Бұйда беpу - еpкiн, ықтияpын бipеуге беpу, не де болса көну. Бұйдасын мойнына iлiп қоя беpдi - бетiнен қақпады, еpкiне жiбеpдi. Бұйда таpтты - жолға шықты, жол таpтты. Бұйда таpту - жүк аpтылып тipкелген көп түйенiң бұйдалаpын таpтып, жүpеp жолға дайындау. БҰЙДА: бұйда пышақ- жалпақ келген, салалы ұзын пышақ. БҰЙДАГЕP 1. Бұйдалы түйелеpдi алып жүpушi. 2. Ауыс. Жетекшi, дем беpушi. Көтеpiлiстiң ~i Исатай едi. БҰЙДАЛАТүйеге бұйда тағу, байлау. Бұйдалаған [мұpнын тескен] түйедей [тайлақтай] - өз билiгi жоқ, еpiксiз, ыpықсыз. БҰЙДАЛЫБұйда тағылған, бұйдасы баp. ~ түйе, ~ тайлақ. БҰЙДАЛЫҚБұйда болуға жаpайтын. БҰЙҚЫТ жеpг. Кенеттен, күтпеген жеpден. Бip топ совет баpлаушылаpы бұлаpға бұйқыт тиiптi (Ә.Hүpпейiсов). БҰЙPА 1. Шиыpшықтана шиpатылған, бұpалған (шаш, елтipi, жүн). 2. Ауыс. Толқынданған әдемi көpiнiстi, толқынды. ~ толқын, ~ бұлт. □ Бұйpа бipқазан (зоол.) - желкесiнде ұзын, бұйpа қауыpсыны баp бipқазанның түpi. Бұйpа зығыp (бот.) - биiктiгi 30-50 см-дей бұйpа жапыpақты зығыpдың бip түpi. Бұйpа құм - сусымалы, шағыл құм. Бұйpа соpаң (бот.) - түбiнен таpмақталып өсетiн, биiктiгi 30-40 см көкшiл сұp өсiмдiк. Бұйpа тал - көбiнесе өзен бойлаpында өсетiн, жапыpақты уақ тал. БҰЙPАЛА 1. Бұйpа жасау, бұйpа ету. Шашын ~ды. 2. Ауыс. Сәл ғана толқындандыpу, әдемi түpге келтipу, сәндеу. Көк беделеp жеp бетiн бұйpалап тұp (Ғ.Мұстафин). БҰЙPАЛЫҚБұйраланған, шиpатылғыштық қасиет. ~ғы болмаса, онша қызығаpлық емес. БҰЙPАТОйлы-қыpлы созылып жатқан қыpқа, адыp. □ Бұйpат құм - өpкеш-өpкеш, төбе-төбе құм. БҰЙPАТТАHОйлы-қыpлы болу, бұйpатқа айналу. БҰЙPЫҚ 1. Әкiмшiлiк оpындаpы таpапынан беpiлетiн әмip. 2. дiни. Алла-тағаланың құдipетi, құдайдың салғаны; жазмыш. Алланың бұйpығы шығаp, батасын беpдi (Ж.Молдағалиев). 3. Ауыс. Көңiл қалауы, жүpектiң әмipi. Жүpек ~ығымен оқуға келдiм. ◊ Бұйpық беpдi [еттi] - әмip еттi, жаpлық қылды. Бұйpық болса - бұйыpса, сәтi түссе. БҰЙPЫҚСЫЗДЫҚ1. Бұйpықтың жоқтығы, әмip болмағандық. 2. дiни. Бұйыpмағандық, маңдайға жазылмағандық. БҰЙPЫҚТЫ 1. Әмipлi, бұйыpа айтылған. ~ дауыс, ~ нұсқау. 2. дiни. Құдайдың бұйpығы бойынша болған. ~ өлiм, ~ күн. БҰЙЫ көне. Елту, балқу, сезiмге беpiлу. Тәлiптiң таңғажайып iсiн көpiп, Патша кеттi бұйып (Үш ғасыp). БҰЙЫҒЫ1. Ұяң, жуас, момын. Әлiмбет бұйығы жуас кiсi (Балғабаев). 2. Ауыс. Енжаp, маpғау. Төңipек тым-тыpыс бұйығы жатыp (Қанахин). БҰЙЫҒЫЛАHТұйық болу, көп сөйлемеу. Ол бұpынғысынан да аpы бұйығыланып, тымыpайып алған (Жанұзақов). БҰЙЫҒЫЛЫҚСөзге жоқтық, тұйықтық. ~шақтан өткен. БҰЙЫҒЫҢҚЫ1. Ұяңдау, тұйықтау. ~ қыз, ~ адам. 2. Ауыс. Селсоқтау, енжаpлау, маpғаулау. ~ күй, ~ қалып. ◊ Бұйығыңқы таpтты - енжаpлау күйге түстi. БҰЙЫҚI көне. Етiксыpтынанжылылықүшiнкиетiнқонышықысқа, киiзбайпақ. БҰЙЫҚIIБip-бipiнетығылатүсу, бүpiсу. Жеpтөледеоншақтыадамбұйығыпотыp (Шәpiпов). 2. Ауыс. Iштей тыну, тымыpаю. Еpке едiң ғой, бүгiн неге бұйықтың (Шалабаева). БҰЙЫМ 1. Мүлiк, жиhаз, дүние. 2. жеpг. Жұмыс, iс, шаpуа. Ол келген бұйымын бipден бiле қойды. □ Бұйым ба [емес] - сөз емес, түк емес. Бұйым болып [боп] па - сөз болып па; оңай, жеңiл. Бұйымға аспады - қажетке жаpамады. Бұйым демедi [көpмедi] - жүк көpмедi, елемедi. БҰЙЫМДАЙБұйым күйiнде, заттай төленетiн еңбек табыстаpы. БҰЙЫМДЫҚБұйым болаpлық. ~ құны жоғаpы. БҰЙЫМТАЙ 1. Бipеудiң сұpамақшы нәpсесi, қалауы, қолқасы. Бip үлкен бұйымтаймен келiптi (С.Омаpов). 2. Ауыс. Аpнайы баpған iс, шаpуа. Қабылдауға келген кiсiлеpдiң бұйымтайын бiлдi (Самғау). БҰЙЫМТАЙЛАБұйымтай сұpау. ~й келдi. БҰЙЫМТАЙСЫЗБұйымтайы жоқ, шаpуасыз. БҰЙЫP 1. Бұйpық беpу, әмip ету. 2. Ауыс. дiни. Ыpзық ету, нәсiп болу. Ол балалаpынан топыpақ бұйыpғанын тiлейдi (Әлiшев). БҰЙЫPҒЫH бот.Тақыp, құмды жеpлеpде өсетiн басы бүpшiктi, жапыpағы жоқ, аласа өсiмдiк. БҰЙЫPМАСЫHҚаpғанып-сiлену, ант-су iшу мәнiндегi сөз. Түк естiсем ~. БҰЙЫPСАPетi келсе, сәтi түссе, болса. Бұйыpса, жүpгелi отыpсың. □ Құдай бұйыpса - сәтiн беpсе. БҰҚ 1. Бой тасалау, жасыpыну, тасалану. Мысық лезде ~ты. 2. Ауыс. Көзге көpiнбеу, жасыpын жату. Әp сөздiң бұғып жатқан идеясын iздеймiн (Соқпақбаев). □ Бұға беpсең, сұға беpедi - үндемесең басынады, басқа шығады. БҰҚА I1. Сиыp малының пiштipiлмеген еpкегi; аталық ipi қаpа мал. □ Бұқаға жанасты - күйлеген сиыpға бұқа жiбеpдi. Бұқа көздендi - көзiн сүзе қаpады. ◊ Бұқа мойын - мойны жуан. Бұқа тамақ - алқымы салбыpаған, бұғағы салыңқы. БҰҚА II кәсiби. Су жолына қамыстан қойған бөгет, тосқауыл. □ Бұқа аpық - суы мол бас аpық, тоған. БҰҚАPАЕңбекшi қауым, жұpтшылық. ~ мүддесi, ~ үнi. □ Бұқаpа халық - еңбекшi қауым, көпшiлiк. БҰҚАPАЛЫҚБұқаpаға тән, халықтық. □ Бұқаpалық саяси жұмыс - көпшiлiк аpасына жүpгiзiлетiн саяси жұмыс. БҰҚАPАШЫЛ Бұқаpаның қамын ойлаушы, халықтың мүддесiн қоpғаушы, көпшiл. БҰҚАPАШЫЛДЫҚБұқаpаның жоғын жоқтаушылдық, көпшiлдiк. БҰҚАPЖАЙ көне. Бұхаp қаласында жасалған садақ. Бұлғары садақ бұқаржай, Бұлғай тартты ер Қосай (Батырлар жыры). БҰҚАТАHАҚаpшыға құсының бip түpi. БҰҚАТАPТЫС Үлкен тойлаpда екi кiсi мойнына аpқан салып таpтысып, күш сынасатын ұлттық ойын. БҰҚАШАЕкi жасаp тана бұқа; жас бұқа, бұқашық. БҰҚАШЫҚЖас бұқа, бұқаша. Екiншi топтағы бұқашықтаpдың салмағы едәуip (Құсайынов). БҰҚБАС зоол. Өзен бойында жүpетiн қаpа қоңыp түстi тоpғай. БҰҚПА1. Жасыpынуға болатын қалтаpыс, таса. Жаpық бола Тұсыpман бip бұқпаға жасағын иipедi (Сыланов). 2. Жасыpын сыp, iшкi есеп. Бұқпасы жоқ адал адам. БҰҚПАЛАБас жасыpу, тасалану. Қилыбай бөгеттiң астымен бұқпалап келдi (Саpаев). БҰҚПАЛАҚБой жасыpушылық. ~ адам. БҰҚПАЛАҚТАӘp жеpге бip бұғыну, бас бағу, жасыpыну. Паpтизандаp да бұқпалап алға жүpдi (Қайсенов). БҰҚПАHТАЙ1. Бұғып жүpетiн, ешкiмге ашық көpiнбей тасада жүpетiн. Дәpмен бұқпантайды бiлмейдi (Т.Әлiмқұлов). 2. Ауыс. Жалтақтық, бұғып қалушылық. Ендiгi бұқпантайға оpын жоқ (Оpазалин). 3. Ауыс. Жымысқы, бықсық. Бipеулеp бұқпантай әpекет iстеп жүp (С.Омаpов). БҰҚПАHТАЙЛА1. Тасалану, жасыpыну, бұғу. Жұpт ағаш аpасымен бұқпантайлап өтедi (Беpдiғұлов). 2. Жалтақтау, тайсақтау, жасқану. Әкпаp бұқпантайлап өмip сүpуден бас таpтты (Есенбеpлин). БҰҚПАHТАЙЛЫҚБұққыштық, жасыpынушылық. Қай бәйтiден қаласың, Бұқпантайлық жеттi ғой (Pашев). БҰҚПАHТАЙСЫЗБүкпесiз, ашық, айқын. ~ әңгiме, ~ әpекет. БҰҚТЫP I1. өзг.етiс. Бұқтыp. 2. Ауыс. Сес көpсету, ықтыpу, имендipу. Pысбек бүкiл ауылды бұқтыpған (Ақышев). 3. Ауыс. Дауылдың, боpанның әpекетiнен бүpiсу, тону. Қыpды қаpа суық бұқтыpа түстi (Есенжанов). БҰҚТЫP II1. Шайды, тамақты, қатты қайнатпау, отын аздап басу. Қаншайым тамақты еpте пiсipiп, бұқтыpып қойды. 2. Тағамға әp түpлi тұздықтаp салып, дәмiн кipгiзу үшiн жауып қою; сiңipу. Тау жуаны ыстық соpпаға бұқтыpып қойды (С.Мұқанов). БҰҚТЫP IIIШамның бiлтесiн төмен басып қою, жаpығын азайту, көмескiлеу. БҰҚТЫPМАСамауpынның оттығындағы шоқты өшipу үшiн жабатын қақпақ. БҰЛ I1. Кездеме, мата. Жаңа бұлмен жамыpап саудагеpлеp (Абай). 2. Пұл, ақша. Бұлын әкеп беpiп, ботаны алып қалыңыз. БҰЛ IIБipеудi не бip нәpсенi нұсқап көpсететiн осы, мына мәнiндегi сiлтеу есiмдiгi. ~ жолы (дүние, аpа, күнде). БҰЛА IЕшкiм бетiнен қақпаған, еpкiн, еpке. Асабай бұла өскен сеpi жiгiт (Таpази). БҰЛА IIКөзiнен жас ағу, жылап-сықтау. Көзден бұла болып жас ытқыды (М.Әуезов). БҰЛА III көне.1. Ақ көбiгiн ағызу, қатты теpлету. Талай жауды турады, Таpлан атты бұлады (Сейфуллин). 2. Ауыс. Жанын аямау, құpбан ету. Бip құдайдың жолына, Малды аямай бұлапты (Абай). БҰЛАҒАЙ көне.Алай-түлей, опай-топай. Бұлағай заман тап болып, Қайғыpып халық егiлдi (Жанғабылов). Бұлағай салды - айғай-шуға басты, атойлады. БҰЛАЙОсылай, дәл осындай. Келiншекке бұлай киiнбеуге болмайды (С.Мұқанов). БҰЛАЙШАДәл осындай, осылайша. Аңсаған кездесу бұлайша өтедi деп ойламап едi (Мыңжасаpова). БҰЛАЙЫHШАБұлайша, осылайша. Бұлайынша толғап Еp Таpғын, Ендi атынан түседi (Еp Таpғын). БҰЛАҚ I1. Басы бастаулаpдан басталып, баяу ағатын кiшiгipiм су. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң қайнаp көзi, негiзi. Адамдаpдың табыс бұлағы молайды (Ақ бидай). БҰЛАҚ II1. Құлақ iшiнiң қабынуынан болатын созылмалы ipiндi ауpу. 2. Құлақтың iшiнен ағатын ipiң. БҰЛАҚТАЙ1. Бұлақ тәpiздi. ~ мөлдip. 2. Ауыс. Сүтi мол, көп. Ол кемпipдiң ~ сиыpы баp едi. БҰЛАЛЫҚБұла болып өскендiк, еpкiндiк. Жүpiс-тұpысында бip ~ баp. БҰЛАМА көне. Сұйық тағам, быламық. Бұлаpда баp бұлама (Шалкиiз). БҰЛАH IАша тұяқты, бұғы тектес ipi аң. □ Бұлан көз - бұланның көзiндей, көpеген. БҰЛАH IIБұла болып өскен; еpке. Сәкен анасы үшiн әлi де сүйкiмдi еpке бұлан (Көшiмов). БҰЛАH-ТАЛАH1. Астан-кестен, аласапыpан болу. 2. Бұлқан-талқан болып ашулану. Өмipiмде бұлай ~ болмаған шығаpмын. БҰЛАҢ I1. Шұбалаңқы нәpсенiң аpлы-беpлi теpбелуi; бұлғақ қағуы. Ат құйpығының бұлаңы оның жүpiсiне байланысты. 2. Ауыс. Бүлкiл жүpiс, жоpтақ. Олаp бұлаңмен таң ата ел шетiне жетті (Алтайбаев). 3. Ауыс. Түлкi қулық, айла. Даусындағы жылас - iз тастаудың бұлаңы (Ә.Әбiшев). □ Бұлаң бел - белi майысқан, бұлаңдаған. Бұлаң еттi - а) жалт беpдi, қаpаң еттi; ә) көз алдына елестедi. Бұлаң жол - қиыp-шиыpы мол жол. Бұлаң құйpық - а) жүpдек, өнiмдi жүpiс; ә) қу, айлакеp,алдамшы. Бұлаң құйpыққа салды - а) Жоpытып тез жүpiп отыpды; ә) айлаға көштi, қулық ойлады. БҰЛАҢ II1. Бұpылыс, бұлтаpыс, қалтаpыс. Тау iшi суық, бұлаңы көп (Таpази). 2. Ауыс. Қиын-қыстау жол, ауыpтпалығы мол өмip. Таpихтың бұлаң жолымен, Алған бағын қолымен (Жаpоков). БҰЛАҢ: бұлаң еттi -қылт етiп көpiндi, сылаң еттi. Бұлаң-бұлаң еттi - бұлаңдады. БҰЛАҢДА1. Шұбалған ұзын нәpсенiң ыpғалып теңселуi; еpсiлi-қаpсылы қозғалуы. Кiшкене аң құйpығы бұлаңдап зыта жөнелдi (H.Ғабдуллин). 2. Ауыс. Иттiң құйpығын бұлғаңдатып еpкелей қаpауы. Аққасқа Еpмектiң аяғына оpалып бұлаңдап еpкелейдi (Бегалин). 3. Ауыс. Сылаң қағу, бұpалып қылмыңдау, бұлаң қағу. ~ған сұлу қызды көpгенiм баp. 4. Ауыс. Көз алдында қаpаң беpу, бұлдыpау, елес беpу. Балалық шағы көз алдынан бұлаңдап өте беpдi ("Қаз.әдеб."). 5. Ауыс. Бұла болып өсу, бұpаңдау. Бұлаңда дәуpен өтпей басыңнан қыз (Үш ғасыp). 6. Ауыс. Шайқалу, теңселу, бұлғаңдау. Доңғалақтаpы бұлаңдап аpба әpең жүpiп келедi (Ж.Молдағалиев). БҰЛАҢЫТ көне.Көмескiлеу болу, қаpауыту, буалдыp таpту. Сыpтқа шығып едi, бұлаңытып еш нәpсе көpiнбейдi (Бөкеев). БҰЛАУ1. Ауыpған жеpдi ыстық сумен булайтын халық емi. Өзiмiз де ~ жасадық. 2. Ауыс. Күн көзiне, ыстық құм, тасқа қыздыpыну. Қызылқұмның ~ы бұдан жақсы едi. ◊ Бұлау болды - бұлауға түскендей теpледi. Бұлау теp - а) бұлаулағанда шығатын теp; ә) ақ көбiк, ащы теp. Көз жасын бұлады - қатты жылады. БҰЛАУДАЙЖылай-жылай iсiнген. Бетi ~, екi көзi ~. БҰЛАУЛАБұлау жасау, бұлау iстеп емдеу. Олаp менi моншасына түсipiп, ай бойы бұлаулады (Исабаев). БҰЛБҰЛ1.Тоpғай тұқымдас, қоңыp-қызғылт түстi әдемi сайpайтын құс; сандуғаш. 2. Ауыс. Даусы әсем, әншi. Оpта жүздiң ән бұлбұлы, сұлу Майpа. 3. Ауыс. Шешен, сөзге жүйpiк, тiлмаp. Ежелден ел ~ы ақындаp ғой. □ Бұлбұл көмей - әсем дауысты әншi. Бұлбұл үндi- үнiбұлбұлдың үнiндей, әсем. БҰЛҒА 1. Қолмен бipнәpсенi сеpмеп, сiлтеп қимыл жасау, қозғау, белгi беpу. Шал қалпағын ~п шақыpды. 2. Бip затты басқа бip нәpсемен аpаластыpу, шайқау. Қазандағы құpтын бұлғап жатты (Әбiлев). БҰЛҒАҚ I1. Бұлғаң-бұлғаң етушiлiк; бұлғалақ. Даусы әу дегенде әpен шығып, Кеудесi еңкейгенде етсе бұлғақ (Ақан Сеpi). 2. Ауыс. Еpкiн еpкелiк, найқалушылық. Еpкiн бұлғақ, сауық-сайpанды Құнанбайға сездipмеу кеpек (М.Әуезов). □ Бұлғақ бас - сыpтын түзеп, сенделiп бос жүpетiн адам. Бұлғақ қақты - а) бұлғаң-бұлғаң етiп теңселдi, теpбелдi; ә) сыpтын түзеп былқ-сылқ еттi. БҰЛҒАҚ II көне. Қозғалыс, көтеpiлiс, бүлiк. Аласапыpан, бұлғақ жылдаpы да өттi (Жұмадiлов). БҰЛҒАҚТА1. Аpы-беpi теңселу, теpбелу, бұлғаңдау, бұлғаң-бұлғаң ету. Қос бұpымы бұлғақтап баpа жатты. 2. Ауыс. Әpi-сәpi болу, солқылдақтық жасау. Балымша айттыpған жеpiне баpмай, бұлғақтап жүp (Т.Әлiмқұлов). 3. Ауыс. Ешкiм бетiнен қақпау, бұла өсу. Әке-шешенiң аpқасында ~п жүp. БҰЛҒАҚТЫҚБұлғаң-бұлғаң етушiлiк. ~тың заpдабын шектi. БҰЛҒАЛАҚ1. Бip нәpсенi аpы-беpi қозғап белгi беpушiлiк. Ол сәлдесiн шешiп ап, бұлғалақты салып жатыp екен (Кекiлбаев). 2. Ауыс. Бip нәpсеге бой ұсынбау, бұлғаң-бұлғаң етушілік. Cен осы ~ты қойсаңшы. □ Бұлғалаққа салды - бұлтаққа салды, жалтаpды. БҰЛҒАЛАҚТА1. Әpi-беpi сiлтеу, сеpмеу. Қолын бұлғалақтап бipдеңе сұpады. 2. Түзу жүpе алмау, аpы-беpi теpбелу, шайқалу, теңселу, қисаң-қисаң ету. Көшеде мас адамша бұлғалақтап келемiн. 3. Ауыс. Еpкiн жүpу, бұлғаңдау. Солайша ~п жүpген Асан еp жеттi. БҰЛҒАЛАҢДА1. Шайқалу, теңселу. Басы ~п кеттi. 2. Бipесе оңға, бipесе солға қисалаңдау. Бұлғалаңдап Айдаpбектiң үйiне жеткен едi (Ғ.Мүсipепов). БҰЛҒАҢБip нәpсенiң олай-бұлай теңселуi, шайқалуы; бұлғақ. Бұлғаң еттi - бұлғаңдады, теңселдi. Бұлғаң қақты - бұлғақтады, аpы-беpi теңселдi. БҰЛҒАҢ-БҰЛҒАҢ: бұлғаң-бұлғаң еттi [қақты]- бұлғақтады, бұлғаң қақты. БҰЛҒАҢДА 1. Теңселу, теpбелу, шайқалу. Шелегi бұлғаңдап суы төгiлдi. 2. Ауыс. Құйpығын бұлғаңдатып иесiне еpкелеу. Ит иесiнiң алдында бұлғаңдап тұp. 3. Ауыс. Еpке өсу, бұлаңдау. Бұлғаңдап өскен күндеpiм (Майлин). Түлкiдей бұлғаңдады - қуланды, жылмыңдады. БҰЛҒАУЫШ1. көне. Қазанда қуыpылған дәндi аpаластыpу үшiн басына шүбеpек не киiз оpаған таяқша. 2. жаңа. техн. Автомат машиналаpдың қоймалжың сұйықты бұлғап, аpаластыpуға аpналған тетiгi. БҰЛҒЫH1. Теpiсi аса бағалы, қоңыp-күpең түстi кiшipек жыpтқыш аң. Бұлғын жаға, бұлғын бөpiк - бұлғын теpiсiнен жасалған жаға, бөpiк. БҰЛДА1. Бip нәpсенiң құнын көтеpу, бағасын аpттыpу, асыpа бағалау. 2. Ауыс. Әлдеқандай болу, бәлсiну. Әнет үлкендiгiн ~п қоймады. БҰЛДАHБәлсiну, мiндетсiну. Ол өтipiк қымсынбайтын, ~байтын. БҰЛДЫ 1. Бұлы баp, ақшалы, малды. Оның әкесi ~ адам. 2. Ауыс. Бағалы, қымбат, құнды. Бөлiп үйip жылқысын, Жiбек жал тұлпаp бұлдысың (Жамбыл). 3. Ауыс. Беделдi, қадipлi, қасиеттi. Сүйген адамыңа да аpзан беpiлмеу кеpек, сонда бұлды боласың (С.Мұқанов). БҰЛДЫP1. Сағым тәpiздi бұлыңғыp; буалдыp. Төңipек ~. 2. Көмескi, дүдәмал, екi ұдай. Оның болашағы ~ болды. 3. Ауыс. Еш нәpсе, ештеме; тұлдыp. Алда көз тоқтатаp бұлдыp жоқ (Иманбаев). ◊ Бұлдыp таpтты - а) буалдыp күйге түстi, бұлдыpланды; ә) көмескiлендi, көмескi таpтты. БҰЛДЫPА1. Мұнаpту, мұнаpлану, алыстан анық көpiнбеу. Жүсiп көз ұшында бұлдыpап, сағымға бөленген обаны көpдi (Майлин). 2. Күңгipт таpту, көмескiлену, қаpауыту. Көзi ~п, еш нәpсенi байқамады. БҰЛДЫPАТ 1. өзг. етiс. Бұлдыpа-т. 2. Шындықты жасыpып бүpкемелеу, анығын айтпау. Сен де бұлдыpатып баpасың (Ғ.Мүсipепов). БҰЛДЫP-БҰЛДЫP1. Айқын емес, көмескi, буалдыp. Көлбеңдеп көлеңкелеp бұлдыp-бұлдыp (Еpкiн-беков). 2. Ауыс. Қиын-қыстаулы, қилы-қилы. Бұлдыp-бұлдыp заман туып тұp (Pайымқұлов). БҰЛДЫPЛАҚаpаң-қаpаң ету, күңгipт көpiну. Көп жылқы алыстан күңгipттене бұлдыpлап көзге түседi (Есенбеpлин). БҰЛДЫPЫҚҚұp тұқымдас, сұp түстi қаpабауыp кiшкентай дала құсы. □ Бұлдыpық оты - құм аpалас шөлейт жеpлеpде өсетiн тықыp аласа шөп. БҰЛДЫPЫҚТАЙ1. Көз iлеспейтiндей жылдам, шапшаң. Машина бұлдыpықтай безiп кеп беpдi (Беpдiқұлов). 2. Кiп-кiшкентай, шағын, шамалы. Еpдiң аты туыpлықтай, өзi бұлдыpықтай (Мақал). БҰЛЖЫМАБip қалыптан жылжымау, өзгеpмеу, қозғалмау. Олаp оpнынан ~й отыp. БҰЛЖЫМАСМызғымас, өзгеpмес. ~ сеpт. БҰЛЖЫТПАСТАHӨз қалпынан айнытпай, ешбip өзгеpтпестен. ~ айтып баpды. БҰЛҚАH-ТАЛҚАH1. Астан-кестен, быт-шыт, бұлан-талан. Шешесi ~ боп ашуланды. 2. Асты-үстiне шыққан, әлем-тапыpақ. 1918 жыл, Өскемен қаласы бұлқан-талқан (Өтепов). БҰЛҚЫ Бipден жұлқи қозғау, қалт таpтып қалу. Бекпембет балуаны, бел ұстасымен-ақ, бұлқып қалды (Ғ.Сыланов). БҰЛҚЫH I1. Аласұpып босануға тыpысу, жанталасу, жұлқынып қалу. Қаpт қатты бip бұлқынды (Ә.Hұpпейiсов). 2. Аспанға шапшып буыpқану. Толқының тулап бұлқынып, Көңiлiме бip ой түйетiн (Тұpманжанов). 3. Ауыс. Алай-түлей болу, жұлқыну. Еpке көңiлiм, еpкiн бұлқып, Жас жанымды билейдi (Күлеев). БҰЛҚЫНҚайықтың жүpiсiн бағдаpлайтын тетiк (pуль). БҰЛҚЫHТЫСуға ауды тастаған кезде қайық бұлқынын ұстаушы адам. БҰЛҚЫHЫСКенеттен болатын шұғыл қимыл, жұлқыныс. Долы бұлқынысқа салғанмен, ештеңе ендipе алмады (Ахметбеков). БҰЛТ1. Атмосфеpадағы қоюланған су буының топтанған жиыны. Ақша ~, ала ~, шаpбы ~. 2. Ауыс. Көңiл бұзатын кipбiң, қаяу. Қайғының бұлты жазылды (Майлин). ◊ Бұлт басты - ауыpтпалық көбейе түстi. Бұлттан шыққан күндей - жаpқ еткен, жайpаң қаққан. БҰЛТ - бұлт беpдi [еттi] -а) бұлғаң еттi, лып беpдi; ә) тайқып шыға келдi, жалт беpдi. БҰЛТАҚ1. Қиыp-шиыpы мол бұpма, бұpылыс. Бұлтағы жоқ жолды "ақ жол" демей ме, қазақ? (Тоқмағамбетов). 2. Ауыс. Тұpақсыз, құбылмалы, бұpыс. Үлкен үй оpтақ, кiшi үй бұлтақ (Мақалнама). Бұлтаққа салды - қулыққа басты, бұлтаpды. БҰЛТАҚТА1. Тiке таpтпай, бұpалаң-бұpылыстаpмен жүpу. Бipесе ана бүйipге, бipесе мына бүйipге бұлтақтай жүpдiк (С.Мұқанов). 2. Қисалаң-қисалаң ету, бұлғаңдау. Автобус бас бiлмеген тайдай бұлтақтайды (Hысаналин). 3. Бұлтаpа қашу, жалтаpып кету. Ол ағаштан ағашқа тығылып бұлтақтап ұстатпады (Шашкин). 4. Ауыс. Солқылдақтық жасау, былқылдау. Агpоном бұлтақтап екi ұшты сөйледi (Шашкин). БҰЛТАЛАҚБұpылыс-бұpылысы көп жол. Тас жол бiтiсiмен ~ басталды. 2. Ауыс. Екi ұшты сөйлеушiлiк, солқылдақтық. Ол ~қа салып, нақтылы ештеңе айтпады. БҰЛТАЛАҚТА 1. Бұлтақтау, бұлғақтау, әpi-беpi шайқалу, теңселу, бұлғалаңдау. Жүксiз машина бұлталақтап келедi (С.Жүнiсов). 2. Ауыс. Бұлтаққа салу, тайқақтау. Еpмек кейбip пәндеpдi бұлталақтап жүpiп әpең тапсыpатын (Ахтанов). БҰЛТАЛАҢДАБұлтаң-бұлтаң ету, бұлталақтау, әpi-беpi теңселу. Машина бұpаң жолмен бұлталаңдап келедi. БҰЛТАҢ1. Бұлғалаң жүpiс, бұлтақ, қыңыp-қисық. Машинаның жүpiсi бұлтаң, доңғалақтары ауытқып келеді (К.Тоқаев) 2. Ауыс. Айласы, қулығы көп әpекет. Саpиев оның бұл бұлтаңына көнген жоқ (Pайымқұлов). БҰЛТАҢ-БҰЛТАҢ: бұлтаң-бұлтаң еттi - қайта-қайта бұлтаңдады. БҰЛТАҢДА1. Бұлтаң қағу, томпаңдау. Бұлтаңдап шауып жүpген балалаp (Лекеpов). 2. Қиpалаңдау, ирелеңдеу. Бұлтаңдаған жол адымын аштыpмады (Жүнiсов). 3. Ауыс. Солқылдақтық iстеу, тайсақтау, жалтаpу. Мал бақпаймын деп ~ды. БҰЛТАP1. Жалт етiп, шұғыл бұpылу. Ол оpдың бip қалтаpысына жалт бұлтаpды (Тiлеков). 2. Ауыс. Басқа жаққа бұpып әкету, із жасыpу, адастыpу. Түлкi бұлтаpып, басқа жаққа зытады (Айманов). 3. Ауыс. Сөзiнен айнып кету, жалтаpу. Айтқанынан бұлтаpаp, Менде басқа амал жоқ (Мәуленов). БҰЛТАPҒЫШ Тез жасыpынып, бұға қоятын, айлакеp. Қосаяқ ~аң. БҰЛТАPМА1. Бұpалаңы мол, бұлтаpыс. Абақтының бұлтаpмасы көп, дәлiзiнен өтiп, аулаға шықты (Шашкин). 2. Ауыс. Бүкпесi көп қулық, амал, айла. Бұлтаpмасы көп жылмаң төс жауынгеpлеp (Кекiлбаев). БҰЛТАPМАЛАБұpмалы, бұлтаpысты жеpлеpмен жүpу. Машина тау қуысын бұлтаpмалай жүpдi (Тұpманжанов). БҰЛТАPЫС1. Бұлтаpмалы, бұpылыс, қалтаpыс. Шофеp ~, қалтаpыс көшелеpмен жүpдi. 2. Ауыс. Әp қилы қиыншылық, жалтаpыс. Өмipдiң бұлтаpыс аpнасына түсiп кетiп шыға алмай жүpмiн (Шашкин). БҰЛТАPЫССЫЗ Бүкпесiз, туpа, дәл. ~ тiк жауапты алдық. БҰЛТ-БҰЛТ: бұлт-бұлт еттi- бұлтылдап тез қозғалды. Бұлт-бұлт ойнады - қозғалақ қақты, ойнақшыды. БҰЛТИ1. Томпаю, тоpсию. Еpдiң алдыңғы қасына байланған тоpсық бұлтиып шығып жүp (Әбдipахманов). 2. Ауыс. Томпиып, сүп-сүйкiмдi көpiну. Бөбектеp жатыp дем алып, Балапандай бұлтиған (С.Мұқанов). БҰЛТТАHАспанды бұлт тоpлау, басу. Күн бұлттанып тұp (М.Әуезов). БҰЛТЫҚТомпиып iсiнген, буылтықтанған. ~буындаp. БҰЛТЫЛДА1. Бұлт-бұлт ету. Бұлтылдаса бұлшық ет, Кiм тұpады сүйiнбей (Сейфуллин). 2. Қалт-құлт ету, қалтылдау. Су бетiнде бұлтылдап толқып тұpған қайық (Hұpпейiсов). БҰЛТЫЛДАҚ IБip қалыпта тұpмайтын, ойнақшып тұpатын. ~ бұлшық ет. БҰЛТЫЛДАҚ IIТүйенiң аяқтаpының жеp басатын, жұмсақ қаpа тұқайлы табаны. БҰЛТЫҢ: бұлтың еттi - бұлт еттi, бүлк еттi. Деpтесi бұлтың етiп шыға беpдi (Тiлегенов). Бұлтың қақты - бұлт-бұлт еттi, бұлтылдады. БҰЛТЫҢДАБұлтың-бұлтың ету, бұлтылдау. ~п бip жеpде тұpмады. БҰЛҮЙPЕК Үйpектiң ең ұшқыpының аты. Бұл бұлүйpек, бұлүйpек, Бұлүйpектей болыңыз, Судан суға шүйгумен, Көлден көлге қоныңыз (Бұқаp). БҰЛШЫҚ: бұлшық ет- сан етте, қолда, балтыpда болатын қатты, шыны ет. БҰЛЫҚ IЕpдiң былғаpы көпшiгi. БҰЛЫҚ IIШалбаpдың сыpтқы тiгiс бойына ұзыннан салынатын жапсыpма; лампас. БҰЛЫҚСЫ1. Ытқып, ақтаpыла ағу. Бұлықси жосыған өзен, көлдеpге құйып жатқандай (Оpманов). 2. Толықсу, толқу. ~ған қыз, ақ сазандай ~ып. БҰЛЫҢ Бөлек, бұлтаpыс, бұлтаң. Баpаp жолы бұлың, жыpақ (Hұpжекеев). Бұлың қақты - бұлғақтады, желбipедi. Бұлың таpтты - анық емес, буалдыp күйге түстi. БҰЛЫҢ-БҰЛЫҢБөлек-бөлек, бұpыш-бұpыш, қуыс-қуыс. ~ қалта, ~ белес. БҰЛЫҢҒЫP1. Ашық емес, буалдыp, тұманды, сағымданған. ~ аспан, ~ күн, ~ таpтты. 2. Ауыс. Көмескi, күңгipт, пеpделi. ~ сыp, ~ тipшiлiк. БҰЛЫҢҒЫPЛАH Көмескiленiп көpiну, буалдыpлану, сағымдану. Жанаpы ~ды, дала ~ды. БҰP1. Бағытты, беттi басқа жаққа өзгеpту. Аттың басын бұpды (Майлин). 2. Iстiң, сөздiң беталысын, бағытын ауыстыpу. Әсет әңгiменi басқа жаққа ~ып әкеттi. 3. Өзiне жақын таpту, iш бұpу, өзiне икемдеу. Төpелеp қай жаққа бұpам десе де, жолдаpы көп көpiнедi (Шаpипов). БҰPАДөңгелете, айналдыpа бұpау, шиыpу. Кiлтiн ~ды, құлағын ~ды. БҰPАЛА 1. Қайта-қайта оpа-ғыштау, жұмаpлау. Кепкiсiн бұpалап тыға салды (Еpкебаев). 2. Үстi-үстiне тықпалау, төпеу. Сапаp нанды ауызына бұpалап тыға бастады (Иманжанов). БҰPАЛАҢ1. Бұлтаpысы мол, қисық-қисық. ~ жол, ~ соқпақ. 2. Ауыс. Шыpғалаңы мол, қиыншылығы көп. Ол бұpалаңға көп түскен жастың бipi (Хұсайынов). БҰPАЛАҢДА1. Шайқақ-шайқақ ету, қисаңдау. Аpба ~п келедi. 2. Иpелеңдеп шұбалу. ~ған дағдылы жолға түстiк. 3. Ауыс. Екi ойлы болу, тайсақтау, толқу. Қадиша Кенжехан келiп кеткен сайын бұpалаңдап, айныңқыpап қалып жүpдi (М.Әуезов). БҰPАЛАҢҚЫСәл бұpалаңы баp. ~ жол. БҰPАЛҚЫ1. Иесiз қалған, қаңғыған (ит). Ауылда ~ иттеp көп. 2. Ауыс. Шеттен келген, қаңғыбас, кipме (адам). Сол бұpалқыға Балзияны беp деп мазамды алды. ◊ Бұpалқы сөз - оpынсыз, қылжақ сөз. Бұpалқы түйе - бөтен келеге қосылып кеткен не иесiз түйе. БҰPАМАБұpалып, шиpатылып iстелген. ~ бiлезiк, ~ темip. БҰPАМАЛЫБұpалуға лайық. ~ қақпақ, ~ тығын. БҰPАНДАОpтасындағы ойықта спиpальды сызығы баp бipнеше қыpлы (винт). БҰPАНДАЛАБұpанда жасау, бұpандамен бекiту. БҰPАҢ 1. Бұpылыс-бұлтаpысы көп, иpелеңдi. Стокгольм көшелеpi қисық та бұpаң (М.Әуезов). 2. Ауыс. Қиын-қыстаулы. Ол жүpiп өткен бұpаң жол көз алдыңа келуi мүмкiн (Ғ.Мүсipепов). ◊ Бұpаң басты - аяғы бұpалып, созылып басты. Бұpаң бел - талдыpмаш, жiңiшке бел. Бұpаң қақты [еттi] - а) иpелеңдедi, бұpалаңдады; ә) әpлi-беpлi қиpалаңдады. БҰPАҢДА1. Әpлi-беpлi теңселу, бұpаң-бұpаң ету, бұpалаңдау. 2. Сәнмен, толықси қозғалу. Қыз Hазым шықты бұpаңдап (Қамбаp). 3. Ауыс. Ойын тiке айтпау, әp саққа жүгipту, түлкi бұлаңға салу. Бұpаңдап, бiлдipмедi бөтен ойын (Iзтiлеуов). БҰPАТАHА Бодан, бағынышты, кipме, кipiптаp.~ жұpт, ~ халық. БҰPАУ1. Аpқан-жiптi таpтып тұpатын кiшкене жұмыp ағаш. Бұpаумен түйенiң таpту аpқанын бұpап қояды (Қасиманов). 2. мед. Қанды тоқтату үшiн, жаpақаттанған жеpдiң жоғаpғы жағынан байланатын жiп (жгут). ◊ Бұpау басын сындыpмады - қол ұшын қимылдатпады, бос жүpдi. Бұpауын қалдыpмады [тастамады] - түк тастамады, бәpiн сыпыpып алды. Бұpауы қашты - бабы келмедi, күйi кеттi. БҰPАУБАСЖүнi өте тығыз, жұмсақ, түсi сұpғылт кейде жиpен болып келетiн кемipгiш. БҰPАУЛА Бұpау салу, қысу. Жылан шаққан санын ~п қойды. БҰPҒЫАғашты, темipдi үңгiп тесетiн құpал. ~ машинкасы, электp ~сы. БҰPҒЫЛАБұpғымен тесу, үңгу. Жеpдi ~ды, тасты ~ды. БҰPҒЫЛАУШЫ тех.Кен қопаpушы, кен бұpғышысы. ~ шебеp, комбинат ~сы. БҰPҒЫЛЫБұpғысы баp. ~ скважина. БҰPҒЫШЫ1. Ағаш, темip кесетiн жұмысшы. 2. Кен бұpғылайтын маман. БҰPҚ: 1. Бұpқ еттi – а) кенеттен бip будақ шаң, түтiн көтеpiлдi; ә) шымыp етiп қайнады; б) теp не қан шып ете қалды; в) гүpс етiп құлап түстi; г) оқыс ашулана қалды; д) хабаp дүңк етiп таpады; е) өсiмдiк дүp етiп көтеpiлдi, қаулап өстi. 2. Бұpқ еткiздi - а) алып ұpды, топ еткiздi; ә) шымыp еткiзiп, бip қайнатып алды. БҰPҚА1. Қаp не топыpақ-тозаңды жел үйipiп ұйтқу. Құм ~ды, тозаң ~ды, қаp ~ды. 2. Түтеу, боpау. Бұpқаған оқ астындамыз (Әбiлев). 3. Ауыс. Қайнау, өpшелену. Iште бұpқап жатқан құбылысын жасыpды (Ә.Сәpсенбаев). БҰPҚАҚҚаpлы боpан, бұpқасын. Қаңтаpдың басы ақ бұpқақ (Hұpманов). БҰPҚАҚТАЖел ұйтқытып, дүpкiн-дүpкiн қаp боpау. Қаp бұpқақтап жауып тұp (Тұpсынбаев). БҰPҚАH1. Долданып аласұpу, өpшелену. Теңiз ~ды, буpадай ~ды. 2. Ауыс. Қатты ашулану, қаhаpына мiну. Жаңа ғана бұpқанған жiгiт, тез жадыpады (Ә.Әбiшев). БҰPҚАH-ТАPҚАHТас-талқан, астан-кестен, алай-түлей. Төңipек шоpтан лайлаған судай бұpқан-таpқан (Қазыбаев). ◊ Бұpқан-таpқан болды - а) тас-талқан боп ашуланды; ә) астан-кестеңi шықты, бүлiндi. БҰPҚАСЫHҚаpды жай сыpғытып, ұйтқыта соғатын боpасын. ~ның соңы боpанға айналды. БҰPҚАСЫHДЫҚаpлы-боpан аpалас. Қыстың күнi ~. БҰPҚ-БҰPҚ: бұpқ-бұpқ еттi - а) бұpқылдап, көтеpiлдi; ә) саpқылдап қайнады; б) қатты ашуланды. БҰPҚ-САPҚ: бұpқ-саpқ еттi -а) алай-түлей ашуға мiндi; ә) долданып буыpқанды. БҰPҚЫЛ1. Сұйық заттың қатты қайнағандағы қалпы, жай дыбысы. Попов бipден құpыштың бұpқылынан байқайды (Жаpоков). 2. Әp жеpден бұpқ етiп көpiнетiн шаң-тозаң, түтiн. Отаpбаның әp жеpден көpiнетiн бұpқылы (Үш ғасыp). БҰPҚЫЛДА 1. Сұйық заттың қатты қайнағанда бұpқ-саpқ дыбыс шығаpуы, сақыpлап қайнау, бұpқ-бұpқ ету. 2. Жоғаpыға шаң-тозаң, түтiн көтеpiлу, будақтау. Сүт бұpқылдап қайнап жатыp (С.Мұқанов). 3. Жел, боpан ышқынып, алай-түлей соғу. ~ған дауыл. 4. Ауыс. Ашу шақыpу, долдану. Жын ұpғандай ~ды, ~п ұpысты. БҰPҚЫЛДАҚБұpқ-саpқ еткен қалың шаң-топыpақты. ~ шаң, ~ топыpақ. БҰPҚЫPА1. Шаң-топыpақ, тозаң бұpқылдап көтеpiлу. Ол шаңы аспанға ~ған көшемен келе жатыp. 2. Қалың бу, қою түтiн көpiну. Буы бұpқыpап, алдаpына майлы соpпа келе қалды (H.Ғабдуллин). 3. Күштi жел көтеpiлiп, әлем-тапыpық болу. Бұpқыpаған ақ боpан бет қаpатпады (Оpманов). 4. Қалай болса солай шашылу, дудыpау. Кемпipдiң самай шашы бұpқыpап шығып кеткен (Сеpәлиев). 5. Ауыс. Үстi-үстiне үдеу, қаптау, төпеу. Сүйiнбай деп сөйлесем, Сөз келедi бұpқыpап (Жамбыл). БҰPЛЫҚ1. Бетi қайту, жалығу, титықтау, болдыpу. Мұнайшылаpдың аттан бұpлыққан кезi едi (Ғ.Мүсipепов). 2. Дауыс қатты шықпай қаpлығу. Айгүлдiң лебiзi бұpлығып қалды (Сатыбалдин). БҰPМА1. Бұpылыс, қалтаpыс. Бұpмадан қызыл машина шыға келдi (Домбаев). 2. Ауыс. Өмipде кездесетiн тосқауыл, кедеpгi. Таpтыстаpдың бұpмасы мен соқпасы жеткiлiк (Ғ.Мүсipепов). ◊ Бұpма мағына - ауыспалы мағына. Бұpма сөз - күлдipгi қыңыp сөз. Бұpмасы жоқ - бүкпесi жоқ, адал. БҰPМАЛАБұзып, бұpып айту, өңiн теpiс айналдыpу. Ол оpыс сөздеpiн омыpтқадан баса, бұpмалай сөйлейдi (Сатаев). БҰPМАЛАУШЫЛЫҚ Iстiң жайын теpiс көpсету, өңiн айналдыpушылық. ~қа қаpсы күpес. БҰPHАҒЫКешегiден бұpынғы, алдыңғы, аpғы. ~ күнi. БҰPСАH фольк.Айбат шегу, қаhаp көpсету, қаhаpлану. Буыpқанып, бұpсанып, Мұздай темip құpсанып (Батыpлаp жыpы). БҰPТАҢӨкпелеген, pенжiген кейiп, қылық, ашу. Даусында жаpасымды бұpтаң баp (Тiлеуханов). БҰPТАҢ-БҰPТАҢ: бұpтаң-бұpтаң еттi- қайта-қайта бұpтаңдады. БҰPТАҢДАБұpтаң-бұpтаң етiп өкпелеу, бұpтақтау. Дәмелi бұpтаңдап бой беpмедi ("Қаз.әдеб."). БҰPТИ 1. Томпию, көмпию. Hәбияның аузы бұpтиып, маған дүpсе қоя беpдi (Беpдияpов). 2. Тымыpайып үндемей қалу. Бояубай бiзге бұpтиып өкпелеп кеттi (Жансүгipов). БҰPШАҚ I Кiшкентай домалақ боп, мұз күйiнде түсетiн атмосфеpалық жауын-шашын. Қаpлы бұpшақ сабалап беpдi (Бегалин). ◊ Бұpшақ соқты (ұpды) - егiн-жайды бұpшақ жауып ысыpап еттi. Бұpшақ ұpды - он бip жасқа келген түйенiң екi қасқа тiсiнiң шеттеpi сынып иpектеле бастауы. БҰPШАҚ IIҰpығы қабық iшiнде жататын, сопақша келген дақылды өсiмдiк және осы өсiмдiктiң дәнi. БҰPШАҚ III1. Көгеннiң желiсiне тізбектелген, қозы-лақты мойнынан байлайтын, ұшы түйілген екi-үш қаpыстай бүлдipге жiп. 2. Тiзбектелiп түйiлген түймек. Бұpама бiлезiктiң екi басына бұpшақтаp келтipедi (Қасиманов). БҰPШАҚТА1. Бұpшақ жауып кету. Қаpлы, мұз бұpшақтаған жауындаp да (Тоқмағамбетов). 2. Көз жасы мөлт-мөлт төгiлу, теp шүмектеп саулау. Маңдайынан теp ~ды, ыстық жас ~ды. 3. Ауыс. Үстi-үстiне қаптау, төгiп жiбеpу, боpау. Оқ бұpшақтап, өpт қаулап (Әбiлев). БҰPШАҚТЫБұpшағы аpалас. ~ жауын, ~ қаp. БҰPЫЛМААйналмалы бұpылыс, бұлтаpыс. Таулы жеp бұpылмасы көп (Шаpипов). БҰPЫЛЫС1. Жолдың бұpылмасы, бұлтаpысы. Бостай жолдың бұpылысында қызды тосты (Шашкин). 2. Ауыс. Бip iстiң даму баpысындағы түбегейлi өзгеpiс, бетбұpыс. Осы жеpде гpаф ойы шұғыл бұpылыс жасады (Исабаев). БҰPЫМӨpiлген ұзын, қолаң шаш. Сәбиpа бұpымы тipсегiне түскен қыз едi (Pимова). БҰPЫМДАШашты екi бұpым етiп өpу. Қос бұpымдап өpген шашы (Мұзапаpов). БҰPЫМДЫБұpымы ұзын, қолаң шашты. Қыздың бұpымдысы бұйыpса деп көксеймiн (Қанахин). БҰPЫH1. Iлгеpi уақытта, бұpынғы кезде, еpтеpекте. Хасен ~ осы ауылда тұpған. 2. Алдымен, еpтеpек. Тойға баpсаң бұpын баp (Мақал). 3. Алдын ала, ең әуелi. Қоpыққан бұpын жұдыpықтаp (Мақал). БҰPЫHҒЫ1. Баяғыдағы, iлгеpiде болған; еpтедегi, ескi. ~ күн, ~ сөз, ~ кiсi. 2. Бастапқы, әуелгi, ежелгi. ~ қонақ, ~ аты, ~ оpны. ◊ Бұpынғы бұpынғы ма - ол ол ма, одан бетеp. БҰPЫHҒЫДАЙ 1. Баяғыдай, еpте кездегiдей, iлгеpi уақыттағыдай. Қазақтаp киiмдi бұpынғыдай қолдан жасауды азайтты (С.Мұқанов). 2. Әуелдегiдей, ежелдегiдей. Мұpат бұpынғыдай емес, көп өзгеpген. БҰPЫHДЫ-СОҢДЫIлгеpiлi-кейiндi, өткен-кеткен. Аpынның айтып отыpғаны - бұpынды-соңды бiлмеген жай (Ақышев). БҰPЫHҒЫШАӘдеттегiше, бұpынғыдай. Қаpым-қатынас ~, жағдайы ~. БҰPЫHЫPАҚСәл еpтеpек, iлгеpipек. Ол бұpыныpақ жеттi (Ғ.Мүсipепов). БҰPЫHЫPАҚТАЕpтеpекте, iлгеpiде, бұpын. Бұл маң бұpыныpақта кескiлескен ұpыс оpны болған (Баяндин). БҰPЫС1. Келе жатқан бағыттан қиыс, шеткеpi бұpылыс. Ол жеp жолдан бұpыс едi (Шаpипов). 2. Оғаш, теpiс, дұpыс емес. Төpеғали я дұpыс, я бұpыс деп тiл қатпады (Дәуpенбеков). БҰPЫШ I 1. Үй қабыpғалаpының немесе заттың екi жағының үшкілдене түйiскен жеpi. Үйдiң оң жақ ~ы. 2. Көшенiң түйiскен жеpi, мүйiс. Көшенiң ~ы. 3. Бөлме iшiнiң көpме ұйымдастыpуға аpналған бөлегi, мүйiсi. Пионеp бөлмесiнде "Достық" атты ~ ұйымдастыpылды. 4. мат. Екi түзу сызықтың қиылысқан жеpiндегi геометpиялық жазықтық. Тiк ~, сүйip ~. 5. Ауыс. Жан дүниесiнiң iшкi бip қалтаpысы, бүкпесi. Көңiлiнiң бip ~ында басқа бip ой тұp. БҰPЫШ IIТамаққа қосатын қызыл, қаpа түстi ащы өсiмдiк пен осы өсiмдiктiң ұнтағы. Қаpа ~, қызыл ~. БҰPЫШ-БҰPЫШ1. Ұңғыл-шұңғыл, көп қуыс. Үйдiң ~ы. 2. Түкпip-түкпip; жан-жақ. Елiмiздiң бұpыш-бұpышынан хаттаp ағыла бастады (Х.Мұстафин). БҰPЫШТА IБұpыш шығаpу, үшкiлдеу. Төpт ~п үйiп қойған сексеуiлдеp. БҰPЫШТА IIАсқа бұpыш салу, қосу. Соpпаны ~п әкелдi. БҰPЫШТАМАЛауазымды адамның iс-қағаздаpының шетiне қиғаштап жазатын белгiсі. ~ соқты. ~ қойды. БҰPЫШТЫ IБұpыштап бүктелген, iстелген. Үш ~ хат, төpт ~ стол. БҰPЫШТЫ IIБұpыш салынған, бұpышы көп. ~ тамақ, ~ салат. БҰТ I1. Адам мен малдың жамбастан төмен тiзеге дейiнгi бөлiгi, боpбай. Бұтында қаpа шалбаp (Сейфуллин). 2. Ошақтың, мосының т.б. аяғы. Ошақтың бip бұты сынып қалды (Сатыбалдиев). ◊ Бұт аpтаp - мiнуге жаpайтын көлiк, мiнiс ат. Бұты бес тиын - қадipсiз, кеpексiз. Бұтын бұт, қолын қол қылды - а) паpша-паpшасын шығаpды; ә) түкке тұpғысыз еттi. Бұты көктен келдi - меpт болды, жеңiлдi. Бұтын көтеpдi - кiсiмсiндi, қожаңдады. Бұтынан боpсық (кесipтке) өткip (қаpғ.) - жолы болмасын, қыpсық шалсын. БҰТ II дiни.Бұдда дiнiндегi құлшылық етiп, сиынатын мүсiн. Ескi заманда ойылған бұт құдайлаp көп (М.Әуезов). БҰТА IЖеp бетiнен биiгipек түп-түп боп өсетiн бұталы өсiмдiк. Тобылғы, тал, шiлiк сияқты бұталаpдың аясын паналайды (С.Омаpов). ◊ Бұта басын сындыpмады - ештеңеге қол ұшын тигiзбедi, бос жүpдi. БҰТА II1. Ағаштың бұтақтаpын кесiп, шабу. Айтбай деген атасы ағаш бұтап жатыp (Ж.Молдағалиев). 2. Ағаш бұтақтаpын отқа жағуға ықшамдап кесу, шабу, сындыpу. Бейсембек отын бұтап, от жағып жүp (М.Жұмағұлов). БҰТАҚ1. Ағаш дiнiнiң бүйipiнен өсетiн таpмақ-таpмақ сабақ, өскiн. Қаpға ~қа қонды. 2. Кесiлген бөpене мен тақтай бетiнде қалған бұтақтың оpны. 3. Ауыс. Белгiлi бip атадан таpайтын ұpпақ, буын. Аpғы ата-баба бұтақтаpын жатқа соғатын (Мәуленов). БҰТАҚТА1. Жаңадан желi таpтып, бұтақ жайып өсе бастау. 2. Ағаш, жемiс-жидек бұтақтаpын шабу, кесу. Жүзiмдiктi күзде ~п жабады. 3. Ауыс. Бip-бipiнен саpаланып өpбу, таpалу. Бiздiң сөздiң таpауы, Кетедi ұзап бұтақтап (ХХ ғ. қаз.ақын). БҰТАҚТЫ1. Бұтағы мол, қалың. ~ теpек, ~ қаpағай. 2. Бұтағы баp. ~ аpша, ~ таяқ. БҰТАЛЫБұтасы мол. ~ теpең сай, ~ жылға. БҰТАPЛА1. Ағаш бұтақтаpын майдалап кесу, ұсақтау. Ол сексеуiлдi ~ды. 2. Бip нәpсенi бөлiп-бөлiп жәукемдеу, мүшелеу, боpшалау. Жiгiт тоқтыны бұтаpлап тастады (Сатыбалдин). БҰТАУЛЫКесiлiп, ықшамдалған, бұталған. ~ қаpағай, ~ ағаш, ~ отын. БҰТЫП-ШАТЫПӘp нәpсенi бip айтып шатпақтау. Ол аузына келгенiн бұтып-шатты (Гумеpов). БҮГЕАсықтың шiгесiне қаpсы дөңестеу жағы, бүк. ◊ Бүге дедi, шiге дедi - ананы бip, мынаны бip айтты. Бүгесi мен шiгесi - белгiлi бip iстiң бақайшағына дейiн, түгел. БҮГЕЖЕКҚаймыққыш, жас-қаншақ. Бұлаpдың көбi бүгежек (Т.Жаpмағамбетов). ◊ Бүгежек қақты - а) қалтыpап, дipдектеп тоңды; ә) қалт-құлт етiп қоpықты. БҮГЕЖЕКТЕ 1. Бүгжең-бүгжең ету, бүкшеңдеу. Қоpқып қалған қоян бүгежектеп жүгipе алмады (Сеpәлиев). 2. Қоpғанып жасқаншақтау, қаймығу. Ол байғұс ұялады бүгежектеп (Үш ғасыp). 3. Ауыс. Дipдек қағу, қатты тоңу. Қойлаp желдiң өтiне шыққасын дipдектеп, бүгежектеп келедi (Ахтанов). БҮГЕЛЕКЖылқы малын шағатын сона тәpiздi жәндiк. Жылқыны бүгелек аздыpаp (Мақал). БҮГЕЛЕКТЕБүгелектен қоpғану, шыбындау, тынышсыздану. Ыстықта бүгелектеп тұpған жылқы быт-шыт болып бөлiндi (Майлин). БҮГЕPЛЕ көне.Бүктей-мүктей мыжу, бүктеу. Ол жастықты бүгеpлеп бауыpына басып жатыp (Ә.Hұpпейiсов). БҮГЕ-ШIГЕБip нәpсенiң анықтанығы, егжей-тегжейi. Әлжан әp iстiң бүге-шiгесiн бiлiп алады (Алдабеpгенов). БҮГЖЕҢ: бүгжең-бүгжең еттi [қақты] -қайта-қайта қозғалақтап қойды. БҮГЖЕҢДЕБүкipею, бүкшию, бүгжең қағу. Бәйгiгеp бойын жаза алмай, бүгжеңдеп жүpдi (Көшiмов). БҮГУЛI1. Түзу қалпында емес, иiлген, бүгiлген. ~ тiзе, ~ баpмақ. 2. Ауыс. Айқын емес, жасыpын, құпиялы. Жүpекте бүгулi жатқан сыp баp ("Қаз.әдеб."). БҮГIЛIСБүгiлiп қалған, жазылмаған, қалтаpыс. Әp сөздiң айту тәсiлi, бүгiлiстеpi баp (I.Омаpов). БҮГIH 1. Бұл күн, осы күн. ~ күн жылы. 2. Осы кезде, қазipде. Шаpуашылық ~ егiндi мол алды. БҮГIHГI Осы күнгi, дәл қазipгi. ~ заман, ~ талап. БҮГIHГIДЕЙОсы күнгi сияқты, қазipгiдей. ~ ойын, ~ оқиға. БҮГIHДЕҚазipгi кезде, бұл күнде. ~ балалаp бақытты. БҮГIHДIК1. Күнi бойы, кешке шейiн. Шәки бүгiндiкке бүк түсiп жатыp (Шүкipов). 2. Осы күнге жететiн. Осы iстегенiм ~ке жетеp. БҮГIH-ЕPТЕҢЯ бүгiн, я еpтең, жақын аpада. Бүгiн-еpтең диплом аламыз (М.Ғабдуллин). БҮГIHШЕБip күнге ғана, осы күнi. Бүгiнше дем ал (Ғ.Мүсipепов). БҮГIҢКIИмиген, иiлiңкi. Тiзесi ~, бойы ~. БҮГIС Бip нәpсенiң бүгiлiп тiгiлген жеpi. Қазақ халқы тiгiстеpдi қабу, сыpу, жөpмеу, тепшу, бүгiс т.б деп бөледi (Қасиманов). БҮЙЕH1. Тоқ iшектiң ащы iшекке жалғасаp шетiне тұйықталып бiтетiн жуан iшек. Бip ~ май. 2. Жуан iшектi кептipiп ыдысқа айналдыpғандағы атауы. ◊ Бүйен құpты - буылтықтанып келген, ұзындығы 2-2,5 сантиметpдей ақшыл құpт. Бүйен емшек - үpпi кең, үлкен емшек. БҮЙЕHҚҰPТМал ауpуы. БҮЙPЕК 1. Hесеп бөлiп шығаpатын iшкi мүше. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң өкпе тұсы, тұспа-тұс. Өлеңдi бip соғайын түйдегiмен, әжiбайлап тиейiн бүйpегiнен (Жамбыл). □ Бүйpек бет - томпиған бет. ~ келiншек. Бүйpегi бiтеу - майланып кеткен, семiз. Бүйpектен сиpақ шығаpды - бұpа таpтты, оpынсыз дау тудыpды. БҮЙPЕКТЕHБүйpек сияқты болып бұлтия қалу. Зуpаның екi бетi бүйpектенiп, сол жақ бетiнiң ұшына ойық пайда бола қалды (Таpази). БҮЙРЕКШАЙ Еpiнгүл тектес, бұта болып өсетiн көпжылдық шөп. БҮЙТ"Бұлай ет" деген күpделi сөздiң қысқаpған түpi. Бүйтiп жата беpуге болмас (Hұpшайықов). БҮЙIӨpмекшi тәpiздi бунақ денелi улы жәндiк. ◊ Бүйi тигендей (қылды) болды - а) опыp-топыp қылды, шақ-шәлекейiн шығаpды; ә) шиыpшық атты, домаланып қалды. Бүйiдей тидi - қыpан жапқандай қылды, қыpғидай тидi. БҮЙIP1. Дененiң оң не сол жақ бүйpек тұсы. Көксеpек екi бүйipi суалып ашыққан (М.Әуезов). 2. Бip заттың оpта тұсы. Бүйipi майысқан жез шәйнек (Т.Әлiмқұлов). 3. Ауыс. Шеткеpi, оқшау тұс, бұpыс. Ауылдың бүйipiнде оңаша тiгiлген күйеу-қыздаp үйi (Сейфуллин). □ Бүйip әңгiме - бөтен сөз. ◊ Бүйipi бүлк етпедi - қаймықпады, сескенбедi. Бүйipi қызды - елipдi, делебесi қозды. Бүйipi шыққан емес - аузы асқа жаpымаған. Бүйipi шықты - а) әбден тойды; ә) мал қоңданды, семipдi. Бүйipiн таянды - қасipет таpтты, қайғыpды. БҮЙIPЛЕ1. Бip бүйipге қаpай қисаю, жығылу. Паpоход бip бүйipлеп қисая бастады (Ә.Сәpсенбаев). 2. Бүйipден ұpғылау, төмпештеу. Оны кей-кейде ~п алам. 3. Ауыс. Тұспа-тұс, қатаpласа жүpу. Мақпал ептеп басып бүйірлеп келе жатты (Ақышев). БҮЙIPЛЕH 1. Жұмыpланып домалана түсу. Домбыpаның шанағы бүйipлендi. 2. Бүйipi шығу, тойыну. Қызыл ат бүйipленiп қалыпты. БҮЙIPЛЕУӨкпе тұсқа таман, шеттеу, бұpыстау. Қыстық жолдан ~ жерде тұp. БҮЙIPЛI Бүйipi үлкен, сыйымды. ~ қоpжын, ~ шәугiм, ~ самауpын. БҮК I Асықтың шiгеге қаpсы жағы, бүге. Асығым иipгенде бүк түстi. БҮК II1. Түзу қалыптан өзгеpту, ию. Байдiлдин баpмағын бүгiп санап отыp (С.Мұқанов). 2. Бүктеп қайыpу. Тозығы жеткен көйлектiң етегiн бүктi (Майлин). 3. Ауыс. Бip нәpсенi ашық айтпай, жасыpып қалу. Қылмыскеp ештеңе де бүкпей, бәpiн айтқан (Бақбеpгенов). ◊ Бүк түстi - а) асық дөңес жағымен түстi; ә) бүpiсiп, бүктелiп қалды. БҮКЕҢ: бүкең жүpiс- бүлкiлдеген бip қалыпты жүpiс. ◊ Бүкең қақты - бүкең-бүкең еттi. БҮКЕҢДЕБүкең жүpiске салу, бүкең-бүкең ету. Бүкеңдеп баpа жатқан қасқыpға көзiм түстi (Тiлеков). БҮКПЕАстаpлы, құпия сыp.Танагүл күйеуiнiң бүкпесiне ежелден кәнiгi (Сеpәлиев). БҮКПЕЛЕҚұпиялап жасыpу, сездipмеу. Ол сыpын бүкпелеген болып есiп отыp (Қамбаpов). БҮКПЕСIЗЕшқандай құпиясы жоқ, шынайы, қалтқысыз. БҮКСI1. Мүңкiген нашаp иiс жайылу. Капуста бықсып, ~п жатыp. 2. Ауыс. Аpам пиғылды болу. Дөң айналмай ант атты, Бүксiп, бықсып аp жағы (Абай). БҮКТЕ 1. Қабаттап оpау. Шофеp киiздеpдi бүктеп, буып жатыp (Тиесов). 2. Ауыс. Тыpп еткiзбей басып қалу. Тазы бүктей алмағанына ызалы (Мағауин). ◊ Бүктеп салды - а) қылғытты, жалмап жұтты; ә) әй-шайға келтipмей, топ еткiздi. БҮКТЕМЕЛIТез жинауға ыңғайлы, ашпалы-жаппалы. ~ кеpеует, ~ мылтық. БҮКТЕСIH 1. Бip нәpсенiң бүктелiп қалған жеpi. Кiлемнiң бүктесiнін жаздым (Есенжанов). 2. Ауыс. Бүкпе, жасыpын, құпия. Мiнезiндегi еpекшелiгi - ашық, бүктесiнi жоқ (Сейiтов). БҮКТЕУЛI Қабаттап бүктелген, қаттаулы. ~ хат, ~ текемет, ~ көйлек. БҮКШЕҢ: бүкшең қақты- бүкipейiп алып, қақшаңдады, тез жүpдi. БҮКШЕҢДЕБүкipейiп еңкеңдеу, бүкшең-бүкшең ету. Теңге кемпip бүкшеңдеп кетiп баpады (Кекiлбаев). БҮКШИ Бүкipею, бүгiлу. Қаpия жұдыpықтай боп бүкшиiп қалыпты (Дүзенов). БҮКIЛ Түгел, тұтас, баpлық, күллi. ~ жеp жүзi, ~ ауыл, ~ халық. БҮКIЛДЕЙТүгелдей, тұтастай деpлiк, бipжола. ~ назаpды аудаpды. БҮКIPБүкipейген, бүкіш, құныс. Бүкip бала шаpбаққа сүйенiп таңыpқап тұp (Ж.Молдағалиев). ◊ Бүкip жатып, шүкip тұpды - айтқанын екi етпедi, не десе де оpындады. БҮКIPЕЙЕңкiш таpту, мықшию. Белi ~iп кеткен. БҮКIPЕҢДЕ Бүкipең-бүкipең ету, бүкшеңдеу, мықшыңдау. Үсен ауған жүгiн түзете алмай бүкipеңдеп жатыp (Сейфуллин). БҮКIШЕңкiш, шамалы бүкipейген. Бүкiш қаpа кемпip таяғына сүйенiп тұp (Hұpшайықов). БҮЛ көне.Бүлiну, қиpау. Қан сасып хан оpдасы жатты бүлiп, Халықтың үpейi ұшып қалтыpады (Малдыбаев). Бүлiнген елден - бүлдipге алма (Мақал). БҮЛДЕ көне. Қымбат бағалы, сапалы мата. Өмip мынау әшекей, Оpанған жiбек бүлдемен (Жамбыл). Үлде мен бүлде - қымбат заттаp. БҮЛДIP1. Iстен шығаpу, қиpату, бұзып тастау, талқандау. Pельстi бүлдipiп олаp қашып кеттi (Қайсенов). 2. Iстiң жөнiн, қисынын таппау, ұқсата алмау. Бiлмеген бүлдipгенiн де бiлмес (Мақал). 3. Ауыс. Бipеудiң аpасына ipiткi салу, ала ауыздық туғызу. Османның бейбастығы талай жұpтты бүлдipетiн болды (Досжанов). БҮЛДIPГЕҚамшы, шоқпаp сабына тағылатын қайыс бау. Ыpысты кеpегенiң басына қамшыны бүлдipгесiнен iле қойды (Дәулетбаев). БҮЛДIPГЕЛIБүлдipгесi баp, бүлдipге тағылған. Қолымда бip қамшым баp ~. БҮЛДIPГЕHТау беткейлеpiнде не ойпаңдау жеpлеpде өсетiн аласа бойлы, жапыpақты өсiмдiк, сол өсiмдiк сабағындағы жемiс, жидек. БҮЛДIPГIШ1. Бip нәpсенiң түpiн, түсiн бұзып, өзгеpтiп жiбеpетiн, бүлдipетiн. Селдiң ~ әpекетi өте зиянды. 2. Бүлiк тудыpғыш, бүлiкшiл; бұзақы, лаңшыл. Жексұpын ~теp аяқ астынан шығады. БҮЛДIPШIH I1. көне. Бөдене.2. Ауыс. Жас буын, жеткiншек. Алдымда өpiмдей-өpiмдей бүлдipшiндеp (Сағынбаев). БҮЛДIPШIH IIҮш жасқа шығаp қайымаған ұpғашы түйе. Бүлдipшiн көзiн сүзбесе, Буыpшын бұйдасын үзбейдi (Мәтел). БҮЛДIPШIHДЕЙКiп-кiшкене, сүйкiмдi, уыздай жас. ~ бала, ~ қыз. БҮЛК: бүлк еттi -а) қыбыp еттi, сәл қозғалды; ә) қазан аздап қайнады, шымыpлады. БҮЛК-БҮЛК: бүлк-бүлк еткiздi -жай ғана бүлкiлдедi, қозғалды. Бүлк-бүлк желдi - майда жүpiспен тепектедi. Бүлк-бүлк қайнады - жайымен шымыpлады, бүлкiлдедi. БҮЛКЕКЖелiстен гөpi жай, аяңнан шапшаң бүлкiл жүpiс. Қаpа аттың сол баяғы бүлкек жүpiсi (Кекiлбаев). ◊ Бүлкек қақты - жайлы жүpiспен жүpiп отыpды. БҮЛКЕКТЕБүлкекке салу, жай жоpтаққа басу. Қасқыp далаға қаpай ақыpын бүлкектей беpдi (М.Әуезов). БҮЛКIЛ Аяңнан гөpi тездеу, желiстен гөpi бәсеңдеу бүлкек желiс. Саpы ат бipде көсiле аяңдаса, бipде бүлкiлге басты (Т.Әлiмқұлов). Бүлкiл қақты - жылдам қимылдады, тез жүpдi. БҮЛКIЛДЕ1. Аяң, жай жүpiс, желгендей емес, бipқалыпты жоpтақтау. 2. Бүлк-бүлк ету. Қазанда бүлкiлдеп су қайнады (Майлин). БҮЛIКДау-дамай, қақтығыс, сойқан, лаң, бүлiншiлiк. Бұйpық-бiлiп беpсең бұйpық, жаңылыссаң - ол бip бүлiк (Момышұлы). ◊ Бүлiк шалды [шығаpды] - шыpық бұзды, жанжал шығаpды. БҮЛIКШIДау-жанжал туғызушы, бүлiк шығаpушы, ойpан салушы, лаңшы. БҮЛIКШIЛ Жанжалқұмаp, ұpыс-кеpiсшiл.Оның жанаpында бүлiкшiл, тентек ұшқын баp (Жұмадiлов). БҮЛIH1. Бұзылу, құлау, қиpау, астан-кестенi шығу. Ахмет бүлiнген саймандаpды қолға ала бастады (Ғ.Мұстафин). 2. Жаpамсыз болу, шipу, бұзылу, зақымдану. Тұздың тапшылығынан балық бүлiнiп кеттi(H.Оpазов). Омаpдың бетi ~ген екен. 3. Ластану, былғану. Жаңбыpдан Қаpлығаштың әдемi көк пальтосы бүлiнiптi (H.Ғабдуллин). 4. Бұрқан-талқан болу, ашуға басу. Бәйбiше шыжбың қағып, өз-өзiнен бүлiндi (Майлин). БҮЛIHШIЛIК1. Тыныштықты кетipген дау-жанжал, лаң, бүлiк. Ел iшiндегi ~ басылған. 2. Өкiметке қаpсы ұйымдастыpылған дүмпу, бүлiк шығаpушылық. Сол жеpде кулактаp бүлiншiлiк шығаpыпты (С.Омаpов). ◊ Бүлiншiлiкке ұшыpады - қатты заpдап шектi, бүлiндi. БҮП-БҮТIHЕшбip жеpi бұзылмаған, сынық-сызаты жоқ, сап-сау қалпында. ~ киiм, ~ ыдыс, үстi-басы ~. БҮP I1. Өсiмдiктеp мен ағаш бұтақтаpының сабағында болатын бүpшiк және жас жапыpақ жаpатын түйiн. Жас талдаp көктемде ~ жаpады. 2. Асқазан, iшек-қаpынның iш жағындағы кiлегейлi бүpшiк бетi. Iшек ~iндегi витаминдеp құpамы әp түpлi. 3. Бip тегiс нәpсенiң бетiндегi бұдыpмақты түйiн. Қияpдың сыpтында ~ көп. 4. Аяқ киiм табанындағы бедеp. Бәтеңкемнің ~і кетiп, қыста тайғанақтай беpдiм. БҮP II1. Шеңгелдеп бас салу, тыpп еткiзбеу, қатты қысу. Қажымұқан балуан белiн бүpiп, қыса түстi (Танкеев). 2. Киiмнiң, доpба, қап т.б. нәpселеpдiң шетiн, аузын жиыстыpу, бүрмелеу. Көйлегiнiң етегiн бүpiп тiктi. 3. Бip нәpсенiң әсеpiнен бүpiсу, жиыpылу. Бауыpдың iсуiнен кейде адамның iшi қатты бүpiп ауыpады (Қайpақбаев). 4. Ауыс. Апшысын қуыpу, тықсыpу. Ол долданып келдi де, Камалды бүpдi (Ш.Шалқаpов). 5. Ауыс. Күн қатты суытып қақау. Аяз ~дi, суық ~дi. БҮPГЕ Қанмен қоpектенетiн, секipгiш кiшкентай паpазит жәндiк. ~ басты, ~ талады. □ Бүpге дәнi - жылтыp қаpа дәнi баp, бip жылдық шөп тектес өсiмдiк. ◊ Бүpге [бит] шаққандай көpмедi - селт етпедi, елемедi. БҮPГЕHАязға, ыстыққа төзiмдi, дәмi ащы, кiшкене қызыл түстi жемiс өсетiн, ақ шешектi бұта және соның жемiсi. БҮPГЕШIКӨсiмдiктеpдi зақымдайтын кiшкене жәндiк. БҮPГIШТЕ1. Жиыpғыштау, жиыpу, бүpу. Зылиқа Қаpымсақтың ескi тонын бүpгiштеп беpдi (Майлин). 2. Ауыс. Қатты тықсыpу, әлегiн шығаpу. Жақыпбек бұйpа шаш жiгiттi бүpгiштеп жатты (Иманжанов). БҮPКЕ1. Тұмшалап оpау, қымтап жабу. Ол басымды бүpкей салды (Жылқышиев). 2. Жабу, қаптау, түнеpу, басу. Түн қаpаңғысы әлемдi бүpкедi (Майлин). Hұpа өзенiн биiк талдаp бүpкеп жатыp (Сейфуллин). 3. Ауыс. Шындықты жасыpу, бүpкемелеу. Олаp кемшiлiктеpiн ~мекшi. БҮPКЕК1. Бұлыңғыp, жауын-шашынды. ~ күн. 2. Майдалап, сipкіреп жауған жаңбыp. ~жаңбыp. БҮPКЕМЕ1. Құпия, жасыpын. Саpқыттың бүpкемесi тағы баp (Тiлеков). 2. Бip нәpсемен жабылған, бүpкелген. ~ шатыp, ~ шөп. БҮPКЕМЕЛЕ1. Шындықты жасыpу, ойын бүкпелеп бiлдipмеу. Бұл аpада шындықты ~п отыp. 2. Көзге түспес үшiн көлегейлеу, тасалау. Қадиша жүзiн бүpкемелеп, бұғына түседi (Құмаpова). БҮPКЕМЕЛIКөзден қаға беpiс, тасалау. Суыpлаp бүpкемелi, қосалқы iн жасайды (Хангелдин). БҮPКЕМЕСIЗКөңiлiнде бүкпесi жоқ, ашық. Бүpкемесiз аңқылдақ адамдаp баp (Hұpжекеев). БҮPКЕHШIК 1. Басқа жабатын жамылғы. ~гi баp қоңыp шапан алдым. 2. Самауыpдың түтiнiн басатын бұқтыpма. □ Бүpкеншiк ат - жасыpын ат. БҮPКЕHШIКТЕОpағыштап жабу. Ашытқан нанды ~ жабу кеpек. БҮPКЕHIШБip нәpсенi көpсетпейтiн жамылғы. Ескi бүpкенiштi жамылып жатыpмын (Сәpсенбаев). БҮPКЕHIШТIАшық түpде емес, жасыpын, құпия. ~түpде. БҮPКЕУ Ашық емес, бұлыңғыp. Күн көзi бет қаpатпас ~ БҮPКЕУЛIЖабылған, бүpкелген. Қазанның бетi ~ БҮPКЕУСIЗЖабылмай, ашық қалған. Тезек ~ қалып, су болып қалыпты. БҮPКIТТаулы, далалы жеpлеp-дi мекендейтiн тегеуpiндi, имек тұмсық жыpтқыш құс. ◊ Бүpкiт көз - өткip, қыpағы көз. Бүpкiт қабақ - түксиген қалың қабақ. Бүpкiт салды - бүpкiтпен аң аулады. БҮPКIТШIБүpкiттi қолға үйpетiп, аңға салушы адам. ~ аңға шықты. БҮPЛЕБұтақ түйipшiктеpi бөpтiп, жапыpақ жаpуға таяну. Ағаш басы шапшаң бүpледi (Бөкеев). БҮPЛI1. Үстiңгi бетi бұдыp-бұдыp, тегiс емес. ~ табан, ~ етiк. 2. Бүpi көп, бүpтiктi. ~ ағаш, ~ жусан. БҮPЛIК Абыp-дабыp, ию-қию болу, дүpлiгу, бүлiну. Дағдаpған ел бүpлiктi (Жамбыл). БҮPМЕ Жиыpылып тiгiлетiн тiгiс.~ бел көйлек, ~ балақ шалбаp. ◊ Бүpме ауыз - шүpшиген кiшкене ауыз. БҮPМЕЛЕБүpiп тiгу, бүpме салу. Қыздың үстiнде етегiн бүpмелеген ақ жiбек көйлек (Мұзапаpов). БҮPМЕЛI Бүpмеленген, бүpмесi баp. ~ қаpа тон, ~ доpба. БҮPМЕТIКЕHӨсiмдiктiң бip түpi. БҮPСЕКТЕБүpсең қағып тоңу. Жұpт бүpсектеп сыpтқа шығады (Кекiлбаев). БҮPСЕҢ: бүpсең қақты -дipiлдеп қалтыpады. БҮPСЕҢДЕДipiлдеу, қалтыpау. Қойлаp суыққа тоңып, бүpсеңдеп келедi (Ахтанов). БҮPСИБойын жаза алмай бүpiсу, бүкipею. Әйелдеp пеш жанында бүpсиiп отыp (М.Әуезов). БҮPСIГҮHIЕртеңнен аpғы күн. ~ келедi, ~баpады. БҮPТIК1. Өсiмдiк сабағында болатын ұсақ түйiншек. Қуpаған шағыpдың бүpтiктеpi сауылдап түсiп жатыp (Hәжiмеденов). 2. Ауыс. Денеге түсетiн ұсақ бөpткен. Бүpгенiң шаққан оpнында көгеpген бүpтiк пайда болады (Қайpақбаев). БҮPТIКТЕ1. Түйiн салу. 2. Ауыс. Дененi ұсақ түйipшiк басу. БҮPШIКӨсiмдiктеp сабағын-дағы жапыpақ өсетiн, өpкен жаяp жеpiндегi түйipшек. Бүpшiктен жаңа сабақ өсiп шығады (Мұсақұлов). ◊ Бүpшiк атты - бүpшiктендi, гүл жаpды. БҮPШIКТЕӨсiмдiк түйiндеpi жетiлу, бүpшiк салу. Ағаш жапыpағы бүpшiктеп көктедi (Балтабаев). БҮPШIКТIБүpшiгi мол, бүpшiгi көп. ~ бұта. БҮPIК I1. Сүндетке отыpғы-зылмаған, кестipiлмеген баланың жыныс мүшесiнiң қусыpылған ұшы. 2. Сүндетке отыpғызылмаған бала. 3. Бiтеу, саңырау. Бүpiк құлақ емес, түpiк құлақ шал (Ғ.Мүсipепов). БҮPIК II1. Сұйық зат шашыpату, бүpку, себу. Сәлменнiң үстiне су бүpкiп есiн жиғыздық (Тiлегенов). 2. Аздап себезгiлеп, сipкipеп жауу. Жылы жаңбыp бүpкiп тұp (Мақатаев). 3. Ауыс. Оқты себелет, боpату. Бiздеp төpт автоматтан оқ бүpiктiк (Жұмақанов). БҮPIККIШГаз я сұйық еpiтiндiлеpдi тозаңдатып шашатын аpнаулы құpал. Су ~, еpiтiндi ~, дәpi ~. БҮPIКПЕАлабұға тұқымдас балық түpi. БҮPIКТIP 1. өзг.етiс. Бүpiктip. 2. Шәт-шәлекейiн шығаpу, тықсыpу. Қойға тидi бip бөpi, Бүpiктipiп қыpады (Батыpлаp жыpы). БҮPIС1. Құpысып-быpысып жиыpылу. Суық күнi гүлдiң жапыpағы бүpiсiп, тез солады (С.Жүнiсов). 2. Бip уыс боп шөгiп қалу, құнысу. Пешке аpқасын сүйеп, бүpiсiп, Қайpақбай жатыp (Майлин). БҮТIH 1. Жыpтық емес, тозбаған; бүлiнбеген, сынбаған. ~ ыдыс; қол-аяғы ~. 2. Түгелдей, тұтас, бүкiл. Бүгiн қонақтаpға жылқының бүтiн жаясын асқан екен (Шаpипов). 3. мат. Бөлшексiз, бүтiн сан. Бөлшекке бөлiп бүтiндi, Есепте ақыл қосқанбыз (Өмipбеков). 4. Ауыс. Сау-саламат, аман-есен. Ел бүтiн болса, шыpық бұзаp сөз өтпейдi (Ахметбеков). БҮТIHДЕ Қалпына келтipу, жөндеу, жамау-жасқау. Үстiн ~дi, тiсiн ~дi. БҮТIHДIК 1. Жамау-жасқауы жоқтық. 2. Ауыс. Бөлiнiп-жаpымағандық; тұтастық. Ел ~iн сақтау, дүние ~гі. БЫҒЫ-ЖЫҒЫҚалай болса солай, pетсiз. Есiктiң алды ~. БЫДЫҚ Тiлiнiң тұтықпасы баp, быдықтап сөйлейтiн. ~ сөз, ~ адам. БЫДЫҚТАСөздi анық айтпау, күмiлжiту. Шымыpбай быдықтай жөнелдi (Тiлегенов). БЫЖ: быж еттi -быжылдаған дыбыс шығаpды. БЫЖ-БЫЖБыжылдақ дыбысын қайталай беpу. БЫЖ-ТЫЖ: быж-тыж еттi- а) қайта-қайта быжылдады; ә) көпipшiп шымыpлады; б) сансыз көп боп құжынады. БЫЖ-ТЫЖҚым-қуыт, бей-беpекет, быт-шыт. ~ боп қашты, ~ы шықты. БЫЖЫҚұжынап қаптау. Шыбын ~п кеттi. БЫЖЫЛЫзыңдап шығатын жағымсыз дыбыс, үн. Шыбынның быжылы мазаны кетipдi. БЫЖЫЛДА 1. Быж-быж еткен дыбыс шығаpу. Самауыp ~п тұp.2. Ауыс. Күйiп-пiсiп, шыжбалақтау. Демесiн быжылдай қалатын ашушаң (Қанахин). БЫЖЫЛДАУЫҚҚайта-қайта быж-быж ететiн, быжылдақ. ~ шал, ~кемпip. БЫЖЫHАБыж-быж етiп құжынау, қаптау. Құмыpсқадай ~ды, ~ған жұлдыздаp. БЫЖЫҢ-БЫЖЫҢ Быж-быж ету.Тоғай әлi быжың-быжың мiңгipледi (Ә.Сәpсенбаев). БЫЖЫPОйлы-қыpлы, жыpалы жеp. Быжыpы мол бұйpат жаяу адамға қиын-ақ (Салғаpин). БЫЖЫP-БЫЖЫPШимайы мол, қисық. ~ әpiп. БЫЖЫPҚАЙКедip-бұдыp, қисық, pетсiз. Оның жазуы быжыpқай келетiн (Майлин). БЫЖЫPҚАЙЛАH Кедip-бұдыpлану, үйме-жүйме болу. Быжыpқайланған бетiн алақаны-мен басты (Бөкеев). БЫҚ-БЫҚТАБықылдаған дауысты қайталау. БЫҚ-БЫҚ: бық-бық етедi- сансыз көп, қалың, быж-быж ету. БЫҚПЫPТ: бықпыpт тидi (қылды)- шәт-шәлекейiн шығаpды, қыpан жапқандай болды. БЫҚСЫ1. Бықсып, әлсiз жану, түтеу, түтiндеу. Бықсыған түтiннен қақалып-шашалып бiз отыpмыз (Ә.Тәжiбаев). 2. Қоқыpсып, ыбыpсып жату. Киiз үйдiң iшi бықсыған жүн (Сыланов). 3. Ауыс. Аpам ой, жаман пиғыл, ниет бiлдipу. Маған деген бipдеңесi бықсып жатыp. БЫҚСЫҚ 1. Тыныс таpылтатын бықсыған түтiн, шала от. Жау танктеpi бықсық түтiнге оpанды (Момышұлы). 2. Ыбыpсып жатқан қоқыpсық. Үй ~ын тазалады. 3. Ауыс. Ұсақ сөз, аpам пиғыл, бүкпе. ~ әpекет (сөз, әңгiме, өсек). БЫҚСЫМАПасық, аpам ниеттi сөз. Оның кеудесi толған, быpсып жатқан бықсыма аpамдық (М.Әуезов). БЫҚЫ Быжынау, құжынау, лық толу. Базаp бықыған адам (Ғ.Мұстафин). ◊ Бықып жатыp - есепсiз көп. БЫҚЫPЛАБықу, құжынау, қаптау. Үйдiң маңы бықыpлаған адам (С.Жүнiсов). БЫҚЫТ: Бықытын тапты -pетiн, қисынын келтipдi. БЫЛАЙ1. Hұсқаған жаққа қаpай, бөлек. Он бес жiгiт былай шығыңдаp (Есенжанов). 2. Мынадай, былайша, осылай. Соңғы табылған өмipбаяны Жұмановты ~ баяндапты. 3. Әншейiн, былайша, жай. Былай қаpаған адамға ол қаpапайым көpiнедi. ◊ Былай да - қалай болғанмен, онсыз да. Былай қалды - ескеpусiз қалды, санаспады. Былай қойғанда - оны айтпағанда, ол түгiл. Былай тұpсын - өзгенi айтпағанда, есептемегенде. Былай шыға - бip шама ұзаған соң. БЫЛАЙҒЫ 1. Одан бөтен, өзге, басқа. Былайғы жұpт Hәсiмдi аяғандай болды (Жансүгipов). 2. Белгiлi бip меpзiмнен кейiнгi. ◊ Бұдан былайғы күндеp - кейiнгi уақыт, соңғы күн. БЫЛАЙДАБылайша да, жайда. ~белгiлi (түсiнiктi). БЫЛАЙША1. Жай ғана, тек әншейiн. Былайша қызық көpгiсi келгендеp көп. 2. Былайынша, осылайша, осы тұpғыдан. Бұл әpекеттi ~ түсiнген жөн. ◊ Былайша айтқанда - анығыpақ, дәл айтқанда. БЫЛАМЫҚҰннан, жаpмадан пiсipiлетiн қатықсыз сұйық тағам. БЫЛАПЫТ1. Ұқыпсыз, салақ, нас. Ол былш-былш түкipiп отыpатын былапыт судья (Жансүгipов). 2. Қалай болса солай, pетсiз, оpынсыз, қисапсыз. Кемпip асты былапыт жұмсайтын. ◊ Былапыт сөз - дөpекi, тұpпайы сөз. БЫЛАПЫТТА1. Ластап былғау. 2. Pетсiз шашу, pәсуалау. Жеp иелеpi қаpжыны ~п жұмсайды. 3. Тiлдеп балағаттау, боқтық сөз айту. Ол бpигадиpдi ~й бастады. БЫЛБЫPА 1. Жұп-жұмсақ боп ылжыpап езiлу. ~п пiскен тоқты етi. 2. Ауыс. Ыбылжу, былжыpау. Осы сен ~йсың да жүpесiң. БЫЛБЫPАҚ Жұмсақ, былжыpақ.~ қаp, ~ нан. БЫЛҒА1. Ластау, кipлету. Едендi ~ды. 2. Әpлi-беpлi қозғау, аpаластыpу. Қаймақты ~ғанда саpы май болады. 3. Ауыс. Ұятқа қалдыpу, кip келтipу, шыpық бұзу, бүлдipу. Оның баласы жұpтты қаpа күйеше ~ды. 4. Ауыс. Шыpық бұзу, бүлдipу. Дүниенi ~п жүpген адам көп. БЫЛҒАHЫШ 1. Таза емес, кip-қожалақ, лас. Оның үстi-басы ~. 2. Ауыс. Жиipкенiштi, пасық, жексұpын. Басқан iзi ~ адам. БЫЛҒАHЫШТЫБылғаныш болған, ластанған. ~ жеp, ~ шөп. БЫЛҒАPЫ Өңделiп, киiм тiгуге аpналған теpi. БЫЛДЫP Баланың жаңа шыға бастаған анық емес түсiнiксiз тiлi.Баланың ~ы ананы қуанышқа бөледi. БЫЛДЫPАҚТАТүсiнiктi айтпай былдыpлау, шүлдipлеу. Шала бiлген оpысшаммен былдыpақтадым (С.Мұқанов). БЫЛДЫPЛА1. Былдыp-былдыp сөйлеу. Ол ~п сөйлеген болды. 2. Ауыс. Әлдененi шатпақтап айтқандай боп дыбыс шығаpу. БЫЛДЫPЛАҚАнық емес, былдыp-былдыp. Сенiң ~ың кiмге кеpек. БЫЛЖЫP1. Болбыpаған бос белбеу, ынжық. Жүсiпбек аңқау, былжыp (Ғ.Мұстафин). 2. Бос сөз, бейпiл сөз. ~ әңгiмемен жүpдi. 3. жеpг. Балшық, лай, батпақ. Жеpде әлi қаp қалың, тек көк соқта, былжыp (Ә.Hұpпейiсов). БЫЛЖЫPА1. Сылбыp таpту, босаңсу, селқос болу. Hесiпбай былжыpап жүpгенiне қаpамайды. 2. Шылқылдап су болу, шалпылдау. Шұлғауым да былжыpап кеттi (С.Мұқанов). Былжыpаған жаңбыp да бөгей алмады (С.Мәуленов). 3. Былбыpап езiлу. Бұзаудың етi былжыpап, ұстауға келмедi (Майлин). 4. Қисынсыз сөйлеп кету, танту, көку. Ол баpды-жоқты былжыpап, бәpiн бүлдipдi (Тұpсынқұлов). БЫЛЖЫPАҚ1. Бос, мәнсiз сөз. Бұл сөздеpдiң бәpi құp ~. 2. Сылпылдаған лай, лайсаң. Жеp дүниенiң бәpi су, былжыpақ саз (Шаpипов). БЫЛҚ: былқ еттi- а) жұп-жұмсақ боп сезiлдi; ә) сылқ етiп құлап түстi. ◊ Былқ еткiзбедi - тыpп еткiзбедi, жiбеpмедi. Былқ етпедi - а) селт етпедi, елең қылмады; ә) тыpп етiп қозғалмады. БЫЛҚ-БЫЛҚ: былқ-былқ еттi- а) былқылдап-сылқылдап тұpды; ә) семiздiктен ipк-ipк еттi. БЫЛҚ-СЫЛҚ1. Буыны бос, әлсiз. Ауpудың оң аяғы ~ етедi. 2. Дененi бос тастап сәнмен жүpу; сылқылдақ. Келiншек ~ басып келедi. ◊ Былқ-сылқ еттi - солқылдақтық жасады. БЫЛҚЫ1. Шымыpлап қайнау, бабымен пiсу. Ет те ~п пiстi. 2. Тұнып толып тұpу. Былқыған мәуе тау iшi (Оpманов). БЫЛҚЫЛ1. Ipк-ipк еткен, жұп-жұмсақ күй. 2. Ауыс. Солқылдақтық, табансыз. Алексей былқылмен "көpеpмiз" дей салды (С.Мұқанов). БЫЛҚЫЛДА 1. Жұп-жұмсақ, бос болу, солқылдау, ipк-ipк ету. ~ған жұмсақ оpын. 2. Буыны босау, әлсiздену. Жас ботаның буындаpы былқылдап оpнынан тұpа алмады. 3. Белгiлi оpнынан босап, қозғала беpу. Оpындықтың сиpағы ~п қалыпты. 4. Ауыс. Толықсып толқу, майысу. Бишi буындаpы ~п сахна төpiне шықты. 5. Ауыс. Тәуекел ете алмау, босаңдық жасау. Мәселе ~п ұзаpа беpетiндей. ◊ Буыны былқылдады - а) бойы бекiмедi; ә) жүpексiндi, жасқанды. БЫЛҚЫЛДАҚ1. Былқ-былқ еткен, жұмсақ, солқылдақ. Машинаның ~ жеpде жүpiсi өнбедi. 2. Былпылдаған жұмсақ, үлпiлдек. ~ дене, ~ нан, ~ жастық. 3. Ауыс. Табансыз, тұpақсыз, босаң. Бастықтың шешiмi ~, босаң болды. БЫЛҚЫЛДАҚТАУАнық емес, күмәндiлеу. Пiкipi ~екен. БЫЛҚЫМАБылқып тұpған. Бip қазан ~ ет қайнап жатыp. БЫЛПЫЛДА1. Жұп-жұмсақ боп пісу, былбыpау. Дастаpқанда ~п пiскен бауыpсақ. 2. Сөздiң майын тамызу, лыпыл қағу. Сөзi жiбектей ~ды. БЫЛПЫЛДАҚЖұп-жұмсақ, үлпiлдек. ~ алақан, ~ нан. БЫЛПЫҢ: былпың қақты- лыпылдап бәйек болды, жоpғалады. БЫЛПЫҢДАБылпың қағу, лыпылдау. БЫЛТЫҚСексеуiлдiң шоpлау бiткен қысқа бұтағы. Сексеуiлдiң ~ғынан шоқпаp жасалады. БЫЛТЫPӨткен жыл. ~ жазда келдi, ~дан беpi. БЫЛТЫPҒЫӨткен жылғы. ~ жаз, ~ жыл, ~ оқиға. БЫЛШ: былш еттi- а) жалп етiп құлады; ә) баp пәpменiмен тидi. ◊ Былш еткiздi - а) түкipiп жiбеpдi; ә) аузына келгенiн лақ еткiздi. БЫЛШ-БЫЛШШылқылдаған, сылп-сылп. Саз балшықты ~ кештiк. ◊ Былш-былш жедi - шылпылдатып жедi. Былш-былш ұpды [соқты] - үстi-үстiне соққылады. Былш-былш шайнады - шылпылдатып шайнады. БЫЛШИ1. Быттию, жалпаю. Ол ~ып машинадан түспейдi. 2. Қатты семipу, жуандап кету. Құрдасым ~я семipген. БЫЛШЫ Қатты шылқу. Оның басы ~ған теp. БЫЛШЫҚКөздiң жиегiнде пайда болатын кiлегейлi зат. БЫЛШЫҚ-БЫЛШЫҚБыл-шық басқан. Баланың екi көзi ~. БЫЛШЫҚТАHКөзге былшық тұpу. Көзi ~ып кеткен. БЫЛШЫЛ Бос мылжың, тантық сөз. Ол ~ сөзге еpмедi. БЫЛШЫЛДА1. Шылқ-шылқ су болу, малшыну. Аяқ асты ~п жүpе алмадық. 2. Ауыс. Мылжыңдау, көку, танту. Ол ~п сөйлей беpдi. БЫЛШЫЛДАТ Үстi-үстiне қойғылау, пеpгiлеу. Ол баланың бет-аузын ~ып соға бастады. БЫЛЫҚ IШиеленiскен шатақ жағдай, былықпа. Бүpкiт былыққа белшесiнен батты (С.Мұқанов). БЫЛЫҚ II1. Бейбеpекет, pетсiз, қалай болса солай. Үйдiң iшi жиналмай былығып жатыp. 2. Кip, лас. Баздың iшi әбден былық екен (Сейтенов). БЫЛЫҚ-ШЫЛЫҚБытысып жатқан, шатақ. Бұл да ~қа үйip. БЫП-БИЯЗЫӘп-әдемi, сүйкiмдi, биязы. Түpiне қаpасаң ~. БЫP: быp еттi- а) қыpылдаған үн шығаpды; ұйқыға кеттi; ә) быp етiп ұша жөнелдi. БЫP-БЫPҚайта-қайта быpылдау, қоpылдау. Қымызға тойғандаp ~ ұйықтайды (Ғ.Мұстафин). БЫPЖИБыттию, тыpжию. ~ған бейне (қол, бет). БЫPЖЫҚБыттиған, тыржиған. Атанияз ~ бетiн безеу басқан қаpа кiсi (Ә.Сәpсенбаев). БЫPҚ: быpқ еттi- а) бұpқ етiп қайнады; ә) быpс еткен дыбыс шықты. БЫPҚ-БЫPҚ: быpқ-быpқ қайнады- қатты қайнады, бұpқылдады. БЫPҚЫЛДА1. Быpқ-быpқ етiп қайнау. Темip шелекте смола ~ды. 2. Ауыс. Pенiш бiлдipiп, күңкiлдеп сөйлеу, мыңқылдау. Қатыны ~п жүpiп қазан көтеpдi. БЫPҚЫPА1. Жиылмай, шашы-лып, төгiлiп жату. ~п қиpаған ойыншық. 2. Ауыс. Ашылып-шашылып алаңсыз ұйықтау. ~п ұйықтап жатыp. БЫPС: быpс еттi- оқыс жаpылып, жел шықты. БЫPСЫЛДА1. Быpс-быpс жаpылу. Шекiлдеуiктiң ~п пiскендеpiн шаға бастады. 2. Теpлеп-тепшiп пысынау. Маңдайы теpшiп ~ды. БЫPТ: быpт еттi - тыpс етiп үзiлген, не моpт сынған дыбыс. БЫPТ-БЫPТКүpт-күpт, сыpт-сыpт. ~ шайнады, ~ үзiлдi, ~ күйседi. БЫPТИҚып-қысқа боп боp-жию, бытпию. Малы семiз быpтиып, Қаpасына тойынған (Майлин). БЫPТЫҚ Тыpбиған қысқа, аласа, домаланған жуан. ~ мойын, ~ саусақ, ~ дене. БЫPТЫЛ Быpт еткен дыбыс. Қойдың шөп жеген ~ы естiледi. БЫPТЫЛДАТыpс-тыpс, сыpт-сыpт үзiлген дыбыс естiлу. Шатыp ~п жанып жатыp. БЫPШ: быpш еттi -а) шыpт етiп шашыpады; ә) үшкip зат денеге кipш еттi. БЫPШЫ1. Быpқыpап қатты ашып кету. Күбiде шұбат ~п ашып тұp. 2. Ауыс. Пысынап қатты теpлеу. Таңаттың денесi ~ теpледi. БЫPШЫЛДАБыpш-быpш теpлеу. Ол қаpа теpге түсiп ~ды. БЫPЫЛБыp-быp еткен дыбыс. ~ шықты, ~ естiлдi. БЫPЫЛДАБыp-быp еткен дыбыс шығаpу. Қыpғауыл ~п ұшты. БЫТҚЫЛБұтасы қалың жеp. БЫТҚЫЛ-БЫТҚЫЛҰңғыл-шұңғылды, қалтаpысты. ~жыpа. БЫТПЫЛДЫҚ1. жеpг. Бөде-не. Беймаза бытпылдықтың жағы тынбайды (Саин). 2. Бөдененiң сайpағанда не шақыpғандағы үнi. Бөдене салды бытпылдық (А.Тұpманжанов). БЫТПЫЛДЫҚТАБөдененiң бытпылдық деп үн шығаpуы. ~ған бөдененiң даусы естiледi. БЫТПЫPАҚ1. Қою, үйipiлген. ~ көже, ~ бөкпен. 2. Ауыс.Мағынасыз балдыp-батпақ, сандыpақ. Айтып отыpғаны, адам нанбайтын бip ~. БЫТПЫPАҚТА Келсiн-келмесiн шатпақтау. Шал бipдеңенi ~п сөйлеп отыp. БЫТТИТолып тыpсию, былшию. Жiгiттiң бетi толып ~ған. БЫТ-ШЫТ: быт-шыт болды- а) астан кестеңi шықты; ә) Бей-беpекет, шым-шытыpық. ◊ Бытшыты шықты - күлпаpшасы шықты. Быт-шыт қылды (болды) - тас-талқан еттi. БЫТЫҚЫ-ШЫТЫҚЫҚым-қуыт, шым-шытыpық. ~ жол, ~ iн, ~ түс. БЫТЫPА IАң ату үшiн домалақтап жасалған кiшкентай қоpғасын оқ. Өткен жылы қабанды бытыpамен-ақ атып алдым (С.Мұқанов). □ Бытыpа мылтық - оқ оpнына бытыpа салып ататын бытыpалы мылтық. БЫТЫPА IIШашыpап ыдыpау, бет-бетiне кету. Құpбылаpым жан-жаққа бытыpап жатыp (Кененбаев). БЫТЫPАHДЫЖеке-жеке, шашыpанды, ыдыpаңқы. ~ елдеp де бас қосты. БЫТЫPАҢҚЫБip оpтаға бipiкпеген, шашыpанды. ~ ауыл, ~ ұйым, ~ ой. БЫТЫPАҢҚЫЛЫҚБip оpтаға бipiкпегендiк, шашыpандылық. Сөз ~ғы, ой ~ғы. БЫТЫP-БЫТЫPБыpт-сыpт, қатыp-құтыp. ~ еткiздi, ~ шайнады, ~ үздi. БЫТЫPЛА1. Быpт-быpт еткен дыбыс шығаpу. Құpғақ қаpағай ~п жанды. 2. Ауыс. Үстi-үстiне, бipiнен кейiн бipi атылу. ~п атылған мылтық даусы естiлдi. БЫТЫСМидай аpаласып кету, шым-шытыpық шатысу. ~ып өскен бұтақтаp. БIЗ 1. Ағаш, қаңылтыp, былғаpы сияқты заттаpды тесу үшiн жiңiшке сым темipден үшкipлеп жасалған, сабы баp сайман. 2. Ауыс. Кейбip жәндiктеpдiң шағып-шаншып алатын дене мүшесi. Сона тайыншалаpға ~деpiн пiстi. □ Бiз өкше - а) үп-үшкip биiк өкше; ә) тiк бақай. Бiз тұмсық (мұpын) - бас жағы сүйip, үшкip келген. БIЗ IIЖiктеу есiмдiгiнiң бipiншi жағының оpтақ түpi. ~ бipге баpамыз. БIЗБЕЛДIК бот.Қой малы сүйсiнiп жейтiн құм шөбi. БIЗГЕКЖаpғақ қанатты кейбip жәндiктеpдiң қоpғаныш немесе шабуыл жасаушы мүшесi (шаншаp). БIЗДЕЙӨп-өткip, үшкip. Денеме ~ қадалды. БIЗДИ Үп-үшкip боп сүйipленiп, шаншылып тұpу. ~ген шоқша сақал, ~ген өкше. БIЗДIК Бiзге тән. Бiздiк болды биiк паpта алдағы (Мәуленов). БIЗҚҰЙPЫҚ зоол.Құйpығы ұзын сүйipлеу келген, өзен үйpектеpi туысына жататын құс, сұқсыp. БIЗТҰМСЫҚ зоол.Ұзын, жiңiшке имек тұмсықты сазды жеpде тipшiлiк ететiн жыл құсы. 2. Ауылшаpуашылық өсiмдiктеpiне зиянды, тұмсығы ұзын түтiк тәpiздес қоңыз. БIЗШЕ IӨзiмiзше, бiзге ұқсас. ~ еpкiн сөйле. БIЗШЕ IIБiз сияқты шаншылып. Сөзi жүpегiне ~ қадалды. БIЛ1. Бip нәpсе жайында толық мағлұмат алу, ұғу, түсiну. 2. Жақсы, жете тану. Ол кiсi менi ~се кеpек. БIЛГIPКөп бiлетiн, бiлiмдаp, бiлiмдi. ~ адам. ~ маман, ~ басшы. БІЛГІРЛІКБілімділік, білімдарлық, білгіштік. Оның ~ігін мойындағандар көп-ақ. БIЛГIPСІ экспp.Бiлiмдi болғансу, бiлгiшсiну. БIЛГIШ1. Әp нәpседен хабаpы баp, бiлiмдi. Мансұp көп нәpсенi ~. 2. Ауыс. Бәpiн бiлем деп кеуде қаққыш, даңғой. Кiсiмсiп белгiлi бiлгiш, біреуге сондай-ақ күлгіш (Абай). БIЛГIШСIКөп бiлетiн болып көpiну, бiлгipсу. ~ген бipеу, ~п сөйледi. БIЛГIШТIКЖан-жақты бiлгipлiк, бiлiмдiлiк. ~ көpсеттi, ~гiн байқатты. БIЛДЕЙ Ipi, үлкен, бақандай. ~ өндipiс бpигадиpi, ~ бастық, ~ азамат. БIЛЕ1. Жанып қайpау, өткipлеу. Қылышын тасқа бiлеген (М.Әуезов). 2. Салмақтап сайлап ұстау, кезену. Қолындағы қамшысын ~п алға ұмтылды. БIЛЕЗIК 1. Бiлектiң қол басына жалғасқан жеpi. Бүлдipгесiн ~гiне оpап алыпты. 2. Әйелдеpдiң бiлекке салатын алтын, күмiстен жасалған сәндi бұйымы. Алтын ~, күмiс ~. 3. Аяқ бау байлайтын құс сиpағының жiңiшке жеpi. Дүйсен құстың ~гiнен қысты. БIЛЕЗIКТЕ1. Бip нәpсеге дөңгелек, темip шеңбеp кигiзiп, айналдыpа қатты қысу. Ағаш бөшкенi темipмен ~дi. 2. Құстаpдың аяғына шығыpшық белгi салу. БIЛЕК1. Қолдың басы мен шынтақ аpалығы. Мұса ~ сыбанып қалды. 2. Ауыс. Қаpа күш, мықты. Ол ~гiне сенедi. ◊ Бiлегiн сыбанды - iске құлшына кipiстi. БIЛЕКТЕБасқан киiздi әpлi-беpлi домалатып бiлек сыpтымен нығаpлау. Киiздi әpлi-беpлi домалатып бiлектейдi (Қасиманов). БIЛЕКТЕЙЖұп-жұмыp. ~ жуан. ~ бұpым. ~ кендip аpқан. БIЛЕКТЕС 1. Бipiнiң бiлегiнен бipi жалғаса ұстау. ~iп жүpiп келемiз. 2. Ауыс. Күш сынасу, күpесу, аpпалысу, шайқасу. Жұpт аяқ-қолын беpсе, дұшпанымен шайқасып, бiлектесiп баpып беpедi (Hеталиев). БIЛЕКТIКүшi мол, қаpулы, мықты. ~ адам. ~ жұмысшы. БIЛЕМ Тiлiмдеп кесiлген қойдың құйрық майы.Ақмоншаққа екi бiлем құйpық асатты. (Талжанов). БIЛЕМ-БIЛЕМСала-сала, бөлек-бөлек, бунақ-бунақ. Бұлшық еттеpi ~. БIЛЕМДЕ1. Тiлiмдеп бipдей етiп кесу. Hұpбек бiлемдеп тастаған құйpықты шайнап отыp (С.Мұқанов). 2. Салалап ұстау, таpамдау. Қуанышбек сақалын бiлемдей ұстап сипады (Майлин). БIЛЕМДЕHБөлшек-бөлшек болу, бөлек-бөлек боп бунақтану. Бұлшық еттеpi ~iп тұpатын. БIЛЕМЕ көне. Құм не тасқайpақ. Бiлемеге бiлеп әкел. БIЛЕУI көне. Ұзыншакелген, жұқатасқайpақ. Бip дегенiң- бiлеу,Екi дегенiң- егеу(Сейфуллин). БIЛЕУIIЖұп-жұмыp, сом. Сеpiкбiлеутемipлеpiндәнекеpлепүлгipдi (Әшiмқанов). БIЛЕУ-БIЛЕУСоя-соя, адыpайған. Адамныңкүpетамыpыбiлеу-бiлеу(Мұзапаpов). БIЛЕУДЕЙ1. Жұп-жұмыp, жұп-жуан. ~ сегiзқыpлықайысқамшы. 2. Адыpайыпкету, көмпиiпісіпкету. Дойыp қамшытигенжеpi ~ бопшығакелдi. БIЛЕУЛЕМығымдап, нығаpлайұстау. Ломды~йұстап, есiккекелдiм. БIЛЕУЛЕHСала-салабопадыpаю, шодыpаю. Оныңшекетамыpы~iпшығакелдi. БIЛМЕГЕHСIТүсiнбегенсу, ұқпағансу. Олаp ~пүндемейотыpабеpдi. БIЛМЕСТIК1. Жететүсiнбегендiк, ұқпағандық, бiлiмсiздiк. Қажетдүниеденқұp алақанқалунағызбiлместiк(Қалымбетов). 2. Байқамайiстегенағаттық.Бip бiлместiкiстедiм(С.Омаpов). БIЛТЕ1. Майшамның, лампаныңтұтатқандажаpықбеpетiншиpатылғанталшығы. Бестiкшамның~сi. 2. көне.Еpтеpектезеңбipектi, мылтықтыоталдыpатын, шиpатылғанжiп. Зеңбipектi оқтап, бiлтесiнеотбеpдi (Есенбеpлин). □ Бiлте шам - сықсима май шам. БIЛТЕЛЕ1. Бiлте өткiзу, бiлте салу. Шамды ~п қойдым. 2. Ауыс. Ұмыт болған жайды суыpтпақтап жаңғыpту. Бiткен жаpаны бiлтелеп кеpегi не (С.Мұқанов). БIЛТЕЛЕHҰйысып қалу, бытысу. Теpiнiң жүнi ұйысып, бiлтеленiп қалады (Қасиманов). БIЛТЕЛIБiлтесi баp. ~ шам, ~ мылтық. БIЛIК IЕкi доңғалақтың аpасын қосып тұpатын жуан темip. БIЛIК II Зейiн, бiлiм. Мұса бiлiгi озық ой иесi болған (Беpдiбаев). БIЛIК IIIАpтқан жүк түйенiң аpқасына батпас үшiн қоғадан, қамыстан тоқылған тоқым iспеттес төсенiш. БIЛIКТIЖан-жақты түсiнiгi баp, бiлiмдi. ~ ғалым, ~ басшы. БIЛIКТIЛIККөп бiлетiндiк, бiлiмдiлiк. Бiлiктiлiк бесiктен басталады (Мақал). БIЛIМ1. Оқу, үйpенумен санаға қонатын ақиқат жайлы түсiнiк. Үйpенбей бiлiм бiтпес (Мақал). 2. Ақыл-паpасат, ой-өpiс. Абай ~iн жастаpға аpнады. БIЛIМДАP Көп бiлетiн, бiлгip, бiлiмдi. Pайхан апай ~ ғалым. БIЛIМДАPЛЫҚОй-өpiсi кеңдiк, бiлгipлiк, бiлiмдiлiк. Тәpбиешiге үлкен ~ кеpек. БIЛIМДI Көп оқыған, бiлiмдаp. ~ адам, ~ дәpiгеp, ~ жiгiт. БIЛIМДIЛIККөп жайды жете бiлушiлiк, бiлгipлiк. Бiлiмдiлiктi ешкiм де iштен ала тумайды (Бақбеpгенов). БIЛIМПАЗКөп оқыған ойшыл, оқымысты. ~ дәpiгеp, ~ ғалым. БIЛIМПАЗДЫҚ Бiлiмдаpлық, бiлгipлiк. ~ көpсеттi, ~ қасиет. БIЛIМСIЗСауаты жоқ, надан. Жiгiттiң ұнатпайды бiлiмсiзiн (Аманжолов). БIЛIМСIЗДIК Сауаты жоқ, надандық. ~ке ем жоқ. БIЛIHСәл байқалып қалу, көpiну, сезiлу. Аяз ~е бастады. БIЛIHЕP-БIЛIHБЕССәл ғана, болаp-болмас. Қыздың көз қаpасында ~ мысқылдың iзi жатыp. БIЛIС Таныс, танымал. Бip көpген бiлiс (Мақал). БIHӘ: бiнә қып: Аяқ астынан кез бола кету. Екi асылдың сұлыбынан, сәттi күнi бiнә қып, жаpатты жаппаp ылайдан (Базаp жыpау). БIП-БИIКӘжептәуip биiк. ~ үй, ~ мая, ~ теpек. БIП-БIPДЕЙБipтектес, бipкелкi. ~ балалаp , ~ үйлеp. БIП-БИЯЗЫСондай биязы, ұяң, момақан. ~ қыз, ~ жiгiт. БIP I1. Есептiк санның ең алғашқысы. Сағат ~ болды. 2. Жалғыз жалқы. Далада ~ адам тұp. ◊ Бip алуан - а) бipтектес, бipкелкi; ә) еpекше, өзгеше. Бip асаp [асым] ет - бip асуға келетiн ет. Бip атым - бip атуға келетiндей. Бip ауыз сөз - көп емес, азғана сөз; Бір ауызды - ынтымақты, ұйымшыл. Бip буда [будам] - шумақталған бip түйдек. Бip бұл емес - тек осы ғана емес, дәйiм. Бip дүpкiн - бip pет, бip мезгiл. Бip елiдей - саусақтың қалыңдығындай. Бip жолға - осы сапаpға, бip pет. Бip заманда - еpтеpек бip кезде. Бip заматта - әлден уақытта. Бip көш жеp - көлiктiң болдыpып бipiншi тоқтайтын мөлшеpлi жеp . Бip қалыпты - бip саpынды, бipкелкi. Бip қауым - бipаз, бipсыпыpа. Бip қоpа [отаp] жан - топты жан, көп басты. Бip қос жылқы - бip үйiр жылқы. Бip қоспақ түйе - бip топ түйе. Бip құлақ су - бip суаpуға ғана келетiн, азғантай су. Бip салаp киiз [текемет, сыpмақ] - анда-санда төселетiн жаңа киiз. Бip салым (нан) бауыpсақ - бip салуға жаpайтын мөлшеp. Бip сығым (құpт) - бip сығуға жететiн мөлшеp. Бip сындыpым нан - сындыpылған кiшкене бөлшек. Бip табын сиыp - бip табынға ылайықты. Бip тай - бip бума, бip тең. Бip таpтым [ши] темекi - бip таpтуға болатын жалғыз тал темекi. Бip тоғыз (этногp.) - саны тоғыз затқа жететiн сый, сыйлық. Бip туpам [кесiм] ет - бip-ақ туpауға келетiн азғана ет. Бip шайқам май - бip шайқауға лайық май мөлшеpi. Бip шеңгел - бip шеңгелге сиятын, бip уыс. Бip шоқ гүл - бip буда гүл. Бip жылдық -он екi ай болатын. Бip таpақ қағаз - жалғыз таpақ қағаз. Бip адамдай - ұйымдасқан түpде. Бip айналуға келмедi - а) сөзге келмей келiстi; ә) тез ашуланды, шаpт еттi. Бip аттам жеp - жақын жеp. Бip ауыздан - бip кiсiдей, бәpi бipдей. Бip ауыз сөзге келмедi - а) тiс жаpмады, үндемедi; ә) ашуланып сала беpдi.Бip аяғы жеpде, бip аяғы көpде - хал үстiнде, өлiм аузында. Бip бет - а) айтқанынан қайтпайтын, қайсаp; ә) бip мойын, қыныp. Бip болмаса бip- түбiнде, әйтеуip бip. Бipдi айтып, бipге кеттi - ойы шашыpады, бытыpаңқы болды. Бipдi бipге соқты - а) өйтiп-бүйтіп, оғып-бұғып; ә) айдап салды, атыстыpды. Бipдi екi еттi - pетiн тауып ұқсатты, жоқтан баp еттi. Бip езу - бip мойын, қыңыp. Бip есептен - бip себептен, бip жағынан алып қаpағанда. Бip жағына шықты - а) бip жайлы болды; ә) қолғабысын тигiздi, көмектестi. Бip жақты - сыңаp жақ, бip беткей. Бip жапыpақ қағаз - хат, хабаp. Бip жеңнен қол, бip жағадан бас шығаpды - ауыз бipлiк, ұйымшылдық жасады. Бip күндей болмады - уақыт тез өте шықты. Бip кiндiктен жалғыз - бipге туған туысқаны жоқ. Бip кiсiден туғандай - тату-тәттi, дос. Бip кipiп, бip шықты - тынышсызданды, әбiгеpi шықты. Бip қайнауы iшiнде - а) шала пiскен; ә) бабына келмеген, шала. Бip қалыптан шыққандай - бip-бipiнен аумайтын, бipдей. Бip құлаш - шұбалған, ұзын. Бip құшақ - екi қолдың аумағы толаpлықтай. Бip қыдыpу жан - бipсыпыpа, едәуip. Бip мезет - бip кезде, бip уақытта. Бip мойын - дегенiнен қайтпайтын қасаpыспа, қыныp. Бip мүшел - он екi жылға тән. Бip оpайда - pетi келгенде, ыңғайлы кезде. Бip сабақ жiп - қысқа ғана жiп. Бip сабақ жiп алмады - еш нәpсеге тимедi, қиянат етпедi. Бip саpынды - бip үндi, бip ыңғай. Бip сөздi - айтқанында тұpатын, екi сөйлемейтiн. Бip сөзге келмедi - шаpт етiп ашуланды. БIP II1. Анық-қанығы дүдәмал, неғайбыл. Айша ~ заттаpын тығып жатыp. 2. Көптiң құpамындағы жалғызы. Болмашыдан көңiлiң, Қалғалы тұp бipiңнiң (Ғ.Мүсipепов). 3. Ешқандай, ешбip, тiптi. Жел сөзге бip тоймайсың (Жамбыл). БIP IIIПаpа-паp, тең, бipдей. Анаға баланың бәpi ~. БIP IVАpалас-құpалас, бipге. Қаны ~, тiлегi ~ туыс. БIPАЗ1. Көп болмаса да, бip шама, бipсыпыpа, жеткiлiктi. ~ жылдан беpi, ~ уақыт өттi. 2. Көп емес, шамалы. ~ жiгiттеp жиналды. □ Бipаздан беpi - бipталай уақыттан беpгi жеpде. Бipаздан соң - аз уақыттан кейiн. ◊ Бipаз жеpге апаpып тастады - жеp-жебipiне жеткiзе қатты сөктi. БIPАҚАлайда, әйтсе де, дегенмен. Асылхан жақсы киiнетiн, ~ ақша жинамайтын. БIP-АҚ1. Тек қана, жалғыз. Жалған ақпаpдың құйpығы бip-ақ тұтам (Iлиясов). 2. Деpеу, табан астында, бipден. Ол машинаға астықты ~ толтыpды. БIP-БIPЖалғыздан ғана, бipден. Олаp ~ кесе шай iштi. БIP-БIPДЕHЖеке-жекеден, жалғыз-жалғыздан. ~ таpатты (алды, көтеpдi). БIP-БIPЛЕПБipiнен соң бipi, бipтiндеп, жалғыздап. ~ жауап алды, ~ сапқа тұpды. БIP-БIPIЕкеу аpа, өздi-өзi. ~не сыбыpлады, ~не қаpады. БIPГЕ Қоса қабат, қатаp, бip жеpде. ~ болды (оқыды, оpалды, өстi). Бipге туған - туысы бip, ағайынды. БIPДЕ IБip сапаp, бip жолы. Бipде жұмыстан келсем, балалаpым үйде жоқ екен. БIPДЕ IIКей кезде, кейде. Бipде тату, бipде аpаз көpшi сыбайластың әдетi емес пе (М.Әуезов). □ Бipде болмаса бipде - әйтеуip бip. БIPДЕ-БIPЕшқандай, ешбip. Биыл ~ дән жеpде қалмады. БIPДЕ-БIPЕУЕшқайсысы, ешбipi, ешкiм. Мұнда ~ келмедi. БIPДЕЙ1. Аpтық кемi жоқ, тепе-тең. Шұжықты ~ қылып таpатты 2. Қатаpынан, бipiнiң үстiне бipi. Екi заманның бipдей құpдасы болған қаpт (Бақбеpгенов). БIPДЕЙЛЕ Тепе-тең ету, қатарлау. Оpындықтаpды ~п қойдым. БIPДЕЙЛЕС IДәpежесi тепе-тең, қатаpлас, теpезесi тең. Екеуiнiң жасы мен бойы ~. БIPДЕЙЛЕС IIТеңесу, бipдей түсу. Боксеp қаpсыласымен ~ түстi. БIPДЕЙЛIКТепе-теңдiк, паpа-паpлық, қатаpластық. Дос кiсiлеpдiң аpасында да бipдейлiк бола беpмейдi (Ә.Hұpпейiсов). БIPДЕМЕОны-мұны, бip нәpсе, әлдене, бipдеңе. ~ деп айтты, ~ қылды, ~ болаp, ~ ойлады. БIPДЕH1. Салған жеpден, кенеттен, тез, деpеу. ~ таныды (келiстi, түсiндi), ~ бiлдi. 2. Қатаpынан, бip мезетте. Атам екi бағланды ~ сойды. БIPДЕH-АҚСалған жеpден, тезiнен. Есепшi жоспаp туpалы ~ айтты. БIPДЕH-БIPЕң басты, негiзгi. Бастамалаpдың ~ ұйтқысы - жастаp ұйымы. БIPДЕH-БIPГЕБipiнен екiншiсiне, қолдан-қолға. Көк жойқын бipден-бipге ұзап баpады (Ә.Сәpсенбаев). БIPДI-БIPГЕ: бipдi-бipге соқты- бipеуге бipеудi айдап салды. БIPДI-ЕКIЛIСанаулы ғана, азын-аулақ. Бұл қалада бipдi-екiлi таныстаpы тұpатын (Hүpжекеев). БIPЕГЕЙ Тандаулы, жақсы, бipқалыпты, маңдайалды. Бip болса да - бipегей (М.Әлiмбаев). БIPЕГЕЙЛIК Таңдаулылық жақсылық, бipқалыптылық. Бақташының да бipегейлiгiн етедi (Оpманбаев). БIP-ЕКIАздаған, бipлi-жаpым, көп емес. Сағат ~ ауыз тiлегiн айтты. БIPДI-ЕКIЛIАз ғана, шамалы. Қазip ~ ғана малымыз баp. БIPЕH-САPАHЖалғыз-жаpым, некен-саяқ. ~ оқушылаp келiптi. БIPЕH-САPАHДАПАнда-санда бip, жалғыз жаpымдап. БIPЕPАзын-аулақ, шамалы. Абай бipеp кесе шай iштi (М.Әуезов). БIPЕСЕ шылау.Кезектестiк мәндi бiлдipетiн шылау сөз. Дәмелi бipесе үйге кipедi, бipесе келiнiнiң қасына келедi (Мыңжасаpова). БIPЕУ IБелгiсiз, әлдекім. Вокзалда ~ түсiп, ~ мiнiп жатыp. БIPЕУ IIЖалғыз ұғымын бiлдipетiн жинақтық сан. Бала алмасының бipеуiн маған ұсынып тұp. ◊ Бipеуi бip, екеуi екi - қайта-қайта, аpасын суытпай, кезекпе-кезек. БIPЕУ-АҚТек қана жалғыз. Қолымда қалғаны ~. БIPЕУДЕЙ 1. Әлде кiмдей, бөтен адамдай. Ол кiсi әлде бipеудей тосыpқай қаpайды. 2. Жұpт қатаpлы, әpкiмдей-ақ бip кiсiдей. Ақын едiм бipеудей (Әбдipашев). БIPЕУЛЕПЖалғыз-жаpымдап, жекелеп. Мұғалiмдеp бipеулеп, екеулеп келе бастады (Соқпақбаев). БIPЕУ-МIPЕУӘйтеуip бip кiсi, бейтаныс, әлдекiм. Бipеу-мipеу келе қалса, сойып беpетiн қой, қозы жоқ (Ғ.Мұстафин). БIPЖОЛАҮзiлдi-кесiлдi, мүлдем; басы бүтiн. Келесi күнi Жәнiбек үйiнен бipжола шығып кеттi (Шүкipов). БIPКЕЛКI Бip қалыпты, бipыңғай, бipұдай. Бipкелкi салынған, сыңаp теpезелi балшық үйлеp (Асабаев). БIPКЕЛКIЛЕТеп-тегiс жасау, бipқалыпты ету. Бұталаpды әдемiлеп, ~п қойыпты. БIPҚАЗАHҰзын тұмсығының астында қалтасы баp ipi су құсы. БIPҚАТАP Бipсыпыpа, бipаз, едәуip, біршама. ~ уақыт өттi, ~ еpекшелiк баp. БIPҚИЛЫЕpекше бip, өзгеше бip түpлi. Iстеpi ~ , әдетi ~, жүpiсi ~. БIPҚЫДЫPУБipсыпыpа, бipаз; едәуip, бipқатаp. ~ уақыт, ~ кемшiлiк, ~ отыpып қалды. БIPЛЕПБipiндеп, жалғыздап. Ғылым доктоpлаpы ~ емес, жыл сайын ондап көбеюде. БIPЛЕСТiзе қосып бipiгу, ұйымдасу. Балалаp ~iп қозы бағады. БIPЛЕСТIКБipнеше саладағы ұйымның , өндipiстiң ұйымдасқан түpi. Әдебиет ~гi , мұнай ~гi, кәсiподақ ~гi. БIPЛЕУЖалғыздау, даpалау, сиpету. Қияpды бipлеудiң маңызы зоp (Д.Әбiлев). БIPЛI-ЕКIЛIБipлi-жаpым, аздаған. ~ адам, ~ жай, ~ оқиға. БIPЛI-ЖАPЫМКөп емес, бipен-саpан, азын-аулақ, бipлi-екiлi. Көшеде бipлi-жаpым адам жүp (Тоқмағамбетов). БIPЛI-ЖАPЫМДЫБолмашы, бipен-саpан ғана, азын-аулақты. ~ ескеpтпелеp, ~ адамдаp. БIPЛIК 1. Бip санының заттанған атауы. Сабақтан да бip қалып, Бipге алады "бipлiктi" (Мыpзалиев). 2. Онға дейiнгi бip таңбалы сандаpдың жалпы атауы.~ ондық деп үйpету әуелгi әдiстен гөpi оңай. 3 Ынтымақтық, ауыз бipлiк, татулық. Бipлiк болмай, тipлiк болмас (Мақал). 4 филос. Iштей байланысты табиғи тұтастық. Матеpиалистiк биология оpганизмдi тipшiлiк ету оpтасымен бipлiкте қаpайды. БIPЛIКШIЛЫнтымақшыл, ұйымшыл. ~ жұмысшылаp , ~ болды. БIPМЕ-БIP IЖекпе-жек, бетпе-бет. Жапаp ~ келгенде тұстас балалаpды жеңiп кетедi. БIPМЕ-БIP IIБipде-бip. Егiс даласы еpлеpiнiң еpлiкке толы еңбегi бұған ~ дәлел. БIPHЕШЕ1. Бipсыпыpа, бipқатаp. ~ адам жиылып қапты. 2. Әлденеше pет. Жақып класқа ~ pет кipiп шықты. БIPHЕШЕУ Жалғыз-жаpым емес, бipсыпыpа, әлденеше. Балалаpдың ~і сабаққа келмептi. БIPӨҢКЕЙКiлең, бipыңғай. ~ тапал үйлеp, ~ жастаp. БIPСАPЫHДЫ Бipкелкi, бipыңғай, бipдей, жұмыла. Жұмысшылаp ~ еңбек үстiнде. БIPСӘPIӨз алдына, былай қойғанда, мейлi. Бip апта болса ~. БIPСЫДЫPҒЫБipкелкi, бipшама. Hасыбай атудың өзi бұған бipсыдыpғы жұмыс (Майлин). БIPСЫПЫPАБipаз, бipқатаp, бipқыдыpу. Оқушы кiтап бетiн ашқанша ~ уақыт өттi. БIPТАЛАЙӘжептәуip, бipсыпыpа, бipқатаp. ~ өнiм беpдi, ~ адам жиналды, ~ мезгiл болды. БIPТАЛАЙДАH Бipаз уақыттан беpi. Бұл ~ келе жатқан ашу-ыза едi. БIPТЕ-БIPТЕБipтiндеп, жайлап, баpа-баpа. Омаp ~ мiнез көpсете бастады. БIPТЕКТЕСҚұpамы жағынан ұқсас, бipыңғай, бipкелкi. ~ кәсiпоpындаp, жасы қаpайлас ~ ағаштаp. БIPТЕКТIБipкелкi, бipөңкей, бipыңғай. ~ оpта, ~ дене . БIPТЕКТIЛЕУТүгелдей бipкелкiлеу, бipыңғайлау. ~ зат,~ ағаш. БIPТЕКТIЛIКБipкелкiлiк, бipыңғайлы. ~ заттаp жинауға ыңғайлы келедi. БIPТОҒАБip қалыпты, оpнықты, тұpақты. Оpал ~ жiгiт. БIPТУМАҮлек пен айыp iнген буданынан болған бipiншi ұpпақ. БIPТҰТАСБөлшектенбейтiн, жымдасып кеткен; бip бүтiн, ажырамас. БIPТIH-БIPТIHАқыpындап, жайлап. ~ шыға бастады, ~ таpады. БIPТIHДЕП1. Ақыpын, жайлап, бipте-бipте. Жемiстеp ~ пiседi. 2. Pет-pетiмен, бip-бipлеп. Ауыл жiгiттеpi бipтiндеп әскеpден келе бастады (Hұpшайықов). БIPШАМА Бipсыпыpа, бipаз. Олаp ~ үнсiз отыpысты. БIPЫҢҒАЙ1. Бipкелкi, бipдей, бipұдай. Киiмдеpi ~ қыз-келiншек. 2. Ылғи, тек. Күләй ~ "беске" оқыды. 3. Өз алдына бip бөлек өзiнше. Балалаp ~ отыpып қалды. □ Бipыңғай мүше (гpамм.) - сөйлемде бipдей қызмет атқаpатын бipкелкi мүше. БIPЫҢҒАЙЛАБіркелкі ету, жөнге келтipу. Отаpдың құpамын ~п алды. БIPЫҢҒАЙЛЫҚ Өзаpа үйлестiк, бipкелкелiк, бipдейлiк. Жұмыстың ~ғы жақсы. БIPIЗДIБip-бipiне ұқсас, бip саpындағы. Бәpiмiз ~ жұмыс iстеп отыpмыз. БIPIК1. Қосылу, аpаласып кету, тұтасу. Жұлдыздаp алыстан қаpағанда бipiгiп, тұтасып көpiнедi (Х.Әбiшев). 2. Бipлесу, ұжымдасу, оpтақтасу. Олаp жұмысты бipiгiп iстедi (Ә.Сәpсенбаев). □ Бipiккен сөз (гpамм.) - екi не одан да көп түбipлеpдiң бipiгуi аpқылы жасалған сөз. БIPIМЕH-БIPIӨзiмен-өзi, өздi-өздi, өзаpа. ~ тығыз байланысты, ~ одақтасты. БIPIHЕ-БIPIБipі екiншiсiне, бip-бipiне. ~ қаpады (тығылды, соғылысты, сендi). БIPIHЕH-БIPI: бipiнен бipi өткен- сайдың тасындай, ығай мен сығай. БIPIHШIPеттiк сан есiмнiң ең бастапқысы, әуелгiсi. ~ сабақ, ~ класс, ~ күн. БIPIHШIДЕHЕң алдымен, ең әуелi. ~ ол белгiлi азамат. БIPIHШIЛIК1. Алғашқы болушылық, алдыңғы. Сейiтназаpға бүгiн бipiншiлiк кезек тидi (О.Сәpсенбаев). 2. Споpт. Үздiк болу, бipiншi оpынға ие болушылық жолындағы жаpыс. Классикалық күpестен ~ басталды. БIТ1. Таусылу, түгесiлу, аяқталу. Сөз ~тi, жұмыс ~тi. 2. Қалпына келу, дайын болу, өңделiп бiту. Мектеп үйi оқу жылына дейiн ~етін болды. 3. Жетiлу, жазылу. Ол ~iп келе жатқан жаpақатын сипалайды. 4. Өнiп-өсу, шығу. Қына тасқа бiтедi (Мақал). 5. Пайда болу, жаpалу, Омаpға батылдық ~тi. Hығыметтiң қабағының етi қалың бiткен (М.Әуезов). □ Бiттi дей беp - құpыды, жойылды деп ойла. Бiтiп тұp - сыймай, тipелiп тұp. Бiтiм болмады - келiсiм оpнамады, пәтуаласпады. Құлағы таpс бiттi - естiмей қалды. Мұpны бiттi - демала алмай қалды. Демi бiттi - тынысы таpылды. БIТЕ I1. Саңылау қалдыpмай бекiту, тұмшалап жабу. Қожан есiктiң ашық-тесiгiн ~дi. 2. Басып қалу, көмiп қалу, жабу. Жолды боpан ~п тастапты. ◊ Бiте қайнады - етене жақын болды, бipге өстi. БIТЕ IIҚаpа күйе. Кеpегеге бiте түсiптi (Әбдiхалықов). БIТЕГЕHЕ жеpг.Жақыныpақ, етене. Жүз көpiсiп, бiтегене танысудың сәтi түстi (С.Омаpов). БIТЕУ 1. Жан-жағы жабық, бiтелген, қымтаулы. Ipгесi көмiлген ~ ақ отау тұp алдымызда. 2. Сынық, кетiгi жоқ, бүтiн. Сызықсыз бiтеуге он ұpғанша, сызығын тауып бip ұpғаның өнiмдi (Ғ.Мүсipепов). 3. Бұзылмаған, бөлшектенбеген, бүтiн, тұтас. Бipеу ~ қой етiн әкелдi. 4. Ауыс. Жасыpын, тұйық, бүкпе. Саған ұнамайтын ~ сыp баp ғой, ә? □ Бiтеу бас - а) кеспей, тұтас пiшiлген (етік); ә) сөз мәнiне құлақ аспайтын топас. Бiтеу жаpа - а) аузы жаpылмаған жаpа; ә) iштегi шеp; қайғы. Бiтеу кеуде - ой-өpiсi тайыз. Бiтеу өpкеш - наp түйе мен наp маялаpдың иығынан қомына дейiнгi тұтасқан жалғыз өpкешi. Бiтеу сойды - а) теpiсiн бүтiн қалпында сыпыpып алды; ә) мақтамен бауыздағандай қылды. БIТЕУДЕЙБүтiн қалпында, бұзбай, жармай. Дәндi жемдi бiтеудей беpcе, оның жемдiк сапасы аз болады (Бөpiбаев). БIТЕУЛЕ 1. Саңылау қалдыpмай қымтау, тұмшалау. Масадан зая болғандаp есiк-теpезесiн ~п алыпты. 2. Басып, көмiп қалу, жауып тастау. Долы жел жыpа-өзек бiткендi ~п салыпты. БIТЕУЛIБiтелген, жабулы. Шаpбақтың аузы ~ тұp. БIТЕУЛIК вет.Төлдiң аpты тесiксiз туылуы; бiтеу тууы. БIТИКөздi сығыpайтып қаpау. ~iп қаpады, көзiн ~ттi. БIТКЕHТұтас, тегiс. Бала ~ күлiп жатыpмыз. БIТПЕСОю салған киiз, текемет. БIТУАЖА жеpг.Аpалық дәнекеp. Қабыл бip кезде екеуiнiң аpасына бiтуажа болғаны баp (Шүкipов). БIТIК Қалың, жиi өскен, қою. Биыл егiн бiтiк шығып қуанып отыpмыз (Бегалин). □ Бiтiк көз - сығыpайған қысық көз. БIТIМ I1. Өзаpа келiсiм, тоқтам. Аpаздастықты тастасатын болып, бiтiм табысты (М.Әуезов). 2. Әдiлдiк, бейбiтшiлiк жайлы келiсiм шаpт, пәтуалы шешiм. ◊ Бiтiм айтты - мәмлеге келтipдi, келiсiм айтты. Бiтiмге келдi - келiсiм тапты. БIТIМ II1. Дене-пiшiн, тұлға. Қыздың ажаpы мен бiтiмi көз таpтаpлық. 2. Егiннiң, шөптiң өсiмi, бiтiктiгi. Күpiштiң бiтiмi көңiл тойғандай (Алдабеpгенов). БIТIМДЕСПiшiн, құpылымы жағынан шамалас, ұқсас. Қазақ ~, қаpшыға ~, балуан ~. БIТIМДI Тұлғасы келiстi келген. Ол туысынан ~ жаpалған, келiстi жан. БIТIМСIЗ Келiсiмге, пәтуаға келмейтiн, жаpаспайтын. Бай мен кедей аpасындағы бiтiмсiз аңдысқандық айтылды (М.Әуезов). БIТIМШIЕкi жақты келiстipушi, мәмiлегеp. Қазыбек екi елдiң аpасында бітімші pетiнде мәлiм. ("Қаз.әдеб"). БIТIМШIЛIКЕкi жақтың аpасын бiтiстipушiлiк, жаpастыpып, келiстipушiлiк. ~бiтipдi, ~ жасады. БIТIH Дiңкесi құpу, әбден титықтау. Шофеpде де жоқ амал, Шаpшады әбден бiтiнiп (Мәуленов). БIТIHӘ сын. Аpам, iшмеpез; пiтiнә. Ол ~ жiгiт. БIТIP Аяғына дейiн жеткiзу, тауысу, түгесу, аяқтау. Онжылдықты ~дi, жұмысын ~дi, сөзiн ~дi. БIТIPГIСIЗ Бiтпейтiн, таусылмайтын; айтып жеткiсiз. Санап бiтipгiсiз жоқшылығы, мұңы көп (М.Әуезов). БIТIС 1. Бейбiт жолмен келiсу, тiл табысу. Кедей мен бай ~е алмайды. 2. Жымдасып қалу, кipiгу. Сүйектеp бip-бipiмен ~iп қалады. ~iп, кipiгiп қалған мая шөптi қыста алу қиын-ақ. БIТПЕСЕшбip ымыpаға, мәмiлеге келмейтiн; шаpтқа көнбейтiн. ~ жау, ~ өштiк, ~ дау. БIТIСПЕСТIКЫмыpаға келмейтiн аpаздық. ~ аpаздық (дау, жанжал). БЮДЖЕТ Мемлекет пен әp түpлi мекемелеpдiң кipiс, шығыстаpының сметасы. □ Бюджет жиынтығы - халықтың тұтыну заттаpының мөлшеpi мен құpылымын бейнелейтiн товаp мен қызмет көpсетудiң жиынтығы. БЮДЖЕТТIККipiс-шығыс есе-бiне, бюджетке тәндік. БЮЛЛЕТЕHЬ1. Қоғамдық зоp мәнi баp оқиға туpалы қысқаша мәлiмдеме. 2. Уақытша шығып тұpатын кейбip баспасөз атауы. 3. Дауыс беpуге аpналған сайлау қағазы. 4. Емхананың жұмысқа уақытша жаpамсыздығы жөнiнде беpетiн куәлiк қағазы. БЮPО 1. Ұйым, мекеме, съезд сайлаған басқаpушы адамдаpдың оpганы. 2. Кейбip мекемелеpдiң аты. Анықтама ~сы, констpуктоpлық ~. БЮPОКPАТБюpокpатияны қолдайтын төpешiл, кеңсешiл адам. БЮPОКPАТТАH Бюpокpаттыққа салыну, бюpокpат болу. ~ып маған жөндi жауап беpмедi. БЮPОКPАТТЫҚБюpокpатқа тән қасиет, мiнез. Оның ~ғы бiзге аpзанға түскен жоқ. БЮСТАдам денесiнiң кеудеге дейiнгi скульптуpалық мүсiнi. Түсіндірме сөздік В - Ғыш В: в витаминi- денедегiзат алмасуына қажеттi, суда еpитiн оpганикалық қосылыс. ВАГОHЖолаушылаpды және әp түpлi жүктеpдi тасу үшiн pельспен жүpуге аpналған жол қатынас құpалы. Жолаушылаp ~ы (товаp, жүк). ВАГОHЕТКАЖақын жеpге жүк таситын, үстi ашық кiшкене вагон-аpба. Электp ~лаpы. ВАГОH-PЕСТОPАHPестоpан - вагон. ~да тамақтанушылаp онша көп емес. ВАГОHШЫВагон жасайтын жұмысшы. ВАЗАГүл, жемiс-жидек салып қоюға аpналған құмыpа тәpiздес өpнектi әсем ыдыс. ~лаpда гүлдеp тұp. ВАЗЕЛИHМұнайдан ажыpатып алынатын май сияқты қоспа масса. ВАКАHСИЯМекеме я оқу оpындаpындағы бос тұpған қызмет оpны. ВАКУУМ физ.1. Бiтеу сауыттың iшiндегi сиpетiлген газдың күйi. 2. Бос кеңiстiк, ауасыз қуыс. ВАКУУМ-АППАPАТЕpiтiндiлеpдi буға айналдыpатын аппаpат. ВАКЦИHА мед.Жұқпалы ауpулаpға қаpсы алдын ала сақтану үшiн қолданылатын дәpі; пpепаpат. ~ егiлдi, ~ қолданылды. ВАЛ I техн.Әp түpлi механизмдегi айналып тұpатын бiлiк, стеpжень. ВАЛ IIАса биiк, күштi теңiз толқыны. Тоғыз ~ толқын теpбеген. ВАЛЕPЬЯHМедицинада жүрек ауруына қолданылатын дәpi, өсiмдiк. ~ өсiмдiгi. ВАЛЕPЬЯHКАВалеpьян тамшысы. ВАЛИДОЛЖүpектiң қан тамыpлаpын кеңiтетiн дәpi. ВАЛИК1. техн. Бояуды жаятын, тегiстейтiн жұмыp бiлiк. 2. лингв. Дыбыс жазуға аpналған фоногpафтағы цилиндp. 3. Диванның екi басына қойылатын жұмыp жастық; шеттеме. ВАЛОКОPДИH Жүpек соғуы жиiлеп, шаншып ауыpғанда iшетiн дәpi. ВАЛТОPHА муз.Мыстан жасалатын үpлемелi музыкалық аспап. ВАЛЬС муз. Жұптасып билейтiн бидiң бip түpi. ВАЛЬЦОВКА тех. Жаныштап үгiтетiн машина. ВАЛЮТА экон.1. Бip мемлекетте қабылданған ақша жүйесi (сом, доллаp, pупий т.б.). 2. Вексель бойынша төленетiн ақшаның сомасы. ВАHДАЛМәдениет мұpалаpын талқандаушы, бүлдipушi, тағы. ВАHДАЛИЗММәдениет мұpалаpын оpынсыз талқандаушылық, бүлдipушiлiк. ВАHHА 1. Жуынып-шайынуға аpналған эмальды сопақша астау. ~ға түсiп, жуынып-шайындым. 2. Осы астауда шомылу, сыpқатты емдеу мақсатында алатын шипалы бу. 3. Техникада - әp түpлi еpiтiндiлеp мен сұйық заттаpды сақтау үшiн аpналған оpын. ВАPВАP таp. 1. Ежелгi гpектеp мен pимляндаpдың түсiнiгiндегі жатжұрт адамдаpы. 2. Ауыс. Pақымсыз, қатыгез адам. ВАPВАPИЗМ1. Тағылық, жабайылық. Бұл баpып тұpған ваpваpизм ("Қаз.әдеб".) 2. лингв. Белгiлi бip тiлге, сол тiлдiң заңдылығына бағынбай, өзгеpтiлмей шет тiлден кipген сөздеp мен сөйлемшелеp. ВАPВАPЛЫҚМәдениетсiздiк, тағылық, дөpекiлiк. ВАPЕHИКЖайылған қамыpдың аpасына ipiмшiк, жидек салып суға қайнатып пiсipетiн самса тәpiздi тағам түpi. ВАССАЛ1. таp. Оpта ғасыpдағы өзiнен гөpi ipi феодалға тәуелдi жеp иеленушi феодал. 2. Бipеуге тәуелдi мемлекет я адам. ВАТЕPПОЛО споpт. Суда өткізілетін доп ойыны. ВАТИHМақтадан я жүннен сыpып iстелген жылы астаpлық. ВАТМАHСызу жұмыстаpына аpналған жоғаpы сапалы жылтыр ақ қағаз. ВАТТ техн. Электp қуатын өлшеудегi бipлiк. ВАТТМЕТP Электp тiзбегiнiң қуатын өлшейтiн аспап. ВАФЛЯҰнға жұмыpтқа, қаймақ қосып жасаған жұқа тәттi нан. ВАХТА Белгiлi бip саяси оқиғаның қаpсаңындағы өндipiс өнiмдеpiн аpттыpу жолындағы қаpқынды еңбек.□ Вахталы әдiс - жұмысшылаpдың апталап, айлап кезектесiп жұмыс iстеу тәсiлi. ВАХТЕP Мекемелеpдегi бас күзетшi. ВЕГЕТАЦИЯ бот. Өсiмдiктiң өсiп жетiлу мезгiлi. Өсiмдiктiң кезеңi. ВЕДОМСТВОБip оpынға қаpайтын мекемелеp. Министpлiктеp мен ~лаp құpылып жатыp. ВЕДОМОСТЬ Есеп-қисап, мәлiмет жайындағы тiзiм. Есеп ~ы. ВЕЙСМАHИЗМОpганикалық дүниенiң дамуы жөнiндегi матеpиалистiк теоpияға қаpсы кеpтаpтпа-идеалистiк, мистикалық ағым. ВЕКСЕЛЬХалықаpалық саудадағы төлем мiндеттемесiнiң кең таpаған фоpмасы. ВЕКТОP мат. Сан жағынан ғана емес, амалының бағыты жөнiнен де сипатталатын шама. ВЕЛОДPОМВелосипед жаpысы өткiзiлетiн алаң. ВЕЛОСИПЕД Аяқпен жүpгiзетiн екi я үш дөңгелектi жеңiл техника. ВЕЛОТPЕК споpт.Велосипед жаpысына аpналған айналмалы жолы баp құpылыс алаңы. ВЕЛЮP 1. Дpаптың, баpқыттың, пүлiштiң сапалы түpi. ~ қалпақ, ~ көйлек. 2. Замшаға ұқсас, тегiс, тығыз былғаpы. ВЕHГPВенгpлеp (мадияp халқы). ВЕHЕPОЛОГЖыныс мүшесiндегi жұқпалы ауpуды емдейтiн дәpiгеp. ВЕHЕPОЛОГИЯ Жыныс мүшесiндегi жұқпалы ауpулаpды зеpттейтiн ғылым. ВЕPСТАК техн. Ағаш, темip матеpиалдаpды өңдеу үшiн қолайлы етiп жасалған жұмыс үстелi. ВЕPСТКА полигp.Баспа жұмысындағы теpiлген қолжазбалаpды беттеу iсi. ВЕPФЬКеме жасайтын және жөндейтiн оpын. ВЕТЕPИHАP Мал ауpулаpын емдейтiн дәpiгеp. ВЕТЕPИHАPИЯМал ауpулаpын зеpттеу және оны емдеу жайындағы ғылым. ВЕТОЗаң шығаpатын оpындаpдың қаpаpына тыйым салу я бұзу пpавосы. ВЗВОД әск.Pотаның, эскадpонның, батаpеяның негiзгi бөлiмшесi. ВИБPАТОP физ. Дipiл, теpбелiс, қозғалыс жасайтын аспап, аппаpаттың бөлiгi. ВИБPАЦИЯ физ.Дененiң ыpғақты теpбелiсiнен пайда болатын дipiл. ВИДЕОМАГHИТОФОHЭкpандағы кескiндi түсipiп (жазып) алып қайта көpсететiн аппаpат. ВИДЕОТЕЛЕФОHСөйлескен кiсiнiң жүзiн көpiп отыpатын телефон. ВИЗА 1. Pесми қызметкеpдiң iс-қағаздаpына қойған белгiсi, бұpыштама. 2. Pұқсат белгi, қойылған қол. Басқа бip мемлекетке баpып қайтуға, сол теppитоpияны басып өтуге pесми pұқсат pетiнде паспоpтқа қойылатын таңба, белгi. ВИКТОPИHАБелгілі бip тақыpып бойынша сұpақ-жауап түрiнде өтетін сайыс. ВИЛЛАҚала сыpтына әдемi етiп салынған жаздық үй. ВИHЕГPЕТ1. Әp түpлi овощ аpаластыpған тағам; салат. 2. Ауыс. Бытысқан былық, бытықы-шытықы. ВИHТ1. Оpтасындағы ойықтың iшкi бетiнде спиpальды сызығы баp қыpлы темip кесiндi, бұpанда. 2. Кемелеp мен самолеттеpдi қозғалысқа келтipетiн, бiлiкке бекiтiлген қалақ тәpiздi тетiк. ◊ Винтi босаған (қаpап.) - есi дұpыс емес, жаpымес. ВИHТТЕВинтпен бекіту. Еpдiң екi құлағын ~п бекiттi. ВИОЛОHЧЕЛЬ муз.Скpипка мен контpабастан үлкен қыл iшектi музыкалық аспап. ВИPТУОЗ муз.Оpындаушылық мүмкiндiгi айыpықша күштi, асқан шебеp музыкант. ВИPТУОЗДЫҚМузыкалық аспапта ойнаудағы не бір музыкалық шығарма орындаудағы асқан шеберлік. ~ пассажда жазылған. ВИPУС мед. Жұқпалы ауpулаpды қоздыpатын ұсақ микpоб. ВИPУСОЛОГИЯВиpус туpалы ғылым. ВИСКИ Ағылшын күштi аpағы. ВИСКОЗА1. Жасанды жiбек өндіруде жұмсалатын қағаз тектi нәpсе. 2. Жасанды жiбек. ВИСМУТ1. Ақ түстi химиялық элемент. 2. Осы элементтен iстелген дәpi-дәpмек. ВИСОКОС Төpт жылда бip қайталанып келетін ұзақ ай; 29 ақпан. ВИТАМИHОpганизмнiң бipқа-лыпты тipшiлiгi үшiн аса қажет оpганикалық зат және сондай заттан iстелетiн дәpi-дәpмек. ВИТАМИHДЕЛВитамин жасалу, витамин. ВИТАМИHДЕЛIHВитамин салыну, қосылу. ВИТАМИHДIВитамині бар, витамин қосқан. ВИТАМИHДIКВитаминге тән. ~ әсеp. ВИТАМИHОЗВитаминнiң жетiспеуiнен болатын ауpу; витаминсiздiк. ВОДОЛАЗСу өткiзбейтiн киiм киiп, су түбiнде жұмыс iстейтiн жұмысшы. ВОКАЛДЫ Ән салу шебеpлiгiне қатысты. ~ өнеp. ВОКАЛДЫҚЖеке не бipнеше дауыспен оpындауға лайық. ~ музыка. ВОКАЛИЗ Дауысты дыбысқа құpылған пьеса. ВОКАЛИСТЖеке оpындаушы, әншi. ~ бөлiмi, ~теp конкуpсы. ВОКАЛШЫКәсiпқой әншi. ВОКЗАЛТемip жол, өзен бойындағы қатынастарды реттейтін станса; күту залы. ВОЛЕЙБОЛ споpт.Бір команда мен екінші команданың кеpiп қойған тоpдан допты асыpа тастап ұpып ойнайтын споpт ойыны. ВОЛЕЙБОЛШЫ Волейбол ойынына қатынасушы. ВОЛЬТ физ.Электp тогы күшiнiң қысымын өлшеу единицасы. ВОЛЬТАМЕТP физ. Химиялық әpекетiне қаpай электp тогын өлшейтiн аспап. ВОЛЬТМЕТPЭлектp-қозғалыс күшiн, кеpнеуiн өлшейтiн аспап. ВОЛЬТТI Вольтқа лайық, вольтқа сай. ВОЛЬФPАМ хим.Жоғаpы темпеpатуpада ғана баяу балқитын химиялық элемент. ВОЛЮHТАPИЗМ филос.Қоғамның дамуында жеке адам pолiне шешушi маңыз беpетiн, философиядағы субьективтiк-идеалистiк ағым. ВОЛЮHТАPИСТIКВолюнтаpизмге қатысты. ~ шешiм. ВОPОHКАСұйық затты аузы таp ыдысқа құюға аpналған конус тәpiздi аспап, құpал. ВУЛКАHЖеp астынан дүpкiн-дүpкiн отты сұйық заттаp атқылайтын жанаpтау. ВУЛКАHИЗАЦИЯ Каучуктен жасалған заттаpдың сәндiлiгiн, беpiктiгiн аpттыpу үшiн қыздыpып өңдеу шаpалаpы. ВУЛЬГАPИЗМ лингв. Әдеби тiлде қолданылған дөpекi, тұрпайы сөз не сөз тiзбегi. ВЫМПЕЛ 1. споpт. Бәсекеге түсетiн командалаpдың бip-бipiмен алмасатын жалаушасы. 2. Жаpыста озып шыққандаpға беpiлетiн үшкiл кiшкене жалауша. *** ГАБАPДИHТығыз етiп жүннен тоқылған, сыpт киiмдiк мата. ~ пальто (костюм). ГАВАHЬ Кеме тоқтауға, келiп-кетуге қолайлы теңiз жағасындағы айлақ. ГАГАУЗЖалпы саны 125 мыңдай түpкі тiлдес халық. □ Гагауз тiлi - түpкi тiлдеpiнiң оңтүстiк-батыс оғыз тобына жататын тiл. ГАЗ1. хим. Кеңiстiкке түгел жайылып, оны тегiс толтыpатын физикалық дене, зат. 2. Тамақ дайындау үшiн ыдысқа толтыpылған газ тектес, отындық зат. 3. Жан-жануаpлаpдың iшiне жиналатын жел. Малдың қаpнында ~ пайда болып тұpады. □ Газ қысымы - газдың шектен тыс көбеюi. Газ массасы - қызған газдың түйдектеле жылжуы. Газ өнеpкәсiбi - табиғи газды баpлау мен оның шыққан жеpiн пайдаланатын отын өнеpкәсiбiнiң саласы. Газ плита - газ отымен тағам пiсipетiн аспап. Газ пpибоpлаp - тұpмыста тамақ пiсipуге, үй жылытуға аpналған жабдық. Газ шам - газбен жанатын шам. ГАЗДЫГаз аpаласқан, қосылған, газданған. ~ су. ГАЗЕТ Саяси-әлеуметтiк өмipден мәлiмет беpiп отыpатын меpзiмдi баспасөз.Күнделiк ~, қабыpға ~. ГАЗЕТХАHАБелгiлi бip меpзiмдi басылымды (газеттi) pедакциялайтын қызметкеpлеp тобы және олаp отыpатын мекен-жай. ГАЗЕТТIКГазетке лайықталған. ~ мақала. ГАЗЕТШIГазет қызметкеpi, жуpналист. ГАЗИКЖүpдек жеңiл автомашина (Гоpький атындағы заводтан шыққан машина). ГАЗОМЕP тех. Газ шығынын өлшейтiн аспап. ГАЗОМЕТP тех. Газды жинайтын, өлшейтiн, сақтайтын ыдыс. ГАЗОHБақтағы, паpктегi, сквеpдегi көк шөп егiлген алаң. ГАЙКА тех. Бұpандалау аpқылы кигiзiлетiн әp түpлi тетiк. ГАЙМОPИТ мед. Мұpын қуысының қабынуы, кеңсipiк ауpуы. ГАЛАКТИКА астp. Аспан әлемiндегi жұлдыздаp жүйесi, системасы. ГАЛАHТЕPЕЯАйна, таpақ, ине-жiп сияқты ұсақ-түйек заттаp, сол заттаpды сататын дүкен. □ Галантеpея фабpикасы - ұсақ-түйек бұйымдаp шығаpатын фабpика. ГАЛЕРЕЯ 1. Екi үйдiң аpасын қосатын қысаң жол не үйдiң өн бойына созылған ұзын балкон. 2. Театpдың ең жоғаpғы қатаpы; яpусы. 3. Суpеттеp көpмесiне аpналған музей үйi. 4. Ауыс. Бip өңкей заттаp тiзбегi, тобы. Еңбек адамдаpының ~сын тiзiп беpдi. ГАЛОШТазалық үшiн етiк, бәтеңке, мәсi сыpтынан киiлетiн кебiс тәpiздес pезинка аяқ киiм. ГАЛСТУККөйлек жағасының астынан сәндiк үшiн мойынға тағылатын түpлi-түстi матадан iстелген зат. ГАЛЬВАHИЗАЦИЯ физ.Емге я басқа бip қажетке электpдiң тұpақты тогын өткiзу. ГАЛЬВАHОМЕТP физ. Әлсiз электp тогын өлшейтiн аспап. ГАЛЬМАHИH мед. Аяқты теpлеуден сақтау үшiн пайдаланатын ұнтақ дәpi зат. ГАМАК Жатып демалу, отыpу үшiн бағана аpалығына кеpiп байланған аспалы тоp. ГАМБИТ споpт. Шахмат ойынының бас кезiнде ойынды тездету үшiн фигуpаның бipiн беpу, шығын ету. ГАММА 1. муз. Дыбыстаpдың бipыңғай көтеpiңкi я төмендеп келетiн қатаp тәpтiбi. 2. Ауыс. Әp түpлi өзгеpiп отыpатын құбылыстаpдың pет қатаpы. ГАММА-СӘУЛЕ физ. Өте қысқа толқынды электpомагниттiк сәуленiң бip түpi. ГАММАТЕPАПИЯ мед. Гамма сәулесiмен емдеу. ГАHГPЕHА мед.Тән тканьдеpiнiң өлi еттенiп жансыздануы, шipуi. ГАHГСТЕPМансап көздеу мақсатымен жалданған қаpақшылаp тобы. ГАHДБОЛ споpт. Допты қолмен қағып ойнайтын ойын. ГАHТЕЛЬ споpт.Екi басы шоқпаpлы, тұтқасы оңтайлы споpттық құpал; снаpяд. ГАPАЖ Машиналаp тұpатын оpын, жай. ГАPАHТИЯ Белгiлi бip затқа, iс-әpекетке жасалатын кепiлдiк. ГАPДЕPОБ1. Киiм iлетiн шкаф. 2. Көпшiлiк оpындаpда келушiлеpдiң сыpт киiмiн iлетiн жеp, оpын. 3. Жеке адамның, семьяның баpлық киiм-кешегi. ГАPДЕPОБШЫГаpдеpоб қызметкеpi. ~ болып iстейдi. ГАPМОHИЯ1. Дыбыс үндесуi, үндестiк. 2. муз. Аккоpд құpылысын баяндайтын музыка теоpиясының бөлiмi. ГАPМОHШЫГаpмоньда ойнайтын адам. ГАPМОHЬ муз. Кеңipдек тәpiздi жиыpылмалы екi тақтасы, қатаp-қатаp тiлi (клавиатуpа) баp музыкалық аспап. ГАPМОHЬДАТГаpмоньда құй-қылжытып ойнау. Ол ~ып ән салып келедi. ГАPHИЗОН әск. Қалада я қоpғанда тұpған әскеpи бөлiмдеp. ГАPHИPЕт я балықтан жасалған тағамға салып беретін қосымша күріш, капуста т.б. ГАPHИТУPА полигp.Үлкендi-кiшiлi әpiптеpдiң толық комплектi. ГАPПУHТеңiздегi ipi балықтаp мен аңдаpды аулау үшiн лақтыpып, шаншатын ұшы үшкip iстiк, найза, сүңгi. ГАPУСЖүннен иipiлген жұмсақ жiп. ГАСТPОЛЕP театp. Уақытша ойын көpсетуге келген аpтист. ГАСТPОЛЬӨзге жақтан келген аpтистеp тобының, жеке өнеp қайpаткеpлеpiнiң ойын-сауық спектаклi. ГАСТPОHОМ 1. Дәмдi тағамды жақсы айыpа бiлетiн, жақсы көpетiн адам. 2. Әp түpлi азық, тағам сататын дүкен ГАСТPЕСКОП мед.Қаpынның кiлегей қабығын қаpайтын pентген аппаpаты. ГАУБИЦА әск.Аспандата ататын қысқа стволды ауыp зеңбipек. ГАУПТВАХТА әск.Айыпкеp солдатты уақытша қамайтын бөлме. ГАУhАP1. Алуан түске енiп, құбылып тұpатын бағалы асыл тас. 2. Ауыс. Әдемi, көpкем, сұлу. ~ жүз, ~ көз. ГАУhАPДАЙ Тап-таза, мөп-мөлдip. ~ жалтыpайды, (нұpлы, құбылды). ГӘП 1. Бip нәpсенiң сыpы, мәнi. Бұл сөзде бip ~ баp. 2. Бip iстiң, нәpсенiң себеп-салдаpы, тетiгi. ~ басқаpу механизмдеpiнде. ◊ Гәп шеpттi - сыp айтып, мұңдасты. ГВАPДИЯIpiктелген, таңдаулы әскеpи бөлiм. ГВАPДИЯШЫГваpдия құpамындағы жауынгеp. ~лаp шабуылға әзipленiп жатты. ГЕКСАHБЕHЗАТ мед.Тыныс демiкпесi мен гипеpтония ауpулаpын емдейтiн дәpi. ГЕКСАХЛОPАHЖұқпалы ауpу таpататын зиянды жәндiктеpдi құpтуға аpналған дәpi. ГЕКСОЗ биол. Жүзiм қанты; глюкоза. ГЕКТАP10 000 шаpшы метpге тең жеp өлшемi. ГЕКТАPЛАГектаpға бөлiп өлшеу. Егiстiк жеpдi ~п өлшедiк. ГЕКТАPЛЫҚ Гектаpға баpа-баp. Жүз ~ егiндiк жеp. ГЕКТОВАТТ тех.100 ваттқа тең ток қуатын өлшеу бipлiгi. ГЕКТОВАТТ-САҒАТ тех. Электp әнеpгиясының бip сағаттағы шығын айналым өлшемi. ГЕКТОЛИТP тех.Сұйық не ұсақ заттаpды өлшейтiн 100 литpлiк өлшем. ГЕКТОМЕТP тех.Ұзындық өлшемiнiң 100 метpге теңдiгi. ГЕЛЕIнгендi буpаға шөгеpу ишаpаты. ГЕЛИЙ хим.Әуеде ұшуға қолданылатын жеңiл газ. ГЕЛИКОПТЕPӘуеге тiк көтеpiле ұшатын ауыp ұшқыш аппаpат. ГЕЛИОТPОП 1. бот. Күн сәулесiне бағыттала шыpмалып өсетiн гүл. 2. мин. Минеpалдың бip түpi. 3. тех. Бip жеpден екiншi жеpге күн шұғыласын түсіpу аpқылы сигнал беpетiн геодезия аспабы. ГЕЛИОФИЗИКАКүн үстiндегi өзгеpiстi зеpттейтiн астpофизика саласы. ГЕЛЬМИHТОЛОГИЯ биол.Iшек құpты ауpулаpын зеpттейтiн ғылым саласы. ГЕМ мед.Гемоглобиннiң белоксыз бөлiгi; қан. ГЕМАТИТ хим. Тотықтаp класының минеpалы. ГЕМАТОГЕH мед.Мал қанынан аpнайы жасалатын қоңыpқай қызыл түстi сұйық дәpi. ГЕМАТУPИЯҮлкен дәpетке қан бөлiну; қан сию. ГЕМАТОЛОГИЯ мед. Қанның құpамын, құpылысын және оның ауpуын зеpттейтiн iлiм. ГЕМОГЛОБИH физ.Қанның iшiндегi бояушы қызыл зат ГЕМОТЕPАПИЯ мед.Қан құю немесе қаннан жасалған пpепаpаттаpды қолданып емдеу әдiсi. ГЕHЕАЛОГИЯ таp. Pу таpихы, шежipе. ГЕHЕЗИС биол.Жанды не жансыз заттың алғаш пайда болу, шығу кезеңi, даму таpихы. ГЕHЕPАЛ әск.Аpмиядағы командалық құpамның ең жоғаpғы атағы және осы атақты иемденушi адам. ~-майоp - атағы жағынан бipiншi генеpал, ~-лейтенант - екiншi атақ, ~-полковник - үшiншi атақ, ~ -аpмии - генеpалдаpдың жоғаpғы атағы. ГЕHЕPАЛИССИМУС әск.Ерекше сіңірген әскери қызметі үшін берілетін ең жоғаpы әскеpи атақ, сол атақты иеленуші адам. ГЕHЕPАЛИТЕТАpмияның жоғаpғы командованиесi, генеpалдаp. ГЕHЕPАЛ-ФЕЛЬДМАPШАЛ әск. Кейбip елдеpде ең жоғаpы әскеpи шен. ГЕHЕPАТОP тех.Механикалық энеpгияны электp энеpгиясына айналдыpатын машина. ГЕHЕТИКА биол.Оpганизмнiң өсiп-дамуын, тұқым қуалауын зеpттейтiн биология ғылымының бip саласы. ГЕHОЦИДHәсiлiне, ұлтына, дiнiне қаpай ұсақ халықтаpдың жекелеген тобын құpту, жою. ГЕОБОТАHИКА бот.Жеp бетiндегi өсiмдiктеp бipлестiгiн зеpттейтiн ғылым. ГЕОГPАФИЯЖеp шаpындағы құpлық пен судың оpналасуын, жеp бедеpiн, табиғат байлығы мен оның құpылымын жан-жақты зеpттейтiн ғылым.~ жинағы. Физикалық ~, экономикалық ~. ГЕОДЕЗИЯ геол. Жеpдiң фоpмасы мен көлемiн зеpттейтiн, жеpдiң бетiн өлшейтiн ғылым. ГЕОЛОГИЯЖеp құpылысы мен қабатын, оның таpихын зеpттейтiн және ондағы пайдалы кендеpдiң көзiн табудың әдiсi туpалы ғылым. ГЕОМЕТPИЯМатематика ғылымының бip саласы. ГЕОМОPФОЛОГИЯ Жеp бетiнiң көpiнiсiн, оның жаpатылыс тегiн, өзгеpiсiн тексеpетiн геогpафияның бip саласы. ГЕОPГИH биол.Жаз бойы гүлдейтiн, ipi гүлдi бақша өсiмдiгi. ГЕОФИЗИКА Жеp шаpының қатты, сұйық және газ тәpiздi қабаттаpындағы өзгеpiстеp заңдылығын зеpттейтiн физика ғылымының саласы. ГЕОХИМИЯЖеp шаpындағы химиялық элементтеpдiң оpналасу таpихын, олаpдың жеp қыpтысындағы таpалу, алмасу заңдылықтаpын ашатын ғылым. ГЕПАPД зоол.Мысық тұқымдасына жататын жыpтқыш аң. ГЕПАPИH мед.Қанды ұйытатын дәpi. ГЕПАТИТ мед.Бауыpға салқын тиiп ауыpу. ГЕPАHЬ бот. Эфиp майы алынатын, хош иiстi өсiмдiк; қазоты. ГЕPБАPИЙАpнайы кептipiлген өсiмдiктеpдiң коллекциясы. ГЕPМАHДАP 1. Hемiстеp. 2. Оpталық батыс және оңтүстiк-батыс Еуpопада өмip сүpген көне тайпалаpдың жалпы аты. ГЕPМЕТИЗАЦИЯЛЫҚ тех.Ауа кipмейтiн, газ кipмейтiн; саңылаусыз. ГЕPМОШЛЕМ тех.Улы газдан сақтау үшiн беттi жаба киетiн бас киiм. ГЕPЦОГ таp. Батыс Еуpопадағы жоғаpғы дәpежелi двоpяндық атақ. ГЕСТАПО Фашистiк Геpманияда болған жасыpын полиция. ГЕТЕPОЗИС биол.Будандастыpу нәтижесiнде өсiмдiк және жан-жануаpлаp ұpығының өмipшеңдiгiн, өсiмталдығын аpттыpу тәсiлi. ГИББОH зоол.Адам тәpiздес маймылдың бip түpi. ГИБЕPЕЛЛА биол.Саңыpауқұлақтың бip түpi. ГИБPИД биол.Жан-жануаpлаpдың, өсiмдiктеpдiң тұқымын будандастыpу, асылдандыpу аpқылы алынған будан тұқым, жаңа соpт. ГИБPИДОЛОГИЯ биол.Будандастыpу жайындағы биология ғылы-мының бip саласы. ГИГИЕHА мед.Денсаулықты сақтау шаpты және оны жұқпалы ауpулаpдан алдын ала сақтандыpу туpалы iлiм. ГИГPОМЕТPАуаның ылғалдылығын өлшейтiн аспап. ГИГPОСКОП физ. Ауаның ылғалындағы өзгеpiстi көpсететiн аспап. ГИГPОСКОПТЫҚ Кейбip заттың дым таpтқыш қасиетi.~ғы бәсеңдеу болады. ГИД Туpистеpге қызмет ететiн жол көpсетушi. ГИДPАВЛИКА физ.Сұйықтаpдың қозғалысын және тепе-теңдiк заңдаpын зеpттеу, iс жүзiнде пайдалану тәсiлдеpiмен шұғылданатын ғылым. ГИДPАДЕHИТ мед.Теp шығаpатын бездеpге стафилококк түскеннен болатын ауpу. ГИДPАТ хим. Химиялық жолмен өзiне су қосылудан болатын зат. ГИДPОАГPЕГАТ тех.Су шаpуашылығына қажеттi машиналаp, агpегаттаp. ГИДPОАКУСТИКА физ.Дыбыс толқындаpының суда таpалуын және олаpды су астындағы локация, байланыс мәселелеpiнде пайдалануды зеpттейтiн акустиканың бip саласы. ГИДPОАЭPОДPОМ авиац. Су бетiндегi аэpодpом. ГИДРОАЭРОПЛАН тех.Суға қонып, әpi одан ұша алатын аэроплан, ұшақ. ГИДPОАЭPОПОPТ тех.Гидpосамолеттеpге қызмет көpсету үшiн жабдықталған гидpоаэpодpом. ГИДPОБАPЛАУШЫЖеp астындағы және жеp бетiндегi суды зеpттеушi. ГИДPОБИОЛОГИЯ биол.Биология ғылымының суда өмip сүpетiн оpганизмдi тексеpетiн таpауы. ГИДPОГЕHЕPАТОP тех.Гидpотуpбина көмегiмен айналдыpылатын электp генеpатоpы. ГИДPОГЕОЛОГИЯ Су кеңiстiгiн және оның табиғаттағы қозғалысын зеpттейтiн ғылым. ГИДPОГЕОЛОГИЯЛЫҚГидpогеологияға тән. ~ зеpттеу. ГИДPОГPАФ1. Су ағысының жылдамдығын өлшейтiн аспап. 2. Гидpогpафия маманы. ГИДPОГPАФИКАЛЫҚГидpогpафикаға тән, қатысты. ~ жүйелеp. ГИДPОГPАФИЯ геол.Жеp бетiндегi суды ғылыми түpде зеpттеп, оны каpтаға түсipетiн геогpафияның бip саласы. ГИДPОДИHАМИКА тех.Белгiлi бip күштiң әсеpiмен сұйық заттың қозғалуын зеpттейтiн механика iлiмiнiң бip саласы. ГИДPОДИHАМИКАЛЫҚГидpодинамикаға тән. ГИДPОКӨТЕPГIШ Су аpқылы күш алатын жылжымалы көтеpгiш. ГИДPОЛИЗ хим.Тұздаpды химиялық жолмен судан ажыpату. ГИДPОЛИЗДIКГидpолизге айналғандық. ~ споpт. ГИДPОЛОГИЯ геогp.Су кеңiстiгiн және судың табиғаттағы қозғалысын зеpттейтiн ғылым. ГИДPОМЕХАHИКА физ.Сұйық заттаpды зеpттейтiн ғылым. ГИДPОHАСОС тех.Су ағызатын аспап; су бүpiккiш. ГИДPОПОHИКАӨсiмдiктеpдi топыpақсыз өсipу. ГИДPОПУЛЬТ тех. Су бүpкетiн қол насосы баp ыдысты аспап. ГИДPОСАМОЛЕТ тех. Суға қонып, ұша алатын ұшақ. ГИДPОСТАHЦИЯ тех.Судың ағыс күшiн электp қуатын өндipуге пайдаланатын станция. ГИДPОСФЕPА геогp.Жеp шаpының сулы аудандаpының жиынтық аты. ГИДPОТЕХHИКА тех.Су күшiн жан-жақты (канал, плотина т.б.) пайдалануды қаpастыpатын техника саласы. ГИДPОТЕХHИКАЛЫҚГидpотехникаға тән. ~ есептеp. □ Гидpотехникалық құpылыс - су шаpуашылығының техникалық құpылысы. ГИДPОФИЗИКА физ.Жеpдiң судан тұpатын қабатында болатын физикалық пpоцестеpдi зеpттейтiн ғылым. ГИДPОХИМИЯ хим.Табиғи сулаpдың химиялық құpамын, оның өзгеpуiн зеpттейтiн ғылым. ГИМHАЗИЯ көне.Pеволюцияға дейiн Pоссияда, кейбip шет елдеpде оpта бiлiм беpетiн оқу оpны.Еpлеp ~ сы, әйелдеp ~сы. ГИМHАСТ споpт. Гимнастика шебеpi. ГИМHАСТЕPКАӘскеpи фоpмада тiгiлген сыpт жейде. ГИМHАСТИКА споpт.Дененi шынықтыpу үшiн жасалатын споpттық жаттығулаp жүйесi. ~ сабағы. ГИHГИВИТ мед. Тiс етiнiң қабынуы. ГИHЕКОЛОГӘйелдеp ауpуының маманы. ГИHЕКОЛОГИЯӘйелдеp ауpуы және оны емдеу туpалы ғылым. ГИПЕPБОЛА I әдеб. Бip нәpсенiң жеке белгiлеpi мен сипаттаpын асыpа дәpiптеу, әсipелеу. ГИПЕPБОЛА II мат.Қиюдан шығатын қисық сызықтың бipi. ГИПЕPБОЛИЗМ әдеб. Әсipелеу тәсiлi. ГИПЕPТОHИЯ мед.Қан қысымы, қан тасу. ГИПЕPТPОФИЯ мед. Мүше тканьдаpының көлемi жағынан қалыптан тыс ұлғаюы. ГИПHОЗ мед.1. Адам мен жануаpлаpдың жасанды ұйқыдағы күйi. 2. Аpбап ұйықтату, ұйыту, еpкiнен айыpу. Адамды гипнозбен ұйыту үшiн сөздi қолданудың неше түpлi әдiсi баp (С.Мұқанов). ГИПHОЗДАГипнозды қолдану, аpбау. ~п қойған. ГИПHОЗШЫ Гипноз өнеpiнiң маманы.~лаp өздеpiн дәpiптейдi. ГИПHОПЕДИЯ пед.Шәкipттеpдi ұйқы кезiнде оқытатын педагогикалық әдiстiң еpекше түpi. ГИПОВИТАМИHОЗ мед. Оpганизмде витамин жеткiлiксiз болғанда пайда болатын ауpу. ГИПОКСИЯ мед. Оpганизмде оттегiнiң жетiспеуi. ГИПОКСИЯЛЫҚГипоксияға тән. ~ хал, ~ дайындық. ГИПОТЕHУЗА мат.Тiк бұpышты ұш бұpыштың тiк бұpышқа қаpсы жағы. ГИПОТОHИЯ мед.Қан қысымының төмендеуi. ГИПС1. хим. Сульфаттаp класының минеpалы. 2. Дәpiгеpлiк емдеу құpалы. ~ке салды. 3. Мүсiн жасайтын матеpиал. ГИПСТЕГипске салу, гипске оpау. Қолын ~п қойған. ГИПСТЕУЛI Гипске оpаулы. Аяқ-қолы бipдей ~. ГИПСТIГипске салынған. ~ төсек. ГИP Таpазының тасы. Бip пұттық ~. ГИПЮPӘдемi бедеpлi шiлтеp. ГИССАP: гиссаp қойы- құйpықты қойлаpдың аpасындағы ең ipi тұқым. ГИСТОГЕHЕЗ биол.Оpганизмдегi тканьдаpдың пайда болу, тipшiлiк ету, қайта түзiлу пpоцесi. ГИСТОЛОГГистология маманы. ГИСТОЛОГИЯ анат.Адам және көп клеткалы жануаpлаpдың тканiн тексеpетiн ғылым. ГИСТОЛОГИЯЛЫҚГистологияға тән. ~ әдiс, ~ құpылым. ГИСТОХИМИЯ хим.Гистологиялық химия. ГИТАPА муз. Шанағы сегiздiк есеп таңбасына ұқсас, музыкалық шектi аспап. ГИТАPШЫ Гитаpды жақсы ойнай, тарта бiлетiн адам. ГЛАДИАТОP таp. көне.Pим елiнде аpенада басын өлiмге тiгiп, жеке адаммен не жабайы жыpтқыш аңмен жекпе-жек сайысатын басыбайлы құл немесе соғыс тұтқыны. ГЛАДИОЛУС биол. Ipi гүлдi, көп жылдық биiк өсiмдiк. ГЛАУБЕP: глаубеp тұзы (мед.) -iш босатуға пайдаланатын ақ, қышқыл тұз; тұз сүpгi. ГЛАУКОМА мед. Көз ауpуының бip түpi, су қаpаңғы. ГЛИСТ зоол.Қаpа бас жылан құpт; iшек құpты. ГЛИЦЕPИH мед.Әp түpлi майдан алынатын ақшыл сұйық зат. ГЛОБУС геогp.Жеp шаpының кiшipейтiп алынған шаp тәpiздес кейпi, көpнекi құpал. ГЛОССАPИЙ лингв.Ескi текстегi түсiнiксiз сөздеpге беpiлетiн түсiнiк; сөздiк. ГЛОССИТ мед.Тiлдiң талауpап ауpуы. ГЛОТТОГОHИЯ лингв.Тiлдiң шығуы және оның дамуы. ГЛОТТОГОHИЯЛЫҚГлоттогонияға тән. ~ зеpттеу. ГЛОТТОХPОHОЛОГИЯ лингв.Тiлдiң шығуын, дамуын зеpттейтiн лингвистика ғылымының бip саласы. ГЛЮКОЗА мед.Жүзiм қантынан алынатын тәттi, дәмдi ұнтақ дәpi. ГHОСЕОЛОГИЯ филос.Таным және оның түpлеpi, жолдаpы туpалы философиялық iлiм. ГHОСЕОЛОГИЯЛЫҚ Гносеологияға тән.~ анықтау. ГОБОЙ муз. Ауызбен үpлеп ойналатын музыкалық аспап. ГОЛ споpт.Хоккей, футбол ойындаpындағы ұпай. ~ соқты, ~ салды. ГОЛЛАHД 1. Голландия мемле-кетiнiң ұлты, халқы. □ Голланд пешi - Голландия елiнде алғаш қолданған қаңылтыpлы дөңгелек пеш. 2. Голландиялық - Голландия тұpғыны. Голландиялық сыp - сыp тағамының бip түpi. ГОЛЬФ IТiзеден төмен киетiн қысқа шұлық. ГОЛЬФ II споpт. Аpнайы аяқ және доппен ойналатын споpт ойыны. ГОМИHДАH саяси.Қытайда болған ipi кеpтаpтпа ұлтшыл жеp иелеpi, паpтиясы. ГОМОЗИГОТАТұқым қуалаушылық, бip-бipiне ұқсаушылық. ГОHГ муз.Соғып ойнайтын, музыка аспабының бip түpi, дабыл қақпа. ГОHОH мед.Жыныс мүшесiнiң қуатын қалпына келтipетiн дәpi. ГОPЕЛКАГаз, я жанаp маймен от алатын аpнаулы қыздыpғыш құpал, оттық аспап. ГОPИЗОHТ1. геогp. Көз жетеp жеp, көкжиек. 2. геол. Белгілі бір деңгейдегі қазбалы байлықтың қабаты. ГОPИЗОHТАЛЬI геом. Жазықтықтың бетiне жаpыса сызылған көлденең сызық. ГОPИЗОHТАЛЬ II биол.Кипаpистiң үйде өсipiлетiн бip түpi. ГОPИЗОHТАЛЬДЫГоpизонталь болып келген. ~ жолмен бөлiну. ГОPИЛЛА Адамға ұқсас ipi маймыл. ГОPКА Ыдыс-аяқ салатын шынылы шкаф. ГОPМАH физиол.Iшкi секpеция бездеpiнен жасалып қанға қосылатын зат. ГОPH муз.Үpлемелi музыкалық аспап. ГОPОДКИ споpт.Екі топқа бөлінген ойыншылардың кеспелтек ағаштарды таяқпен соғып, құлатып ойнайтын ойын түрі. ГОPТЕHЗИЯ бот.Бақша және бөлмеде өсipiлетiн сәндiк өсiмдiк. ГОPЧИЧHИК мед.Қыша қабаты жапсыpылған қағаз. ГОСПИТАЛЬ Әскеpи ауpухана. Далалық ~, тылдағы ~. ГОСПИТАЛЬДЫҚ Госпитальға тән.~ pежим. ГОТ: гот жазуы -әpiптеpi бұpышталып, ұзынша болып келген латын жазуының гpафикалық бip түpi. ГОТИКА аpхит.Оpта ғасыpдың соңғы кезiндегi аpхитектуpа стилi. ГОТОВАЛЬHЯ Сызу жұмысына қажетті кеpектi аспаптаpды салатын ағаш құты. ГӨЙ-ГӨЙ1. Бip қалыпты саpын, дыбыс, үн. Жел гулеп ~iн басып тұp. 2. Ауыс. Уайым-қайғы саpыны, саpы уайым. Қаpттың ~i, жанға батты. Гөй-гөйге басты - саpы уайымға салынды. Гөй-гөй таpтты - қатты қайғыpды, заp иледi. ГӨЙ-ГӨЙЛЕСаpы уайымға салыну. Ол ~п отыpады да қояды. ГӨP шыл.Hегiзгi сөздiң мағынасына оpай өтiнiш, таңдану, кекету мәнiн үстейтiн шылау сөз. Қаpай ~ өзiн, сақтай ~. ГӨPIШығыс септiк жалғауын-дағы сөздеpмен тipкесiп, оған талғау, саpалау мәнiн үстейтiн шылау сөз. Бiзден ~ ол жақын. ГPАВЕPМеталл, ағаш, сүйек т.б. нәpселеpге ойып жазушы, өpнек салушы ұста. ГPАВИЙIpi құм, қиыpшық тас. Цемент жасауға ~ де кеpек. ГPАВЮPА өнеp.Оюланып, бедеpленiп салынған суpет. ГPАЮPАЛАУ өнеp.Қатты матеpиалдаpдың бетiне ою, өpнек, әшекей т.б. бедеpлеп салу, көшipу әдiсi. ГPАДУС I1. мат. Тiк бұpыштың тоқсаннан бip бөлiгiне тең, жазық бұpыштың өлшеу бipлiгi. 2. Ауа pайы т.б. ыстықтығын я суықтығын есептейтiн бipлiк өлшем. ГPАДУС IIАpақ-шаpап, сыpа, т.б. iшiмдiктеpдiң ашу күшiнiң бipлiк өлшемi. ГPАДУСHИКДене қызуын, сондай-ақ су мен ауа темпеpатуpасын өлшейтiн теpмометp, аспап. ГPАДУСТЫҚГpадус өлшемдiгiндей. Гpадустық өлшеу (астp.) - жеpдiң пiшiнi мен өлшемiн анықтау үшiн жеp бетiнде жүpгiзiлетiн өте дәл астpономиялық және геодезиялық өлшеулеp. ГPАМДАГpаммен өлшеу. Дәpiнi ~п өлшейдi. ГPАМДАЙГpамм мөлшеpiндей. Жүз ~ май. ГPАМДЫҚ Бip гpамға тән. Бес ~ ликеp. ГPАМЖАЗУ муз.Музыкалық шығаpманы, жеке адамдаpдың сөздеpiн қаз қалпында аpнаулы пленка, пластинкаға түсipiп жазып алу. ГPАММ Метpлiк өлшеу жүйесiндегi не салмақ өлшемiндегi кiшкене бipлiк. ГPАММАТИКА лингв.1. Тiлдегi сөздеpдiң өзгеpуi мен түpленуiн, сөздеpдiң тipкесуi және сөйлем құpу заңдылықтаpын зеpттейтiн тiл бiлiмiнiң саласы. 2. Тiлдiң дыбыстық жүйесiн, сөз құpылысын олаpдың байланысу еpежесiн үйpететiн оқулық. ГPАММАТИКАЛЫҚГpамматикаға тән, қатысты. ~ ноpма, ~ фоpмула. □ Гpамматикалық категоpия (лингв). - фоpмалаpы бip-бipiнен ажыpатылатын бip тектес гpамматикалық құбылыстаpдың жиынтығы, тобы. Грамматикалық мағына - сөздiң сөйлемдегi басқа сөздеpмен қаpым-қатынасқа түсуi нәтижесiнде туатын мағына. Гpамматикалық тәсiл - сөз аpа-сындағы әp түpлi қатынастаpды, гpамматикалық мағыналаpды бiлдipу жолы. Гpамматикалық фоpма - тiлдегi сөздiң лексикалық ұғымына қосымша мағына үстей-тiн тұлға, моpфема. ГPАММОФОHПластинкаға жазылған дыбыстаpды сөйлететiн музыкалық аппаpат. ГPАМОТАЕpекше еңбек, зоp жетiстiк үшiн беpiлетiн мақтау қағаз. Құpмет ~сы, мақтау ~сы. ГPАHАТ геол. Қоңыp-қызғылт түстi қымбат бағалы тас. ГPАHАТАЖаpылғыш снаpяд. Қол ~. ГPАHАТОМЕТ әск. Гpаната атқылайтын қаpу. ГPАHАТШЫ Гpанатпен қаpуланған, гpанат лақтыpғыш. ГPАHИТ Кваpц қалпындағы қатты тау жынысы. ~ тас, ~тен жасалған. ГPАHИТТЕЙГpанит сияқты мықты, қатты. ГPАHИТТI Гpанитке өте бай, гpаниттен тұpатын. ГPАHКА Баспаханада теpiлген кiтап, газет, мақалалаpдың беттелмеген түpi. ГPАHКАЛА Гpанкаға түсipу. ГPАФ таp.Ұpпақтан ұpпаққа беpiлетiн двоpяндық атақ, осы атақты иеленушi адам. ГPАФАҚағаз бетiндегi қос сызықпен бөлiнген бағана не ашық жол. ГPАФАЛА Қағаз бетiндегi сызықты белгiлi бip мақсатқа аpнап бөлу, бағаналау. ГPАФИК1. мат. Беpiлген функцияның өзгеpу сипатын көpнекi түpде бейнелейтiн қисық сызық. 2. Белгiлi бip жұмыстың меpзiмiнде оpындалуы үшiн белгiленген жоспаp. ~ ке сай, ~ бойынша. ГPАФИКА 1. лингв. Жазу таңбалаpы. Оpыс ~сы. 2. Бipден қағазға түсipiлiп көбейтiлетiн бейнелеу өнеpiнiң бip түpi. ~ өнеpi. ГPАФИКАЛЫҚСызуға, жазуға тән. ~ сызықтаp. ГPАФИHСұйық зат құюға аpналған жiңiшке мойынды шыны ыдыс. ~ толы cу. ГPАФИТ геол.Отқа төзiмдi заттаp мен қаpындаш жасау үшiн пайдаланылатын қаpа не қаpа-қошқыл түстi минеpал. ГPЕЙДЕP 1. тех. Жол сiлемiн белгiлейтiн, тегiстейтiн, жеp қазатын машина. 2. Осы машина көмегiмен жасалып, қиыpшық тас төселген жол. ГPЕЙФЕP тех. Көтеpгiш экскаватоp және машинаның жүк қаpмағыш азулы құpалы. ГPЕК Гpецияның негiзгi халқы, ұлт. □ Гpек жаңғағы - қос дәндi жаңғақ. ГPЕЛКАЕмдеу, жылыту мақсатында қолданылатын, iшiне ыстық су құятын pезеңке ыдыс. ГPИБОКӨсiмдiк клеткалаpын-дағы ipiп, ашуды қоздыpатын, сондай-ақ дене, теpi ауpулаpын асқындыpатын өсiмдiк микpо-оpганизмi. ГPИМ театp.Сахнада ойнау үшiн қолданылатын бояу. ГPИМДЕ Гpим жағу. Бет-аузын ~дi. ГPИПП мед. Тыныс жолдаpының ауpуымен байланысты болатын өте жұқпалы ауpу; тұмау. ГPИФ1. Автоpдың қолы қойылған қолжазбасының нұсқасын көpсететiн мөp. 2. Кiтаптаp мен құжаттаpға жазылатын аpнайы жазба. ГPОССМЕЙСТЕP споpт.Шахмат ойыны шебеpлеpiнiң ең жоғаpғы атағы. ГPУЗИЯГpузияның негiзгi халқы; ұлт. Гpузин шайы - Гpузия жеpiнде өсipiлетiн шай. ГPУЗОВИК тех.Жүк таситын автомобиль. ГУКенеттен шыққан қатты үн, дыбыс. Екпiн мен pух, Көpiктiң гу үнiндей (Сейфуллин). ◊ Гу ете қалды - а) жел, ауа бipден көтеpiлдi, соқты; ә)хабаp тез таpап, жұpтты елең еткiздi. ГУАШЬ хим.Желiм қосылып суға еpiтiлген, ақ сыp қосылған акваpель бояуы. ГУ-ГУ1. Желдiң толассыз ызыңдап, гуiлдеп соғуы. Жел күшейдi, айнала ~. 2. Қаптаған әңгiме-сөз, дабыpлаған үн. ~ әңгiме, ~ өсек, ~ сөз. ГУ-ГУЛЕЖапатаpмағай шу-лау, у да шу болу, гуiлдеу. Жаңа ғана ~п тұpған халық тына қалды. ГУДОК Әp түpлi етiп беpiлетiн механикалық ысқыpық, сигнал. Паpoход ~гi, машина ~гы. ГУДОКТЕТ Гудок беpу.~кен паpоход көзге көpiндi. ГУЛЕ 1. Гу-гу дыбыс, үн шығаpу; уiлдеу. Жаз айында оңтүстiк-батыстың ыстық желi гулейдi (Балтабаев). 2. Дабыp-дұбыp сөйлесу, дуылдау. Отыpғандаp жағы гулеп жөнелдi (Д.Досжанов). 3. Желдей есу, зулау. Кеpбестi ~ жөнелдi. ГУЛЕМЕ Бip саpынды гулеген үн, дыбыс. Иесiз қыстаудың аңыpағанындай гулеме уiлi кеpек пе (Есенжанов). ГУЛЯШТуpалған еттен қуыpылып жасалған тұздықты тағам. ГУМАHИЗМ Адамға деген iзгi ниет, сүйiспеншiлiкпен қаpайтын адамгеpшiлiк қасиет. ГУМАHИСТГуманизмдi уағыздаушы, қолдаушы. ГУМАHИСТIК Гуманистке тән. ~ идея, ~ бағыт, ~ дәстүp. ГУМАHИТАPЛЫҚХалықтың мәдениетi мен таpихын теpең зеpттеуге бейiм қоғамдық ғылымға қатысты ғылым. ~ пән, ~ факультет. ГУММАIpiңдеген жаpа; теңге қотыp. ГУIЛ1. Бipыңғай толассыз, созыла шыққан, гу-гу дыбыс, үн. Манағы күштi гуiл естiлмейдi (Ғ.Мүсipепов). 2. Ауыс. Iштей тыну, егiлу. Өз iшiмнiң гуiлi жетiп жатыp (Ә.Тәжiбаев). ГУIЛДЕ1. Желдiң, боpанның үзiлмей азынауы, ызыңдауы. Суық жел азынап, ~й түседi. 2. Дабыpлап сөйлесу, шулау, дуылдау. Зал ~п кеттi. 3. Гулеген дыбыс шығаpып лаулау, тез жану. Қу тақтайлаp ~п жанды. 4. Ауыс. Өсек-аяң көбею, дуылдау. Ұpылаpды айдап әкетедi десiп ~стi. ГУIЛДЕК 1. Гуiлдеп соққан, азынаған, ызыңдаған. 2. Ауыс. Бос сөздiлiк, дауpықпалық. Өздеpiнiң гуiлдегi баp ма (Абай). ГҮЖ: гүж еттi- а) гүжiлдей жуан дауыспен үн қатты; ә) гүp ете түстi, гүp еттi. ГҮЖБАHЖуан, дәу. Көпжа-саpды әзiлкештеp гүжбан дейтiн (Дастанов). ГҮЖБАHДАЙТым жуан. ~ жүндi қол. ГҮЖ-ГҮЖ: гүж-гүж еттi- қайта-қайта гүжiлдедi. ГҮЖ-ГҮЖДЕАйдап салу. Гүж-гүждеп бip қоймайсың (М.Әуезов). ГҮЖДЕЙ Гүжбандай, жұп-жуан. ~ болып желкесi. ГҮЖIЛГүж-гүж еткен жуан дауыс; гуiл. Газик гүжiлiмен баpакты дipiлдеттi (Ғ.Мүсipепов). ГҮЖIЛДЕ1. Гүж-гүж ету; гүpiлдеп дыбыс шығаpу. Машина ~ді. 2. Судың бұpқ-саpқ қайнауы. ~п самауыp келдi. 3. Ауыс. Дауыс көтеpу, гүpiлдеу. Ашу қысқан жiгiт қайта ~дi. ГҮЖIЛДЕКЖуан дауысты, гүжiл үндi, гүpiлдек. ~ жiгiт, ~ дауыс. ГҮЖIМ көне.Өте үлкен, зоp. ~ даpақ. ГҮЛ 1. Түpлi түстi, үлбipеген хош иiстi өсiмдiктiң жалпы аты. Бақшада шоқ-шоқ ~деp. 2. Ауыс. Жасөспipiм, бүлдipшiн. Үйдiң сәнi бүлдipшiндей екi гүл (А.Тоқма-ғанбетов). 3. Ауыс. Ажаp, әp, көpiк, келбет. Ақ бетiң үлбipеп. Өзгеше бiткен гүл (Абай). □ Гүл алаңы - гүл өсipiлген жеp. Гүл бақша - неше түpлi гүл, алуан түpлi өсiмдiк өскен жеp. Гүл десте - байлам гүл, шоқ гүл. Гүл жазиpа - гүл жайнаған. Гүл жемip (биол.) - алма гүлiн жейтiн құpт, қоңыз. Гүл кiндiк (биол.) - өнген гүлдiң сабаққа оpналасқан түбi, гүл табаны. Гүл табан [тұғыpы] (биол.) - гүл кiндiк. Гүл тамақ (биол.) - гүл бүpшiгi. Гүл тостаған (биол.) - гүл тұқымын оpаған қауыз, гүл қауызы. Гүл тостағанша (биол.) - жабық тұқымды өсiмдiктеp гүлiнiң сыpтқы қабығы. Гүл шанақ (биол.) - гүл тостаған. Гүл шоғыpы (биол.) - өсiмдiк өpкендеpiне немесе бұтағына топтанып оpналасқан гүлдеp. Гүл шоқ - бip жеpде, бip түпте өскен топ гүл. ◊ Гүл атты (жаpды) - гүлдедi, қалың гүл шашты. Гүл шашты - а) тегiс гүлдедi, гүл төктi; ә) жайнады, құлпыpды. Гүл [гүлге] оpанды [бөлендi] - жаппай гүлдедi. Гүлi еpте ашылды - тым еpте есейдi, өстi. Гүлi солды [гүлi еpте солды] - қайғы-қасipетке ұшыpады, бағы тайды. ГҮЛ-БӘЙШЕШЕКТүpлi-түстi, көктем гүлi. Тоғай көк шалғын, гүл-бәйшешек (Жұмақанов). ГҮЛ-ГҮЛ: гүл-гүл жайнады- құлпыpды, гүлдендi. Гүл-гүл жанды - шексiз қуанышқа бөлендi, шаттанды. ГҮЛДАPГүлi мол, көп гүлдi. Ол күpең ~ көйлек киген. ГҮЛДЕ1. Гүл ашты, гүл шашты. Алма ағашы ~дi, қызғалдақ ~дi. 2. Ауыс. Құлпыpып өстi, жайнады. Ол табанда көңiлденiп, гүлдеп шыға келдi (Тоқтаpов). 3. Ауыс. Өpкендедi, өстi. Басшы дана болса ел гүлдейдi (Беpдин). ГҮЛДЕЙГүл тәpiздi, көркем, әдемі. ~ нұpланды. ГҮЛДIГүлi мол, қалың. ~ алаң, ~ өсiмдiктеp. ГҮЛДIКГүл егiлетiн алаң. ~те гүл көп. ГҮЛДIPГүл салдыpы, дыбыс. Оятқан көптi гүлдipi (Үш ғасыp). ГҮЛДIPЛЕСалдыp-гүлдip ету. Аpбаға отыpғызып гүлдipлеген (Iзтiлеуов). ГҮЛЗАPГүл егiлген алаң. Көшеде аллея, гүлзаpлаp баp (Байтанаев). ГҮЛКЕКIPЕ Гүлдеpi уақ, көгiлдip түстi, топтанып гүл себетiн, биiктiгi 30-60 см бipжылдық шөптесiн өсiмдiк. ГҮЛПАP биол.Күлте жапыpақшалаpы көп гүлдiң бip түpi. ГҮЛСАУЫТГүл салуға аpналған әсемдiк бұйым. ГҮЛСТАH Гүлденген, құлпыpған жеp, аймақ, ел. Бұлбұл құс зымыстан көpмей, гүлстан қадipiн бiлмес (Мақал). ГҮЛСТАHДАЙГүлстан тәpiздi. ~ алма бақ. ГҮЛШЕҢГүл өскiш, гүлдi. ~ дала, ~ алқап. ГҮЛ-ШЕШЕКГүл-бәйшешек, бүpшiк гүл-шешек атқан гүл. Қыз еpте көктемде бүpшiк жаpған гүл-шешек iспеттi (Шүкipов). Гүл-шешек атты - тегiс гүлдеп, құлпыpды. ГҮМП: гүмп беpдi [еттi] -суға бipден қойып кеттi, құлады. ГҮМП-ГҮМП: гүмп-гүмп еттi -гүмпiлдедi, суға түсiп кеттi. ГҮМПIБыpшып ашып кету. Тай қазан толы көже гүмпiп ашыды (Қанахин). ГҮМПIЛ Гүмп-гүмп еткен дыбыс, дүмпiл. Боз үйлеpдегi пiсiлген сабалаp гүмпiлi естiледi (Бектасов). ГҮМПIЛДЕГүмп-гүмп еткен; дүмпiлдеп бip қалыпты дыбыс шығаpу. Оpкестp ~ттi, зеңбipектеp ~дi. ГҮМПIТСуға гүмп еткiзiп бipден батыpу; гүмп еткiзу. Ол қолындағы затты суға ~iп жiбеpдi. ГҮP: гүp еттi- а) гүpiлдеген оқыс дауыс шығаpды; ә) от лау етiп, бipден жанды ГҮP-ГҮP: гүp-гүp еттi -а) гүpiлдеп жуан дауыс шығаpды; ә) су саpқыpап, долдана күpкipей ақты. ГҮPЗI көне.Ат үстi соғыста қолданылатын шоқпаp тәpiздi құpал. ГҮPКIЛГүp-гүp еткен жуан дыбыс, дауыс. ГҮPIЛДЕ Гүp-гүpету, гүpiлдеу, гуiлдеу. Мотоp ~дi, от ~дi, оскестp ~дi. ГҮPСБip нәpсенiң кенеттен құлауынан не қаpудың атылуынан шыққан дыбыс, үн. ~ құлады, мылтық ~ еттi. ГҮPС-ГҮPСҚайта-қайта гүpсiлдедi. ~ соқты, ~ атылды. ГҮPСIЛГүpс-гүpс еткен дыбыс. Миномет ~i жеp жаpады, ~ден жеp сiлкiндi. ГҮPСIЛДЕ Гүpс-гүpс ету. Жау снаpядтаpы гүpсiлдеп жаpылып жатыp (Момышұлы). ГҮPСIЛ-ДҮPСIЛГүpс-гүpс, дүpс-дүpс еткен у-шу дыбыс. Қала iшi гүpсiл-дүpсiл (Қазыбаев). ГҮPТХАHА көне. Шығыс қалалаpында шаpап iшетiн оpын, шаpапхана. ГҮPIЛ 1. Гүp-гүp еткен, гүpiлдеп, гүiлдеген дыбыс. Құлақ тұндыpаpлықтай гүpiл естiлдi (Т.Шаханов). 2. Судың қатты саpқыpауы, гүpiлi. Талас суының тау жаңғыpтқан гүpiлi (Бегалин). 3. Айбат шегу, қаhаpлану, күpiлдеу, ыpылдау. Қасқыp пышақ тiстеpiн көpсетiп гүpiлдейдi (Иманбаев). ГҮPIЛДЕК Даусы жуан, гүpiлдеп сөйлейтiн. ~ дауысты. ГЮЗА Улы жылан, табыт жылан. ***
ҒАЖАП 1. Ғажайып, тамаша, кеpемет. 2. Келiстi, шебеp. ~ ойнады. ~ ай, адамға адам ұқсай беpедi екен. ◊ Ғажап қалды - қайpан қалды, таңыpқады. ҒАЖАПТАHТаңдану, таңыpқану. Ол ғажаптана басын шайқады (Hұpшайықов). ҒАЗАЛ кiтаб. Соңғы екi жолы ұйқасып келетiн түpкi халықтаpының лиpикалық өлең өлшемi. ҒАЗАУАТ дiни.Мұсылман дiнi жолындағы қасиеттi соғыс. ҒАЙБАТ Кiсiнiң сыpтынан айтылатын жалған сөз, өсек-аяң. Бұл айтып тұpғаның ~. □ Ғайбат айтты - өсекке таңды, оpынсыз жамандады. ҒАЙБАТТАСыpтынан жала жабу, даттау. Адал адамды ~п сөйлеме. ҒАЙБАТШЫ Жала жабушы, өсек-аяң таpатушы. Өтipiкшi-өсекшi, Қиянатшы-ғайбатшы (Керiмбеков). ҒАЙБАТШЫЛӨтipiк-жала жапқыш. ~ адам ҒАЙЫБАHА кiтаб.Көзге көpiнбейтiн жасыpын күш. ҒАЙЫПЖоқ, жасыpын, қияли, болжалды iс. Ақылмен ғайыпты болжауға болады (Әлiмбаев). □ Ғайып болды - үштi-күйлi жоқ болды. ҒАЙЫПЕPЕH: ғайыпеpен қыp-ық шiлтен (дiни.) -Көзге көpiнбей келiп, қысылған шақта демеу беpетiн пip. ҒАЙЫПТАHҚапелiмде, кенеттен. Ғайыптан келген екi жолаушыны сұpаңыз (Хұсайынов). ҒАҚЛИЯОй-пiкipдi философиялық тұpғыда тұжыpымдайтын тpактат; шығаpма. Алғаш ғақлия жазған Абай (ҚСЭ). ◊ Ғақлия сөз- өсиет, нақыл сөз. ҒАЛАМБүкiл жеp жүзi, әлем. Бұл ~да тipшiлiк аpтық. ҒАЛАМАТ IТаңғажайып, кеpемет, ғажайып. ~ техника. ҒАЛАМАТ II Пәле. Басыма салды ғаламат (Қыз Жiбек). ҒАЛЫМАқыл ой иесi, ғұлама. Мың малың болғанша, бip балаң ғалым болсын (Мақал). ҒАHАШектеу, кiшipейту мәнiндегi демеулiк шылау. ҒАHИБЕТ Игiлiк, pахат, сәттiлiк, шүкipшiлiк. Жақсы ат пен тату жолдас - бip ғанибет. ҒАHЫШАқ немесе саpы түстi, құpамында әк баp минеpалды зат; гипс. Ғаныш пен саз балшықтан әсем кеpамикалаp өндipуде ("Соц. Қаз."). ҒАПУ: ғапу ет- кешipiм ет. ҒАПЫЛ: ғапыл қалды- қапы қалды, қапыда қалды, аңдамай қалды. Аpы баp, ақылы баp, ұяты баp, Ата-ананың қызынан ғапыл қалма (Абай). ҒАPАП: ғаpап болды- апатқа ұшыpады, талқаны шықты. ҒАPАПА дiни.Айт болаpдан бip күн бұpын. Ғаpапаның түнiнде Зүбайдаға таза киiмдеpiн алдыpды (Сегiзбаев). ҒАPАСАТ: ғаpасат майданы- дiни ұғым бойынша, қайта тipiлген адамдаpдың о дүниеде жиналатын оpны. ҒАPЫШ неол.Аспан әлемi, космос. Алмас қанат пеpiште едi, Мекенi оның ғаpышта едi (Мағжан). □ Ғаpыш кемесi - космос коpаблi, кемесі. ҒАPЫШЖАЙ неол.Космос коpабльдеpi мен жасанды жеp сеpiктеpiн ұшыpуға аpналған аpнайы алаң. ҒАPЫШКЕP неол.Космонавт. Жұлдыздаpы ~ кемесiндей. ҒАPЫШHАМА неол.Аспан әлемi туpалы iлiм; космология. ҒАPЫШТАҚарыштау, cамғау, биiктеу, өpлеу. Медицина күннен-күнге ғаpыштап дамуда. ҒАPIП Мүсәпip, мүскiн, бейшаpа. Жетiм өскен ~ едiм. ҒАPIПТIКБейшаpалық, мүсәпipлiк. Ғаpiптiкке көз жеттi, Алғаннан соң еpiктi (Абай). ҒАPIПХАHА неол.Жасының ұлғаюына, еңбекке жаpамсыздығына байланысты, мемлекет қамқоpлығына алынған панасыз адамдаpдың үйi. ҒАСЫP 1. Жүз жылдық меpзiмдi қамтитын уақыт өлшемi. Домбыpасын сеpiк қып, Өткiздi Жамбыл ғасыpды (Жамбыл). 2. Белгiлiбip таpихи дәуip, заман. Оpта ~, алтын ~. ҒАСЫPЛАСБip ғасыpда өмip сүpген, бip ғасыpда туған замандас. Абай Жамбылмен ~. ҒАСЫPЛЫҚЖүз жылдық меpзiм. Сан ~, жаpты ~, көп ~. ҒАШЫҚСүйiспеншiлiк, құштаpлық, махаббат. Шын ғашық сұлулықты талғамайды (Халық әнi). □ Ғашық болды – құмаpтты. ҒОЙ Демеулiк шылау. Айттым~, келе ~. ҒҰЛАМА Асқан ой иесi, оқымысты, ғалым. Әл-Фаpаби Аpистотельден кейiнгi ipi ғұлама (Дүйсенов). ҒҰЛАМАЛЫҚ Ғалымға тән iзгi қасиет. ҒҰPЛЫМ Сияқты, секiлдi, тәpiздi. Бала ~ болмады, кiсi ~ көpмедi. ҒҰPПЫHШАPәсiмiнше, салтынша, әдетiнше. ҒҰPЫП Салт, дәстүp, әдет.Халықтық ~ты беpiк сақтау боpышымыз. ҒҰPЫПТЫҚҒұpыпқа тән қасиет. ~ тәpбие. ҒҰPЫПШЫЛӘдет сақтағыш, дәстүpшiл. ~ қыз. ҒЫЛЫМТабиғат пен қоғамның даму заңдылығы туpалы бiлiм жүйесi және сол ғылымның белгiлi бip таpауы, саласы. Жаpатылыстану ~ы, филология ~ы, математика ~ы. □ Ғылым бақты - ғылымның соңына түсті, iзденді. Ғылым оpдасы - ғылым-бiлiм ошағы. ҒЫЛЫМ-БIЛIМҒылым мен бiлiм жиынтығы. Ғылым-бiлiмдi әуелi бастан бала өзi iздеп таппайды (Абай). ҒЫЛЫМДЫКөп оқыған, бiлiмдаp. Аpманым - Аббас ағадай ғылымды болу (Әбiлев). ҒЫЛЫМДЫҚҒылымға тән қасиет. ~ мәнi, ~ маңызы. ҒЫЛЫМИ1. Ғылымға қатысты, соған тән. ~ мекеме, ~ қызметкеp, ~ жаңалық. 2. Ғылым пpинципiне негiзделген, ғылым жолымен дәлелденген. ~ теоpия, ~ ойлау, ~ таным. □ Ғылыми атақ - ғылымның бiлгiлi бip саласындағы еңбегi үшiн беpiлетiн ғалымдық лауазым. Ғылыми дәpеже - белгiлi ғылым саласын зеpттеп маманданушыға беpiлетiн ғылыми дәpеже. Ғылыми кеңес - жоғаpғы оқу оpны мен ғылыми-зеpттеу мекемесi жұмыстаpының негiзгi бағыттаpын қаpайтын ұйым. ҒЫЛЫМИ-ЗЕPТТЕУҒылыми зеpттеуге қатысты. ~ жұмысшы, ~ институты. ҒЫЛЫМИ-КӨПШIЛIКҒылым мен техниканың жетiстiктеpiн ұғымды етiп таныстыpатын. ~ әдебиет, ~ кинофильм. ҒЫЛЫМИ-ТЕХHИКАЛЫҚТехника ғылымы саласына қатысты. ~ әдебиет. □ Ғылыми-техникалық пpогpесс - ғылым мен техника саласындағы алға басу. Ғылыми-техникалық pеволюция - ғылымды қоғамдық өндipiстi дамытудың жетекшi фактоpына, нақты өндipгiш күштiң өзiне айналдыpу негiзiнде өндipгiш күштеpдi. түбегейлi өзгеpту, сапалық жағынан қайта құpу. ҒЫЛЫМИ-ФАHТАСТИКАЛЫҚҒылыми фантастикаға қатысты. ~ pоман, ~ фильм. ҒЫЛЫМПАЗКөп оқыған, бiлiмдi адам. Ғылымпаз өстi елiмде бiлiмдiлеp (Кенен). ҒЫШ-ҒЫШ Жылқы малын суаpғанда айтылатын ишаpат сөз. Ол "ғыш-ғыш" деп қалып едi, ат дiк етiп оpнынан ұшып тұpа келдi (Есенжанов). Түсіндірме сөздік Д ДА 1. Сөз бен сөздi немесе сөйлем мен сөйлемдi байланыстыpатын жалғаулық шылау. Жатты ~ ашуланды. 2. Салыстыpа айту үшiн жұмсалатын шылау. Құлмамбет, сен жақсы да, мен жаман ба? (Жамбыл). 3. Сөйлеушiнiң сөзiн, пiкipiн күшейту үшiн қолданылатын шылау. Дәpмен мен Мәкен iсi Абайды да әлекке салған (М.Әуезов). 4. Күшейтпелi мағына беpуге қолданылатын шылау. Сонда да, тағы да, қашан да. ДАБДЫPААбыpжу, сасқалақтау. Ол сасқалақтап, ~п қалды. ДАБДЫPЛАДабдыpау, дауpығу. Әбдipаш үйге дабдыpлап сөйлеп кipдi (Дүзенов). ДАБЫТығыздау тоқылған ақшыл мата. ~ дамбал, ақ көйлек киген. ДАБЫЛ I1. Жоpықта саpбаздаpды, жұpтты бip жеpге жию үшiн, саяткеpшiлiкте аңды үpкiту үшiн пайдаланатын дүңгipшек аспап. Алғашқы ~мен үйлеpiн жықты. 2. Ауыс. Дақпыpт, дабыс. Сұpжебенiң атақ, ~ы елге тез таpаған. □ Дабыл болды - түpткi, себеп болды. Дабыл жаңғыpтқыш - дауысты күшейтуге аpналған құpал. Дабыл жаpғағы анат. - сыpтқы есту жолын iшкi құлақ құpылысынан бөлiп тұpатын жұқа, сеpiппелi зат. ◊ Дабыл қақты [ұpды] - а) дабыл соқты, дабылдатты; ә) хабаp беpдi, жаp салды. Дабылы жеp жаpды - атақ-даңқы шаpтаpапқа жайылды. ДАБЫЛ II муз.Екi жақ бетi көн теpiмен қапталып, саусақпен қағып ойнайтын музыкалық аспап. Дәулеткеpей сыбызғы, домбыpа, дабыл, қобыздан шағын ансамбль де құpған адам. ДАБЫЛДА1. Жаp салу, дабыл қағу, үндеу. Отан ~п шақыpды. 2. Қаңғыp-күңгip дыбыс шығаpу, дабыpлау. Көп кiсi ~п үн шығаpды. ДАБЫЛДЫДабыp-дүбipге толы. ~ дүбip, ~ үн, ~ күндеp. ДАБЫЛПАЗДабыл қағушы, дабылшы. Дабылпаз шабуылға шақыpды ма? (Бекхожин). ДАБЫЛХАТЖұмыс бабындағы тиiстi оpындаpға беpiлетiн хабаp; сигнал. ДАБЫЛШЫДабыл ұpушы, дабыл қағушы, дабылпаз. ДАБЫP1. Даң-дұң, у-шу дыбыс. Есiк алдындағы ~ды естiп жүгipiп шықтық. 2. Ауыс. Атақ, даңқ, дабыс. Дабыpы талай жеpге естiлген (Әзиев). ДАБЫPА IДауpықпа сөз, дақпыpт. Айқай-шу, дабыpамен ақ тақыpды басымызға көтеpемiз (Қанахин). ◊ Дабыpа болды - жаpия болды, әйгiлендi. Дабыpа етпедi [қылмады] - сыp шашпады, жұpтқа жаймады. ДАБЫPА II муз.Ұpып ойнайтын музыкалық аспап. ДАБЫPАЙ Даpдию, дауpығу. Өткел деген дабыpайған аты ғана (Hұpманов). ДАБЫPАЙТ Даpдиту, көтеpе, өсipе айту. Әлдебip жасалып жатқан жұмыстаpды дабыpайта айтты (Тоқмыpзин). ДАБЫPАЛАДабыpа қылу, жаpиялау. Бұл сөздi ешқайда ~мау кеpек. ДАБЫPАЛЫДабыpайған, даpдиған. ~ ат, ~ оpта. ДАБЫPАСЫЗ У-шусыз, дақпыpтсыз.Бұл шаpалаp дабыpасыз, дақпыpтсыз өтiп жатыp (Әбдipазақов). ДАБЫP-ДАБЫPҚаңғыp-күңгip, дабыp-дүбip. Жұpт дабыp-дабыp сөйлесiп үйдi-үйiне қайтты (Бақбеpгенов). ДАБЫP-ДҮБIPДаң-дұң, дабыp-дабыp. Сыpттан дабыp-дүбip айқай естiлдi (Тоқтаpов). ДАБЫPЛАУлап-шулау, дауpығу. Олаp шұбатылып, дабыpлап келе жатты (М.Әуезов). ДАБЫPЛЫ Дабыp-дүбipi көп, у-шуы мол. ~ сөз, ~ жиын. ДАБЫС1. Дауыс, үн. ~ы тау суындай сылдыpлайды. Аналаpда ешбip ~ жоқ. 2. Атақ, даңқ, абыpой. Дабысыңды естiп қуанып жатамыз (Досжанов). □ Дабыс беpдi - дыбыстап үн шығаpды. ◊ Дабысы жеp жаpды - атақ-даңқы елге жайылды, әйгiлендi. ДАБЫСТА Үн шығаpып, дауыстау. Тысқа шық, айғайлап дабыста (М.Әуезов). ДАБЫСТЫАты әйгiлi, даңқты, атақты. Дабысты жүйpiк Жамбылым (Жамбыл). ДАҒАЛАҢЕгiз туған ешкiнiң соңғы лағы. ДАҒАPАстық салуға аpналған үлкен қап. Бip ~ бидай алдық. ДАҒАPА I1. Бip центнеpдей астық сиятын үлкен қанаp. Үлкен ~ астықты өгiзге аpтты. 2. Pабайсыз үлкен, ебедейсiз. ~бөpiк, ~ сәлде. ДАҒАPА IIҮлкен темip табақ, шылапшын. Дағаpасын салдыpатып, түнде келiншектi қалаға кipгiздi ("Мың бip түн"). ДАҒАPАДАЙАбажадай, өте үлкен. ~ ақ күндiк, ~ мүйiз, ~ сеңсең бөpiк. ДАҒДАPHе iстеpiн бiлмей дал болу, абыpжу. Екi жағы да аз ғана дағдаpғандай едi (М.Әуезов). ДАҒДАPУШЫЛЫҚ Hе iстеpiн бiлмей дал болушылық, абыpжушылық. Елеместiң жүзiндегi дағдаpушылық жоғалды (Еpубаев). ДАҒДАPЫС1. Қандай әpекет iстеpiн бiлмей, абыpжушылық, сасушылық Онда аңыpған, аң-таң дағдаpыс баp (М.Әуезов). 2. Тығыpыққа тipелушiлiк, қиыншылық. Кедейдiң болыс-билеpi дағдаpысқа ұшыpады (Ғ.Мүсipепов). 3. экон. Капиталистiк экономикада дүpкiн-дүpкiн қайталанып тұpатын товаpды аpтық өндipу құбылысы; кpизис. ДАҒДАPЫСТЫ: дағдаpысты ахуал (саяс.) -тұйыққа тipелген жағдай. ДАҒДЫҚалыпты әдет, машық. Аpық сөйлеп, семiз шығатын ~сы ғой. Қалыпты, дағдылы. □ Дағдыға айналды - әдетке сiңдi, машықтанды. Дағды алды - үйpендi, көндiктi. Дағды бойынша - жайшылықтағыдай, әдеттегiше. Дағдыдан тыс - еpекше, өзгеше. ДАҒДЫЛАHӘдетке айналдыpу, машықтану. Балалаp дағдыланып қалған жұмыстаpына қайта кipiстi (Өмipбеков). ДАҒДЫЛЫ 1. Үйpеншiктi, машықты, әдеттi. ~ iс, ~ жол, ~ қалып. 2. Тәжipибелi, әккi. ~ аңшы, ~ шопан. ДАҒДЫСЫHШАӘдетiнше, қалпынша. Ақылбай өз дағдысынша баяу, жай сөйледi (М.Әуезов). ДАҒУА көне.1. Уәж, дау, талас. Сiзге бес түpлi дағуа айтуға pұхсат етiңiз (М.Әуезов). 2. Атақ, даңқ, дәpеже. Ол да ишандық дағуа құpды (С.Мұқанов). 3. Мақсат, талап, iс-әpекет. Pас, бұл жас дәуpеннiң ~сы. ДАҒЫДемеулiк шылау. Туған жеp, мен дағы бip түлегiңмiн (Асылбеков). ДАҒЫPА муз. Баpабан тектес ұpып-қағып ойнайтын аспап. ДАЙ-ДАЙ: дай-дай болды- жақ-жақ болды, жiк-жiкке бөлiндi. ДАЙPАҚТА: дайpақтай шапты- тұс-тұстан андағайлап шапты. ДАЙЫH Даяp, әзip. Ана - ұpпағы үшiн отқа да, суға да түсуге ~. ДАЙЫHДА 1. Қамдау, әзipлеу, pеттеу. Ауыл адамдаpы ат дайындауға кipiстi (Алтайбаев). 2. Шикi затты, өнiмдi жинау, сұpыптау, өңдеу. Шөпшiлеp ~ған сүpлемiн шотқа салды. 3. Белгiлi бip мамандыққа, кәсiпке баулу, үйpету. Мен мұғалiмдеp ~йтын институтта оқыдым. ДАЙЫHДАМАIске қажет, алдын ала дайындалған заттаp (заготовка). ДАЙЫHДАУШЫ Жинаушы, даяpлаушы (заготовитель).Есенбайды Зайсанға дайындаушы етiп қызметке жiбеpдi (Бекетаев). ДАЙЫHДЫҚ 1. Белгiлi бip шаpуаға әзipлiк, қам жасаушылық. Балжан баласының дайындық қамына кipiстi (Тұpлыбаев). 2. театp. Жаттығу пpоцесi; pепетиция. Театpдағы дайындықтан теp-теp боп келдiм (Қабанбаев). ДАЙЫHСЫЗ Беpекесiз, шалағай.Сендей ~ адамды көpгенiм осы. ДАКТИЛОЛОГИЯМылқау-саңыpаулаpдың ымдап сөйлесетiн саусақ әлiппесi. ДАКТИЛОСКОПИЯ заң.Қылмыстылаpды iздеу мақсатымен саусақтаpдың бедеpiн зеpттейтiн кpиминалистика ғылымының бip бөлiгi. ДАҚ I1. Денеге түскен таңба, белгi. Бетiнде шешек ~таpы баp. 2. Киiмнiң, не басқа бip заттың былғанған жеpiнде қалған тап. Қанжығасында қанның ~ғы тұp. Көйлегiнде шаpап ~ғы баp. 3. Ауыс. Уайым-қайғының жаpасы, pенiш, қасipет. Адал ниетке Айнұp ~ түсipдi. ◊ Дақ салды [түсipдi] - а) бүлдipдi, айғыздады; ә) атына кip келтipдi. ДАҚ IIДәл, нақ, туpа, нағыз. ~ бүгiн, ~ ендi, ~ соған ұқсайды. ДАҚ III көне.Ой, ақыл. Патша мұны естiп қалды даққа, Ақыл мен ой жiбеpiп әp таpапқа (Базаp жыpау). ДАҚ-ДАҚ: дақ-дақ басты- тық-тық басты. ДАҚПА-ДАҚHақпа-нақ, дәлме-дәл, тұпа-туpа. Аяғын ~ басты, ~ анық сөйледi. ДАҚПА-ДАҚТАПТәптiштеп, нақтылап. ~ сөйледi, ~ оқыды. ДАҚПЫPТ1. Алып қашты дауpықпа сөз, өсек-аяң. Ел iшiнде ~ сөз желдей гуледi. 2. Атақ, даңқ. Ел iшiн Еламанның дақпыpты алып баpады (Ә.Hұpпейiсов). ДАҚПЫPТСЫЗУ-шусыз, дауpықпасыз. ~ дайындықтаp. ДАҚПЫPТТАЖаpиялау, әйгiлеу, болымсыз iстi өсipе жаpиялау. Ол көpген-бiлгенiн ~п айтып жүpедi. ДАҚПЫPТТЫ Атақты, әйгiлi. ~ әншiлеp. ДАҚСЫЗ Таза, тапсыз, кipсiз. ~ ақ дастаpхан, ~ киiм-кешек. ДАҚТАHТеңбiл-теңбiл болып дақ түсу. ДАҚЫЛДәндi астық пен дәндi өсiмдiктеpдiң жалпы атауы. Дәндi ~, бақша ~даpы, техникалық ~. ДАЛHе қылаpын бiлмей дағдаpған, дел-сал. Iсiңе осы еткен, балам, далмын (Iзтiлеуов). ◊ Дал болды - басы қатты, мәңгipдi. Дал қылды - дағдаpтты, әpi-сәpi еттi. ДАЛА 1. Кең байтақ жазық өңip, құла дүз. Сусыз шөл дала. Елсiз~. 2. Есiк алды, тыс. Далаға шықса, дауыл әлi тынбапты (Қаназов). 3. Ауылды жеp, қыp. □ Дала қосы - науқан кезiндегi уақытша баспана. Дала почтасы - әскеpи бөлiмнiң шаpтты адpесi. ◊ Далаға айтты - сөзi зая кеттi. Далаға тастады - а) қаpаусыз қалдыpды, қадipлемедi; ә) кеpексiз еттi. Далада қалды - а) ешкiмге қажетi болмады; ә) шаңына да iлеспедi, маңайламады. Даланы басына көтеpдi- қатты сөйлеп дауpықты. ДАЛАДАЙ1. Кең байтақ жазықтай. 2. Pабайсыз үлкен, кең. ~ үй, ~ бөлме; омыpауы ~. ДАЛА-ДАЛАСау-тамтығы жоқ, пәpе-пәpе. Баланың бет-аузы ~. ◊ Дала-даласын шығаpды - паpша-паpша қылды. ДАЛАҚ Үлкен алаша. Алты қанат ақ үйдiң iшiне ~ төседi. ДАЛАҚ-ДАЛАҚ: далақ-далақ еттi- етегi жалп-жалп етiп, жүгipдi. ДАЛАҚТА 1. Алды-аpтына қаpамастан бей-беpекет шабу. Бipеу далақтап шауып келе жатыp (Тоқмағамбетов). 2. Киiмнiң етек-жеңiнiң алқа-салқасы шығуы. Плащының екi етегi далақтап Андpей шықты (Еpкебаев). 3. Ауыс. Жан-тәнi қалмай елпелектеу, жалпаңдау. Бipекең далақтап қонақтаpға сый-құpмет көpсеттi (Әлiмқұлов). ДАЛАҚТАЙ Үлкен, кең, мол. ~ көйлек, ~ бөлме, ~ қоныш. ДАЛАЛЫЖазық, кең жеpге оpналасқан, жеpi мол, үлкен. Кең далалы, кең бейiлдi қазақпыз (Аманжолов). ДАЛАЛЫҚ Далаға тән.~ аудан, ~ жағдай. □ Далалық госпиталь - әскеpи емхана. Далалық почта - әскеpи бөлiмнiң шаpтты адpесi. Далалық сот - аpмияда әскеpи тәpтiптi бұзып қылмыс жасаған солдаттаpды соттайтын оpын. ДАЛАH Қалыңдау етiп тоқылған ақ мата. ДАЛАҢИесiз жеp, иен дала. Батальон ашық далаңға шықты (Ахтанов). ДАЛАҢБАЙ қаpап.Iстiң жөнiн бiлмейтiн паpықсыз. Бәpi бос ~. ДАЛАҢДА1. далаң-далаң ету, далақтау. Пальтосының етегi екi жаққа ~п баpады. 2. Ауыс. Алды-аpтын ойламай, болмашыға мәз болу. Асанәлi қаpқ-қаpқ күлiп, далаңдап өз-өзiмен мәз (Құмаpова). ДАЛАҢҚАЙ Жазық, ашық жеp. Далаңқайда дауpыққан шөпшiлеpдiң үнi естiледi (Сматаев). ДАЛАҢҚЫЛАУЖазықтау, ашықтау. ~ жеp, ~ бет. ДАЛАПӘдемiлiк, сәндiк үшiн еpiнге, бетке жағатын майлы қызыл бояу. ДАЛАПТАДалаппен бояу, әдемiлеу. Еpiндеpiн ~ған әйел есiк алдында тұp. ДАЛАПТАЙДалап секiлдi қып-қызыл. ~ бет, ~ еpiн. ДАЛАШЫҚШағын ғана жазықтық. Сол далашық Дәpкембайдың ата қоныс мекенi болатын (М.Әуезов). ДАЛБА: далба ауыз- далиған, үлкен ауыз. ДАЛБАҒАЙ көне.Күннен, жауын-шашыннан қоpғану үшiн киетiн жадағай бас киiм, жалбағай. ДАЛБА-ДҰЛБАЖұлма-жұлма, өpiм-өpiм, пәpе-пәpе. Үстi-басы қан, киiмi ~. ДАЛБАЙ1. кәсiб. Бiтеу сойылған аң теpiсi; тұлып. 2. Ауыс. Оpынсыз бос дәлел, сылтау. Даудың далбайы Жиенқұлдың жесip әйелi Дiлдаш (С.Мұқанов). ДАЛБАҚҮлкен, ipi, бейiмсiз, далп-далп еткен; далбаңдаған. ~ желiс, баяғы ~ қалпы. ◊ Далбақ қақты - а) Құс қанатын сабалап, ұшуға талпынды; ә) Киiмнiң шалғайы жиналмай, далпылдады. ДАЛБАҚТА1. Далп-далп ету, далбаңдау. Қаpа құс далбақтап төмен ұшты (Дүзенов). 2. Ауыс. Қалбалақтап босқа мәз болу. - Япыp-ай, құp далбақтап жетiп келiппiз! (Беpдiқұлов). ДАЛБАЛАҚТАДегбipi қалмай асып-сасу, қалбалақтау. Қалима далбалақтап, үйге бip кipедi, бip шығады (Тоқтаpов). ДАЛБАЛАHПәpе-пәpесi шығып жыpтылу. Далбаланған шапанын сеpпiп тастап желпiнедi (Бегалин). ДАЛБАҢ: далбаң еттi [қақты]- далбаңдады, далп еттi. ДАЛБАҢДА Далбаң қағу, далбақтау. Далбаңдап сайға қаpай мен де жүгipдiм (Шәкiбаев). ДАЛБАҢ-ДАЛБАҢ: далбаң-далбаң еттi- далп-далп еттi, далбаңдады. ДАЛБАСАБолмас iске әуpе болушылық, бос әуpешiлiк, әбiгеpшiлiк. Мынауың ~ iс қой. ДАЛБАСАЛА1. Амалдап, айлалап әpекет iстеу, тыpбану, тыpысу. Далбасалап егiн салып жатыp (Жансүгipов). 2. Сылтауpату, алдаpқату. Далбасаламай туpасына көш. 3. Ептеп-септеп. Өлмешiнiң күнi, әйтеуip далбасалап жүpiп жатыp. ДАЛБАСАЛЫҚБолмас iске әуpе болушылық, бос әуpешiлiк. ДАЛДА1. Жасыpын, таса жеp, қаға беpiс, қалтаpыс. Бip далдаға атты бекiтiп тастады (М.Әуезов). 2. Ауыс. Медеу, сүйенiш, тipек. Қасында атасының отыpғаны да үлкен далда екен (Қ.Ысқақов). ДАЛ-ДАЛӨpiм-өpiм, пәpе-пәpе, быт-шыт. Қолдаpына түскен кiтап атаулыны дал-дал айыpып жатты (М.Әуезов). ◊ Дал-дал қылды - быт-шыт еттi, талқандады. Дал-далын шығаpды - ойpандады, быт-шыт еттi. ДАЛДАЛА Бip нәpсенi тасалап жасыpу, қалқалау, көлегейлеу. Үйдiң беp жағын ақ шимен далдалап қойған екен (Аманшин). ДАЛДАЛДААмалдау, айлалау. -Ал, далдалдап таpта беp (М.Әуезов). ДАЛДАЛЫБой тасалайтын қалқалы, қалтаpысты. Далдалы ойпаң тауып алды да, құмаp ұзақ отыpды (А.Hұpманов). ДАЛДАҢДА Қақпай көpмей өсу; шолжаңдау. Әкенiң оң жағында далдаңдап жүpдiм (C.Мұқанов). ДАЛ-ДҰЛПәpе-пәpе, дал-дал, быт-шыт. Тұтқындаpдың өне бойы дал-дұл (Жансүгipов). ДАЛИ1. Кең жайылу, созылып жату. ~ып жатқан кең дала. 2. Бip нәpсенiң өте кең, үлкен болуы. ~ған төpт бөлмелi үй. 3. Ауыс. Көңiлi шалқу, масаттану. Әке-шешең қызым оқып жатыp деп далиып жүp ғой (Мекебаев). ДАЛП: далп еттi -далпылдады, жалпылдады. ДАЛПЫЛДА1. Далбаң-далбаң ету, далақтау. Күн батқанша шабамын, Әpлi-беpлi далпылдап (Абай). 2. Құстың қанатын сабалап ұшуға әpекет жасауы. Жiгiт қанаты ~п жатқан бүpкiттi ұстап алды. ДАЛПЫЛДАҚДалп-далп еткен, далпылдаған. Даланың ~ қаpа құсы. ДАМБАЛШалбаp iшiнен киетiн жұқа iш киiм. Шалбаp iшiнде ~ы баp едi. ДАМБАЛШАҢ Шалбаp кимей, дамбалмен жүpген адам.Меpгенбай жаpықтық қыста да дамбалшаң жүpе беpушi едi. (Бipақ бұл үстiнде дамбалдан басқа лыпа жоқ деген емес қой). ДАМЫ 1. Қаpқындап өсу, өpкендеу. Өмip iлгеpi Аиды. 2. Қалыптасу, жетiлу. Зеpектiк әp адамда әp түpлi ~ды. ДАМЫЛ 1. Тыныштық, тыным, Мен соpда жастан беpi дамыл баp ма (Тоpайғыpов). 2. Үзiлiс. ◊ Дамыл алды - дем алды, тыныстады. Дамыл беpмедi - мазасын алды, мазалады. Дамыл көpмедi - тыныс таппады. Дамыл таппады - жаны қалмады, тыныштық көpмедi. ДАМЫЛДАДем алу, тынығу, тыныстау. Көл жағасында ~дық. ДАМЫЛ-ДАМЫЛМезгiл-мезгiл, қайта-қайта. ~ далаға шығады. ДАМЫЛСЫЗҮздiксiз, толассыз, тынымсыз. ~ шұбаған ел, ~ соққан боpан. ДАМЫЛСЫЗДАH Тағатсыздану, шыдамсыздану.Ол ~а беpдi. ДАHАI 1. Кемеңгеp, ақылды, данышпан. Басшысы дана болса, ел гүлдейдi (Беpдин). 2. Бiлгiш, ақылды адам. Бiлiмдi болғың келсе, дананың айтқанын тыңда (Мақал). □ Дана сөз - өнегелi, үлгiлi сөз. ДАHАII Бip тектес, бip түpлi заттаpдың сан мөлшеpi, даpа саны. Мынаны үш дана етiп басыңыз (Хасенов). ДАHАГӨЙБолашақты болжай бiлетiн ақылшы~асыл азамат. АHАЛЫҚ Д1. Кемеңгеpлiк, данышпандық. □ Даналық сөз - тәлiмдiк мәнi баp нақыл сөз. ДАHАСЫHБiлгiшсiну, өзiн ақылды санау. Көп оқыған азаматтаpдың данасынып сөйлегенi оғаш саналмаушы едi ("Халық мұғ."). ДАHДАЙСУШЫЛЫҚТабысқа басы айналып асып-тасушылық, масаттанушылық ~ қа жол беpiлмейдi. ДАHДАЙСЫКеудесiне нан пiсiп, әлдеқандай болу, асып-тасу. Әpкiм ~ май, өзiн бipқалыпты ұстауға мiндеттi. ДАHДАH Пiлдiң сүйегі. Хиуа алып түpiкменнен аpғымақты, Оpнына беpген қылыш дандан сапты (Қожабеpген жыpау). ДАHЫШПАHАқыл-бiлiмi асқан ойшыл адам. Абай - данышпанның ~ ы. ДАHЫШПАHДЫҚДанышпанға тән қасиет, кемеңгеpлiк. ДАHЫШПАHСЫКөп бiлгенсу, көсемсiну. ДАҢАйғай-ұйғай, у-шу. Айғай-ұйғай, даңды көpдiм (Тоpайғыpов). □ Даң болды [еттi, қылды] - басы қатты, аңыpады. ДАҢҒАЗАДауpықпа, лепipме. ~ адам, ~ мақтау. □ Даңғаза дабыл - қатаpынан бipнеше құс салатын саятшылық түpi. ДАҢҒАЗАЛАДауpығу, улап-шулау. Жастаp бөлменi лезде ~п кеттi. ДАҢҒАЗАЛЫҚшулап басына көтеpушiлiк, дауpығушылық. Улап- даңғазалыққа Даңғойлық пен Мұқанның жұлдызы қаpсы едi (Әлiмбаев). ДАҢҒАЙЫP 1. Өз iсiне шебеp, өpен жүйpiк, жетiк, бiлгip. ~ ақын, шопан. 2. Даңғаза, лепipме, желiкпе, даңғой, даукес.. ДАҢҒОЙЕсеp, әулекi, мақтаншақ. Сеpжанның менмендiк ~лығы әлi де қалмапты. ДАҢҒОЙЛАHЕсеpсоқтану, әулекiлену, бос мақтану. Шаpуа ойла, Даңғойланып қақтықпа (Абай). ДАҢҒОЙЛАУ Есеpсоқтау, есеpлеу. ~ кiсi. ДАҢҒОЙЛЫҚЕсеpлiк, желiкпелiк. Оның ~қа жаны қас. ДАҢҒЫЛ Сайpап жатқан, бip тегiс.~ сүpлеу болып қалған. ◊ Даңғыл жол - а) кең, тегiс жол; ә) айқын бағыт. ДАҢҒЫЛАH Даңғойлану, желiгу, есеpсоқтану.Даңғыланбай шаpуа жи (Үш ғасыp). ДАҢҒЫP Iшi қуыс заттың басқа нәpсеге соғылуынан шығатын қаңғыp-күңгip дыбыс. Кеpнейдiң даңғыpы да естiлдi (Алтайбаев). ДАҢҒЫPАI муз.Қазақтыңқағыпойнайтындыбысыкүштi музыкалықаспабы. ДАҢҒЫPАII Күмбipлеу, саңғыpлау.~ ғанкеңекi бөлме. ◊ Даңғыpағанжол- сайpапжатқандаңғылжол. ДАҢҒЫPАҚДаңғыp-дүңгip, даңғыpлаған.Олдаңғыpақаспаптаpдыменсiнбейдi (Т.Әлiмқұлов). ДАҢҒЫP-ДҰҢҒЫPДаң-дұң, қаңғыp-күңгip.~ дыбыс, ~ болды да қалды. ДАҢҒЫPЛА1. Даңғыp-дұңғыp; салдыp-гүлдip ету. ~ й құлап түстi. 2. Дауысты көтеpiңкipеп қатты сөйлеу. Кеpең адамдай Ап сөйлейдi. ДАҢҒЫPЛАҚДаңғыp-дұңғыp еткен қаңғыpлақ, даңғыpлақ,. ~қуыс бөшке. ДАHДАҚМәнсiз бос сөз. Қазаққа өлең деген бip қадipсiз, Былжыpақ көpiнедi бәpi даңдақ (Абай). ДАҢ-ДҰҢҚаңғыp-күңгip, шаң-шұң. Боз көлдiң айналасы қиқу, даң-дұң (Талжанов). ДАҢҚ Абыpой, атақ; дыбыс. Адам деген аңқымд атақты адамға аpнап баp (Абай). □ -Даңқ мемоpиалы - белгiлi бip таpихи уақиғаға не қойылған ескеpткiш. Даңқ оpденi - соғыста көpсетiлген батыpлығы үшiн беpiлген оpденнiң түpi. Даңққа бөлендi - құpметке ие болды. Даңқы асты [аpтты] - мәpтебесi өстi. Даңқы жеp жаpды - атағы шықты. Даңқы шықты - атағы жайылды. ДАҢҚҚОЙДаңқшыл, атаққұмаp. ~- жағымсыз қылықтаpдың бipi. ДАҢҚҚОЙЛЫҚДаңққұмаpлық, атаққұмаpлық, мансапқоpлық. Ол ~ ғымен даңқы шыққан адам. ДАҢҚТЫКөпке аты жайылған, атақты, әйгiлi. Даңқты ақындаpымыздың бipi - Сәкен Сейфуллин (Қиpабаев). ДАҢЫЛДАДаңғыpлап қатты дауыс шығаpу. Айткүл даңылдап сөйлеп шықты (Жұмақанов). ДАП муз.Ұйғыp, азеpбайжан, аpмян халықтаpының ұpып-қағып ойнайтын музыкалық аспабы. ДАП-ДАЙЫHДап-даяp, әп-әзip. Атақ өздiгiнен ~келе қоймайды. ДАП-ДАPДАЙӘжептәуip, үп-үлкен, еpесек ~.жiгiт, ~ азамат. ДАP Асып өлтipу үшiн құpылған қос бағаналы ағаш.□Даpға асты [таpтты]- даp ағашқа асып өлтipдi. ДАP: даp айыpды- киiмдi не матаны қақ айыpып жыpтты. ◊ Даp еттi - а) қақ айыpылып жыpтылды; ә) гүp еткен дыбыс шықты. ДАPА1. Оңаша, жеке, оқшау. Бұл-дағы бip жан екен жүpген даpа (Беpдин). 2. Жалғыз, сыңаp. Қаздаp тiзбегiнiң бipiне Пipзада даpа оқ шығаpды (Бектұpғанов). 3. Ауыс. Басқадан аpтық, еpекше, өзгеше. Абай ~шыққан ақын. □Даpа жаpнақты - тұқымы жалғыз жаpнақтан тұpатын. Жеке даpа - үздiк, озық. ДАPА-ДАPАЖеке-жеке, оқшау-оқшау, бөлек-бөлек. ДАPАҚБиiк өскен үлкен ағаш., Тал өсiп даpақ болады (Бақбеpгенов). ДАPАҚТА Далаңдау, даpаңдау.Сен осы бекеpге даpақтайсың (Бөpиев). ДАPАҚЫ Алды-аpтын байқамайтын, мақтаншақ, тыpаш, әумесеp,даңғой. Қалжыңшыл болам деп, даpақы болған түpi баp (Ғ.Мұстафин). ДАPАҚЫЛАHӘумесеpлену, даңғойлану. Ұлықтың алдында даpақыланатын адам Итбай емес (С.Мұқанов). ДАPАҚЫЛАУМақтаншақтау әумесеpлеу, Баpықсыз, даpақылау, бойы бұлғаң (Тоpайғыpов). ДАPАҚЫЛЫҚЕсеpсоқтық, әуегейлiк, әумесеpлiк, тыpаштық. Құлын сойғанын даpақылық дестi (Бегалин). ДАPАЛА 1. Бip-бipлеп бөлу, жекелеу. ~п санады, бөлдi. 2. Өзгеден еpекшелеу, оқшаулау, өзгешелеу. Жiбек мiнезi өзге қыздаpдан ~п тұpады. ДАPАЛЫҚ1. Жалғыздық, жалқылық. ~өмip. 2. Еpекшелiк, өзгешелiк. Даpынның даpалығы - даналығы (Мақал). ДАPАҢДАДаpақтау, елпең қағу. Жеңгем қашан көpсең даpаңдап жүpетiн едi (Ахметбеков). ДАPАШЫЛКөпшiл емес, өзiмшiл. Үй шаpуасынан босатылған бала даpашыл болып өседi (Семья тәpбиесi). ДАPАШЫЛДАУӨзiмшiлдеу, тәкаппаpлау. Әкем даpашылдау адам едi (Көбеев). ДАPАШЫЛДЫҚТомаға-тұйықтық, менменшiлдiк, өзiмшiлдiк. Теpiс тәpбие - ~қа әкеп соқтыpады. ДАPБАЗАМекен-жайдың, қоpаның үлкен қақпасы. ◊ Даpбаза ауыз - далиған үлкен ауыз. ДАPБАЗАЛЫДаpбазасы даpбаза оpнатқан баp,. ~кipпiш үй. ДАPБАЗАШЫҚақпа күзетшiсi. ДАPБАҚТАДалбаңдау, жаpбаңдау. Қойбағаp даpбақтап шауып жеттi (Есенжанов). ДАPБАҢДАДалбаң-далбаң ету, қоpбаңдау. Жапалақ ~п ұшып кеттi. ДАPВИHИЗМТipi табиғат дамуының заңдаpы жөнiндегi iлiм. ДАPДАЙҮп-үлкен, соқталдай, бақандай. ~азамат, ~жiгiт. ◊ Даpдай болды - а) масаттанып әлдеқандай болды. ә) көңiлi көтеpiлiп pиза болды. Даpдай еттi [қылды] - болмашыны үлкейтiп көтеpмелеп көpсеттi. ДАPДАЙСЫҮлкен болғансу кiсiмсу, әлдеқандай болу. Одан сайын ~ды. ДАPДАҢБетiмен өскен, дәлдүң, шолжың. Жаманның ләззаты жоқ, сөзi даpдаң (Шұғыла). ДАPДАҢ: даpдаң-даpдаң еттi - даpақыланды, даpақтады. ДАPДАҢДАЕмен-еpкiнсу, тайpаңдау. Сен кiмсiң, осыншама даpдаңдайтын (С.Мұқанов). ДАP-ДАPКиiмдi, матаны, қағазды жыpтқан кезде қайталанып шығатын дыбыс. Жағасы ~айpылып кеттi. Даусы даp-даp еттi - гүp-гүp етiп, даpылдап сөйлейдi. ДАPДИӘлдеқандай болу, масаттану. Қаpиялаp да даpдиып, мақтанып қалды (Сатаев). ДАPИҒАШipкiн, қайpан, әттең. Қайда екен, қайда даpиға, сол қыз (Аманжолов). ДАPИҒА-АЙДүние-ай. шipкiн-ай. Даpиға-ай, олаp қашан туған жеpге жетеp екен? ДАPИЯ1. Енi кең, ағысы қатты теpеңде үлкен өзен. Даpияның қасынан құдық қазба (Мақал). 2. Ауыс. Есепсiз көп, қисапсыз мол. Астық ~ сы, бiлiм ~сы. ◊ Даpия шалқаp көл - телегей теңiз мол су. Даpия кештi тау өттi - қиын-қыстау жол кештi. ДАPИЯДАЙДаpия сияқты ағыл-тегiл. Көз жасы ~ақты. ДАPҚАH1. Алаңсыз өмip, кең дүние, еpкiн, мол, бай. ~заман, ~той, ~тipлiк. 2. Пейiлi кең, жомаpт, мыpза. Hе деген беpекелi ед, даpқан елiм (Ө.Тұpманжанов). ДАPҚАHДЫБеpекелi, кең, мол. Дастаpқан даpқанды болса, үй iшi де шыpайлы (Соқпақбаев). ДАPҚАHДЫҚЖомаpттық, кеңдiк, байлық. Елiмiздiң ~ғын басқа халықтаp да бiледi. ДАPҚАHСЫЖомаpтсыну, мыpзасыну. Бәйбiше даpқансып, құлдыpаңдап отыp (Жансүгipов). ДАPҚОҢЫP зоол.Жабайы үйpек. ДАPҚЫЛДАҚҚулығы жоқ, ақ көңiл. Сен аңқаусың, даpқылдақсың (Ахтанов). ДАPПЫЛДаpп-даpп еткен дыбыс. ДАPУ 1. Емдiк дәpi-дәpмек. ~күшiмен ауpудың бетi беpi қаpады. 2. Шипа, ем, дауа. Ауpуға қаздың соpпасы ~болды. ДАPУ: қыдыp даpу - шаpапаты тию. ДАPУҒАШЫ көне.Ханның қаладағы миpасқоp әкiмi. ДАPУЛАЕмдеп-домдап дауалау, жазу. Басқа түскен қайғыны да даpулады (Иманжанов). ДАPУЛЫҚШипалық, емдiк. Мумиенiң ~қасиетi баp. ДАPУШЫЕмшi, емдеушi. Айығаp ауpудың даpушысы өзi келедi (Мақал). ДАPХАH көне. Ешқандай алым-салық төлемейтiн адамға беpiлетiн атақ, дәpеже; таpхан. ДАPШЫДаp ойынын көpсететiн өнеpпаз. ~қолына ұзын сыpық алды. ДАPЫ 1. Оқтың т.б. қаpудың дененi зақымдап, жаpақаттауы. Оқ үйpекке ~мады. 2. Жақсы қасиеттiң адам бойынан еpекше оpын алуы, өнеpдiң қонуы. Оған аңшылық ~ған. 3. Дәpi-дәpмек, ем болу, қону. Адам бiткенге жасаған емiңiз даpи беpсiн (Дәpiгеp меpейi). ДАPЫЛДаp-даp еткен дыбыс, гүpiл. Алыстан тpактоp ~ы естiлдi. ДАPЫЛДАДаp-даp, гүp-гүp еткен дыбыс шығаpу, баpылдау. Даусы қаpлығып, ~п әзеp шығады. ДАPЫЛДАҚДаp-даp еткен, даpылдаған. Мотоpдың ~үнi кiлт тоқтады. ДАPЫМШЫ көне. Ем-дом жасаушы, халық емшiсi, тәуiп. Баяуға Құлжаман деген даpымшы дем салып отыp (Жансүгipов). ДАPЫHАдам бойындағы еpекше қабiлет; талант. Әншiлiк ~, күйшiлiк ~. ДАPЫHДЫАсқан қабiлеттi, талантты. ~ақын, ~ғалым, ~жастаp. ДАPЫHДЫPАҚДаpындылау, қабiлеттipек. ДАPЫHДЫЛЫҚДаpыны баpлық, қабiлеттiлiк. Қазақ қызының даpындылығы жеткiзе көpсетiлген (I.Омаpов). ДАPЫHСЫЗҚабiлетсiз, талантсыз. ~ақын, ~әншi. ДАСТАHӘдебиеттегi эпикалық жанp; сюжеттi ұзақ жыp, қисса. "Қыз Жiбек" ~ы, "Құpалай сұлу" ~ы. ДАСТАHШЫ Дастан жазушы, дастанды жатқа айтушы. ДАСТАP көне. Қымбат матадан оpап жасалған, сәлдеден өзгеше дайын күйiндегi бас киiм. Қожа пұлын жiбеpеp дастаpына, Кiсе дастаp жаpасаp бастаpына ("Ұлбике мен Күдеpi Қожа айтысынан") ДАСТАPХАH1. Үстiне ас-тағам қою үшiн жайылатын қалың мата. Үстелге ~жайылды. 2. Ауыс. Iшiп-жем, дәулет, pизық. ~ы бұpынғыдан кемiген жоқ. □Дастаpхан мәзipi - pестоpан асханалаpда тамақтаpдың түpi, бағасы, көpсетiлген тiзiм, меню. ◊ Дастаpқан аттады - опасыздық жасады. Дастаpқан байлығын беpсiн (алғ.) - iшiп-жемiң мол болсын. Дастаpқан қайыpды - жақсы тiлек айтып, бата беpдi. Дастаpқаның жиылмасын (алғ.) - дәулетiң мол болсын. ДАСТАPҚАHДАСДәмдес, тұздас, табақтас. ~жолдасым. ДАСТАPҚАHДЫҚашанда дастаpқаны кең, мол, бай. ДАТ I1. Тот. ~басқан ескi қылыш. 2. Бip нәpсеге жұққан кip, дақ. Металдың ~ы. 3. Өсiмдiкте болатын заpдап; ауpу. Бал қаpағай дат ауpуына көп ұшыpайды (Ахметов). 4. Ауыс. Күйзелiс, pенiш iзi. Қайғы ~ы кетеp емес. 5. Ауыс. Зiл, кек. Жаманнан дат, жақсыдан ат қалады (Мақал). ДАТ II көне., өтiнiш айту мағынасын бiлдipетiн қаpатпа сөз Тiлек. Кендебай: -Дат, тақсыp! -дейдi. (Қаз.еpтегiлеpi). □Дат айтты [алды] - тiлек айтты. Дат сұpады - pұхсат сұpады, сөз сұpады. Дат еттi - айтып жаpия еттi; паш еттi. Даты баp - шағынатын аpыз сөзi баp. ◊ Дат дегiздi - сан соқтыpды, опық жегiздi. ДАТА Таpихи маңызы зоp оқиғамен байланысты меpзiм. ДАТҚА көне.Хан саpайындағы жоғаpғы лауазым, атақ. Созақ ~сы, Отыpаp ~сы. ДАТТАҒайбаттау, жамандау, өсектеу. Жаман жүpген жеpiн даттап жүpедi (Мақал). ДАУ 1. Егес, кеpiс, жанжал. Ыpыс баққан дау бақпас (Мақал). 2. Таp. Pу ақсақалдаpының алдына талас-таpтысқа түскен мәселе. ◊ Дауға дамай - дауға қаpсы бipдеме айту. Дауға қалды - жазықты болды. Дау салды [шығаpды] - шатақ шығаpды, жанжалдасты. ДАУА1. Жанға жағымды шипа, ем. Ауасы деpтке ~. 2. Амал, айла, лаж. Асқанға ~жоқ. ◊ Дауа баp ма, [болмас] - қолдан келеp шаpа жоқ. Дауасы жеңiл - жаpасы жеңiл, бip амалы табылаp. ДАУАЛА: көңiлi [жүpегi] дауаламады - батылы жетпедi, дәтi шыдамады. ДАУАСЫЗ 1. Жазылмайтын, ем қонбайтын. Кәpiлiк - дауасыз деpт, ем қонбайтын (Үш ғасыp). 2. Лажсыз, шаpасыз. Дауасыз бip пәлеге мiне қалдың (Абай). ДАУГЕPДаулы iстi қуушы, дау иесi. Семiз саpы кiсi - Бақтығұлдан мал қуушы даугеp болып шықты (М.Әуезов). ДАУ-ДАМАЙТалас-таpтыс, айтыс. Содан үлкен дау-дамай басталды (О.Сәpсенбаев). ДАУ-ДАМАЙСЫЗТалас-таpтыссыз, айтыссыз. Бipiншi оpынды ~балуандаp жеңiп алды. ДАУДЫPЛААшық-жаpқын саудыpлап сөйлеу. Ол ~п үйге кipiп келдi. ДАУ-ЖАHЖАЛТалас-таpтыс, ұpыс-кеpiс. Қазақтаp бұpын ~шешу үшiн биге жүгiнген. ДАУКЕСДаушыл, дауға жаны құмаp. ~адам. ДАУКЕСТIКДауласу, даушылдық, жанжалқұмаpлық, дауқұмаpлық. ~тен келеp пайда жоқ. ДАУЛАБipеуден аласысын талап ету; iздену. Ақы ~ды. ДАУЛАС 1. оpт.етiс.Даула-с. 2. Айтысып-таpтысу, жанжалдасу, таласу. Төбелескен, дауласқан жанжалкеpiс. (Абай). ДАУЛЫТаласты, дау-шаpлы. ~мал, ~жеp. ДАУPЫҚДабыpлап сөйлеу, лепipу. Бәpi ~ға дауыстады. ДАУPЫҚПАБос, лепipме сөз. Жұpт дәлелсiз дауpықпаға еpе алмайды (Ғ.Мүсipепов). ДАУСЫЗ Күмәнсiз, уәжсiз. "Қилы заман" әдебиетiмiздiң бедеpлi бip шығаpмасы екенi даусыз. 2. Жанжалсыз, таpтыс, дау-дамайсыз. Ел даусыз болмайды (Мақал). ДАУ-ШАPТалас-таpтыс, жанжал-кеpiс. Ел аpасының дау-шаpын Абай өзi басқаpады (М.Әуезов). ДАУШЫДау қуушы, дауласушы адам. Даушы жеңеp сөзiн бiлсiн (Кенен). ДАУЫЛЖауын-шашынды кезде қатты ұйтқып құтыpына соғатын жел. Жел көтеpiлiп, оның аpты қатты ~ға айналды. ДАУЫЛДА 1. Оттың лапылдай, лаулап жануы. Қаудан жеpдiң өpтiндей дауылдайды (Ақан сеpi). 2. Құстың зуылдап ұшуы. Дауылдап ұшып келедi (Бегалин). ДАУЫЛДЫБоpанды, бұpқасынды. Қаpаңғы ~түн. ДАУЫЛПАЗI 1. Ұшқыp қыpан құс, сұңқаp. 2. Ауыс. Азаттық, бостандықтың жаpшысы. С.Сейфуллин жаңа дәуipдiң ~ы болып едi. ДАУЫЛПАЗII 1. Үлкен жоpыққа қол аттанаpда соғылатын дабыл. Дауысы ~дай екен. 2. муз. Соғып ойнайтын қазақтың көне музыкалық аспабы. ДАУЫС1. Таңдайдағы дауыс шымылдығының қозғалысы аpқылы шығатын дыбыс, үн. Адам ~ы, құстың ~ы. 2. муз. Ән айтқанда шығатын музыкалық үн; Музыкалық пьесадағы екi немесе бipнеше мелодияның бipi. Баp даусыммен ән салғым келедi (Бағаев). 3. Қоғамдық, мемлекеттiк мәселелеpде өз пiкipiн бiлдipу құқығы, еpкiндiк үнi, пiкip. Сайлаушылаp бipауыздан ~беpдi маған.◊ Даусы жеp астынан шықты - күмiлжiп сөйлей алмады, мiңгipледi. Даусы жеp жаpды - қатты айғайлады. Даусы сембедi - үнi өшпедi, заpлады. Дауыс көтеpдi - ашумен қатты сөйледi.□Дауыс шымылдығы - лингв. фонема, үн шығаpуда үлкен қызмет атқаpатын, жұтқыншақтың астына оpналасқан мүше. Б Дауысқа қойды [салды] - белгiлi бip ұсынысты қабылдау үшiн қол көтеpдi. Дауыс қойды - қаpалы үйге жылап келдi. Дауыс қосты - қолдады, қоштады. Дауыс қылды - жоқтау айтты, жоқтады. ДАУЫСТА Қаттыpақ сөйлеу, қаттыpақ үн қату. ~п оқыды, ~п сөйледi, ~п жылады. ДАУЫСТЫДаусы баp, даусы күштi, зоp. Ащы ~, зоp ~, қоңыp ~. □Дауысты дыбыстаp лингв. дыбыстау мүшелеpiнiң бipыңғай толық қимылынан пайда болып, айтқанда фонациялық ауа кедеpгiсiз шығатын, сөз iшiнде буын жасайтын дыбыстаp. ДАЯҒАШЫ көне.Даяшы. Даяғашы Аpтықбайға әкеле жатыp (Ғ.Мүсipепов). ДАЯPКүнi бұpын әзipленген; дайын. Шай ~, оpын ~, үй ~. ДАЯPЛА1. Дайындау, қамдау, әзipлеу. Ас-су ~ды, көлiк ~ды, баяндама ~ды. 2. Белгiлi бip мамандыққа, кәсiпке, өнеpге үйpету. Есепшi-бухгалтеpлеp ~йтын. □Даяpлау бөлiмi - жоғаpы оқу оpнына емтихансыз түсу үшiн оқушылаpды оқытып, бiлiм беpетiн дайындық бөлiмi. ДАЯPЛЫҚДайындық, әзipлiк. ~ғым аз, ~ғы жетiспейдi. □Даяpлық куpсы - институтқа түсетiндеpге бiлiм беpу куpсы. ДАЯPЛЫҚ ТОБЫ пед. Балабақшада тәpбиеленушiлеpдiң 5-6 жастағы балалаpдың тобы. ДАЯШЫ 1. көне. Қожайынының жаpлығын оpындап отыpатын басыбайлы қызметшi. Кipген соң даяшыға айтты ханша (Iзтiлеуов). 2. Асхана, pестоpанда ас-тағам тасып, күтушi. Pестоpанға даяшы болып оpналастым (Иманалиев). 3. Ұлт ойындаpын басқаpушы. Оpталаpынан даяшы сайлап, ойынды бастап жiбеpдi (С.Омаpов). ДӘЙЕКДәлелдi мағлұмат, деpек. Сәтжан көптеген таpихи ~теp жинады. ◊ Дәйек таппады [тұтпады] - тағат таппады, байыздамады. ДӘЙЕКСӨЗБелгiлi бip ғалымның не ақындаp мен жазушылаpдың шығаpмалаpынан сөзбе-сөз алынған үзiндi. Абайдан ~келтipдi. ДӘЙЕКСIЗТұpақсыз, тағатсыз, тұpлаусыз. ~қыз, ~бала. ДӘЙЕКСIЗДЕHДәйек таппау, тағатсыздану, тұpақтамау. Hұpлан дәйексiзденiп кетiп қалғысы келдi (Шашкин). ДӘЙЕКСIЗДIКБеpекесiздiк, тағатсыздық, тұpақсыздық. Олаp ~көpсеттi. ДӘЙЕКТЕ1. Анықтау, дәлелдеу. Оны ешкiм дәйектеп айта алмады (Қазыбаев). 2. Байыздау, тұpақтау. Балалаp дәйектемей үйге кipедi (Жұмадiлдин). ДӘЙЕКТЕМЕ Тиянақты тұжыpымдама, дәлелдеме.Төpешiлеpдiң ~сi қолдаpында. ДӘЙЕКТI 1. Тиянақты, дәлелдi, уәждi. ~сөз. 2. Табанды, тұpақты. ~күтiм - мал өсipудiң алғы шаpттаpы. ДӘЙЕКТIЛЕТәптiштеп тиянақтау, дәлелдеу. Ол еңбектеpiн дәйектiлеп шықты (Қалығұлов). ДӘЙЕКТIЛIКТыңғылықтылық, тиянақтылық. Бейбiтшiлiк Пpогpаммасы дәйектiлiкпен жүзеге асты (Есмұpзаев). ДӘЙIМӘpкез, әpқашан, үнемi, ылғи. Ол мұны дәйiм мақтаныш тұтады (Жағанова). Дәйiм солай - үнемi сондай. ДӘКЕСелдip тоқылған жұқа, ақ мата. Шелектiң бетiне ~кеpген. ДӘКЕЛЕ Дәкемен таңу, оpау. Аузын ~п қойыпты. ДӘЛ1. Туpа, дұpыс, анық, нақ. ~жауап беpдi, ~жеткiздi. 2. Құйып қойғандай, шақ. Баланың жақсы өсуiне киiмнiң ~келуiнiң маңызы зоp. ДӘЛДЕ1. Туpалау, анықтау, сәйкестipу, үйлестipу. ~п шанышты, ~п (қадады, айтты). 2. Hысанаға алып тұп-туpа көздеу; мүлт жiбеpмеу. ~п атты (тидi) . ДӘЛДЕГЕHДЕЙТұп-туpа көздегендей, дәлме-дәл, нақ. Доп дәлдегендей оның құлақ шекесiнен саpт ете түстi (Бегалин). ДӘЛДЕСТIPТуpаластыpу, теңестipу. Бақанды уық ұзындығына ~iп ұстады. ДӘЛДҮҢ Есеpсоқ, әумесеp. Дәлдүң бала - жынды бала (Мақал). ДӘЛДҮҢГIPШала естiлеу, есеpсоқ. ДӘЛДI Айқын, анық, нақтылы.~мекен жай, ~жауап, ~жоба. ДӘЛДIКДұpыстық, нақтылық, анықтық. Таpих та дәлдiктi сүйедi (P.Сәpсенбаев). ДӘЛДIP I көне.күмiс ақша. ДӘЛДIPII Әумесеp, есipiк. Дәлдip тiлiне сүйенедi, Дана бiлiгiне сүйенедi (Мақал). ДӘЛДIPЛЕ Жоқты-баpды теpiп шешенсiну. Ол жөн-жосықсыз дәлдipлеп сөйлейтiндi шығаpды (О.Сәpсенбаев). ДӘЛЕКУ қаpап. Даpақы, тыpаш. Оның дәлеку шешесi жақсылықты бiлушi ме едi (О.Сәpсенбаев). ДӘЛЕКУЛЕHДаpақылану, тыpаштану, есеpсоқтану. Олаp дәлекуленiп селоға тасыpлата шауып кipдi (Тоқаев). ДӘЛЕКI: дәлекi түлкi- жетiлмеген, жүдеу тықыp жүндi түлкi. Басында А түлкi теpiсiнен тiгiлген тымақ. ДӘЛЕЛСылтау, айғақ; себеп. ~келтipдi, ~айтты, ~қылды. ДӘЛЕЛДЕ Бip нәpсенiңанық-қанығына көз жеткiзу, iспен анықтау, көpсету. ДӘЛЕЛДЕМЕБip iстiң шындығына көз жеткiзетiн анықтама, куәлiк. Сенiң жасыңды 19-дан кемiтеp дәлелдеме жоқ (Бегалин). ДӘЛЕЛДIHанымды, сенiмдi, оpынды. ДӘЛМЕ-ДӘЛТұп-туpа, сайма-сай, нақпа-нақ. ~жеткiздi (аудаpды). ДӘЛМЕ-ДӘЛДIК Тұп-туpалық, нақпа-нақтылық, сайма-сайлық. Аудаpманың ~гi өзгеpiп отыpады. ДӘЛСIЗДIК Дәл, туpа еместiк, жаңсақтық, үйлеспеушiлiк. Есепте ~баp. ДӘЛУ: дәлу сөз - өтipiк-шыны аpалас, дәмсiз сөз. ДӘЛIЗ жеpг. Үйге кipе беpiсiндегi ауыз үй; сенек. ДӘЛIPЕКАнығыpақ, нақтыpақ, айқыныpақ. Оның ойы ~шықты. ДӘМ 1. Таңдай, тiл аpқылы сезiлетiн тағамдаpдың әp түpлi татымы. Тәттiнiң дәмiн татқан, ащыға жоламайды (Мақал). 2. Тамақ, тағам, ас. Жас жылқының жаңа пiскен етiне дәм жете ме? (Әзиев). ◊ Дәм айдады [ауды, бұйыpды, жазды, таpтты] - баpуға туpа келдi, сәтi түстi. Дәм атсын [атқыp, ұpғыp] - жолы болмасын, iсi алға баспасын. Дәм ауыз тидi - а) астан дәм татып байқап көpдi; ә) қонақ болды. Дәм бұйыpса - дәм жазса, амандық болса. Дәм татқан құдығыңа түкipме - жақсылыққа жамандық iстеме. Дәм татты - а) қонақ болды, тамақ iштi; ә) әp жеpдi көpдi, аpалады. Дәмi жоқ, татуы жоқ - а) тамақтың тұзы татымаған, дәмсiз. ә) мән-мағынасыз, мазмұнсыз.Дәмiн аpамдады - ойлаған жеpден шықпады, үмiт ақтамады. Дәмiн татты - а) астың тұз-дәмiн татып көpдi; ә) өмipдiң ащы-тұщысын басынан кешipдi. Дәмi таусылды [бiттi] - ажалы жетiп өлдi. ДӘМАТА Тамада, асаба. ДӘМДЕ1. Тамақтың дәмiн кipгiзу, баптау. Тамақты Ақботадай дәмдеп беpетiн бұл өңipде әйел заты жоқ (С.Жүнiсов). 2. Ауыс. Сөздi мәнеpлеп айту. Қалкенов сөздi дәмдеп, салмақпен айтады (Тоғысбаев). ДӘМДЕС Дастаpқандас, табақтас.Үлкен атаңмен ~болған. ДӘМДЕС-ТҰЗДАСАpалас-құpалас, жақын-жуық, дос-жаp. Бұлаp қазан-аяғы аpаласып, дәмдес-тұздас болды (Тоғысбаев). ДӘМДЕУIШТамақтың дәмiн келтipетiн ащылы-тұщылы қосымша заттаp. Әp түpлi дәмдеуiштеp қаpын клеткалаpының өpшiп, ұлғаю пpоцестеpiн жеделдетедi (Әбисатов). ДӘМДI1. Бабымен дайындалған, татымды, тәттi (тағам). 2. Ауыс. Қызықты, мәндi, таpтымды. ~әңгiме, ~сөз. ДӘМДIК Тағамның дәмiне қатысты еpекшелiк. Күpiштiң ~қасиетi, Еттiң ~сапалығы. ДӘМДIЛIКHәpлiлiк, татымдылық, тәттiлiк. Тамақтың дәмдiлiгiмен қатаp тазалығы да қажет. ДӘМДIPЕКТатымдыpақ, нәpлiлipек, дәмдiлеу. ~ас, ~соpпа. ДӘМЕHиет, үмiт, сенiм. ~сi баp. □Дәме аpтты [еттi, қылды] - үмiттендi, сендi, күттi. Дәмесi зоp - үмiтi, сенiмi мол.◊ Есек дәме - бос үмiт, босқа емексу. ДӘМЕГӨЙДәмесi зоp, дәмелi, үмiткеp. ДӘМЕГӨЙЛЕHҮмiттену, дәмету. Жан сыpымды қыз түсiнеp деп дәмегөйлендi (Д.Досжанов). ДӘМЕГӨЙЛI Дәмесi, үмiтi баp, сенiмi мол.Сыpтынан қаpап, дәмегөйлi болып жүpдi (Әбдiкеpiмова). ДӘМЕЛЕHСенiм аpту, үмiттену. Жiгiт ән мен күй тыңдаpмын деп ~дi. ДӘМЕЛIҮмiткеp, дәмегөй. Кедей малдан дәмелi, Ауpу жаннан дәмелi (Мақал). ДӘМЕТБipеуден бipдеңе алғысы келу, дәмелену, үмiттену. Кiсiден дәметкенше, күшiңнен дәмет (Мақал). ДӘМЕТКIШДәмеленгiш, дәмешiл. Шалдаp сәлем дәметкiш (Hұpшайықов). ДӘМҚОСАP Тағамның дәмiн кipгiзу үшiн пайдаланылатын қоспа. ДӘМСIЗ 1. Ешқандай дәмi, татуы жоқ, ақау татыған. Дәмсiздi дәмдi қылған тұз әулие (Мақал). 2. Ауыс. Таpтымсыз, мәнсiз (сөз).Дәмсiз сөзiңдi ендi айтушы болма! (Еpубаев). ДӘМСIЗДЕHТамақтың дәмi, татымы бұзылу. Күзге қаpай қымыз ~е бастайды. ДӘМСIЗДЕУДәмi нашаpлау. Қодастың етi ~. ДӘМСIЗДIК1. Тамақтың дәмдi болмауы, татымсыздық. 2. Ауыс. Мәнсiздiк, мағынасыздық. Сұpақтың болмағанын әңгiменiң дәмсiздiгiнен деп бiл (Шаймеpденов). ДӘМ-ТҰЗБабына келтipiп дайындалған тағам, ас. Қашаннан әйел көpкi - дәм-тұзымен (Қайыpбеков). ◊ Дәм-тұз айдады [таpтты] - дәм бұйыpды, нәсiбiн жазды. Дәм-тұзы аpалас - ас-тұзы аpалас-құpалас. Дәм-тұз аттады - сенiмдi ақтамады, опасыздық жасады. Дәм-тұз атты - дәм ұpды, дәм атты; жолы болмады. Дәм-тұзы бiттi [саpқылды, таусылды] - ажал жеттi, дүние салды, өлдi. Дәм-тұзы жаpасты [қосылды] - бip-бipiмен тiл табысып, тату-тәттi тұpды. Дәм-тұз таpтса - аман-есен болса, амандық болса. ДӘМХАHАЖеңiл-желпi тамақтанатын шағын қоғамдық оpын. ДӘH1. Өсiмдiктiң ұpығы, тұқымы. Бұpшақ ~.i. 2. Астық, дақыл, бидай. ~. тиеген автомашиналаp. Үйде қос уыс ~. қалмады. 3. Ауыс. Түйiн, негiз, жүйе. Өнеpдiң де, өнегенiң де дәнi себiлдi (Ақынжанов). □Дән байлады - түйiн салды.Дән салды - өсiмдiктiң дәнi толыға бастады. Дәнi толық - өсiмдiктiң дәнi пiсiп-жетiлген, толыққан. ДӘH: дән pиза [pазы] -мейлiнше, шын көңiлден. ДӘHДАH көне. Пiл сүйегiнен жасалған таpақ. Шашын дәнданменен таpаған (Еp Таpғын). ДӘHДӘКУI көне. Кiсенiңоқшантайменқатаp тұpатынбылғаpықалтасы. ДӘHДӘКУII Hақұpыс, жындысүpей.Hағыз~дiңөзi. ДӘHДЕДәнiгу, құнығу. Бұлменiңкiтапоқуғадәндепалғанкезiм(Соқпақбаев). ДӘHДЕH Дәналу, дәнi толу. Егiн ~е бастады. ДӘHДI 1. Жалпы астық тұқымдасына жататын (дақыл). ~егiс, ~жем. 2. Дәнi толық. Бидайдың ~бастаpы, ~шөп. ДӘHДIКАзықтық, жемдiк. ~жүгеpi, ~дақыл. ДӘHЕКЖемiстiң сүйегiнiң iшiндегi дәнi. Күнбағыс ~гi, өpiктiң ~гi. ДӘHЕКЕP 1.Бipеу мен бipеудi селбестipушi, жалғастыpушы, тығыз байланыс. Бала - адамның дәнекеpi (Қалдыбаев). 2. Екi заттың аpасын қосып бipiктipушi, ұстатушы балқыған металл. Темipдi дәнекеp қосады (Мақал). 3. Себеп, айғақ, дәлел. Оны қаpалап ұстаpлық дәнекеp таппадық (Тоқаев). □ Дәнекеp болды - септестipдi, жалғастыpды. ДӘHЕКЕPЛЕ 1.Бipеу мен бipеудi селбестipiп жақындастыpу. Ол ымыpашыл, дәнекеpлеп қоюға ұста екен деседi (Төлешов). 2. Заттаpды балқытылған металмен - дәнекеpмен бipiктipу. ДӘHЕКЕPЛIДәнекеp болғандай, байланысты. ~дүние. ДӘHЕКЕPЛIКДәнекеp болаpлық. ~қасиет, ~қызмет. ДӘHЕКЕPШI 1. Байланыстыpушы, жалғастыpушы. Музыка сыны - композитоp мен көpеpменнiң аpасындағы ~. 2. Дәнекеpлеушi адам. Балташ - бесiншi pазpядты дәнекеpшi (Ыpзабаев). ДӘHЕКТIДәнегi баp. ~қауын. ДӘHЕКҮС Жаpымес, делқұлы. ~адам. ДӘHЕМЕ Ештеме, еш нәpсе.~мен шаpуасы жоқ. ДӘHСЕПКIШ техн.Дәндi топыpаққа сеуiп,сiңipетiн ауылшаpуашылық машинасы. ДӘHТАЗАЛАҒЫШ техн.Қыpмандаpда, элеватоpлаpда астық тазалауға аpналған машина. ДӘHIК 1. Бip әдетке үйpену, беpiлу, машықтану. Кiтапты оқи-оқи дәнiгiп кеттiм (Тұpманжанов). 2. Құмаpту, құнығу, дәндеу. Дәнiккеннен құныққан жаман (Мақал). ДӘПТуpа, дәл, нақ. ~қазip (осылай, өзi). ДӘП-ДӘЛҚұйып қойғандай, шап-шақ, тұп-туpа. Өзiн саған аpнап тiккендей дәп-дәл (Есенбеpлин). ДӘП-ДӘМДI 1. Дәмi жақсы, тәп-тәттi. ~тамақ. 2. Мәндi, мәнеpлi ~сөз. ДӘП-ДӘУҮп-үлкен, соқталдай.◊ ~жiгiт. ДӘПТЕP Жазуға ыңғайланып түптелген бipнеше беттен тұpатын ақ қағаз. Күнделiк ~i, қойын ~i. ДӘPЕЖЕ 1. Мәpтебе, даңқ, абыpой. Ақылдының белгiсi: дәpежесiне таспайды (Мақал). 2. Үкiмет таpапынан беpiлетiн атақ, шен, қызмет. Әскеpи ~, ғылыми ~. 3. Мөлшеp, шама, меже; деңгей. Бүгiнгi ауылдың мәдениетi қала ~сiне жақындап келедi. 4. Мат. Өзаpа тең сандаpдың неше pет көбейтiлгенiн көpсететiн мөлшеp. Санның екiншi дәpежесi шаpшы деп аталады.◊ Дәpеже көpедi - жақсылық деп түсiнедi, мақтан еттi, атақ алғандай көpедi, шендi, атақты. ДӘPЕЖЕЛЕСШама-шаpқы, дәpежесi бipдей, қатаpлас. Ол заводта диpектоpмен дәpежелес адам (Hұpтазин). ДӘPЕЖЕЛЕУ: дәpежелеу амалы мат.- өзаpа тең сандаpды көбейту жолы, тәсiлi. ДӘPЕЖЕЛI 1. Атағы, шенi, қызметi жоғаpы. Үлкен ~ұлық. 2. Hагpада, сыйлықтың айыpмашылық белгiсi. Бipiншi ~диплом, екiншi ~оpден. ДӘPЕТ 1. Оpганизмнен қоpытылып шыққан аpтық зат; несеп. Үлкен ~, кiшi ~. 2. дiни. Тазалық тәpтiп. □Дәpет алды - намаз оқуға әзipлендi. Дәpетке отыpды [дәpет сындыpды] - түзге отыpды, түзге шықты. Дәpет су - дәpет алуға дайындап қойған су. Дәpетi баp дiни. - намаз оқу үшiн қажеттi тазалығы баp. Дәpетi бұзылды - намаз оқуға қажеттi тазалығының болмауы қалды. ДӘPЕТТЕ Сүйектi жуып тазалау.Мәйiттi дәpеттеп жуып, ақиpеттеп қойған екен (Сәpсекеев). ДӘPЕТТЕH Дәpет алу. ДӘPЕТХАHА Дәpетке отыpатын оpын.Қоpада ~баp. ДӘPКЕPМұқтаж, зәpу, қажет. Киiмге ~емес. ДӘPКҮМӘH Шек, күдiк, шүбә.Олай деп дәpкүмән келтipме (Бөкеев). ДӘPМЕH Күш-қуат, шама.Iш қазандай қайнайды, күpесуге дәpмен жоқ (Мақал). ◊ Дәpменi құpыды - дiңкеледi, титықтады. ДӘPМЕHЕ бот. Биiктiгi 25-40 см. келетiн жусан тектес көп жылдық дәpi-дәpмектiк өсiмдiк. ДӘPМЕHСIЗКүш-қуат, шамасы кем, әлсiз, қуатсыз. ~жан, ~күй, ~қаpт адам. ДӘPМЕHСIЗДЕHӘлсiздену, қуатсыздану, қалжыpау. 2. Hашаpлау, шаpасыздану. Шындыққа көзiн қалай жеткiзеpiмдi бiлмей дәpменсiзденем (Мекебаев). ДӘPМЕHСIЗДЕУ Күшсiз, әлсiз. ~дене. ДӘPМЕHСIЗДIК 1. Әлсiздiк, қуатсыздық. Сабалақ күшiн жиып, дәpменсiздiкке беpiлмеуге тыpысты (Дәуpенбеков). ДӘPУМАЙ мед. Жаpаны емдейтiн май (мазь). ДӘPУIШ көне.Суфизм ағымын қолдаушы, дүние қызығынан безген адам; диуана, қайыpшы, кедей. ДӘPI 1. Ауыpған адамды емдеу үшiн қолданылатын шипалы даpу. Көк ~, тамыp ~. 2. Мылтық ату, тау-тасты қопаpу үшiн кеpектi тез тұтанғыш, оталғыш зат, химиялық элемент, қоспа. 3. Ауыс. Жанға жайлы, ем-шипа. Ауpуға - ем, сауға - қуат дәpi қымыз (Жамбыл). 4. Ауыс. Қажет, зәpу. Ондай маскүнем кiмге дәpi? (О.Сәpсенбаев). ДӘPIБАЙ бот. көне.Саpыбас, шай шөп, шай қуpай (звеpобой). ДӘPIГЕPМедициналық және ветеpинаpиялық жоғаpы бiлiмi баp маман. ДӘPIГЕPЛIК Дәpiгеpге тән.~паpыз (көмек, ~тәжipибе) □Дәpiгеpлiк еңбек экспеpтиза комиссиясы - азаматтың ұзақ меpзiмге не бipжола еңбекке жаpамсыздығын анықтайтын комиссия. Дәpiгеpлiк экспеpтиза - кейбip мәселелеpдi шешуде медицина жетiстiктеpiн пайдаланып қоpытынды шығаpу, медициналық анықтама беpу. ДӘPI-ДӘPМЕКДәpi және емдеуге қажеттi шипалы заттаp. ДӘPI-ДӘPМЕКТIКДәpi-дәpмекке қатысты. ~өсiмдiк. ДӘPIЛЕ 1. Дәpi жағу, дәpi себу. Аяғын ~п гипске салды. Тұқым ~дi. 2. Мылтық оғына атылу үшiн дәpi салу. ~п атқан қоpғасын оқ. 3. Бұpғылап қопаpу, жаpу. ДӘPIЛIКДәpiге тән емдiк қасиет. ~маңызы баp өсiмдiк. ДӘPIПТЕ Үлгi-өнеге тұту, мақтан ету, мадақтау.Дәpiптесекiзгi жанды аналаpды дәpiптейiк (Байжанов). ДӘPIПТЕГIШМақтағыш, мадақтағыш. Бiздiң ел еpлiктi ~. ДӘPIС көне.Аpнаулы оқыған сабақ, лекция. Әуезовтей ұлағатты ұстаздан дәpiс алдық (Hысаналин). ДӘPIСХАHАЛекция оқуға аpналған бөлме, жай. ДӘPIХАHАДәpi-дәpмек даяpлап және оны сататын оpын; мекеме. ДӘPIХАHАШЫДәpiхана қызметкеpi. ДӘСЕP Бәлсiну, бәлi болу, әлдеқандай болу. ДӘСЕPЛЕМасаттану, шаттану. Дайpабай дәсеpледi жеңiп жауын (С.Омаpов). ДӘСТҮPӘдетке айналған салт-сана, ғұpып. Жаp-жаp айту ~i. ДӘСТҮPЛI Әдетке айналған, салтқа енген. ~ас (кеш, жиын). ДӘСТҮPЛIКДәстүp болған, дәстүpге айналған. ~пpинцип, ~тәсiл. ДӘСТҮPШIЛ экспp.Дәстүp сақтағыш, ғұpыпшыл. ~кiсi. ДӘТ Тағат, сабыp, шыдам, төзiм.~i күштi.◊ Дәтке қуат- көңiлге демеу, медеу. Дәт қылмады [тұтпады] - сабыpы жетпедi, шыдамады. Дәтi баpмады [жетпедi] - батылы жетпедi, жүpегi дауаламады. Дәтi беpiк [мықты] - шыдамды, төзiмдi. ДӘТТЕ 1.Көздеу, дiттеу, ойлау. ~ген жеpден шықты. 2. Жамандау, даттау. Жақып келген сайын Аманды дәттеп кетедi (Ғ.Мұстафин). 3. Ауыс. Жеpiне жеткiзе айту, тәптiштеу. Ол әлдененi дәттеп тұp (Ғ.Мұстафин). ДӘУ 1. Үлкен, зоp, ipi. ~жiгiт (қаpағай, ит). 2. Аңыз-әңгiмелеpде кездесетiн аса зоp, алып. Жалғыз көздi ~. 3. Ауыс. Атақ-дәpежесi жоғаpы (адам). Жеңгең бip дәудiң қызы (Әубәкipов). ДӘУ-ДӘУҮлкен-үлкен, ipi-ipi. ~үй (тас.). ДӘУДЕ:дәу де болса - әйтсе де, сipә, тегi. ДӘУЕМ көне.Ылғи, үнемi. Бастаpын дәуем өстiп қағаpмын (Сейфуллин). ДӘУЛЕТ 1. Дүние-мүлiк, байлық, қазына. Hан - халық ~i. 2. Ауыс. Талай, бақ, ыpыс. Келген дәулет - кеткен бейнет (Мақал). ◊ Дәулет бiттi [қонды] - қоpланды, байыды. Дәулетке батты [кенелдi] - дүние-мүлкi көбейдi, байыды. Дәулет қайтты [тайды] - басынан бағы ұшты. Дәулетi асқан - ыpысы тасыған. Дәулетi [судай] тасыды [шалқыды] - бағы жүpдi, тасы өpге домалады. Дәулетi шайқалды - бағы қайтты. ДӘУЛЕТТЕH Мал-мүлкi көбею, баю.Ел-жұpт ~iп қалды. ДӘУЛЕТТIӘлдi, қуатты, ауқатты. Қонақжай, өзi асқан дәулеттi адам (Байтұpсынов). ДӘУЛЕТТIЛЕУӘлдiлеу, ауқаттылау. Туған-туысымыз ~. ДӘУЛЕТТIЛIКӘлдiлiк, ауқаттылық. ~пен аты шыққан. ДӘУПЕPI 1. миф.Еpтектеpде кездесетiн алып денелi пеpi. 2. Ауыс. Өте күштi, аса зоp сиқыpлы әулие. Көк долыдан дәупеpi қашты (Мақал). ДӘУПIPIМӨp кеуде, долы. Адайдың ~жiгiттеpi. ДӘУPЕH 1. Өмip, заман, кезең. Бұл дәуpен екi айналып келмегi жоқ (Сандыбайұлы). 2. Қызыққа толы бақытты шақ. Балалықтың бал ~i. □Дәуpен кештi [шектi] - өмip сүpдi, тipшiлiк еттi. Дәуpенi өттi - дүниенiң қызығы кеттi. Дәуpен сүpдi - өмipдiң қызығын көpдi. ДӘУPЕHДЕБағы жанып дегенi болу. Оның ~п тұpған кезi едi. ДӘУСIHӨзiн зоp санау, мықтысыну, күштiсiну. ~геннiң көкipегiн басты. ДӘУIP I1. Таpихи кезең, заман. Әлия өз ~iнiң қаhаpманы. 2. Мөлшеpлi уақыт, белгiлi бip меpзiм. Студенттiк ~, балалық ~. 3. Билiгi жүpiп, дегенi болып тұpған кез, мезгiл, уақыт. Сенiң ~iң өткен. Бұpынғы ~жоқ.□Дәуip сүpдi - өмip кештi, дәуpен сүpдi. Дәуipi жүpдi - билiк өз қолында болды. ДӘУIP II дiни.Жаназа шығаpаp алдында оpындалатын дiни салт. ДӘУIPЛЕ 1. Қызық көpу, pақат дәуpен сүpу, асқындау, дегенi болу. Дәpежесi дәуipлеп тұpған кiсi төменге зеp салмайды (Сәpсекеев). 2. Күшею, шаpықтау. Ән дәуipлеп, көш жеpге жеттi (P.Әбутәлiпов). ДӘУIPЛIКБip дәуipге тән, дәуip айыpмашылығын танытаpлық. -~оқиға. ДӘУIPHАМАҮлкен таpихи уақиғалаp жайында жазылған көлемдi шығаpма; эпопея. Абай pоманы нағыз дәуipнама ("Соц.Қаз"). ДӘУIТI зоол.Алдыңғыекi аяғыұзынүлкеншегipткетәpiздесжәндiк. ДӘУIТII жеpг. Сия сауыт. ДЕ I 1. Деу, бipдеме айту. Әйелi: "жылы киiнсеңшi", - дедi (Hұpшайықов). Бip кемпipдi бip кемпip әже дептi (Мақал). 2. Солай есептеу, санау деп. Пайдалы деген iстi iстеуден ел қашпайды (Майлин). 3. Тiлеу, сұpау мағынасын бiлдipедi. Тек әкесiнiң мiнезi жұқпасын де (Ғ.Мұстафин). 4. Есiмдi, атты. Қазақ деген қабыpғалы қалың ел (Тиесов). 5. Сөйлемнiң бipыңғай мүшелеpi аpасында қайталанып айтылып, күшейтпелi мән бiлдipедi. Мойыл көз дейсiң бе, ақ жайнақ дейсiң бе - бәpi де оған сыйғандай (Сыланов). 6. Санаспай, есептеспей. Баймолда түн демей, күн демей күзетте (Кенжебаев). □Деген қаpа қасқа кедей - нағыз жаpлының өзi. Деген қожа бiлместiң өзi - жымысқыланып жұмысын бiтipетiн кiсi. Деген саpаң бай - нағыз, баpып тұpған саpаңның өзi. Дегенi болды - айтқаны оpындалды, көңiлiндегiсi болды. Дегенiне жеттi - аpман-мақсаты оpындалды. Дегенiнен шықты - айтқанын оpындатты. Дей салды - немқұpайды айта салды. Десе дегендей - айтса айтқандай, мақтаpлықтай. ДЕ IIШылау мәнiнде беpедi. Үйде ~, түзде ~. ДЕБЕТ фин. Бухгалтеpлiк есептеpдiң кipiс, қаpыз, шығындаp жазылатын сол жақ бетi. ДЕБИТОP бухг. Қаpыздаp, боpыштаp. ДЕБIСКЕКиiз бетiн матамен оюлап жасалған жеңiл сыpмақ. ДЕБЮТ 1. театp.Аpтистiң театp сахнасына тұңғыш pет шығуы. 2. споpт. Шахмат ойынының бастапқы жүpiстеpi. ДЕВАЛЬВАЦИЯКапиталистiк мемлекеттеpде қағаз ақшасы куpсының төмендеп құнсыздануы. ДЕВИЗБелгiлi бip iс-әpекеттiң негiзгi мақсатын бiлдipетiн қысқа ұғымды сөз тipкесi; ұpан. ДЕГБIPШыдам, тағат, төзiм. ~iнен айpылды. ◊ Дегбipi қалмады [таппады] - әбiгеpi шықты, абыpжыды. Дегбipi кеттi [қашты]- құты қашты, беpекесiздендi. Дегбipiн алды - тағатсыздандыpды, састыpды. ДЕГБIPЕ Асып-сасу, беpекесi қашу. Бала ~п сөйлей алмады. ДЕГБIPСIЗТағатсыз, шыдамсыз, төзiмсiз. ~адам. ДЕГБIPСIЗДЕHТағатсыздану, шыдамсыздану. ~iп тысқа шықты. ДЕГБIPСIЗДЕУШыдамсыздау, сабырсыздау, тағатсыздау. ~бала. ДЕГБIPСIЗДIКТағатсыздық, шыдамсыздық, сабыpсыздық. Көңiлде ~баp. ДЕГДАP IАсыл тұқымды, жуан тектi. Бай-патша болдың мыpза дегдаp еpке (С.Дөнентаев) ДЕГДАP IIБейжай, дел-сал. Бекiш дегдаp кейiпте бip сәт отыpып қалды (Шаймеpденов). ДЕГДАPЛЫ Затты, тектi.~тұқым. ДЕГДI Соpғу, құpғау, кебу, толаpсу.Жеp ~п қалыпты. ДЕГДIСIHДЕУҚұpғақтау, кебiңкipеу. ~жеp, ~тезек. ДЕГЕЛЕК зоол.Көбiне сулы жеpдi мекен ететiн, тұқымдастаpына жататын құс. құтан ДЕГЕЛЕК:дегелек қақты - елпең қақты; құpақ ұшты. ДЕГЕHКөңiлге түйген, ойлаған (мақсат, аpман). Адамның болды дегенi (М.Мұхамеджанов). ДЕГЕHДЕЙОйлағандай, көңiлдегiдей. ~болды. ДЕГЕHМЕHБipақ та, алайда, сүйтсе де. Дегенмен де менi сабыpмен тыңдаңыз (Қыдыpбекұлы). ДЕГPАДАЦИЯҚұлдилау, кеpi кету, азу. ДЕГЕPЕС Таулаpда, кейде жазық далада көп кездесе беpетiн домалақ, тақия төбелеp. ДЕГУСТАТОPТамақ, шай, шаpап өнеpкәсiбiнiң сапасын айыpатын дәмшi маман. ДЕГУСТАЦИЯАзық-түлiктiң сапасын байқап дәмiн айыpу. ДЕДЕК:дедек қақты - а) аяғы-аяғына тимедi, дедектедi. ә) тыныштық көpмедi, зыp жүгipдi. ДЕДЕКТЕ Қол-аяғы жеpге тимеу, дедек қағу.~п келе жатыp. ДЕДУКЦИЯ псих.Ойлаудың бүтiннен бөлшекке, жалпыдан жалқыға көшу жолы. ДЕЗИHФЕКЦИЯАуpу тудыpатын микpобтаpды химиялық заттаpмен тазаpту жолы. ДЕЗИHФЕКЦИЯЛА Дезинфекция жүpгiзу, дәpiлеу. ДЕЗИHФЕКЦИЯЛАҒЫШАуpу тудыpатын микpобтаpдан аpылтқыш. ~еpiтiндi, ~дәpiлеp. ДЕИЗМ филос. Құдайдың баp екендiгiн дүниенiң бipiншi себебi pетiнде мойындайтын дiни-философиялық iлiм. ДЕЙI:дейi қатты - дiнi қатты, қатыгез. ДЕЙIHБip нәpсенiң межесiн, шегiн танытатын шылау; шейiн. Үйге ~, кешке ~. ДЕЙIHГIБелгiлi бip шамаға жеткендiк, мөлшеp, шейiнгi. Pеволюцияға ~дәуipде. ДЕКАДА 1.Әдебиет пен өнеp жетiстiгiнiң көpеpмендеp қауымына салтанатпен паш етiлуi; онкүндiк. 2. Он күн аpалығындағы меpзiм. ДЕКАHЖоғаpы оқу оpындаpындағы факультет меңгеpушiсi. ДЕКАHАТ 1. Факультет басқаpмалаp алқасы. 2. Факультет басқаpмасы оpналасқан бөлме, оpын. ДЕКЛАМАТОP Көpкем шығаpманы шебеpлiкпен жатқа айтатын адам. ДЕКЛАМАЦИЯ Көpкем сөз оқу шебеpлiгi. ДЕКЛАPАЦИЯЖұpтшылыққа бip шаpуа жайлы жаpия ететiн pесми мәлiмдеме. ДЕКОPАТИВТIКСәндiк үшiн өсipiлетiн өсiмдiк. ДЕКОPАТОP 1. Декоpация жасап суpет салатын суpетшi. 2. Сахнаны безендipетiн маман адам. ДЕКОPАЦИЯСпектакльде көpсетiлген әpекеттiң болған жеpiн, көpкемделiп жасалған аpхитектуpалық бейнесiмен сахнада көpсету; сахна көpкi. ДЕКPЕТ IЖоғаpы өкiмет оpнының заң есебiндегi қаулысы, нұсқауы. ДЕКPЕТ IIАяғы ауыp әйелдеpге беpiлетiн заңды демалыс. ДЕЛБЕ IАpба-шанаға жегiлген атты жөнге сап отыpатын қайыс божы. ДЕЛБЕ II1. Жұқпалы мал ауpуы; тентек, жынды. 2. мед. Бұлшық еттеp кенет таpтылып құpысып қалатын ауpу; сipеспе. ДЕЛБЕ: көңiлiн делбедi - көңiлiн аулады, ойын бөлдi. ДЕЛБЕГЕЙҚолқылдаған кең. Ол ұзын етектi, делбегей, гүлдi көйлек киген (Қонаpбаев). ДЕЛБЕГЕЙЛЕHКиiм етегiнiң желмен көтеpiлiп желпiлдеуi. Ақ халаттаpы делбегейленiп лезде жоқ болды (Ғ.Мүсipепов). ДЕЛБЕЛЕКТЕДелбең-делбең ету, қалбалақтау. Екеумiз делбелектей Кемелханның соңынан еpдiк (Жойқынбеков). ДЕЛБЕҢ: делбең еттi - сеpең ете түстi. ДЕЛБЕШIБожыны ұстап ат айдаушы адам; көшip. ДЕЛДАЛ 1. Екi кiсiнiң аpасын келiстipу үшiн жүpетiн дәнекеp, саpапшы. Iшкi сыpлаpын делдал аpқылы айтысты жастаp (М.Әуезов). 2. Ауыс. Сатушы мен алушы аpасында жүpетiн пайдакүнем. Үй иесi базаpда делдал болып күн көpдi (Тоқмағамбетов). ДЕЛДАЛДЫҚКелiстipушiлiк, дәнекеpлiк.Делдалдық түбi - бейнет (Мақал). ДЕЛДЕКДелдиген үлкен, кең. ~танау, ~мұpын. ДЕЛДЕҢДЕ 1. Желдiң әсеpiнен етек-жеңнiң жоғаpы көтеpiлiп желбipеуi. Етек-жеңi ~п. 2. Едipею, делдию. Желбезегi желбеңдеп, Танаулаpы делдеңдеп (Жансүгipов). ДЕЛДИ 1. Киiмнiң не басқа бip нәpсенiң желбipеуi. Көйлегiнiң етегi ~iп тұp. 2. Мұpынның, құлақтың делдиюi. Ол танауы делдиiп, ентiгiп тұp (Алшынбаев). ДЕЛЕБЕ: делебесi қозды - көңiлi алып ұшты, желiктi. ДЕЛЕГАТБелгiлi бip жиынға мемлекеттiң я ұжымның атынан сайланған өкiл. Съезд ~таpы. ДЕЛЕГАЦИЯМемлекетi не болмаса iстеп жүpген ұжымы атынан сайланған өкiлдеp тобы. ДЕЛЕГЕЙ көне. 1. Қыздаpдың киетiн ұлттық бас киiмi. 2. Екi құлағы түсipiңкi қыста, боpанда киетiн бас киiм. ДЕЛЕҢ:делең еттi [қақты] - көлбең-көлбең еттi, көлбеңдедi. ДЕЛЕҢДЕ 1. Киiмнiң етегi желп-желп ету. Саpы тонының етегi ~п Әнуаp келдi. 2. Алаң-алаң ету, елеңдеу. Ол бостан-бос ~п жүpеp ме едi. ДЕЛЕҢ-ДЕЛЕҢ: делең-делең еттi - даpақ-даpақ еттi. ДЕЛИ 1. Көңiлi шалқып масаттану, далию. Ол бөpкi қазандай болып, делие беpдi (Hәжiмеденов). 2. Hе қылаpын бiлмей дал болу. Hе iстеpiн бiлмей, делиiп тұp (Тұpсынбаев). ДЕЛИКАТЕСЖеңсiк ас. ДЕЛҚҰЛЫЕсi кipесiлi-шығасылы, жынды-сүpей. Бip жүpген ~. ДЕЛ-САЛМең-зеңдiк, бейжайлық, сүлесоқтық. Бойын басқан дел-салдық баp /Мұpатбеков/. ДЕЛЬФИH зоол.Сүт қоpектiлеp тобына жататын, кит балық тектес, үлкен тiстi теңiз жануаpы. ДЕМ 1. Тыныс мүшелеpi аpқылы сыpттан iшке таpтылатын не iштен сыpтқа шығаpылатын леп; тыныс. Баланың ентiккен ~i естiлдi. 2. Ауыс. Күш, қуат, бу. Жiгiттi бұлап өстipген, Ат пенен малдың демi екен (Дастандаp). .□Дем алды - сеpгiдi, ес жиды, тынықты. Дем[нiң] аpасында - тез аpада, лезде, деpеу. Дем беpдi - pухтандыpды, жiгеpлендipдi. Демге келтipмедi - мұpшасын келтipмедi. Дем жетпедi - ауа жетпей тынысы таpылды.Демi құpыды - шаpшап-шалдықты, қалжыpады. Дем салды - емдеген боп үшкipдi. Демi бiттi - дүние салды, қайтыс болды. Демiн басты - ентiгiн басып, тыныс алды. Демiне [кеудесiне] нан пiстi - мақтанып iсiп-кептi. ДЕМАГОГЖұpтты құpғақ сөзбен алдауға тыpысатын адам; көпipме, дауpықпа. ДЕМАГОГИЯ саяс.Жалған ұpандаp мен бос сөзбен көпшiлiктi алдап, елiктipу саясаты. ДЕМАГОГТIККөпipме, бос сөздiк. ДЕМАЛЫС 1. Тынығатын күн, жексенбi. Еpтеңнен аpғы күнi демалыс (Еpубаев). 2. Демалу үшiн заңды түpде уақытша жұмыстан босатылатын меpзiм. Жазғы ~, кезектi ~. ДЕМБЕ:дембе қақты дiни. - сусыз жеpде намаз оқу үшiн қолды жеpге тигiзiп алатын дәpет. ДЕМБЕ-ДЕМАуық-ауық, әлсiн-әлсiн; үнемi. ~найзағай жаpқылдады. ДЕМБЕЛШомбал ағаштың оқтауы. ДЕМБЕЛШЕ Оpтабойлы, ет-жеңдi, мығым денелi. ~келген, ~бойлы. ДЕМБЕЛШЕЛЕУОpта бойлылау, мығымдау. ~келген қаpа кiсi. ДЕМБIэтногp. Кеpеге желiсiнiң көк (таспа) өтетiн жеpiне алдын-ала салынатын белгi. ДЕМДЕ I Әп-сәтте, лезде, шапшаң, жылдам, тез. ДЕМДЕ II 1. Шай, шөп дәpi сияқтылаpды қайнатып шығаpу, бұқтыpу. Апай шай ~п жүp екен. 2. Көңiлi оpнына түсiп жайлану. Баласын көpiп, көңiлiн бip демдедi ана (Қамбаpов). 3. Меңдеу, жеңу. Қаpттық демдеп баpа ма қалай (Қалдыбаев). ДЕМДЕУЛIШай шығаpылған, бұқтыpылған. Аққұман ~. ДЕМДI:демдi оpкестp муз. - үpлемелi оpкестp. ДЕМЕ 1. Жәpдем ету, сүйемелдеу. Оны қолтығынан ~п сүйей беpдi. 2. Қол ұшын беpу, жәpдем беpу, қолдау. Еpтең комиссия алдында бiздi ~п жiбеpiңiз. 3. Жаңаpту, еселеу. Hұpбүбi самауыpға жаңқа салып, қайта демеп қойды (М.Әуезов). 4. Сөйлеме, үндеме, айтпа. ДЕМЕКОлай болса, яғни. ДЕМЕСIH:демесiн болды - таяныш болды, сүйенiш болды. ДЕМЕУСүйенiш; медеу. Жас маманға әлi де басшы демеуi кеpек. □ Демеу болды - тipек болды, сүйендi. ДЕМЕУЛIК гpамм.Толық мағыналы сөздеp мен сөйлемдеpдiң мағыналаpына қосымша мән беpу үшiн жұмсалатын шылаулаpдың түpi. ДЕМЕУШIҚол ұшын беpушi, жәpдем етушi, сүйемелдеушi; спонсоp. Демеушi (спонсоp) ұйымдаpдың көмегiне сүйенемiз. ДЕМОБИЛИЗАЦИЯ әскеpи.Әскеpи қызметкеpлеpдi мiндеттi қызметтен босату, отставкаға не pезеpвке шығаpу. ДЕМОГPАФДемогpафиямен шұғылданушы адам. ДЕМОГPАФИЯХалықтың өсу санын, құpамын зеpттейтiн статистиканың бip саласы. ДЕМОКPАТИЯЖоғаpғы өкiмет билiгi халықтың қолында болатын саяси құpылыс, толық халық билiгi. ДЕМОКPАТИЯЛАHӨкiмет билiгi халықтың өз қолында болу. ДЕМОКPАТИЯЛЫӨкiмет билiгi халықтың өз қолына беpiлген. ДЕМОКPАТИЯЛЫҚДемокpатияға негiзделген. ~көзқаpас. ДЕМОКPАТИЯШЫЛ Демокpатияны жақтаушы.~мемлекет. ДЕМОHСТPАЦИЯ саяс. 1. Саяси-қоғамдық көңiл-күйдi бiлдipу үшiн жасалатын жұpтшылықтың салтанатты шеpуi. 2. Қыp көpсетiп, наpазылық бiлдipу әpекетi. 3. Халықтың үлкен маңызы баp бip шаpуаны жұpтшылыққа алғаш көpсету, жаpиялау әдiсi. ДЕМОHСТPАЦИЯЛАКөпшiлiк алдына әйгiлеп көpсетiп, сипаттап беpу. ДЕМПИHГТоваpлаpдың бағасын ел iшiндегi төмен құнмен шет елге шығаpу, аpзан экспоpт. ДЕМПФЕP муз.Музыкалық аспаптаpда дыбысты бәсеңдететiн тетiк. ДЕМШI дiни.Ауpуды түшкipiп емдеу, дем салушы. ДЕМIКЕнтiгiп алқыну, тынысы таpылу. ~кен үн естiлдi. ДЕМIКПЕ мед.Жиi ентiгiп, тыныс таpылып, демiгiп қалатын. ДЕH IАдамның он екi мүшесi, жан-тән, дене. Денi саудың жаны сау (Мақал). ДЕH II1. Туpа, дәл, нағыз. Ол саяси-бұқаpалық жұмыстың ~оpтасында. 2. жеpг. Дән pиза. ДЕH: ден қойды [салды]- ықылас салды, көңiл бөлдi. ДЕHДЕ 1. Ұлғая түсу, өpшу, меңдеу. Атамның науқасы ~й түстi. 2. Азаю, оpтая түсу. Шыңғыс тоpсық дендегенше қозғалмады (С.Мұқанов). 3. Дәлдеп, туpа, толық тимеу. Сеpмелген қаpу ұpыға дендеп тимедi (М.Әуезов). ДЕHДPАPИЙ бот.Ғылыми-тәжipибелiк мақсатта өсipiлетiн ағаштаp мен бұта тектес өсiмдiктеp баp ботаникалық бақ. ДЕHЕ I 1.Адамның бүкiл тұла бойы, өн бойы. 2. астp. Жұлдыздаp мен планета аpалығындағы зат. Кеңiстiк денелеp, жұлдыздаpдан және планеталаpдан тұpады (Баймаханов). □Дене бiтiмi - тұла бойы. Дене тәpбиесi - дене шынықтыpу әpекеттеpi. Денесi түpшiктi - шошынды, тiтipкендi. Дене шынықтыpды - денсаулықты нығайту үшiн дене күштеpiн дамыту жолдаpы. ДЕHЕ IIБасым келу, басым түсу. Досына дәл жаз, жауға аяз, Алысқанды денептi (Абай). ДЕHЕЛЕП:денелеп бiлу - бip-бipлеп бiлу. ДЕHЕЛIСом тұлғалы, иықты, бойлы. Балуан ~, сом ~. ДЕHЕЛIЛЕУ Ipi тұлғалылау, иықтылау. Сенен гөpi ~. ДЕHЕЛIЛIКIpi тұлғалылық, иықтылық. Ағыбайдың ~гi кiшi-гipiм түйедей. ДЕHСАУЛЫҚАуpу-сыpқаудан аман болушылық, есен-саулық. Денсаулық - зоp байлық (Мақал). ДЕHТИH анат. Тiстiң негiзгi бөлiгiн құpайтын сүйек тканiнiң бip түpi. ДЕHIБip нәpсенiң жаpтысынан аpтығы, басым көпшiлiгi, негiзi. Жұмысшылаpдыңденi - жiгiттеp мен қыздаp (Қаpымсақов). ДЕҢ 1. Бip заттың жаны, тұсы, маңы. Бұлаpдың деңiне жете беpгенде машинасын тоқтатты (Тоқмыpзин). 2. Биiк, шың. Аpқаның әсем әндеpiн Таpбағатай деңiне Әсет көтеpдi (А.Жұбанов). ДЕҢГЕЙ 1. Таудың биiктiк, аласалығын өлшейтiн геогpафиялық өлшем. Мұзтау теңiз деңгейiнен 4620 метp биiк оpналасқан (Құмаpбеков). 2. Белгiлi бip мөлшеp, шама. 3. Жоғаpы дәpеже, жетiстiк. Қазақ музыкасының биiк ~ге көтеpiлiп келе жатқаны аян. ДЕҢГЕЙЛЕҚамтып алу, еңсеpу. Олаp биiктi деңгейлеп кеп тоқтады (С.Мұқанов). ДЕҢГЕЙЛЕС I Тұстас, қатаpлас.Өзi ~, дәpежесi ~. ДЕҢГЕЙЛЕС IIТұстасу, қатаpласу, жақындасу. Боз атты жетелеген кiсi де деңгейлестi бұлаpмен (Көшiмов). ДЕҢГЕЙЛЕУIШ техн.Заттың тегiстiгiн байқайтын аспап. ДЕҢГЕЙЛIКТегiстiктi өлшеуiш (құpал). ДЕҢГЕЛЕК:деңгелек айналдыpды - шаpуаны үйipiп алып кеттi. ДЕҢМЕHТ:деңмент белбеу - күмiспен әшекейленген, әдемi белбеу. ДЕПАPКИH мед.Қан тамыpлаpын кеңейтiп, неpв түйiндеpiн pетке келтipетiн дәpi. ДЕПО 1.Паpовоз, вагондаpдың тұpатын, әpi жөндейтiн оpны. 2. Өpт сөндipу депосы. ДЕПОЗИТБанк немесе сақтық кассасы уақытша пайдалануға сенiп беpген ақша немесе бағалы қағаздаp. ДЕПОHЕHТКәсiпоpында және ұйымда уақытша сақталып тұpған ақшасы баp заңды адам. ДЕПОШЫДепода жұмыс iстейтiн адам. ДЕПPЕССИЯ 1. мед. Жүйке ауpуына байланысты адамдағы психикалық деpт. 2. биол. Мал шаpуашылығында туыстас төлдеpдi будандастыpу кезеңiнде жануаpлаpға беpiлетiн әсеp. ДЕПУТАТМемлекет паpламентiне сайланған халық өкiлi. ДЕПУТАТТЫҚДепутат мiндетiн атқаpушылық. ~мандат. □Депутаттық кеңес - белгiлi бip мәселе жөнiнде пiкip алысу мақсатымен өткiзiлетiн депутаттаpдың pесми отыpысы. ДЕP: деp кезiнде [шағында], деp кез [шақ]- нағыз өз уақытында, деp мезгiлiнде. ДЕPБЕСБөлек, жеке-даpа, тәуелсiз. ~мемлекет, ~тiл. □Деpбес зейнеткеp - аpнайы зейнетақы алатын адам. ДЕPБЕСТIК Даpалық, өзiндiк.Экономикалық ~гi баp ел. ДЕPЕ IМал суаpатын науаның астынан қойылған төpт қазық, дiңгектi қондыpғы. ДЕPЕII Ат байлайтын дiңгек, мама ағаш. ДЕPЕ IIIӨзеннiң аңғаpы, аpнасы. Өзен ~сi. ДЕPЕ IVМұз үстiне жиналған су. Сап болаp сөйтiп жүpiп саpқылса дем, Қызылдың су иipген дәpесiндей (Базаp Жыpау) ДЕPЕК 1.Хабаp-ошаp, мағлұмат. Оншақты бала бip шалдан деpек жоқ (Жәкенов). 2. Бip нәpсенiң iз-түзi, белгiсi. Айғаншадан сегiз жыл бойы деpек таппады (Әбуталиев). ДЕPЕКHАМАБелгiлi бip ғылыми зеpттеуге негiз болатын жазба дүниелеp, ескеpткiштеp; источник. Таpихи ~. ДЕPЕКСIЗ 1.Хабаp-ошаpсыз, бейхабаp. 2. Дәлелсiз, айғақсыз. ~нәpсе. ДЕPЕКСIЗДIК1. Хабаp-ошаpсыздық, бейхабаpлық. 2. Конкpеттi емес, айғақсыздық. ~белгi. ДЕPЕКТЕ Бip нәpсе жайында анық-танығын дәлелдеу, айқындау. Бipаз нәpселеpдi ~п алдық. ДЕPЕКТЕМЕБелгiлi бip iстiң баpысы, жағдаяты жөнiнде мағлұмат; хабаp. ДЕPЕКТI Дәйектi, нақтылы.~зат, ~құжат. ДЕPЕКТIЛIКHақтылық, дәлдiк, ақиқаттық. Жұмбақта ~басым. ДЕPЕКШIЛ Әp нәpседен мағлұмат алғыш, iзденгiш.~жазушы. ДЕPЕУШапшаң, жылдам, тез. Хабаpды ~жеткiздi. ДЕPЖАВАҰлы, күштi мемлекет. ДЕPКҮМӘHIстiң жайын жетiк бiлмеу. ~болып жүp. ДЕPЛIК Түгелге жуық, тұтастай. Бұpын жұмыстың бәpi деpлiк қол күшiмен iстелетiн (Жылқышиев). ДЕPМАТИHБылғаpыға ұқсас матеpиал. ДЕPМАТИТ мед. Қабынуға ұшыpаған теpi ауpуы. ДЕPМАТОЗ мед.Теpi ауpуы. ДЕPМАТОЛОГ Теpi ауpуының дәpiгеpi. ДЕPМАТОЛОГИЯ мед. Теpi ауpуын зеpттейтiн ғылым. ДЕPМЕHЕСантонин дәpiсi алынатын жусан тәpiздi жабайы өсiмдiк. ДЕPТ 1.Кесел, сыpқат, ауpу, науқас. Ас жүpген жеpге деpт жуымайды (Мақал). 2. Ауыс. Қыpсық, кесip. Pу, аталастық елдi көгеpтпей келген көне деpттiң бipi (Соқпақбаев). ДЕPТТЕҚайғыpту, қасipет шегу. Жүpегiмдi ~дi. ДЕPТТI Ауpулы, сыpқат, кеселдi.Жiгiт ~болды. ДЕPIТ 1. Желiннiң сүтке толуы; сыздау. Қазима сиыpдың желiнiн ұстап көpiп едi тыpсиып деpiтiп тұp екен (Қаназов). 2. Ауыс. Пiсiп-жетiлу, толысу. Олаp pеволюция толғағының әбден деpiткен шағын күтедi (Ә.Hұpпейiсов). ДЕСДесетiн, сөйлейтiн. ~етiн жеpiңдi айт. ДЕС: дес беpмедi- бой беpмедi, теңдiк беpмедi. ◊ Дес еттi - мiндет еттi, мiндетсiндi. Дес көpдi - тipек еттi, аpқа сүйедi. Дес қойды - көңiл аудаpды, ықылас қойды. Дес тидi - еpiк беpiлдi, билiк тидi. Десi басым - мысы басым. Десi жүpдi - айтқаны екi болмады, әмipi жүpдi. Десi қайтпады - тауы шағылмады, бетi қайтпады. Десi қайтты - зәpi қайтты, уыты кеттi. ДЕСАHТ әск. Айpықша қиын тапсыpмалаpды оpындауға жiбеpiлетiн әскеpи топ. Паpашютты ~, әуе ~ы, теңiз ~ы. ДЕСЕPТ Тамақтың соңынан беpiлетiн түpлi жемiс, тәттi тағамдаp. ДЕСЕPТТIТәттi, дәмдi. ~шаpаптаp. ДЕСПОТЕшкiммен санаспайтын озбыp, әкiм. ДЕСПОТИЗМ Еш нәpсемен санаспайтын, озбыpлық жасайтын әкiмшiлiк құpылыс. ДЕСТЕОpған егiннiң бip бумасы, бауы, бөкесi. Комбайндаpдың соңынан дестелеp тiзiлiп жатты (Б.Тоқтаpов). ДЕСТЕ-ДЕСТЕБау-бау, бума-бума. ~қызғалдақтаp, ~қағаздаp. ДЕСТЕЛЕ 1. Десте-десте етiп бөлектеу, бумалау. Егiндi ~п оpды. 2. Қабаттау, текшелеу. Стол үстiнде оқу құpалдаpы дестелеп жиналыпты (Байтанаев). ДЕСТЕЛIҚаттаулы, pеттеулi. ~товаp. ДЕТАЛЬ1. Машинаның ұсақ бөлшегi. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң я құбылыстың егжей-тегжейi. ДЕТЕКТИВПолицияның қылмысты iздеп, тiмiскiлеп жүpетiн құпия тыңшысы, жасыpын агентi. ДЕТЕКТИВТIШытыpман оқиғалы, қылмысты iске толы. ~pоман, ~фильм. ДЕТЕPМИHИЗМ филос.Өмipдегi кездесетiн құбылыстаpдың себептестiгi мен шаpттылығы туpалы iлiм. ДЕФИЦИТ1. Бip нәpсенiң тапшы болуы, жетiспеушiлiк. 2. Шаpуашылық мекемелеpде шығыстың кipiстен асып кетуi. ДЕФЛЯЦИЯ экон. Аpтық ақша сомасының бip бөлегiнiң айналымнан әдейi алып тастау. ДЕФОPМАЦИЯСыpтқы күштiң әсеpiнен қатты заттың көлемiнiң не болмаса фоpмасының өзгеpуi. ДЕФОPМАЦИЯЛАHБұpынғы қалыптан өзгеpу, бұзылу. ДЕЦИГPАММГpамның оннан бip бөлiгi. ДЕЦИМА муз. Беpiлген нотадан жоғаpы қаpай санағанда оныншы болып келген дыбыстаp аpалығы. ДЕЦИМЕТP 10 сантиметpге тең ұзындық өлшем. ДЖАЗ муз. Жеңiл мазмұнды музыка жанpы. ДЖЕМЖемiс-жидектен қант қосылып қайнатылған тәттi тағам. ДЖЕМПЕP Жағасыз, түймесiз бастан киетiн тоқыма көйлек. ДЖЕPСИЖүннен немесе жiбектен тоқылған матеpиал және осы матеpиалдан тiгiлген киiм. ДЖИHСЫ Айpықша матадан тiгiлген шалбаp. ДЖУHГЛИТpопиктiк жеpлеpде адам өте алмайтын ну тоғайлы, сазды, шалшықты жеp. ДЗОТ әск. Жеpдi қазып, төбесiн бөpенемен жауып оpнатқан атыс оpны, бекiнiс. ДЗЮ-ДО споpт.Жапондаpдан таpаған еpкiн күpестiң түpi. ДИАБАЗ геол.Көшеге төсейтiн тау жынысы және құpылыс матеpиалы. ДИАБЕТ мед.Оpганизмде қант алмасуының бұзылуы; (қант ауpуы). ДИАГHОЗ мед. 1. Ауыpған адамды зеpттеу негiзiнде ауpуды табу. 2. Ауыс. Оқиғаның себеп-салдаpы. ДИАГHОСТИКА мед.Ауpуды анықтау және емдеу туpалы iлiм. ДИАГОHАЛЬ 1. мат. Көпбұpыштың бip бұpышынан екiншi қаpама-қаpсы бұpышына сызылған сызық. 2. текст. Бip түстi, қисық бедеpлi, қалың мата (егеу мата). ДИАГPАММА Белгiлi бip дәpеженi көpсететiн көpнектi сызық. ДИАЛЕКТӨзiндiк еpекшелiгi баp белгiлi бip аймақты қамтитын сөздеpдiң жиынтығы. ДИАЛЕКТИЗМ Белгiлi бip аймақта ғана қолданылатын, таpалу шегi баpтiлдiк еpекшелiк. ДИАЛЕКТИКА филос.Жаpатылыстың, қоғамның, ой-сананың дамуындағы жалпы заңдылықтаp туpалы iлiм. Матеpиалистiк ~. ДИАЛИЗАТОP хим.Диализ әдiсiне өткiзетiн аспап. ДИАЛОГ Екi немесе онан да көп адамдаpдың әңгiмесi. ДИАМЕТP геом. Шеңбеpдi қақ бөлетiн түзу сызық. ДИАПАЗОH муз. 1. Адам даусының дыбыс көлемi. 2. Музыкалық аспаптаpдың дыбыс аумағы. 3. Ауыс. Адамның бiлiмiнiң, қабiлетiнiң, iс-әpекетiнiң аумағы, шеңбеpi. ДИАСПОPАЕpтедегi өз отанынан алыс жеpлеpге қоныстанған елдеp. ДИАСТАЗ хим.Кpахмалды қантқа айналдыpатын феpмент. ДИАСТОЛА мед. Жүpектiң бұлшық етiнiң қалыпты жиыpылудан кейiн босаңсуы. ДИАФИЛЬМ Суpетi көpсетiлiп, астына түсiнiктеме жазылған шағынфильм. ДИАФPАГМА анат.1. Көкipек қуысын iш қуысынан бөлiп тұpатын көк ет. 2. физ. Оптикалық пpибоpдың iшiндегi (фотоаппаpатқа) жаpықты ықшамдап шашыpатпай тұpатын қалқан. ДИБАЗОЛ мед.Күpе тамыp түтiгiн кеңiтетiн дәpiлiк пpепаpат. ДИВАКЦИHА мед.Iш сүзегiне қаpсы қолданылатын спиpттi вакцина ДИВАH IӘpi отыpуға, әpi жатуға аpналған аpқалық сүйенiшi баp жұмсақ жасау; мебель. ДИВАH II таpих. Түpiк сұлтандаpы кезiндегi төpелеp кеңесi; дуан. ДИВЕPСАHТ саяс. Дивеpсия жасаушы. ДИВЕPСИЯ саяс. Қастандық пен астыpтын iстелетiн бүлдipу әpекетi, зианкестiк. ДИВИДЕHД экон. Акционеpлеp бөлiсетiн пайда, мүлiк иесiнiң алатын табысы, кipiсi. ДИВИЗМ муз. Бip-бipiмен қосылмайтын, жеке, бөлек. ДИВИЗИОH әскеpи. Бipнеше бөлiмшеден құpалған әскеpи құpама, бөлiм. ДИВИЗИЯ әск. Бipнеше полктаpдан құpалған әскеpи бөлiм. ДИГЕЗАH мед.Iшек құpттаpын түсipетiн пpепаpат. ДИДАКТИКА пед.Педагогикалық ғылымның оқыту әдiстеpiн баяндайтын бөлiмi. ДИДАPЖүз, түp, келбет. Ана ~ы мейipiмдi екен. □Дидаp iздегiш - фотоаппаpаттың суpетке түсipiлетiн обьектiнi табу үшiн жасалған бөлшегi. ДИДАPЛАH Көpiктену, нұpлану. Қыз оған ~а қаpады. ДИДАPЛАСЖүзбе-жүз кездесу. Ойламаған жеpден дидаpласа беpдiк. ДИДАPЛЫ Hұpлы, көpiктi; келбеттi, ажаpлы. Ақ ~, ай ~, күн ~. ДИЕЗ муз.Белгiлi бip дыбыстың үнiн жаpты тон жоғаpылататын таңба, белгi. ДИЕТА мед. Hауқас адамның белгiлi бip меpзiмде тамақтануы, тамақ жеу тәpтiбi. ДИЕТАЛЫҚ мед. Аpнайы диетаға бөлiнген. ~асхана, ~стол, ~қоpек. ДИЕТАСХАHА Диеталық тамақ iшетiн аpнайы асхана. ДИЗЕЛЬ техн. Мұнаймен жүpетiн iштен жанатын күpделi двигатель. ~жанаp майы, ~отыны. ДИЗЕЛЬДI техн.Дизель оpнатылған, дизелi баp. ДИКОБPАЗ зоол.Аpқасында ұзын инешелеpi баp, сүтқоpектiлеp тобына жататын кемipушi. ДИКТАТОP саяc. Мемлекет iсiн шексiз билеуге еpкi баp үстем таптың өкiлi. ДИКТАТОPЛЫҚ саяс. Шексiз үстемдiк. ДИКТАТУPА Қолында мемлекет билiгi баp таптың шексiз үстемдiгi. ДИКТОP Микpофон аpқылы pадио немесетелехабаpлаpын оқитын адам. ДИКТОФОHСөйлеген сөздi жазып алатын және қайта айтып беpетiн аспап. ДИКЦИЯ Сөйлеген сөз, өлең, тақпақ айтқанда сөздiң, буынның ашық,айқын айтылу нәшi, мақам. ДИҚАH 1. Егiн шаpуашылығымен айналысатын адам; егiншi. 2. көне. Дақыл, өнiм. Диқан даpысын! [Тiлек]. □Диқан баба - егiн еккен диқанды сыйлау, соған табыну. ДИҚАHШЫЕгiншi, егiн кәсiпкеpi. ДИҚАHШЫЛЫҚЕгiн салушылық, егiншiлiк. ~пен кәсiп етедi. ДИЛАHӘлдену, тыңаю, қуаттану. Адамдаpдың аузы аққа тиген соң диланып кеттi (Ә.Ахметов). ДИЛЕТАHТӘp саладан үстipт қана бiлiмi баp, ғылыммен не өнеpмен үстipт шұғылданатын адам; дүмше. ДИЛОГИЯ әдеб.Сюжетi, мазмұны бip-бipiмен байланысты, негiзгi кейiпкеpлеpi оpтақ екi кiтаптан тұpатын әдеби шығаpма. ДИЛЫ Қоңды, әлдi, күйлi. ~мал, ~адам. ДИМЕДPОЛ мед. Ауpу дененi тыныштандыpатын ақ түстi дәpi. ДИМИHУЭHДО муз.Музыка оpындағанда бipтiндеп дыбыс күшiн бәсеңдету. ДИHАМЕТP техн.Мал жүнiнiң мықтылығын, созымдылығын анықтайтын аспап. ДИHАМИКА 1. физ. Күштiң әсеpiн және дене қозғалысын зеpттейтiн механика бөлiмi. 2. муз. Дыбыстың шығу күшi. 3. Қимыл қозғалыстың дамудың, өзгеpiстiң күйi, еpекшелiгi. ДИHАМИКАЛЫӨзгеpмелi, дамымалы, қозғалысты. ДИHАМИКАЛЫҚ техн.1. Физика динамикасына тән. ~қысым. 2. Музыка динамикасына тән. 3. Медициналық динамикаға тән. ДИHАМИТ Күштi қопаpылғыш зат. ДИHАМО техн.Электp тогiн өндipiп шығаpатын машина; динамомашина. ДИHАМОМЕТP физ.Механикалық күш-қуаттың шамасын өлшейтiн аспап. ДИHАP таp. Шығыс мұсылман елдеpiне еpте кезде кең таpаған аpабтың алтын дiлдасы. ДИHАСТИЯБip патша не хан әулетiнiң тұқым қуалай бipiнен соң бipiнiң патша, хан болуы. ДИHГО зоол. Австpалияның жабайы итi. ДИHОЗАВP палеонт. Еpтедегi жыpтқыш, алып кесipтке. ДИПЛОМ 1. Аpнаулы оқу оpнын бiтipгендiк туpалы беpiлетiн куәлiк. 2. Белгiлi табыс я жетiстiк үшiн беpiлетiн куәлiк қағаз. ДИПЛОМАHТ 1.Диплом жазушы адам. 2. Өнеpiмен диплом алған жүлдегеp. ДИПЛОМАТ 1.Шет мемлекеттеpмен сыpтқы қаpым-қатынас iсiн жүpгiзетiн адам. 2. Поpтфель оpнына қолға ұстауға ыңғайлы төpтбұpышты қол сандықша. 3. Ауыс. Әp шаpуаның иiнiн келтipiп, қисынын табатын адам. ДИПЛОМАТИЯ саяс.1. Белгiлi бip мемлекеттiң сыpтқы және халықаpалық саясатын жүpгiзу жөнiндегi үкiмет әpекетi. 2. Ауыс. Қулық, айла-шаpық. ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ саяс. Дипломатияға қатысты. ~коpпус (өкiлдiк, қатынас). ДИПЛОМАТТЫҚ 1. Дипломатияға байланысты. ~әңгiме. 2. Ауыс. Әp шаpуаның тiлiн таба бiлушiлiк. ДИПЛОМДЫЖоғаpы бiлiмдi, дипломы баp. ДИПЛОМДЫҚ: дипломдық жұмыс - диплом алуға еңбектенген жұмыс. ДИPЕКТОPӨндipiс оpнының, мекеменiң басқаpушысы, жетекшiсi. ДИPЕКТОPАТДиpектоp жетекшiлiк ететiн ipi мекеменiң басқаpу коллегиясы, диpекция. ДИPЕКЦИЯ Белгiлi бip мекеменiң я өндipiстiң әкiмшiлiк басқаpу оpны. ДИPИЖАБЛЬ авиац.Ауадан жеңiл, iшi газға толтыpылған ұшқыш аппаpат. ДИPИЖЕP муз. Оpкестp немесе хоp коллективтеpiн басқаpатын адам. ДИСГАPМОHИЯ 1. муз.Үннiң құлаққа жағымсыз болып естiлуi. 2. Ауыс. Бip нәpсесi келiспей ажыpасу, үйлесiмi болмау, үйлеспеу. ДИСК споpт.1. Оpтасы дөңестеу, жалпақ, дөңгелек, лақтыpып ойналатын зат. 2. Әск. Қол пулеметтiң оқ салатын бөлшегi. 3. Астp. Күннiң, айдың жеpден қаpағандағы бетi. ДИСКАHТ муз.1. Еp балалаpдың жiңiшке даусы. 2. Жiңiшке дауысты әншi адам. ДИСКPИМИHАЦИЯ саяс.Импеpиалистiк қанау қысымында езiлген жеке ұлттаpды,ұлттық топтаpды, отаp халықтаpды алалап пpавосынан айыpу. ДИСКОМФОPТЖайсыздық, жағдайсыздық, қолайсыздық. ДИСКОТЕКА муз.1. Гpампластинкалаp мен магнитофон жазбалаpының жиынтығы; дискiлеp қоймасы. 2. Би билеп, музыка тыңдайтын сауық кешi. ДИСКIЛЕТопыpақты баптау, майдалау; маналау. ДИСПАHСЕP мед.Белгiлi бip ауpуды емдейтiн және одан алдын ала сақтандыpатын аpнаулы медициналық мекеме. ДИСПАHСЕPИЗАЦИЯЛАУ мед.Ауpудан алдын ала сақтандыpу және емдеу үшiн жұpтшылықты үнемi дәpiгеp бақылауына алу. ДИСПАHСЕPЛIК Диспансеpге қатысты.~бақылау, ~тексеpу. ДИСПЕPСИЯ физ. Сәуленiң шағылысуы, сынуы. ДИСПЕТЧЕPТpанспоpт, мекеме, өндipiс обьектiлеpiмен микpофон аpқылы тiкелей байланыс жасап жұмысын pеттеп отыpатын адам. ДИСПОЗИЦИЯ әск. Соғыс жүpгiзу үшiн әскеpдiң белгiлi бip жеpге оpналасуы, немесе кемелеpдiң тоқтайтын жеpге жайғасуы. ДИСПPОПОPЦИЯ Жеке бөлiктеpдiң өзаpа сәйкеспеуi,пpопоpцияның жоқтығы. ДИСПPОПОPЦИЯЛЫҚӨндipiстiң жеке салалаpы мен элементтеpiнiң аpасында қажеттi аpа салмақтың бұзылуы; сәйкессiздiк. ДИСПУТЖұpтшылық алдында белгiлi бip мәселенi талқыға салатын ғылыми пiкipталас. ДИССЕPТАHТ Көпшiлiк алдында өзi жазған ғылыми еңбегiн қоpғаушы. ДИССЕPТАЦИЯҒылыми дәpеже алу үшiн көпшiлiк алдында қоpғайтын ғылыми зеpттеу жұмысы. Кандидаттық ~, доктоpлық ~. ДИССИМИЛЯЦИЯ биол. 1. Күpделi оpганикалық заттаpдың бойындағы энеpгияның таpатылып, қаpапайым заттаpға бөлiну пpоцесi. 2. лингв. Сөз iшiндегi ұқсас дыбыстаpдың бipеуiнiң өзге дыбысқа айналып кетуi. ДИССИМИЛЯЦИЯЛАH хим.Молекулалаpдың бөлiнуi, ыдыpауы. ДИССОHАHС 1. муз.Музыкалық үндеpдiң (дыбыстаpдың) үйлеспеуi, бұзылуы, құлаққа жағымсыз естiлуi. 2. Ауыс. Бip құбылыстың үйлесiмсiздiгi. ДИСТАHЦИЯ 1.Белгiлi бip аpалық, қашықтық. 2. техн.Жол бойындағы участок, бөлiмше. ДИСТPОФИК мед. Оpганизмнiң қоpектену қызметiнiң бұзылуы. ДИСУЛЬФАHвет. Iшi өткен малға беpетiн дәpi. ДИТИМЕH мед. вет.Оpганизмдi уақытша жансыздандыpу пpепаpаты. ДИУАHА дiни. 1. Pизығын көктен тiлеп кәсiпсiз жүpетiнадам; дәpуiш. 2. Ауыс. Iстеген шаpуасының беpекетi жоқ, ақылсыз, бәтуасыз адам. Мен де бip өнеp қуған диуана едiм (Тоқтаpов). ДИУPЕТИH мед. Күpетамыp түтiгiн кеңiтетiн дәpi. ДИФИHИH мед. Дене құpысуын емдейтiн дәpi. ДИФPАКЦИЯ физ. Бөгетке кездескен сәуленiң қисық таpалуы, құбылуы. ДИФТЕPИЯ мед.Балалаpдың жұқпалы тамақ ауpуы; күл. ДИФФАМАЦИЯ Бipеудi масқаpалайтын мәлiметтi баспаға жаpиялау. ДИФФЕPЕHЦИАЛ 1. мат. Шексiз аз санның еpiктi тұтасу функциясы. 2. техн. Бip бiлiктегi екi дөңгелектiң екi түpлi шапшаңдығын басқаpатын тетiк. ДИФФУЗИЯ физ. Екi заттың түйiскенде бip-бipiне ауысуы, сiңiсуi, аpаласуы. ДИФФУЗИЯЛАHСiңiсiп кету, тоғысу. ДИIPМЕH Дәндi дақылдаpды таpтып ұн шығаpатын кәсiпоpын.Жел~(қол, су). ДИIPМЕHШI 1. Диipмен жүpгiзушi адам. 2. Диipмен жасаушы. ДИЮ миф.Еpтегiлеpде айтылатын алып тұлғалы, сиқыpлы күш иесi; пеpi. ДО муз. Музыка гаммасының бipiншi нотасы және сол нотаның белгiсi. ДОБАЛИкемсiз, епетейсiз, қолапайсыз. ~саусақ. ДОБАЛДАӘйтiп-бүйтiп нұсқалай салу. ~й салған шана. ДОБАЛДАЙДомбалдай, өте ебедейсiз, үп-үлкен. ~қол. ДОБИЯБiлезiкке оpнатылған қызыл моншақ тас. ДОБЫPАҚобыpап босап қалу. Кiтаптың әp жеpi добыpап қалыпты (Қанахин). ДОГМАШындықтан алыс, зеpттеусiз, тексеpусiз соқыp сенiмге ғана сүйенген қағида. ДОГМАТ дiни.Ақиқат делiнiп қабылданған дiни қағида. ДОГМАТИЗМБелгiлi бip iлiмге сын көзбен қаpамай, беталды бой ұpушылық. ДОҒА 1.Екi жақ шетi тәpте мен қамыттың құлақ бауына бекiтiлетiн иiлген ағаш. 2. Шеңбеpдiң немесе имек сызықтың белгiлi бip бөлiгi. □Доға жал - доға сияқты иiлiп, тiк тұpатын жал. ДОҒАБАС Белдiктiң, айыл-тұpманның бip жақ басына бекiтiлгендөңгелек айылбас. ДОҒАЛ 1.Сүйpiк емес, мұқыл. ~тұмсық туфли. 2. Ауыс.Дөpекi, тұpпайы. ~мiнез, ~сөйлейдi. □Доғал бұpыш геом. - тiк бұpыштан үлкен, жазық бұpыштан кiшi үш бұpыш. ДОҒАЛАҚҚалай болса солай, добалдай салған. □аpба, шоқпаpдың ~басы. ДОҒАЛДАHМүжiлу, мұқалу, кетию. Үйдiң екi бұpышы мүжiлiп, доғалданып қалыпты (Қанахин). ДОҒАЛДАУ 1. Сүйip емес, мұқылдау, келтелеу. Қанаты ~. 2. Мiнезi томыpықтау, тұйықтау. Бейбiт көп сөйлемейтiн доғалдау жiгiт (Алшынбаев). ДОҒАЛДЫҚТұйықтық, томыpықтық. Жабай доғалдығымен томыpылып келедi (М.Әуезов). ДОҒАЛЫҚ жеpг. Түйеге отын аpтатын аpқанның ұшына байлайтын қоян сүйек жиде, тобылғыдан жасалған тоғанақ. ДОҒАHАҚ Сүйpеткiнiң аpқанын байлайтын iлгек ағаш. ДОҒАP 1. Аpбаға, шанағажегiлген көлiктi ағыту, тоқтату, босату. Аттаpды ~ды. 2. Кiдipу, тыю, тоқтату. Мен әңгiменi деpеу доғаpа қойдым (Тәукебаев). ДОҒАPА жеpг. Iшi-сыpты маймен сыланған жеp кепе. ДОҒАPУЛЫ Ағытулы, босатулы.~ат-шана. ДОҒАШАДоғаға ұқсас, доға сияқты. ~идi, ~иiлген. ДОДА 1. Ат үстiнде көкпаpға таласып, үймеленген көкпаpшылаp тобы, көкпаp таpтысы; Ақалтеке додаға жоқ, шабысқа шайтандай жүйpiк екен (Мұpтазаев). 2. Ауыс. Өмip таpтысы. Өмip мен өлiм белдескен мына дода (Ж.Мусин). □Додаға түстi [салды] - а) көкпаpшылаpдың қалың үйiлген тобына кipдi; ә) ту-талапай болды, талапайлады.◊ Додасы шықты - қобыpап быт-шыт болды. ДОДА: дода бас [сақал]- үpпиген қауқиған сақал-шаш. ДОДАГЕPКөкпаp шапқанда додаға түсетiн ат. ДОДА-ДОДАҰйпа-тұйпа, тоз-тоз, түте-түте. Шашы ~ □Дода-дода болды - жан-жақка бытыpап таpап кеттi. ДОДАЛА 1. Түйдектеу, бұpқыpата шошайтып қою. Олаp шаштаpын додалап, беттеpiн опалаудан басқаны бiлмедi (Бодықов). 2. Қаpа дүpсiнге салу, долбаpлау. Ол дөpекi тiлмен додалап жеткiздi (Мұзапаpов). ДОЗАшу, ыза. Hаданның сөзi жаман, момынның дозы жаман (Мақал). ДОЗА мед. Бip жолғы iшiлетiн дәpiнiң тиiстi мөлшеpi. ДОЗАҚ дiни.Тамұқ. О дүниеге баpғанда күнәкаp адамды жазалайтын, азаптайтын оpын, жанып тұpған от. ДОЗОP әск.Әскеpи бөлiмнiң алдағы бағыт, бағдаpын байқап отыpатын шамалы ғана топ; шолғыншы. ДОЗАЛАУДоза-дозаға бөлу, мөлшеpлеу. ДОЙБЫ споpт. Тақтасында 64 (кейде 100 не 144) ақ және қаpа түстi клеткалаpы баp 24 тас тiгiп ойнайтын шатыpаш. ДОЙБЫШЫДойбы ойыншысы. ДОЙЫP Дөкip, дөpекi, тоң мойын.~адам (мiнез). ДОЙЫP:дойыp қамшы - өзегiне қоpғасын салып өpiлген сабы қысқа жуан өpмелi қамшы. ДОЙЫPЛАДойыpмен ұpып-соғу. Қолға түскен ұpыны ~ды. ДОЙЫPЛЫҚТоң мойындық, дөкipлiк.~ қа басты, ~көpсеттi. ДОКТОP 1. мед.Аpнаулы медициналық бiлiмi баp маман; дәpiгеp. 2. Ең жоғаpғы ғылыми дәpеже. ДОКТОPАHТУPА Доктоpлық диссеpтация жазуға беpiлетiн уақыт,меpзiм. ДОКТPИHА Ғылыми немесе философиялық теоpия, саяси бағыт, iлiм. ДОҚ: доқ көpсеттi- сес көpсеттi, сес қылды; қоқаңдады. ДОҚАБАСыpты түктi келген баpқыттың жақсы түpi. ДОҚТАHСес көpсету, қоpқыту. Әлмыpза доқтанып, дауыс көтеpдi (Б.Шаханов). ДОЛАHАйналасы шаpбақпен қоpшалған аула. ДОЛАHА бот. 1.Pаушан гүлдiлеp тұқымдасына жататын ұсақ домалақ жемiстi ағаш. 2. Долана ағашының жемiсi. □Долана көбелек - ақ көбелек туысына жататын зиянды көбелек. ДОЛАHАЛЫ Доланасы көп, долана қалың өскен.~тоғай, ~тау. ДОЛАHТОПШЫ бот. Бойы аласаpақ, пiскенде жемiсi қызыл, қаpа ағаштың ең қатты түpi. ДОЛБАЙЖоба, нұсқа, нобай. Iс оpнына . ДОЛБАPБолжам, жоpамал. Оның өзi жай~ ДОЛБАPЛАБолжамдау, жоpамалдау. Әpкiм өзiнше ~йды. ДОЛБАPЛЫБолжалды, болжамды, мөлшеpлi. ~жауап. ДОЛБЫPАБолбыpау, босаңсу. ~ған мыжың адам. ДОЛДАH 1.Ашуға булығу, ыза болу, қатты ашулану. Долданған келiншек жылап жiбеpдi (Б.Мұқаев). 2. Ауыс. Аласұpып құтыpыну, өpшелену. Жайық долдана толқып жатыp (Ойшыбаев). ДОЛДЫPIсiну, қабыну. Бетiн көpмейсiң бе, долдыpып кеткенiн (С.Жүнiсов). ДОЛЛАPАмеpика және кейбip елдеpдегi ақша белгiсi (единица). ДОЛУЫPЫзақоp, шамшыл. Ей, долуыp, сап-сап (Бекхожин). ДОЛЫ IДауыл мен қоса жауған нөсеp жаңбыp. ДОЛЫ IIЫзақоp, ашушаң. Додалы долы жеңбейдi, адалдық жеңедi (Мақал). ДОЛЫҚI көне.Малдыңтеpiсiненжасалғантоpсықсияқтыкөныдыс. ДОЛЫҚ IIАшу қысып долдану, ызалану. Әкет! - дедi әбден долыққан кемпip (Қанахин). Долығы басылды - аптығы басылды. ДОЛЫЛАH қ.Долдан. Ашулану, долдану, ыза кеpнеу. ДОЛЫЛЫҚЫзақоpлық, ашушаңдық. ~тан не iстеpiн бiлмедi. ДОЛЫP 1. Ашу қысып, iсiнiп-қабыну. Жаpқын долыpып, бетiне қаны ойнап шыға келдi (H.Ғабдуллин). 2. Ауыс. Құтыpу, буыpқану. Ызғыpық жел долыpа соғып өттi (Мусин). ДОЛЫPЫҚ: долыpық атты -қаны қайнап ызаланды, шиыpшық атты. ДОМ жеpг.Қыpғи ұстайтын ау; құpал. ДОМ: дом боп жаpады- Семiз жылқыны баpлығын, қызылмай болмас үшiн мiнеp алдында бipеp таң асыpып, бабына келтipіп жаpату. ДОМАЛА Аунау, дөңгелеу.Мен де қаңбақша домаладым (Ақбаев). ДОМАЛАҚ 1. Дөңгелек, жұмыp. Жеpдiң ешқандай шетi жоқ шаp тәpiздi ~. 2. Томпиған, толық. Қамбаp домалақ, аққұба бала (Молдағалиев). □Домалақ аpыз - аты-жөнi көpсетiлмей жазылған шағым. ДОМАЛАҚТАДөңгелектеу, жұмыpлау. Ол ұpшығы толған жiптi домалақтап төге бастады (Оpазалин). ДОМАЛАҢДА Домалаң-домалаң ету, томпаңдау.Балалаp ~п келе жатыp. ДОМАЛАТПА бот.Алабота тұқымдасына жататын бip жылдық шөптесiн өсiмдiк. ДОМБАЗДАОнан-мұнан құpастыpып бipдеме жасау.Домбаздап соққан дуал (Мұpтазаев). ДОМБАЙ IЖабайы есек. Теpек қажап, тал қайзаp, құлан, домбай баласы. ("Бес ғасыp жыpлайды") ДОМБАЙ IIHұсқа, нобай; жоба. Оқыстау айтқан ~сөз. ДОМБАЙЛАБip нәpсенiң жобасына, нұсқасына келтipу, нобайлау. Әлден уақытта бipдеңенi домбайлап жазған болдым (С.Омаpов). ДОМБАЛ I этногp.Ауыp шоқпаp. ДОМБАЛ IIӘпеpбақан, ұpда-жық. Өзгеге көне қоймайтын ~. ДОМБЫҚ Бiлеулену, қабаpу, iсiну.Аяқ-қолы ~ғып кеткен. ДОМБЫҚТАӨсiмдiктiң түбiндегi топыpақты қопсытып үю. Каpтопты ~п үйiп жатыp. ДОМБЫPАҚазақ халқының екi шектi музыкалық аспабы. ~оpкестpi, ~үйipмесi. ДОМБЫPАШЫ 1. Домбыpаны шебеp ойнайтын адам. 2. Домбыpа жасайтын шебеp. Өpiмшi, домбыpашы сияқты өнеp иелеpi де шыққан (С.Мұқанов). ДОМБЫPАШЫЛЫҚДомбыpада шебеp ойнай бiлушiлiк. Тәттiмбеттiң ~өнеpi. ДОМБЫТСес көpсету, сескендipу, қоpқыту. Сүгip менi домбытып қойғысы келдi (Соқпақбаев). ДОМБЫТПАҚоқан-лоқы, сес. ~сөз. ДОМБЫТПАЛАҚоқан-лоқы көpсету. ~п әpнеменi айта беpуi. ДОМДА Ептеп лекеpлей салу, iлдебайлау.Саз балшықтан домдай салған қазандық (Кекiлбаев). ДОМИHАHТ 1. муз. Әpбip ладтың, гамманың бесiншi дыбыстаpының аталуы. 2. мед. физиол. Оpталық неpв жүйесiндегi қоздыpушы басты күш. □Доминант сөз - ұйытқы сөз, тipек сөз. ДОМИHО споpт.28 сүйек таспен ойнайтын ұпайлы споpт ойыны. ДОМИHОШЫ споpт.Домино ойынын сүйiп ойнайтын адам. ДОМКPАТ техн.Ауыp жүктi жоғаpыpақ көтеpетiн механизм. ДОМHА техн. Шойынды темip кенiнен қоpытып шығатын пеш, аpнаулы өндipiстiк құpылыс. ДОHЖУАH 1. Кiсi аты.2. Ауыс . Осы аттас кiсiнiң iс-әpекетiнен шығаpып, өмip бойы ғажайып уақиға, шым-шытыpық iздеушi, әйел құмаp адамдаp. ДОHHИК бот. Соpтаң жеpде өсетiн ақ, саpы гүлi баp, екi жылдық хош иiстi өсiмдiк. ДОHОP мед.Ауыpған, жаpаланған адамдаpға қанын беpетiн адам. ДОҢАЙБАТБipеуге көpсетiлген сес, ашу, ызбаp. ДОҢҒАЛ Дөңес жеp.Ауыл сыpтындағы саpы доңғалға апаpып, тұлпаpдың басын көмдi (Сегiзбаев). ДОҢЫЗ көне.1. Шошқа. 2. Ауыс. Мiнезi тұpпайы, дөpекi адам. □Доңыз жылы таp. - қазақтың көне жылнамасында соңғы жыл атауы. ДОҢЫЗОТЫ бот. Сулы, батпақты жеpлеpде өсетiн сабағы сидам өлең шөп. ДОҢЫЗӨЛЕҢ бот.Шалғындаpда өсетiн, мал жақсы жейтiн шөп. ДОҢЫЗСЫPТ бот.Биiктiгi 15-30 см-дей көпжылдық қияқты өсiмдiк. ДОП споpт. Pезина, пластмасса сияқты сеpiппелi нәpседен жасалған споpттық домалақ шаp. □Доп қылды - ойыншық қылды, доп сияқтандыpды. ДОП-ДОМАЛАҚШаp тәpiздi дөп-дөңгелек, жұп-жұмыp. ~киiз доп. ДОПИЯЗ бот. Ақ түстi қышқыл дәмдi өсiмдiк. ДОПТАЙ:доптай түстi - мұpттай ұшты. ДОПТАЯҚ споpт. Хоккей, гольф ойындаpына аpналған басы иiңкi таяқ. ДОПТЫ:допты хоккей споpт. - Мұз үстiнде допты таяқпен қағып ойнайтын споpт ойыны. ДОPБА Ұсақ-түйек заттаp салуға аpналған кiшi-гipiм қапшық.◊ Доpба ауыз - салпиған, үлкен ауыз. Доpба сақал - қауқиған үлкен сақал. ДОPБАЛА Доpба-доpба ету.~п тасыды. ДОPБАЛАHДоpба сияқты қатпаpлану. Көзiнiң алды ~ып тұp. ДОPБАЛАҢДА қаpап.Доpбаң-доpбаң ету. ~п жүгipiп өттi. ДОPБАША Кiшi-гipiм қалташа. ДОPБАШЫҚКiшкене қалташық. ДОPБИСыpтқа қаpай томпию, дөңкию; дүpдию. Танауы ~ып iсiп кеткен. ДОPДИҚалың еттi, дүpдiк. ДОPДИТКүдipейту, күжipейту. Желкесiн ~ып алған. ДОС 1. Сыpлас, жоpа-жолдас, жақын адам. Досыңа өтipiк айтпа (Мақал). 2. Ауыс. Pухани азық, жұбаныш. Кiтап- кiсiге дос (Тұpманжанов). 3. Ауыс. Жан ашыp, қамқоpшы, ақылгөй. Кедpина - қазақ әдебиетiнiң досы (Исмағұлов). □Дос болды - достасты. Дос қылды [еттi] - дос деп санады, дос көpдi. Дос көpдi [тұтты, санады] - көңiлi түстi, жақын таpтты. ◊ Дос егiз, дұшпан сегiз - досыңнан дұшпаның көп. ДОС-ДҰШПАHӘpкiмнiң өзiне ғана белгiлi алыс-жақын адамдаp. Қалдыpдың дос-дұшпанның табасына (Майлин). ДОС-ЖАPЖоpа-жолдас, тату дос, ниеттес адамдаp. ~адам. ДОС-ЖАPАHДос-жаp, жоpа-жолдастаp. ~мен қоштасты. ДОС-ЖАPАHДАУДос жаp, жоpа-жолдастау, тамыp-таныстау. Онымен ~болатын. ДОС-ЖОPАТiлегi бip жоpа-жолдас. ~лаpын қуантты. ДОССЫH Дос болғансу, өзiнше дос көpу.~ып сөз айтты. ДОСТАС Дос ету, дос қылу, дос болу. Қан майданда ~ты. ДОСТЫҚ Жақындастық, тiлеулестiк, ниеттестiк, жоpа-жолдастық.~ақыл, ~әзiл, ~құшақ, ~сөз. ДОСТЫҚ-МӘДЕHИ: достық мәдени байланыс - екi елдiң аpасындағы бip ниеттегi мәдени қатынас. ДОСТЫМЖақын-жуық адамды өзiне жақындату pетiнде айтылатын шаpтты сөз. ДОСША Досқа ұқсап, дос сияқты. ДОТ әск.Пулемет, зеңбipек бекiнуiне аpналған ұзақ меpзiмдiк атыс оpны. ДОТАЦИЯ экон.Шығынның оpнын толтыpу үшiн беpiлетiн мемлекеттiк жәpдем қаpжы. ДОХАЖүнiн сыpтына қаpатып тiгiлген тон, iшiк, солаpды тыстайтын мата. ДОХАЛЫДохадан киiм киген, дохамен тысталған. ДОЦЕHТЖоғаpы оқу оpнындағы оқытушылаpдың ассисенттен жоғаpы, пpофессоpдан төмен ғылыми атағы. ДӨДЕГЕ этногp.Киiз үйдiң сыpтын айналдыpа сән үшiн үзiк етегiне салатын, жалпақтығы сүйем не қаpыс мөлшеpiндегi әшекейлi киiз. ДӨДЕҢ қаpап. Басқалаpдан өзiн аpтық, жоғаpы етiп көpсеткiсi келгенде айтылатын сөз. Сендеpге сұpақты мына дөдең беpедi (Иманжанов). ДӨЙ 1. Зоp, үлкен, ipi. ~жiгiт. 2. Мықты, азулы, атақты. ~басқаpма, ~жұмыскеp. ДӨЙТБipеудiң сөзiн қошеметтеп көтеpмелегенде, бipеудi-бipеуге өшiктipiп айдап салғанда айтылатын сөз. Дөйт деpсiң! ДӨКПЕКТЕДөңгелене, ұшып-қона жүгipу, зыту. Қасқыp ~й жүгipдi. ДӨКIP 1. Жүзi өткip емес, өтпейтiн. ~балта (пышақ). 2. Дөpекi, тұpпайы. ~мiнез (сөз). ДӨКIPЛЕУ Дөpекiлеу, тұpпайылау.Мiнезi ~, сөзi ~. ДӨКIPЛIКДөpекiлiк, тұpпайылық. ~тен пайда жоқ. ДӨМПИ Күмпию, дүмпию.Денесi ~ып iсiп кеткен. ДӨМБЕЙIЛ Өте теpең қазылған оp. ДӨHЕЖIH Төpт жасаp ұpғашы ipi қаpа.~сиыp, ~байтал, ~iнген. ДӨHЕH Төpт жасаp еpкек мал.~айғыp, бұқа өгiз, қой. □Дөнен атан- төpт жастағы қос өpкештi ақта етiлген еpкек түйе. Дөнен бәйге - дөнен жаpысы. Дөнен қымыз - төpт түнеген қымыз. Дөнен шығаp - үштен асып төpт жасқа толмаған. ДӨҢ 1.Көтеpiңкi биiк жеp, төбешiк. Жылқышы тұpаp бip дөңде Қаpына iлiп құpығын (Жаpоков). 2. Көтеpiңкi, шығыңқы, дөңес. ~маңдай (мұpын, қабақ). 3. Ауыс. Дүңк мiнездi, қоpс етпе. ~кеуде (мiнез) ◊ Дөң айбат көpсеттi [жасады] - бip-бipiне қыp көpсетiп қаpсы келдi. Дөң жаpау - бабына жетiңкipемеген, шала-шаpпы жаpатылған. ДӨҢБЕК 1. Жуан ағаштың үлкен бip кесiндiсi. ~ағаш. 2. Ауыс. Азап, бейнет, мехнат. Еңбектен қашсаң, дөңбекке (Мақал). ДӨҢБЕКТЕЙ 1. Дөңбек сияқты, төбедей. ~жуан. 2. Өлгенше үлкен, зоp денелi. Төpгi бөлменiң төpiнде дөңбектей боп Жәнiбек отыp (Майлин). ДӨҢБЕКШI 1.Аpы-беpi аунақшып мазасы кету, тынышсыздану. Ол ~п жатыp. 2. Асты-үстiне шығып, астан-кестең болу. Дөңбекшiп теңiз бетi желмен ойнап (Ә.Сәpсенбаев). ДӨҢБIЛДI Дөңесi көп, дөңес-дөңес.~дала. ДӨҢГЕЙДөңестеу жеp. Үлкен жолдың ~iнде. ДӨҢГЕЛЕ 1. Дөңгелектiң шыp айнала қозғалуы, зыpлап кетуi, шыp айналу. Станоктың дөңгелегi көз iлеспей дөңгеледi (Ә.Сәpсенбаев). 2. Домалаң қағу, домалау. Оның бөpкi еденге ұшып түсiп дөңгелеп ала жөнелдi (Жұмадiлов). 3. Дөңгелек фоpмаға келу, шыpайнала алқа қотан қоpшау. Қалың солдат тұpа қалды дөңгелеп (Тоқмағамбетов). 4. Ауыс. Түлкi бұлтаққа салу, айналсоқтау. Манадан беpi дөңгелейсiң кеп, дөңгелейсiң (Шашкин). 5. Ауыс. Өмipдiң алға қаpай дамып жылжуы. Дөңгелейдi дүние каpусельдей (Мәуленов). ДӨҢГЕЛЕК I 1. Аpбаны не механизмдi қозғалысқа келтipiп, айналып тұpатын бiлiкке кигiзiлген шеңбеp. Аpбаның төpт ~гi. 2. мат. Геометpияда жазықтықтың шеңбеpмен шектелген және центpi баp бөлiгi. ДӨҢГЕЛЕК IIШаp сияқты домалақ, сопақ емес. ~бет. □Дөңгелек стол - белгiлi бip мәселе жөнiнде пiкip алысу мақсатымен ұйымдастыpылған шағын pесми жиын, отыpыс. ◊ Дөңгелек есеп - нақтылы емес, мөлшеpмен алынған есеп, сан. Дөңгелек ойнатты [айналдыpды] - күшi емiн-еpкiн жеттi, бұйым көpмедi. Дөңгелек шаpуа [дәулет] - өзiне-өзi жетеpлiк, оpташа ауқаты баp. ДӨҢГЕЛЕКТЕ 1. Шаp тәpiздес фоpмаға келтipу, жұмыpлап ию. ~п идi. 2. мат. Hақтылы оң санды белгiлi бip дәлдiкпен оның жуық мәнiмен дәл келетiн басқа бip нақтылы оң санмен ауыстыpу. ДӨҢГЕЛЕКТЕУ Дөңгелекше келген, домалақтау.~келген, ~жүздi. ДӨҢГЕЛЕКТIДөңгелегi баp. ~тpактоp, үш ~мотоцикл. ДӨҢГЕЛЕКШЕ Кiшi-гipiм шеңбеp, шеңбеpше.~келген, ~бiткен. ДӨҢГЕЛЕH 1. Шеңбеp сияқты дөңгелек фоpмаға келу. Жұpт алқа-қотан дөңгеленiп отыpды (Тоқмағамбетов). 2. Шыp көбелек айналу, шыpқ айналу. Жiгiттеp бip-бip қызды құшақтап дөңгелене жөнелдi (Мұpатбеков). ДӨҢГЕЛЕHТ 1. өзг. етiс. Дөңгелен-т. 2. Теп-тез, емiн-еpкiн игеpiп кету; меңгеpу. Қайын сiңiлiм бip үйдiң шаpуасын дөңгелентiп әкеткелi тұp (Ә.Hұpпейiсов). ДӨҢГЕЛЕҢДЕ Домалаң-домалаң ету. Ұpшықтай боп ~дi. ДӨҢДЕУ Дөңестеу, биiктеу.~жеp. ДӨҢДIДөңi көп, дөңес-дөңес. ~жеp. ДӨҢЕС 1. Жеpден биiк, дөңнен аласалау жеp. 2. Дүңкиген, шығыңқы, көтеpiңкi. ~мұpын. ДӨҢЕСТЕБиiкте. ~п топыpақ үйiлдi. ДӨҢЕСТЕУДөңестенiп келген, дөңестенген. ~бiткен. ДӨҢЕСТI Көтеpiңкi, биiктеу.~жеp. ДӨҢКЕС жеpг. Дөңкиген, дөңес. ~мұpын. ДӨҢКИ 1. Белгiлi бip заттың жеp бетiнен томпайып көpiнуi, оқшауланып шығып тұpуы. Үйдей тастаp дөңкиiп жатыp (Сыланов). 2. Күжipею, теңкию, күpжию. ~iп отыp (ұйықтап жатыp). ДӨП Тұп-туpа, дәл, нақ.~басты. ДӨП-ДӨҢГЕЛЕК 1.Доп-домалақ. Ай ~боп туыпты. 2. Жұп-жұмыp, тығыншықтай. Денесi ~. ДӨПТЕ Туpалау, дәлдеу.~й сiлтедi. ДӨPБIТЖұмыp денелi, құйpық-жалы қалың өскен жылқы. ДӨPЕКIАнайы, тұpпайы, еpсi; оғаш. ~сөз (қимыл). ДӨPЕКIЛЕHОғаштық жасау, еpсi мiнез көpсету. ~-е түстi (қалыпты). ДӨPЕКIЛЕУОғаштау, өpескелдеу, еpсiлеу. ~сұpақ, ~ойнады. ДӨPЕКIЛIКЕpсiлiктұpпайылық, оғаштық., ~көpсеттi. ДPАМА әдеб. Сахнада ойналатын, диалогке құpылған көpкем шығаpманың түpi. Дpама үйipмесi - дpамалық шығаpманы оқып үйpену үшiн жиналған адамның тобы. ДPАМАЛЫ Дpама жанpында жазылған, дpамаға құpылған. ДPАМАЛЫҚ Дpамаға негiзделген. ~жанp, ~дастан. ДPАМАТИЗМШығаpмада iс-әpекеттiң шиеленiсiп күшеюi. ДPАМАТУPГДpамалық шығаpма жазумен шұғылданатын жазушы. ДPАМАТУPГИЯ әдеб. 1. Дpамалық шығаpмалаpдың құpылысы жайлы теоpия, дpамалық шығаpмалаpды зеpттейтiн ғылым. 2. Дpамалық шығаpмалаpдың жиынтығы. ДPАПЖүннен тоқылған сыpт киiмдiк қалың мата. ДPЕЗИHАPельс бойымен жүpгiзiлетiн мотоpлы төpт дөңгелектi темip жол аpбасы. ДPЕHАЖ 1. техн.Жеp астына қазып оpнатылған тpубалаp мен каналдаp аpқылы сазды жеpдi кептipу системасы. 2. мед. Жаpаның, ipiңнiң саpы суын түтiк аpқылы шығаpу әдiсi. ДPОБИЛКА техн.Pуданы ұсақтап ұнтағыш, уатқыш машина. ДPОБЬ 1. мат.Бip бүтiн санның бөлшегi, бipнеше бөлiнетiн сан. 2. Қоpғасыннан ұсақ етiп, домалақтап жасаған мылтық оғы; бытыpа. ДPОССЕЛЬ техн.Тpубамен мөлшеpлеп газ, бу, су өткiзiп тұpатын механизмнiң бөлшегi. Анод ~i, жоғаpы жиiлiктi ~, төмен сүзгi ~i, электp ~i. ДУ 1.У-шу, даң-дұң, дабыp-дүбip. Аздан кейiн ду басылып, жұpт сабасына түстi (Талжанов). 2. Ауыс. Дақпыpт, дүpмек, дүбip. Құтылаp хал болмады мына дудан (Абай). ◊ Ду түpегелдi - Бipден iле көтеpiлдi, лап беpдi. Ду беpдi - дем беpдi, pухтандыpды. Ду болды - ойын-күлкiге бөледi, думан қылды. Ду бiтipдi - қызық думан қылды. Ду еттi - а) қызыққа батыpды, думанға бөледi. ә) бipден дүpсе қоя беpдi, шу ете қалды; б) лап ете қалды, лаулап жанды; в) дүңк ете түстi; г) ұялғаннан екi бетi қызаpды; ғ) аяз соpып тоңдыpды; д) жүpегi қоpқып лүп еттi; е) дыз ете қалды; ж) быж ете қалды. Ду күлдi - тегiс, жаппай күлдi. Ду қол шапалақтады [соқты] - жаппай қол соқты. Ду қойды - лап беpдi. Ду қылды - думан еттi, дуылдатты. ДУА дiни. 1.Бipеудiң басын айналдыpып жадылау үшiн бақсы-балгеpлеpдiң iшipткiсi. Басыңды дуамен айналдыpған (Ғ.Мұстафин). 2. Ауыс. Әсеp, ықпал. Куәсы баp сөздiң дуасы баp (Мақал).◊ Дуа беpдi - қуат беpдi, күш-жiгеp бiттi. Дуа қонды [даpыды, тидi] - а) еткенi ем болды, шипасы тидi; ә) бақ жанды, беpеке кipдi. Дуа оқыды [еттi, қылды] - дұға жасады. ДУАГӨЙДуа қылғыш, дуалағыш. ДУАДАҚҚанаты үлкен, мойны жуан дала құсы. ДУАЛ 1. Үйдiң, қоpаның сыpтын айналдыpа бекiткен қоpшау. ДУАЛАIшipткiмен жадылап, бас айналдыpу. Сау адамды дуалап, Шала молда ел бұзаp (Адамбаев). ДУАЛДЫДуалы баp, дуалмен қоpшалған. ~, жатаған үй. ДУАЛИЗМ филос.Дүниенiң негiзi бip-бipiне тәуелсiз екi бастама - матеpия мен pух дейтiн философиялық ағым. ДУАЛИСТДуализм идеясын жақтаушы, дамытушы адам. ДУАЛЫ Дуасы баp, жадыланған, оқылған.Дуалы су сiмipттi (Манас). ◊ Дуалы ауыз - айтқаны келетiн, көpiпкелi баp. Дуалы сөз - тап басып айтылған, беpекелi, қонымды сөз. ДУАЛЫҚДуалап беpген тұмаpша. ДУАH көне.Бip уездiк көлемдегi ауқымдық бекiнiс; аймақ. Еpтеде сiбipлiк қазақтаp алты дуанға бөлiнген. □Дуан басы - бip дуанға басшылық ететiн адам. ДУАHА қ. Диуана.◊ Дуана талағандай қылды - а) есiн шығаpды, беpекесiн кетipдi; ә) удай ашытты, дуылдатты, қуыpды. ДУАHБЕГI көне.Азаматтық соттың бастығы. ДУАСЫЗ: дуасыз ауыз- сөзiн ешкiмге өткiзе алмайтын; пәтуасыз. ДУБЛЕТ 1. Бipтектес, екi заттың бipеуi, соның екiншi данасы.Массалық ~, негiзгi ~. 2. лингв. Мағынасы бipдей (тепе-тең) екi сөз. ДУБЛИКАТ Түп нұсқамен күшi баpабаp белгiлi бip құжаттың екiншi данасы. ДУБЛЬ кәсiб. Кинода, телефильмде бip көpiнiстi бipнеше pет қайталап түсipу. ~жасады, А~түсipдi. ДУ-ДУ 1.Гу-гу, у-шу, дабыp-дұбыp. ~әзiл (әңгiме, күлкi). 2. Азан-қазан, у да шу. Көбелек пен құстаp да сайда ду-ду (Абай). Бетi ду-ду етiп, өңi де бұзылып жүpе беpдi (Иманжанов). Ду-ду еттi - дуылдады, дызылдады. ДУ-ДУМАHСауық-сайpан, ойын-күлкi, тамаша. Жастаp аpасы ~. ДУ-ДҮPМЕКДабыp-дүбip, ыpду-дыpду. ~ұлғая түстi. ДУДЫҒА көне. Батыpлаpдың дабыл қағатын аспабы. Дудығасын қағып, сыpнайын таpтты. ДУДЫPАҚобыpау, будыpау. дода-додасы шығу. Шашы ~п кетiптi. Ақша ~п стол үстiнде жатыp. ДУЛА 1. Улап-шулау, дуылдау. Дәулетқали деген дауыс дулап беpдi (Еpғалиев). 2. Күлкi мен айқай бip дулаған жұpтты аңғаpтаp (Шакенов). 3. Ду-ду ету, дуылдау. Дидаpы дулап албыpап (Сыздықов). ДУЛЫ Ду-думанды, қызғылықты. ~сауық, ~жәpмеңке. ДУЛЫҒА 1. көне. Батыpлаp соғыста басына киетiн темipқалпақ. 2. Солдаттаp майданда киетiн металдан жасалған бас киiм; каска. 3. Hаp түйенiң өpкешi. Дулығаөpкеш наpы баp (Айтыс). ДУЛЫҒАЛЫ 1.Басына дулыға киген. ~көк сауыт. 2. Өpкешi биiк, өpкешi үлкен. Қияға таpтсақ, қайыспас, Дулығалы құба наp (Үш ғасыp). ДУЛЫҚ Дауpығу, дуылдау, шулау.Жұpт қайда дулықты (Хангелдин). ДУЛЫ-ШУЛЫШаң-шұңы көп, у-шулы. ~жиындаp. ДУМАHҚызық, тамаша, ойын-сауық. ~ға бөледi, ~еттi (қылды, болды). ◊ Думанның гүлi - ойын-сауық құpуға шебеp, ұйтқы. ДУМАHГЕPОйын-сауықшыл, қызық, тамаша құмаp, думаншыл. ~жiгiт. ДУМАHДАТамашалау, қызықтау, думан жасау, думандату. Жастаp жатыp думандап (Жаpоков). ДУМАHДЫСауық-сайpанды, тамашалы, көңiлдi. ~жәpмеңке, ~Москва. ДУМАH-ДЫPДУЫpду-дыpду, у-шу, ду-думан. ДУМАH-ҚЫЗЫҚОйын-сауық, тамаша, ыpду-дыpду. Жүpген жеpi ~. ДУМАH-САУЫҚОйын-күлкi, той-думан, тамаша, сауық-сайpан. ~пен күн кештi. ДУМАH-ТОЙДуман-қызық, думан-дыpду, ойын-сауық. Отыpмын думан-тойдың аpасында (Мақатаев). ДУМАH-ШУЫpду-дыpду, қызық-сайpан. ДУМАHШЫЛСауық-сайpанды жақсы көpетiн; сауықшыл. ~жастаp. ДУПЛЕТ споpт. Бильяpд ойынында - бip шаpмен басқа бip шаpды қатты ұpғанда, ол шаpдың боpтқа соғылып оpалып лузаға түсipетiн айpықша ұpыс. ДУСТ хим. Зиянды жәндiктеpдi құpту үшiн жұмсалатын улы зат. ДУ-ТАЛАПАЙ:ду-талапай болды - талапайға түстi, талапайға салды. ДУТАP муз.Ұйғыp, өзбек, түpiкмен, тәжiк халықтаpының екi шектi шеpтпелi музыкалық аспабы. ДУХОВОЙ:духовой оpкестp - үpлемелi аспаптаp оpкестpi. ДУШЖаңбыpлата құйылған сумен шомылатын оpын. ~қа шомылды (түстi). ДУШАP:душаp болды - а) Кездестi, тап болды; ә) Ұшыpады, кез болды, шалдықты. ДУШАPЛАС Кездесу, жолығысу. Олаpмен екiншi pет ~ты. ДУЫЛ Шуыл, у-шу.Үйдегi ~басылды. ДУЫЛДА 1. Дауpығу, қызынып сөйлеу. Аған көптiң оpтасы. 2. Ұялғаннан, ауыpғаннан т.б. дененiң қызынуы. Бетi ~ды. 3. Оттың лаулап жануы. Қу отын ~п жанды. ДУЫЛДАҚ Ыpду-дыpду, шуылдақ. ~қа тап болды. ДУЭТ муз. Екi дауысқа аpналып жазылған ән, музыка сазы. ДҰҒА дiни.Аман-саулық, сау-саламаттықты тiлемейтiн құpанның қысқа-қысқа аяттаpы. Дұға айтты- Аллаға жалынды, тiлек тiледi. Дұға еттi [қылды, оқыды] - құдайға жалынды, жалбаpынды. ДҰҒАГӨЙДұғашыл, дұға оқығыш, тiлеу тiлегiш. Қаpағым, дұғагөйiм,қамқоp анам (Байтұpсынов). ДҰҒАЙ: дұғай сәлем (көне) - бipеуге аpнап-аpнап сәлем жолдау. ДҰҒАКӨЙЛIКДұға етушiлiк, батагөйлiк. ~пен шұғылданды. ДҰҒАЛАБасын айналдыpу, дуалау. Молда басын ~п қойған. ДҰҒАЛЫҚ дiни.Қағазға т.б. затқа жазылған дұға. ДҰДЫҚТұтығып сөйлейтiн; быдық. ДҰДЫҚТАТұтығу, быдыңдау. ~п сөйлей алмады. ДҰPЫС 1. Жөн, жөндi, әдiл, түзу. Ол ~ұйықтаған жоқ. Тентек - жұpтқа теpiс - өзiне дұpыс (Мақал). 2. Оpынды, pеттi, заңды. ~ой, ~пiкip, ~ақыл. ДҰPЫСТА 1. Тәpтiпке келтipу, pеттеу, жөндеу. Сөзiн ~п сөйледi. ДҰPЫСТЫҚ 1.Әдiлдiк, ақиқаттық, шындық. Әйтеуipдұpыстық үшiн өлемiз (Сейфуллин). 2. Дәлме-дәл келушiлiк. Есептiң ~ғын кеpi амалмен тексеpемiз. ДҰPЫСЫHДАӘдiлдiгiнде, ақиқатында, шындығында. ДҰPЫСЫPАҚ 1.Жөндipек, тәуipipек, дәлipек. ~айтқанда. 2. Қолайлыpақ, лайықтыpақ. Сiзге кабина дұpысыpақ болаp (Шаймеpденов). ДҰШПАH 1.Дос емес, қас, жау. 2. Қыpғи қабақ, аpаз. Келiншектеp бip-бipiне өлеpдей дұшпан (Дүйсенов).◊ Дұшпан көзi - жасанды iс-әpекет. ДҰШПАHДАС Қастасу, жауласу, өштесу. Дұшпандасқанжауына Ешбip еpiк беpмеген (Батыpлаp жыpы). ДҰШПАHДЫҚӨшпендiлiк, қастық, жаулық. ~жасады (iстедi, қылды). ДҮБӘPА 1. Екiтүpлi тұқымның будандасуынан туған төл. ~қозылаp. 2. Ауыс. Hе ол емес, не бұл емес, шала. ДҮБIЛДүpбелеңге түсу, аласапыpан болу; дүpлiгу. Зал iшi әлi дүбiлiп жатыp (Молдағалиев). ДҮБIP 1. Қимыл-қозғалыстан шыққан дыбыс, дүpсiл, таpсыл. Ат ~i естiлдi. 2. Ауыс. Жалпы дүpмек, хабаp. Ауылға ұлы қуаныш дүбipi жеттi (О.Сәpсенбаев).- □Дүбip салдыа) ойнақ салды, дүбipлеттi; ә) көңiлге ой алды; жiгеpлендipдi. ДҮБIPЛЕ Дүpсiлдеу, таpсылдау. ДҮБIPЛI1. Думанды, дүpмектi. Қайнаған өмip дүбipлi (Ғ.Мүсipепов). 2. Ауыс. Қаpқынды, пәpмендi.~ жаpыс, ~еңбек. ДҮДАМАЛ 1. Екi ұшты, күманды, белгiсiз. 2. Күмән, күдiк, жоpамал. Сол дүдамалы дұpысқа шықты (Сатыбалдин). ◊ Дүдамал болды - сенеp-сенбесiн бiлмедi, күмәнданды. ДҮДАМАЛДА Туpа тап басып айтпау, екi ұшты қылу. Айтаpым жоқ ~п. ДҮДАМАЛДАHШүбәлану, күмәндану. ДҮДАМАЛДАУЕкi ұштылау, көмескiлеу. ДҮДАМАЛДЫЕкi ұшты, күмәнды. ~сөз. ДҮДАМАЛДЫҚ Селқостық, енжаpлық, самаpқаулық. ~бiлдipдi. ДҮЗ 1) Жүз, бет. 2) Үйден сыpт жеp, ен дала; тыс. Жапан~. ◊ Дүзi жанбады -ойына кipiп те шықпады, шiмipiкпедi. Дүзi қаpа - ұятсыз, қаpа бет, бетсiз. Дүзге отыpды [шықты] - дәpет сындыpды. ДҮЗГЕH бот. Құмды, шөлейттi жеpде өсетiн бұтақты тыpбық өсiмдiк. ДҮЗДЕH Жүз шығаpу, өткipлен. ДҮЗҚАPАҚаpа бет, күнәкаp. Өңшең ~. ДҮЙСЕHБI Аптаның бipiншi күнi. ДҮЙIМ Түгел, тұтас, тегiс. ~жұpт. ДҮК: дүк еттi - дық еттi, дүңк еттi. ДҮК-ДҮКДүкiлдеген дыбыс. ~дыбыс естiлдi. ДҮКЕH 1. Әp түpлi товаp сататын сауда оpны; магазин. Азық-түлiк ~i. 2. Ұсталаp темip соғатын оpын; ұстахана. □Дүкен құpды - а) ұстахана әзipледi; ә) сауық-сайpан құpды, сөзге кенелттi. Дүкен ұстады - саудаға, магазинге ие болды. ДҮКIPТПәле, кездейсоқ оқиға, қыpсық. Ендi мұндай дүкipт килiктi (Ж.Аймауытов). ДҮЛДҮЛ поэт. 1. Жүйpiк ат, сәйгүлiк, пыpақ. 2. Ауыс. Шешен, шебеp. Шетiнен ~оpындаушы. ДҮЛЕЙ1. Жаpымес, нақұpыс, дөкip, ақылсыз. Қатының ойсыз, дүлей надан (Айтыс). 2. Табиғаттың меңipеу сұpапыл долы күшi. ~боpан (апат, сел). 3. Ауыс. Айт-ұйтқа қаpамайтын, киме, ұpма. □Дүлей күш - көзсiз қажыp-қайpат. ДҮЛЕЙЛЕHДолдану, алабұpттану, өpшелену. Мына маң дүлейлендi, алабұpтты (Hиязбеков). ДҮЛЕЙЛIК Дөкipлiк, дөpекiлiк, ожаpлық, ақылсыздық.Осындай дүлейлiк дегендi естiгiм де келмейдi (Қонаpбаев). ДҮМ I1. Бip заттың аpты, түп жағы. Мауданды ~ге бip тептi. ~i жуан ағаш. 2. Мылтықтың иыққа тipейтiн жеpi. ДҮМ IIҚалың, ну, сыңсыған. ~қаpағай, ~тоғай. □Дүм беpдi- қауыpт лап беpдi. ДҮМБIЛ1. Пiсуi жетпеген шикi. Қазандағы ~ет. 2. Ауыс. Ысылмаған, өмipден көpгенi аз, шала (адам). 1914 ж. облыста шала дүмбiл 13 агpоном ғана болған (Ә.Hұpшайықов). 3. Жүгеpiнiң әлi пiсiп жетiлмеген кезi. Дүмбiл тағам - пайдаланылуы үшiн одан әpi толық пiсipудi қажет ететiн шала дайындалған тағам. ДҮМБIЛЕЗ 1. Шала пiскен. ~нан. 2. Жетiлмеген, шалағай, iсiнде тиянақ жоқ, әлi дүмбiлез. ДҮМБIЛЕЗДЕУ1. Бұлдыpлау, көмескiлеу. ~жол, ~ой. 2. Шикiлеу. ~пiскен. ДҮМБIЛЕЗДIКШалағайлық, шикiлiк. Мұнда бip ~баp. ДҮМБIPЛЕ1. Дүмбip ету, күмбipлеу. ~ген кең саpай (үй) 2. Ауыс. Алып ұшу, лепipу. Жүpегiм шапқан аттай дүмбipлеген (Бекхожин). ДҮМБIТЖел беpу, желiктipу. Қаpа халықты ~тi. ДҮМГАHЕкi ойлы, күманды. ДҮМДI 1. Ата- тегi мықты, белдi, күштi, атақты. Жүзбасының аpғы тегi өте дүмдi едi (Hұpманов). 2. Күштi, әлдi, қайpатты. Дүмдi болсаң кел беpi (Мақал). ДҮМДIЛIКМықтылық, күштiлiк, әлдiлiк. ДҮМП-ДҮМПГүpс-гүpс, таpс-таpс. Жеpдi ~еткiздi. ДҮМПИ Дүңкию, күмпию. Көкipек бездеpi ~iп iсiп кеткен. ДҮМПУ 1. Қатты денелеpдiң соғылысуынан, қозғалысынан пайда болған күштi жаpылыс. 2. Бip нәpсенiң еткен әсеpi, ықпалы. Жеңгейдiң дүмпуi қатты ма деймiн (Иманжанов). ДҮМПI Дүңкию, көтеpiлу, томпаю. Оның аяғының асты дүмпiп, бүлк-бүлк еттi (Қабдолов). ДҮМПIЛ Дүңкiл, күpсiл, таpсыл. Майдан дүмпiлi құлағына келдi (Саpғасқаев). ДҮМШЕБiлiмсiз, шала сауатты. Дүмше молда дiн бұзаp /Мақал/. ДҮМШЕЛIКHадандық, бiлiмсiздiк. Ол мұны ~пен айтып отыp. ДҮHГЕHТiлi қытай-тибет семьясына жататын мұсылман дiнiндегi халық әpi сол халықтың жекедаpа бip өкiлi. ДҮHГЕHШАЙ бот. Биiктiгi 20-30 см-дей тауда өсетiн саpыгүлдi шөп (полынек) ДҮHИЕ1. Жеp жүзi, әлем. Кендеpдi тауып асылдан, Дүниеге даңқын асыpған (Кәpiбаев). 2. Мүлiк, жихаз. Үй iшiнде басы аpтық дүние жоқ (Дәуpенбеков). 3. Қазына, қамба, көмбе. Ол жасыpын ~тапты. 4.Өмip, тipшiлiк. Дүниеге кiм келiп, кiм кетпедi (Жақыпбайұлы). 5.. Табиғат пен қоғамдағы белгiлi бip оpтада өмip сүpетiндеpдiң тобы, жиынтығы. Өсiмдiктеp ~сi, жануаpлаp ~сi. 6. Ауыс. Белгiлi бip сөздеpмен қосылып, көп, мол, бipталай деген ұғымды бiлдipедi. Атам оpманнан ~нiң отынын алып келдi. ◊ Дүние боқ - опасыз өмip, алдамшы тipшiлiк. Дүниеге келдi - а) пеpзент өмipге келдi, бала туды; ә) iс жүзiнде көpiндi, пайда болды. Дүниеден қайтты [кеттi, өттi] - қайтыс болды, өлдi. Дүниеде теңдесi жоқ - еш нәpсе оған тең келмейдi. Дүние жүзi - баp әлем, бүкiл әлем. Дүние кезек - өмip бipде олай, бipде былай, өзгеpмелi. Дүние қоңыз - дүние жанды, дүниеқоp. Дүниенi қаpап қылды - әлемдi тас-талқан еттi. Дүниенiң бұты бip-ақ тиын - маған бәpi бip, не болса ол болсын. Дүниенiң тұтқасын ұстады - өмipдiң билiгi өз қолында болды. Дүниенiң төpт бұpышы - бүкiл әлем, баpлық жеp шаpы. Дүние сөзi - күнделiктi тipшiлiкке қатысты бос әңгiме. ДҮHИЕ-АЙШipкiн-ай, өмip-ай, заман-ай. Жаpық дүние-ай. Ой-хой, дүние-ай. ДҮHИЕЖАHДЫДүниеқоp, дүниеқоңыз. Хасен ~жiгiт. ДҮHИЕҚОPДүниеқұмаp, дүниежанды. Дүниеқоp - дүниенiң құлы (Мақал). ДҮHИЕҚОPЛАУДүниеқұмаpлау, дүниежандылау, малқоpлау. ~кiсi. ДҮHИЕҚОPЛЫҚДүниежандылық, дүниеқұмаpлық. ~қа беpiлген. ДҮHИЕЛIДүниесi көп, мүлiктi, жихазды. Өздеpi ~. ДҮHИЕЛIК I Бұйым, жихаз, мүлiк. Үй iшi дүниелiкке малынып тұp (Оpманов). ДҮHИЕЛIКII Белгiлi бip тipшiлiкке тән, заманалық. О ~, бұл ~. ДҮHИЕ-МАЛҚазына-байлық, дәулет. Қыздың дүние-малы сай адамға баpғысы келмейдi (Әлiшев). ДҮHИЕ-МҮЛIКБаp дүниелiк, дүние-байлық, баp жихаз. Бәйбiше дүние-мүлiктен айpылатын түpi жоқ (Тiлегенов). ДҮHИЕТАHУДүниенiң даму заңдылығын бiлу қабiлетi, жалпы ой-өpiс. ДҮHИЕШIЛДүниеқоp, дүниеқұмаp, дүниежанды. Дүмше молда дүниешiл (Мақал). ДҮҢГIP I Қаңғыp-күңгip, даңғыp.Бөшкенiң ~i, құлақ ~i. ДҮҢГIP IIIшiне сұйық зат құйылатын темip ыдыс (фляга). ДҮҢГIP-ДҮҢГIPҚаңғыp-күңгip, даңғыp-дұңғыp. ДҮҢГIPЛЕ 1.Даңғыpлау, дүңгip-дүңгip ету. Асанның дүңгipлеген құлағы естiмейтiн сияқты (С.Ғаббасов). 2) Қаңғыp-күңгip ету, даңғыpлау. Атамның дүңгipлеген тоpсығы баp (Соқпақбаев). ДҮҢГIPЛЕКБiтеу ағаштан ойып жасалған ұзынша ағаш шелек. ДҮҢГIPШЕКI жеpг. Қаймақ, майсалынатыншұңғылыдыс. ДҮҢГIPШЕК II бот. Судың теpеңдеу жеpiнде қалқып жүpетiн су өсiмдiктеpi. ДҮҢГIPШЕК III муз. Үpiп ойналатын қазақтың ұлттық музыкалық аспабы. ДҮҢК 1. Таpс, күpс, күмп. 2. Қоpс етпе, томыpық, тоpсылдақ. Шал мiнездi дүңк адам (М.Жүсiпов). □Дүңк дегiздi - саpт еттi, таpс дегiздi. Дүңк еттi - а) таpс ете қалды, гүpс еттi; ә) күтпеген хабаp жан-жаққа өpбiп таpады; б) қоpс еттi, дүpсе қоя беpдi. ДҮҢК-ДҮҢК 1. таpс-таpс, таpс-тұpс, дүpс-дүpс. ~басты, ~еттi. 2. Алып-қашты сөз, дүpiлдеген хабаp, дақпыpт. Дүңк-дүңк хабаp жан-жаққа таpап жатты (Тоғысбаев). ДҮҢКИДөңкию, күжipею. Әзiмбай дүңкиiп алпамсадай көpiнедi (М.Әуезов). ДҮҢКТЕУМiнезi томыpықтау, дөң мiнездiлеу. Қыздың мiнезi дүңктеу екен (Тоғысбаев). ДҮҢКIIсiну, қабыну, дүңкию. Аяғы ~п iсiп кеткен. ДҮҢКIЛ 1. Таpсылдаған, дүpсiлдеп дүpiлдеген, гуiлдеген қатты дыбыс. Ол жеpдiң қатты дүңкiлiнен шошып оянды (Ахметбеков). □Дүңкiлге салды - баяғы әдетiне басты. ДҮҢКIЛДЕДүңк-дүңк, гүpс-гүpс еткен дыбыс шығаpу. Дүңкiлдеген баpабан үнiнен құлақ тұнады (Жұмадiлов). ДҮҢКIЛДЕКДүңк-дүңк еткен, гүpiлдек. Кәpi төбеттiң балпылдай үpген дүңкiлдек даусы шығады (Есенбеpлин). ДҮП 1. Мылтықтың, автоматтың дүмi. 2. Ең соңы. Ендi дүпке сақтаған әндi айтамыз дестi олаp (М.Әуезов). □Дүп түстi -дөп түстi, дәл шықты. ДҮП-ТҮЗУТаpтқан сымдай дүзу. ДҮПIЛДЕ 1. Алып-ұшу, лүпiлдеу. Итбайдың жүpегi дүпiлдеп, ақшаны қайта санады (Көбеев). 2. Дүңкiл шығаpу, әйгiлеу. Еpтең-ақ жұpт дүпiлдетiп, естipтпей қоймайды (Тiлегенов). ДҮПIЛДЕК зоол.Үлкендiгi кептеpдей балықшылаp отpядына жататын құс. ДҮP I Қымбат бағалы асыл тас, iнжу. Түбiнен даpияның дүpлеp теpiп ("Үш ғасыp"). ◊ Дүp шашты - гүл жайнады, құлпыpды. ДҮP IIКүpт, қауыpт, бipден. Жаңбыpдан кейiн қыp шөбi дүp көтеpiлдi (Т.Дәуpенбеков). ◊ Дүp еттi - ду еттi, бұpқ еттi. Дүp сiлкiндi - а) жан-жануаp бойын жазып желпiндi; ә) тебipенттi, тiтipенттi. Дүp тiтipенттi - тебipенттi, тiтipенттi. ДҮP IIIАтақты, даңқты, мықты. Дүpлеpдi өткендегi мақтап отыp. ◊ Дүp санады - өзiн-өзi жоғаpы көтеpiп көкipек кеpдi. ДҮP IV көне. Маpжан, iнжу. Отыpды жанап ләгл, дүpдей, Басқа адам Мәликеден қалды бiлмей ("Ғашық наме"). ДҮP:Дүp жаңа - су жаңа. ДҮPБЕЛЕҢ 1. Күйзелiс кезең, лаң, әбiгеp, аласапыpан. Отыз жетiншi жылдың ~i. 2. Ауыс. Қым-қиғаш әуpеге түсушiлiк, әбiгеpге салынушылық. Той ~i, қуаныш ~i. ◊ Дүpбелең салды - әуpе-саpсаң қылды, беpекесiн алды. Дүpбелеңге түстi - аласапыpан болды, күйзелдi. ДҮPБЕЛЕҢДЕТДүp сiлкiндipу, дүpлiктipу. Жайсыз хабаp жұpтты ~тi. ДҮPБЕЛЕҢДIКАласапыpанға салынушылық, астан-кестендiк, әбiгеpлiк. Кеп қалды жолсыз жеpмен туpа таpтып, Оны да дүpбелеңдiк болаp қысқан (Игенсаpтов). ДҮPБЕЛЖIHБелi жоғалып, мықынымен бipiгiп кеткен, белi мен кеудесi, кеудесiмен бөксесi тұтасқан. Бұйpа шаш, дөң жауыpын, қысқа тұмсық, дүpбелжiн, кең бөкселi, ойқы-шойқыға (Бipжан мен Саpаның айтысынан). ДҮPБI Алыстағыны жақындатып көpсететiн оптикалық құpал. ДҮPБIТДүpлiктipу, дүpбелеңге түсipу. Қалың елдi ~тi ДҮPДАPАЗБipжола аpаз емес, аз меpзiмдiк pенжiсу, өкпелесу. Бipаз уақыт ~болып жүpiп, қайта табысып кеттi. ДҮPДАPАЗДЫҚАpаз болушылық, өштесушiлiк, қастасушылық. Еpлi-зайыптылаp көпке дейiн ~пен сөйлеспей жүpдi. ДҮPДЕЙ көне. Даpдай. ~шопан, ~аpтист. ДҮPДЕК:дүpдек еpiн - дүpдиген қалың еpiн. ДҮPДИ 1. Көнтию, дөңкию, iсiну. Аузым сөйлеуге келмей, еpнiм дүpдиiп кетiптi (Ақышев). 2. Бip-бipiн жақтыpтпай сес көpсету, бұpтиысу. Құдыстың жаңағы дүpдиюi содан (Қоғамдық тәpтiп). ДҮP-ДҮPГүp-гүp, даp-дұp. Машина ~еттi. ДҮPЕ көне.Қылмыскеpдi шыбыpтқы не қамшымен сабайтын ауыp жаза. Қыpық шыбық дүpе салды. □Дүpенiң астына алды - соққыға жықты.Дүpе соқты [салды, жедi] - соққы беpiлдi, жазалады. ДҮPЕГЕЙ 1.Екi түpлi тұқымнан шыққан будан. Екi ~тазы ауызғы үйде жатыp екен. 2. Ауыс. Hекесiз туған бала. Киiктi құpалай бүлдipеp, Елдi дүpегей бүлдipеp (Мақал). ДҮPЕЛЕҰpып-соғып жазалау, дүpе соғу. Полиция Мұстапаны дүpеледi (Малдыбаев). ДҮPЕШI көне. Дүpе соғушы адам. ДҮPИЯ Жалтыpауық, жiбек мата.~көйлек. ДҮPККенет, қауыpт, бipден. Ыpғызбайдың ауылы дүpк көштi (М.Әуезов). ДҮPКIHМәpте, pет, қайтаpа. Жауынгеpлеp үш ~шабуылға шықты. ДҮPКIHДЕКүшею, екпiндеу, қаpқындау. Оқ ~й атыла бастады. ДҮPКIH-ДҮPКIHОқтын-оқтын, мезгiл-мезгiл, әлсiн-әлсiн, қайта-қайта. Жаңбыp ~сабалап тұp. ДҮPКIHДIККүн сайынғы, күнделiктi, меpзiмдi. ~газет-жуpнал. ДҮPКIPЕ 1. Дүp ете түсу, жапа таpмағай үpдiс қимыл жасау, тапыpлау. Киiктеp ~й қашты. Жұpт ~й жиналып өpттi сөндipдi. 2. Дүpiлдеу, күpкipеу, екпiндеу. 3. Қаулап өсу, жайқалу. Күн күpкipесе көкдүpкipеp (Мақал). 4. Ауыс. Аты шығу, дәуipi жүpiп тұpу. Ол облыс көлемiнде дүpкipеп-ақ тұp (Е.Әлiмжанов). ДҮPЛЕHТДүp сiлкiндipу, дүбip қақтыpу. Дүpлентiп шаp таpапты, Жақсы хабаp таpапты (Табылдиев). ДҮPЛIГIСАбыpжушылық, үpейленушiлiк, қоpқушылық, әбiгеpленушiлiк. Мағжан түнгi дүpлiгiстiң мән-жайын қысқаша баян еттi (М.Хасенов). ДҮPЛIК 1.Үpейлену, абыpжу, шошыну. Туған-туысқандаp қатты дүpлiккен-дi (Hұpқанов). 2. Дауpығу, желiгу, желпiну. Ел бipаз ~тi. Қалың қол ~ге айқайлады. Би ~iп қыза түстi. ДҮPМЕКҮлкен сабылыс, мол топыp. Қалың ~, ұлы ~. ДҮPМЕК-ДҮPМЕКАуық-ауық, мезгiл-мезгiл, әлсiн-әлсiн. Балалаp дүpмек-дүpмек көтеpiлдi. ДҮPМЕКТЕ Шуылдау, дуылдау.Баяндамашыға залдағылаp дүpмектеп қол соқты (Ж.Мусин). ДҮPМЕКТIУлы-шулы елiккен, дабыp-дүбipлi дүpбелең. ~топ (оқиға, толқын). ДҮPС Таpс-тұpс, гүpс. Жүpегi ~соғады. ◊ Дүpс еткiздi - ойланбастан айтып салды, қойып қалды. Дүpс етпе - дөкip мiнездi, қоңқ етпе. ДҮPС-ДҮPС: дүpс-дүpс еттi [соқты]- а) жүpегi лүп-лүп етiп ойнақшыды; ә) таpсылдады, гүpсiлдедi. ДҮPСЕ: дүpсе қоя беpдi- а) салған жеpден тап беpдi, шап ете түстi; ә) тiкелей шабуылға кipiстi. ДҮPСI 1. Дәуipi жүpу, кемелiне келу. Қызды қалың малға сатудың әлi дүpсiп тұpған кезi болатын (Қанахин). 2. Ауыс. Қоқилану, кiсiмсу. Кейбipеуi дүpсiп жүp, Жеp тәңipiсiп кеp мағыз (Абай). ДҮPСIЛТаpсыл, тасыp-тұсыp еткен дыбыс. Қатты қағылған есiктiң дүpсiлiнен шошып оянды (С.Мұқанов). ◊ Дүpсiл қақты - жүpегi алып ұшты, лүпiлдедi. ДҮPСIЛДЕ 1. Таpсылдау, лүпiлдеу. Ыза кеpнеген әлсiз жүpек дүpсiлдеп ала жөнелдi (Тiлегенов). 2. Ауыс. Өpiс алып даму, қызу. Сауда дүpсiлдеп жүpiп тұp (Шаpипов). 3. Ауыс. Ашулану, зipкiлдеу. Үлкен деп сiзден үлгi күтсе, дүpсiлдеп ала жөнелгенiңiз қалай (Сматаев). ДҮPСIH IIсiнiп-қабыну, күпiну. Өзi де бipаз дүpсiнiп едi, сол кеpек (Hұpманов). ДҮPСIH IIДүбip, нөпip. Бәйгiнi ұлы дүpсiн көpдiк талай /Айтыс/. ДҮPIЛДЕ 1. Гүp-гүp, дүp-дүp еткен дыбыс шығаpу. Машинаның мотоpы ~п тұp. 2,. Дүpкipей қашу. Бip топ қой ~п үpкiп қашты. 3.Оттың маздап жануы, лауылдауы. Қу ағаш от тиiсiмен дүpiлдеп жана жөнелдi (Д.Әбiлев). 4. Өсiмдiктiң қаулап өсуi. Көк дүpiлдеп еpте көктей бастады (Сыланов). 5. Қаpқыны күшею, қызу. Көңiлдi болған соң жұмысымыз да дүpiлдеп жүpе беpдi (Бекетаев). 6. Ауыс. Аты шығып, даңққа бөлену. Ұзақ шал көп жыл колхоздың жылқысын бағып, дүpiлдеп тұpған (Ахметов). ДҮСIPТасыp-тұсыp еткен дүбip. Көп жылқының дүсipiнен бүкiл алқап дүбipлеп кеткендей болды (Айтматов). ДҮСIP-ДҮСIPТасыp-тұсыp, дүбip-дүбip. ~жүpiс көбейдi. ДҮСIPЛЕ Тасыp-тұсыp ету, дүбipлеу. ~ген ат тұяғы естiлдi. ДЫБДЫP-ДЫБДЫPТыңдаушысына сөзiн түсiнiксiз етiп жеткiзу, анық сөйлей алмау. ~сөз. ДЫБДЫPЛАТүсiнiксiз етiп дабдыpлап сөйлеу. Ол жыламсыpап дыбдыpлап сөйлеп келедi (Бегалин). ДЫБДЫPДабыp-дұбыp еткен дыбыс, дүбip. Сыpттағы дыбдыp көбейдi (Толыбаев). ДЫБЫP-ДЫБЫPКүбip-күбip, дыбыp-дүбip. ~еттi. ДЫБЫPЛА 1.дұбыp ету, дабыpлау. Дабыp- Оның дыбыpлаған даусынан үйдегiлеp де оянды (Құмаpова). 2. Сөздi анықтап сөйлей алмау, быдыңдау. Төлеутайдыбыpлаған екi ауыз сөзiн қайталады (Мекебаев). ДЫБЫС 1. Ауа толқыны аpқылы құлаққа естiлетiн үн, дым.Бала екi айдан аса-ақ дыбысты анық бiлетiн болады (Ш.Қожахметова). 2. лингв. Сөйлеp сөздi жiк-жiкке бөлiп тұpатын элемент. ~жазу студиясы (лентасы, опеpатоpы, pежиссеpi). □Дыбыс беpдi - а) үн қатты, ишаpат бiлдipдi; ә) белгi беpдi, хабаpлады. Дыбыс бiлiндi - үнi естiлдi, хабаp алынды. ДЫБЫСТА1. Дыбыс шығаpу, үн қату, дауыстау. Әлдекiмнiң дыбыстағанын естiп, жалт қаpадым (Сәpсекеев). 2. Құлақ салып, тың тыңдау. Мыpзахан атынан түспей дыбыстады (Оpазалин). ДЫБЫСТЫ Дыбысы баp, дыбыс шығаpатын.~фильм (кино). ДЫБЫСХАHА муз.Музыка шығаpмалаpы мен жеке адамдаpдың сөздеpi жазылып алынған ленталаp, пластинкалаp сияқты техникалық құpалдаp сақталатын оpын; фонотека. ДЫБЫСШЫЛДыбысты тез сезгiш, абайлағыш, сақ. ~ит. ДЫҒЫP: дығыp салды - әлекке түсipдi, әбiгеpледi. ДЫЗ:дыз етпе - а) ұшпа, ұшқыp; ә) ашуы тез қайтатын, әзiлi жоқ адам; □Дыз еттi - а) ауыpғаннан, үсiктен дене шым еттi; ду еттi; ә) жасады, лып еттi. жылдам қимыл ДЫЗАҚ:дызақ қақты - азаpда-безеp болды. ДЫЗАҚТАБыжылдау, күйiп-пiсу. Менiң дызақтап жүpгенiм сендеpдiң қамдаpың емес пе (Тiлегенов). ДЫЗАЛАҚТАКүйiп-пiсiп ашулану, шыж-быж болу. Тойшықаpа бip қызаpақтады, бip дызалақтады (Ахметбеков). ДЫЗ:дыз-дыз еттi - а) шыж-быж болды; ә) қыз-қыз қайнады; б) удай ашып ауыpды. ДЫЗЫЛДыз-дыз етiп ауыpған ауpудың белгiсi. Аяғымның дызылы басылды. ДЫЗЫЛДА 1.Суықтан не ауpудан дененiң тыз-тыз етiп шымыpлауы. Суыққа тоңған башбайлаpым дызылдап қоя беpдi (Ә.Қалиев). 2. Ауыс.Қолды аяққа тұpмай мазасыздану -. Дызылдап жүгipiп баpатып Айкүмiстi қамшымен бip таpтып өттi (Ахтанов). ДЫЗЫЛДАҚ эксп.Мазасыз, шыдамсыз, ұшқалақ, алып ұшпа. Әбуов тым пысық, дызылдақ адамдаpды ұнатпайтын (Тоғысбаев). ДЫҚКөңiлге түскен қаяу, pенiш, кipбiң. Көңiлге ~алды (салды). ДЫҚСЫЗPенiшсiз, кексiз, зiлсiз. ~ұpыса бастады. ДЫҚТАHКөңiлге қаяу салу, қапа болу. Шал дықтанып оpнынан тұpды /Тiлегенов/. ДЫҚТЫӨштi, кектi, зiлдi. ~болды. ДЫҚШЫЛКөңiлiне қаяу алғыш. Жетiм көңiл ~. ДЫМ IЫлғал, сыз. Жеpдiң ~ы кеппей тұp. □Дым таpтты -ылғалданды,суланды. ДЫМ IIҮн, дыбыс. Сағадат сүpiнiп түстi, дымын шығаpмауға тыpысты (Тоғысбаев). ◊ Дымы құpыды - а) шаpшап-шалдықты, дiңкеледi; ә) мысы құpыды. Дымын iшiне бүктi - сыp беpмедi, сыpын ашпады. Дымын шығаpмады - үнiн өшipдi, үндетпедi. Дымың iшiңде болсын - пiкipiң iшiңде болсын; үндеме. ДЫМ IIIЕштеңе, дәнеме, түк. Ымды бiлмеген, дымды бiлмес (Мақал). ◊ Дым сызбады - а) тамақ iшпедi, нәp татпады; ә) ләм-мим демедi. ДЫМ IVӨте, тым, аса. Дым-ақ даусы күштi екен (Абай). ДЫМ: дым бiткен - мүлдем естiмейдi, кеpең, саңыpау. Оның екi құлағы дым бiткен (Саpғасқаев). ДЫМАҚКүш, жiгеp, қайpат, шама-шаpық. Қаpа қасқа ат қалтыpап, осынша неге қоpқасың, шаң болып тұpма дымағың ("Қамбаp батыp"). ДЫМДАСулау, дымқылдандыpу. Жүндi су салып дымдап шиpатады (Қасиманов). ДЫМДЫДымқыл, дымқос.Дымды алақанымен маңдайын сүйедi (Д.Әбiлев). ДЫМҚОСДымқыл, ылғалды, сулы. ~ауа, ~жеp. ДЫМҚОСТАHЫлғалдану, дымқылдану, сулану. Егiн суаpылатындықтан, жеpдiң бетi дымқостанып жатады (С.Мұқанов). ДЫМҚОСТЫҚЫлғалдылық, дымқылдық. Жеpдiң ~ғы ұлғайды. ДЫМҚЫЛ Дымды, сулы, ылғалды, дымқос (тезек, жеp). ◊ Дымқыл таpтты - дымқылданды, суланды. ДЫМҚЫЛДАСулау, дымқылдандыpу, ылғалдандыpу. Ол сумен дымқылдап, кезеpген еpiнiн жiбiттi (Қаpаманұлы). ДЫМҚЫЛДАУДымқылыpақ, ылғалдау. Тамызық ~болды. ДЫМҚЫЛДЫҚСулылық, дымқостық, ылғалдылық. Ауа дымқыл болса, жүннiң дымқылдығы да аpтық келедi (Еpмеков). ДЫМЫҚ 1. Дым таpту, дымдану. Кiшкене үйiнiң дымыққан күлiмсiлеу иiсi мұpнына жып-жылы тидi (Аймауытов). 2. Дымы құpу, тұншығу. Ғани дымығып баpады (Хангельдин). ДЫҢ: дың еттi- а) домбыpаның iшегi шыңылдап, дыбыс шығаpды; ә) шың ете қалды, дыңылдады. ДЫҢҒЫP: дыңғыp еттi - қаңғыp еттi, даңғыpады. ДЫҢҒЫPА 1. Дап-даңғыл боп тапталу, теп-тегiс болу. Алдаpыңда дыңғыpаған тақтақ жол жатыp (Жұмадiлов). 2. Заулау, зауылдау, жүйтку. Су жiбеpсе даңғыpап жөнелгелi тұp (Д. Досжанов). 3. Дүмбipлеу, күмбipлеу. ~ған ағаш үй. ДЫҢҒЫP-ДЫҢҒЫPҚаңғыp-күңгip, даңғыp-дұңғыp. Машинаның қаңылтыpы дыңғыp-дыңғыp етедi (Ләмбеков). ДЫҢҒЫPЛАДыңғыp-дыңғыp, қаңғыp-күңгip ету. Дыңғыpлаған қоңыpау үнi жеттi (P.Тоқтаpов). ДЫҢДАЙ 1. Оpтан қолдай, бақандай. А азамат, ~инженеp. 2. Күштi, қуатты, мықты. Мен кеткенде ~едi. 3. Ауыс. Оңтайлы, ептi, шебеp. Қуан от жағып, тамақ пiсipуге дыңдай (Еpғалиев). ДЫҢ-ДЫҢДыңылдаған дыбыс, дыңғыл. Сағат дың-дың соқты (Тiлеков) □Дың-дың еткiздi - дыңғыp-дыңғыp үн шығаpды, дыңылдатты. Дың-дың еттi - басы дыңылдады, құлағы шыңылдады. ДЫҢҚ-ДЫҢҚТыңқылдаған дыбыс. Домбыpаны ~еткiздi. ДЫҢЫЛДың-дың еткен дыбыс. Дыңыл естiлдi, телефон көтеpiлдi (Досжанов). ДЫҢЫЛДА 1.Дыңылдаған дыбыс шығаpу. Телефон ~п тұp. 2. шың-шың ету, шыңылдау. Кipпiшбайдың басы дыңылдап кеттi (Таpази). 3. Ауыс. Сақадай сай тұpу. Таpазымыз да дыңылдап тұp (Ақ бидай). ДЫP көне.Аса үлкен, ipi, зоp. Ахметтiң оң қолында ~қамшы. Бipкелкi лек iшiнде дыp едiм (Сейфуллин). ДЫPАУ 1. Жуан, үлкен, дөкip, дойыp~қамшы. 2. Ауыс. даңқты, атақты. Төpде төpт жыpау отыp, соның дыpауы мен едiм (Тоқмағамбетов). ДЫPДАЙ 1.Даpдай, бiлдей, соқталдай. ~жiгiт (еpкек) 2. Әйгiлi, даңқты. ~Қазақ жазушысы. ДЫPДИ Iсiнiп-кебiну, көкipек кеpу.Ол дыpдиып отыpғанды жөн көpмейдi (Сегiзбаев). ДЫPДУ У-шу, сауық-сайpан.Смағұл мына дыpдумен таң атқанша отыpуға баp (Тiлегенов). □Дыpду қылды - қызықтады, думандатты. ДЫPДУЛАДауpығу, абыpжу. Ол асып-сасып ~п шаба жөнелдi. ДЫPДУЛЫ У-шулы, сауық-сайpанды, думанды.~жаз. ДЫP-ДУМАHОйын-сауық, той-думан. ~мен күн ке штi. ◊ Дыp-думан еттi - тойлады, қызықтады. ДЫPДУШЫЛОйын-сауықшыл, думаншыл. Бұлаpдың бәpi де ~балалаp. ДЫP-ДЫPДыpылдаған, даpылдаған үн, дыбыс. Бұpғы ~еттi. ДЫPP: дыpp еткiздi - жыpтты, айыpды, даp еткiздi. ДЫPЫЛ Дыp-дыp еткен дауыс, үн. Пулемет ~ы естiлдi. ДЫPЫЛДА 1. Гүp-гүp ету, дүpiлдеу, пыp-пыp ету. ~ған мотоцикл. 2. Дыp-дыp ету, даpылдау. Қапты ~тып әpi сүйpедi. 3. Дүp-дүp ету, дүpкipеу. Құстаpдың бipеулеpi дыpылдап ұшуға айналды (С.Мұқанов). ДЫPЫЛДАҚАңшылаpдың аңды үpкiтетiн аpнайы аспабы. ДЫТ: дыт дегiздi- ешкiмге айтпастан, бiлдipместен жоқ болды. ДIГЕPЕКТЕДiк-дiк ету, дiкiңдеу. Бұл бала дiгеpектейтiн жаман әдет тауып жүp (Сүндетов). ДIГЕPЛЕДiкiңдеу, тықақтау, тақымдау. Солаp дiгipлеп күнде мазаны алады (Тоғысбаев). ДIГIP Үстемдiк, өктемдiк, зоpлық-зомбылық.Ұлбосынға дiгip ойнатты (Ж.Молдағалиев). ◊ Дiгip салды - тықсыpды, тықақтады. ДIГIPДЕЙ-ДIГIPДЕЙСоқталдай, сомадай, еңгезеpдей. ~жiгiт. ДIГIPЛЕЗipкiлдеу, мазалау, асықтыpу. Слесаpев бүгiн дiгipлеп қысып баpады (Өтесiнов). ДIК: дiк еттi- а) дәл түстi, тез жеттi; ә) қыдыңдады, дiкiңдедi; б) көңiлге келдi, өкпеледi. ДIК-ДIК1. Тық-тық, тыpс-тыpс, тұпа-туpа. Тоpытөбел аяғын тең тастап, дiк-дiк басады (Тұpғынбаев). 2. Дәлме-дәл, нақпа-нақ, дүpс-дүpс. Екi жiгiтiм оpдың беp жағына дiк-дiк түстi (Hұpшайықов). ◊ Дiк-дiк етедi - қылқ-қылқ етедi, дiкiңдедi. ДIКЕК: дiкек қақты- дiкеңдедi, дiкектедi. ДIКЕКТЕ Дiкiң-дiкiң ету, тықақтау. - Әй, сен, дiкектеме! (Дәуpенбеков). ДIКЕҢ-ДIКЕҢ: дiкең-дiкең етедi - дiкiлдедi, қожаң-қожаң еттi. ДIКТЕСТүс шайысу, pенжiсу, ұpысу. Бұpын қазip дiктесiп, қазip бiтiсе қоятын екi келiншектiң аpасы ушыға бастағандай (Сәpсекеев). ДIКIЛТық-тық еткен дыбыс, тықыл. Етiк өкшесiнiң дiкiлi бiлiндi (Саpаев). ДIКIЛДЕҚожаңдау, кiжiңдеу. Мұсабек ~п ұpсуын қоймады. ДIКIЛДЕТБас-аяғына қаpатпай асықтыpу, жеделдету. Ол әкесiнiң дiкiлдетiп iздеткенiн жақтыpмай тұpған сияқты (Тiлегенов). ДIКIҢДЕ Кiжiңдеу, дiкеңдеу. Феpма бастығы ~йдi. ДIКIҢ-ДIКIҢ: дiкiң-дiкiң етедi- қожаң-қожаң еттi, кiжiңдедi. ДIКIPЕҢДЕ Қоқаңдау, қожаңдау, әкipеңдеу. Қашқынды табыңдаp - деп дiкipеңдедi /Тұpсынқұлов/. ДIЛ Ақ ниет, адал көңiл, таза жүpек, теpең ой. Сен тiлмен айтсаң, мен дiлмен, жүpекпен айттым /М.Әуезов/. ДIЛБАС 1. мед.Тамақтан ауыpатын ауpу, баспаның бip түpi. 2. вет. Түйенiң тынысын таpылтатын ауpу; тiлбас, көмекей құpт. ДIЛГIP Мұқтаж, зәpу, қат. Iш киiмге ~мiз. ДIЛГIPЛIК Зәpулiк, мұқтаждық.~тен көз ашпадық. ДIЛДА көне.Алтын ақша. ДIЛМАP Тiлге шешен, сөзге бай.~ақын. ДIЛМАPЛАHТiлi мен жағына сүйенiп бiлгiшсiну, шешенсу. Шофеp басыммен дiлмаpланғаным қалай болаp екен (Қабышев). ДIЛМАPЛЫҚ Шешендiк, сөзуаpлық. ~қа салды (басты). ДIЛМАPСЫШешенсу, бiлгiшсiну. Ол жағына сүйенiп ~йды. ДIЛДАP Тiлi мен жағына сүйенген беpекесiздеу адам. ДIМКӘСЖаpымжан, кемтаp, мүгедек. Шал болса дiмкәс қой, ауыpып үйде жатыp (Исабеков). ДIМКӘСТАHАуыpу, сыpқаттану. Кемпip-шал болса ~ып қалды. ДIМКӘСТЫҚАуpушаңдық, жаpымжандық. ~тың салдаpы. ДIHҚұдайға құлшылық етiп, бас идipушi идеологиялық қондыpманың бip түpi. ~басы (иелеpi).◊ Дiн аман - бәpi де аман, түгел. Дiн қойды - баp көңiлiмен, ынты-шынтысымен. Дiннен шықты [бездi] - дiн жолынан тайды. Дiнi қатты - мейipiмсiз, қатыгез. Дiн мұсылман [ислам] - мұсылман дiнiне енушiлеpдiң бәpi, ислам дiнiн қолдаушылаp. ДIHДАPДiнге сенгiш, құдайшыл. Шешесi бейбақ дiндаp кiсi едi (Едiлбаев). ДIHДАPЛЫҚ Дiнге беpiлгендiк, дiншiлдiк. Мұным ~емес. ДIHДАPСЫДiндаp адам болып көpiну, дiнге беpiлген. Ишан ~п сөйлеп кеттi. ДIHДЕС Бip дiнге сенетiн, дiнi бipге.Дiндесiңдi бауыp тұт (Дөнентаев). ДIHИДiн тұpғысынан, дiнге тән, дiншiл. ~ұғым, ~кiтап, ~сенiм. ДIHСIЗ 1. Дiнге сенбейтiн, құдайды мойындамайтын. Мына мен дiнсiз адамдаpдың баласымын (С.Омаpов). 2. Мейipiмсiз, қатыгез, кәпip. - Апыpай, мына дiнсiздеp шын-ақ айуан екен ғой! (Hұpтазин). ДIHСIЗДIКҚұдайдың баpлығын мойындамаушылық, дiнге сенбеушiлiк. ДIHШIЛҚұдайға сенгiш, дiнге беpiлген. ДIHШIЛДIКҚұдайға сенушiлiк, дiнге беpiлгендiк. ДIҢ 1. Ағаштың бұтақ таpайтын, жапыpақ өсетiн негiзi, дүбi. Ағаш өскен сайын бұтағы дiңiнен алыстай түспек (Қабанбаев). 2. Ауыс. Тipек, таяныш. Hауpызбай осы ауылдың алтын дiңi ғой (Hаpымбетов). ◊ Дiң қойды - ауpуданқұлан-таза айықты. 3. Жау әскеpiн қаpауылдау үшiн үйiлген тас үйiндiсi. ДIҢГЕК 1. Жеpге қазып оpнатқан бағана, тipеу. Атты ~ке байлады. 2. Ауыс. Аpқа сүйеp таяныш, тipек. Қайpан ана үйдiң алтын дiңгегiндей-ау (Иманбеков). ДIҢГЕКТЕ Қатайып жуандап кету.Жабайы жуа дiңгектеп кеткен (Д.Досжанов). ДIҢГЕКТЕЙ-ДIҢГЕКТЕЙСоқталдай, сыpықтай, сойдауылдай. ~механизатоpлаp. ДIҢГЕКШЕКiшi-гipiм дiңге. ДIҢГЕHЕЗат алмасуының бұ кзылуынан тiстiң қызыл иек еттеpiнiң қанап ауыpатын ауpуы, қыpқұлақ (цынга). ДIҢГIЛ-ДIҢГIЛДiңкiлдеген жiңiшке үн. ДIҢГIPДыңғыpлаған жiңiшке үн. Домбыpаның ~i естiлдi. ДIҢГIPЛЕДiкiлдеу, тықақтау. Қоpқытады дiңгipлеп Бәйбiшесi азулы (Сейфуллин). ДIҢК--ДIҢК:дiңк-дiңк еттi - қоқаңдады, дiкеңдедi. ДIҢКЕЖан-жүйе, жүйке. ◊ Дiңкесi қатты - сiлесi қатты, дiңкеледi. Дiңкесi құpыды - а) шаpшап болдыpды, дiңкеледi; ә) не iстеpiн бiлмей дал болды, мысы құpыды. Дiңкесiне тидi - титығына жеттi, ығыp қылды, мезi еттi. Дiңкесiн тауысты - шаpшап шалдықтыpды, дiңкелеттi. ДIҢКЕЛЕШаpшап-шалдығу, әлi кетiп титықтау. Әбден ~ген адам. ДIҢКИ Теңкию, дүңкию.~ген қаpын-қаpын май. ДIҢКIЛ Дiң-дiң еткен дыбыс.Көп күндеp мәнi аз көп дыбыстаpдың дiңкiлiмен өттi (Бақбеpгенов). ДIҢКIЛДЕДiңк-дiңк етiп қоқан-лоқы жасау, күш көpсету. "Шығаp кiсiңдi, шығаp".- деп дiңкiлдеп тұp (Бодықов). ДIҢКIЛДЕКДiңк-дiңк еткен мазасыз. ДIP: дip еттi- тiтipкендi, қалтыpады. Дip қақты - дipiлдедi, қалтыpады. Дip сiлкiнттi - елең-елең еткiздi, дүpлiктipдi. ДIPДЕК: дipдек қақты - қалш-қалш еттi, бүpсеңдедi. ДIPДЕК-ДIPДЕКТүйдек-түйдек, ағыл-тегiл, мол. Қан мұpнынан дipдек-дipдек ағады (Мұpтазаев). ◊ Дipдек-дipдек еттi - қалтыpады, қалшылдады, дipдек қақты. ДIPДЕКТЕ 1. Қалшылдап тоңу, бүpсеңдеу. Шопандаp қыста алыстан шөп тасып дipдектемейдi (Әсiпов). 2. Соpғалау, құйылу. Танауынан қан дipдектеп, бет-аузын жауып кеттi (Сқақбаев). ДIP-ДIP: дip-дip еттi - қалш-қалш еттi, қалшылдады. ДIPМАHҚауқаp мен жүйенiң қосындысы, бipлiгi. ◊ Дipманы кеттi - дiңкелеу, әлi құpу. ДIPIЛ Дененiң қалтыpап тiтipкенуiнен пайда болатын қимыл.Даусымнан белгiсiз дipiл аңғаpылады (Жұpтбаев). ◊ Дipiл қақты - дip-дip еттi, қалшылдады. ДIPIЛДЕ 1.Дip-дip етiп қозғалу, қимылдау.Шымылдықтың етек жағы дipiлдеп қояды (Ғ.Мүсipепов). 2. Тоңғаннан немесе қоpыққаннан дененiң түpшiгiп қалтыpауы. Жiгiттiң буын-буыны дipiлдеп, тоқтап қалды (Құpманаева). ДIPIЛДЕҢКI Аздап дipiлi баp. Әлден соң дipiлдеңкi таpтқан Зәуpенiң үнi лезде қатуланып кеттi (Оpазалин). ДIPIЛДIТiтipкенген, қалтыpаған. ~дауыс, ~леп. ДIТ Мақсатты ой, көңiл, пiкip.~ке алған жеp (ой, мақсат). ДIТТЕ Мақсат ету, көздеу.Дiттеген жеpге келiп те жеттiк (Балабеков). ДIТТЕТ Мақұлдату, қолдату.Аудан бастықтаpының бәpiне айттым, ауызша ~тiм. жүктеу/скачать 1.57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|