Убайдуллаева Г. Ж. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік универсиетінің аға оқытушысы, ф.ғ. к

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда

мемлекеттік универсиетінің аға оқытушысы, ф.ғ.к.

Оспанова Ф. А.

Қорқыт Ата атындағы

Қызылорда мемлекеттік универсиетінің аға оқытушысы, ф.ғ.к.

Резюме: В статье рассматривается становление и развитие термина лингвокультурема, и его связь с когнитивной лингвистики.
Кілт сөздер: этнос, когнитивті лингвистика, тұжырым,тарихи ретроспектива, ұлттық көзқарас, тарихи ретроспектива, табиғи субстрат, тілдік көрініс
Аңдатпа: Мақалада тіл мен мәдениет арақатынасын сипаттайтын тілдік бірлік – лингвомәденирема терминінің пайда болуы, лингвистикалық және экстралингвистикалық ұғымдардың диалектикалық бірлігі болып табылатын кешенді деңгейаралық бірлік ретінде қарастырылады.
Лингвомәденирема: қалыптасуы мен дамуы

Әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, статолингвистика, паралингвистика сияқты этнолингвистика да – «этностаным мен тілтаным» ғылымдарының ортақ мәселесі шеңберінде, түйісу нәтижесінде пайда болған жаңа сала. Оның теориялық негізі еуропада неміс ғалымы Вильгельм фон Гумбольдт еңбектерінен бастау алып, Америкада - Ф.Боас, Э.Сепир, Д.Уорф; Ресейде – Д.К.Зеленин, Н.И.Толстой, Е.Ф.Карский, А.А.Шахматов, А.А.Потебня, А.Н.Афанасьева, А.И.Соболева т.б. ғалымдардың еңбектерінде, ал қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың ғылыми-теориялық алғышарттары Ә.Т.Қайдар, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.С.Сыздық, Н.У.Уәлиев, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, т.б. сияқты ғалымдардың еңбектерінен өз жалғасын тапты.

Этнолигвистиканың негізін салушылардың бірі Н.И.Толстой этнолингвистика мен оның тіл мен этносты зерттеудегі рөлі туралы айта келіп: «Этнолингвистикалық сипаттағы еңбектердің негізі, тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде әрі мәдениеттің жалпы құбылыстары арқылы сипатталуы мүмкін екендігі және сипатталуы болып отыр» [1, 19б.], - деген пікір айтады.

Қазақ тіл білімі үшін этнолингвистика қазіргі таңда зерттеуді қажет ететін ғылым саласы. Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл білімінде үстіміздегі ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап ғылыми тұрғыдан дәлелдене бастады. Қазақ тіл білімінде мұндай мәселелердің зерттеу аясының кеңейіп, толыға бастауы осы салада өзіндік бағыты, мектебі қалыптасқан Ә.Т.Қайдардың есімімен байланысты. Этнолингвистика – этнос пен оның тілінің байланысын зерттеуден туындаған ғылым саласы. «Бұл», - дейді академик Ә.Т.Қайдар - «этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде сарапқа салып мойындау, этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз». Сонымен қатар Ә.Т.Қайдар «этнос», «тіл» деген ауқымды, кең ұғымдарды нақтылап, «этнос болмысы, тіл әлемі» деген термин ұғымдарды қолдануды ұсынады [2, 19б.].

Негізінен, этнолингвистика - ХІХ-ХХ ғасыр аралығында Америка үндістерінің тіл ерекшеліктерін зерттеуден келіп шыққан ғылым саласы. Тіл білімі сөздігінде: «Этнолингвистика (гректің «ethnos» - халық, тайпа және лингвистика) – тілді мәдениетпен, тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты» [2], - деп көрсетіледі. Кең мағынада, этнолингвистика – мәдениетті, халық психологиясын, мифологияны тіл арқылы зерттейтін кешенді пән. Оның нысанына тіл мен мәдениеттің арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді (мағыналарды) анықтау, тілдік белгілер жүйесі деп танудан туындайтын мәселелерді шешу және т.б. мәселелер кіреді. Оның төңірегінде екі маңызды бағыт қалыптасты. Біріншісі – Р.А.Агеева, С.Б.Бернштейн, В.В.Иванова, Т.В.Гамкрелидзе сынды ғалымдар қолдаған тілді этникалық жағынан қарастыру бағыты болса, екіншісі В.В.Иванов, В.Н.Топоров, Т.В.Цивьян, Т.М.Судник, Н.И.Толстой, оның мектебі ұстанған этностың материалдық және рухани мәдениетін қалыптастыру бағыты.

Н.И.Толстойдың көзқарасы бойынша, этнолингвистика – тарихи ретроспектива, яғни халықтық рәсімдердің дүниедегі тілдік көрінісін ашу. «Этнолингвистика», - дейді ол, «тіл білімі мен этнологияның жәй ғана қоспасы емес. Тіл білімінің тіл мен рухани мәдениет арасындағы байланысты, тіл мен халықтық менталитет, тіл мен халық творчествосы арасындағы қатынасты, олардың өзара байланысынан туындаған хабарлардың әр түрін қарастыруға бағытталған тіл білімінің саласы» [1, 306б.].

Ә.Т.Қайдар: «Этнолингвистика – этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің құнарлы саласы» [2, 475б.], - деп кешенді анықтама береді. Бұл саланың ерекшелігіне әрі қарай: «Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне айналдыруды мақсат ететін салалардың бірі - осы этнолингвистика болу керек» [2, 18б.], - деп өз ойын одан әрі жалғастырады. Ғалым бұл саланың ерекшелігін нақты айтып кетеді.

Этнолингвистика қазіргі тілдік материалдарды тарихи тұрғыдан қарастырса, лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен күн тұрғысынан да, қазіргі уақыт межесінен де рухани мәдениет негізінде зерттейді. Бұл жөнінде ғалымдардың әр түрлі көзқарастары бар. В.Н.Телия лингвомәдениеттануға: «Тіл мен мәдениет байланысын синхронды тұрғыдан қарастырып, ол халық менталитетінен хабардар ететін тілдік бірліктердің қарым-қатынаспен байланысын зерттейді» [5, 21б.], - деп анықтама берсе, В.А.Маслова: «Этнолингвистика – белгілі бір материалдық және тарихи мәдени кешендермен байланысты тілдік бірліктерді зерттейді», - дейді. Сонымен қатар лингвомәдениеттану ғылымының да өз алдына мақсат-міндеттері бар екендігін, ол «тарихи» да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы қарастыратынын да атап өтеді [6, 11б.]. Бұдан шығатын қорытынды, этнолингвистика халықтардың генетикалық туыстығын, биллингвизм мәселелерін, тіл дамуындағы әлеуметтік мәдени факторлардың ықпалын, этникалық рухани мәдениет жүйесін қарастырады деп түйіндеуге болады. Оның лингвомәдениеттанудан өзгешелігі – ретроспективтілігінде, яғни өткенді шолуға, халықтардың ата-тегін, тайпа тілін зерттеуге негізделген. Екеуін салыстыра отырып қараған мәселелерді ғалым В.И.Тхориктің пікірімен дәлелдеуге болады: «По сравнению с лингвокультурологией, которой свойственна проспективность, этнолингвистика, образно говоря, имеет характер ретроспективный, поскольку нацелена больше на изучение языка племен, диалектов, пракультуры» [7, с.66].

Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеу бағытындағы ғылым салалары болғанымен, өзіндік ұқсастықтары мен ерекшеліктері де бар. Ол айырым белгілері мыналар болып табылады:

- этнолингвистика – этностаным мен тілтаным ғылымдарының түйісуінен туындаған сала;

- этнолингвистика мәдениеттің материалдық жағына көбірек мән берсе, лингвомәдениеттану мәдениеттің рухани жақтарына көбірек көңіл бөледі;

- этнолингвистика жеке бір этностың этномәдени жағын қарастырса, лингвомәдениеттану салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуге ойысады;

- этнолингвистика белгілі бір материалдық және тарихи мәдени кешендермен байланысты тілдік бірліктерді зерттесе, лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат-міндеттері айқын, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы қарастырады;

- лингвомәдениеттанудың басқа ғылым саларынан өзгешілігі – кез келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени деректерді бірдей қарастыруы;

- лингвомәдениеттануға проспективтілік тән болса, этнолингвистика ретроспективті, тайпа, халық тілдерін зерттеуге негізделген;

Өзара айырмашылықтары болғанмен, бұл екі пәннің ұқсас тұстары да бар:

- екі пәннің міндеті – тілде сақталып келген тілдік көріністердің түп төркінін айқындау болып табылады;

- екі пән де ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне ықпалынан туындайды.

- екі пән де тілдік фактілерді тіл мен халық мәдениетіне байланыстыра отырып зерттеуді мақсат етеді.

Тіл, мәдениет және этнос байланысына ХІХ ғасырдың басында неміс ғалымдары ағайынды Гриммдер, кейіннен ХІХ ғ. 60-70 жылдары Ресейде Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев, А.А.Потебня сияқты ғалымдар зер салған болатын. Бұл идея сонау В.Г.Гумбольдтан бастау алып, оның пікірі бойынша, тіл – «халықтық рух», «халықтық болмыс» деген ұғымдар қалыптасты.

ХХ ғасырдың ІІ-ші жартысында В.Н.Топоров, В.В.Иванов секілді белгілі ғалымдар бастауымен бірнеше ғылыми орталықтар қалыптасты. Атап айтқанда, Н.И.Толстойдың этнолингвистика мектебі, Ю.А.Сорокин, Н.В.Уфимцеваның этнопсихолингвистика мектебі т.б. Олардың зерттеулерінде тіл – мәдениеттің табиғи субстраты, дүниені ментальді жүйеге келтіруші және этникалық дүниетанымды орнықтырушы құрал.

Лингвомәдениеттану тілдің мәдениеттегі көрінісін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы екендігі жоғарыда сараланған болатын. Атам заманнан бері қалыптасқан ұлт мәдениетінің тереңде жатқан ұлттық мәдени құндылықтарын көрсету лингвомәдени ғылыми зерттеулердің бірден-бір міндеті саналады.

ХХ ғасырдың аяқ шенінде Мәскеуде лингвомәдениеттанымдық мәселелермен шұғылданатын төрт арнаулы мектептің іргесі қаланды:

1. Әр дәуірге қатысты мәтіндердің мәдени мазмұнын тарихи аспектіде қарастыратын Ю.С.Степанов мектебі;

2. Әр түрлі уақыт кезеңіне қатысты халықаралық терминдерді лингвомәдени тұрғыдан зерттейтін Н.Д.Арутюнова мектебі;

3.Фразеологиялық бірліктерді лингвомәдениеттанымдық аспектіде қарастыратын В.Н.Телия мектебі;

4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин т.б. ғалымдарының Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров концепциясын дамытуға негізделген Ресей халықтар достығы университетінің лингвомәдениеттану мектебі.

Лингвомәдениеттанудың негізгі екі даму кезеңін атап көрсетуіміз тиіс. Бірінші кезең – В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Э.Сепир т.б. ғалымдардың идеяларының даму кезі болса, екінші кезең – лингвомәдениеттанудың өз алдына жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі.

Бүгінгі уақытқа дейін лингвомәдениеттану пәнінің бірнеше бағыттары қалыптасты.

а) жеке әлеуметтік топтарда, этностарда;

ә) диахрониялық лингвомәдениеттану, яғни этностың белгілі бір уақыт ішіндегі лингвомәдени жағдайының өзгеруін зерттеу;

б) салыстырмалы лингвомәдениеттану, әр түрлі жеке этностар арасындағы лингвомәдениеттанымдық көріністі сипаттау;

в) салғастырмалы лингвомәдениеттану;

г) сөздіктер жасаудағы лингвомәдени лексикография.

Лингвомәдениеттану соңғы уақытта да қазақ тіл білімінде қарқынды бағытта дамуда. Айталық, А.Алдашева, А.Д.Сейсенова, Г.Н.Смағұлова т.б. еңбектерінде бұл мәселелер кешенді зерттеледі.

Лингвомәдениеттанудың зерттеу құралы – тіл→мәдениет→ адам үштігі арасындағы қарым-қатынастың мәдени мазмұнын зерттеу.

Лингвомәдениеттануда: мәдени сема, мәдени фон, мәдени концепт, мәдени коннотация т.б. сынды терминдер негізгі ұғымдар ретінде саналады. Бұл ұғымдардың мазмұны келесі тарауда сөз етіледі. Сондай-ақ бұл ғылым саласы ұлттық діл (менталитет), мәдениет аумағы, мәдениет түрлері, өркениет сияқты терминдерді қамтиды.

Лингвомәдени талданымның мақсаты–фразеологиялық бірліктердің шығу тегін емес, оларға түсініктеме бере отырып, жасалуындағы, қалыптасуындағы себептілік пен жағдаяттарын анықтау. Демек бұл этимологиялық талданымнан бөлек дүние деген сөз. Лингвомәдени талдауда Н.Г.Брагина жалпы мәдени компонент әр түрлі тілдік деректерде көрініс таба алады, лингвомәдени тәсілде жанды және жансыз метафораға бөлу шарттылығы, лингвомәдени талданым этимологиялық талдаудан өзгеше, оның мақсаты – тілдік бірліктердің шығу тегін емес, мәдени конструктылардың қалыптасу шартын анықтау сияқты позицияларды ұсынады. Тілдік бірліктердің түп негізін айқындауда этимологиялық талданым қандай қажет болса, халықтың рухани және материалдық мәдениетінен хабардар ететін тілдік бірліктердегі ұлттық мәдени ақпарат көздерін ашуда, оларды жүйелеп талдауда лингвомәдени талданым сондай қажет екендігін айта кету қажет.

1. 
   Толстой Н.И. Этнолингвистика. -М., 1993.
   
2. 
   Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы: Ана тілі. 1998.
   
3. 
   Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. -Алматы: Ғылым, 1998.
   
4. 
   Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985.
   
5. 
   Телия В.Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специфика сравнительных оборотов. -М., 1987.
   
6. 
   Маслова В.А. Лингвокультурология. -М.: Academia, 2001.
   
7. 
   Тхорик В.И. Языковая личность (лингвокультурологический аспект): дисс. ... докт. филол. наук. –Краснодар: Куб.ГУ, 2000.