Управление биологической активностью почв

На степных солонцах степень осолонцевания в пахотном слое колебалась по годам от 42,0 до 21,4 %.

В 2000 году колебание степени осолонцевания изменялось по слоям от 30,9 до 53,3 %. В среднем в пахотном она составило 42,0 +/- 6,2 %. коэффициент вариации составлял 14,8 %.

В 2001 году в слое 0-30 см степень осолонцевания равнялась 32,0+/-5,37 %. Коэффициент вариации 16,8 %.

В 2002 году степень осолонцевания почвы составляла 24,2 +/- 4,33 % Коэффициент вариации 17,89 %.

В 2003 году степень осолонцевания равнялась 21,4 +/- 5,95 %. Коэффициент вариации 27,8 %.

По годам степень осолонцевания солонцов колебалась так же в пахотном слое очень сильно. Здесь средняя величина этого показателя 30,8 +/- 8,04 %. Коэффициент вариации 26,1 %.

По слоям колебание в среднем за годы исследований в солонцах степень осолонцевания не превышала 30,8 +/- 7,34 % Коэффициент вариации 23,8 %. Колебание данного показателя были существенны в солонцах, как по годам, так и по слоям почвы (таблица 4).

Для среднесолонцеватых почв степен солонцеватости равнялась в пахотном слое по слоям составила 13,0 +/- 1,63. Коэффициент вариаци 12,5 %. По годам колебание равнялось 13,0 +/- 2,3 при коэффициенте вариации 18,2.

Сильносолонцеватые почвы имели степень солонцевания в среднем по слоям 18,2 +/- 0,7 при коэффициенте вариации 3,8 %. По годам колебания были больше и состовляли 18,2 +/- 3,60 % при коэффициенте вариации 19,8 %. На солонцах этот показатель варьировал по слоям в пределах 30,8 +/- 7,34 % (23,8 %), по годам 30,8 +/- 8,04 % (26,1 %)

Во всех случаях колебание степени осолонцевания почвы по годам варьировала сильнее, чем по слоям. Не смотря на широкое варьирование данного показателя по степени осолонцевания почвы, его можно с успехом использовать для классификации солонцовых почв. К слабосолонцеватым следует отнести почвы со степенью осолонцевания 6,0-9,0 %; к среднесолонцеватым 10,4-15,6, к сильносолонцеватым 15,0-21,8 %; к солонцам 22,8-38,9 %.

Округляя эти показатели необходимо подразделить по степени солонцеватности почвы следующим образом:

• 
  слабосолонцеватые почвы – 6,0-9,0 %;
  
• 
  среднесолонцеватые почвы – 10,0-15,0 %;
  
• 
  силносолонцеватые почвы – 15-22 %;
  
• 
  солонцы – 23-40 %.
  

УДК: 631 532.1

С учётом лучшего срока посева суданской травы, предшествующий посев озимой ржи рекомендуют скашивать оперативно в фазе полного трубкования – начала колошения растений. После чего производится немедленная вспашка на глубину 18-20 см, прикатывание и посев. После посева прикатывание обязательно. Такая минимальная обработка почвы обусловливается стремлением как можно раньше произвести поукосный посев с тем, чтобы дать возможность дольше вегетировать растениям суданской травы в её повторном посеве. Кроме того, освобождённая после снятия первого урожая, почва быстро обезвоживается, что угрожает всхожести семян. Установлено [4], что для полного набухания семян суданской травы требуется всего 40-45 % воды, что в 1,6 раз ниже чем пшеницы. Тем не менее, гарантии наличия влаги в верхнем слое почвы в летнее время нет. Поэтому всходы могут быть изреженными и слабыми. Между тем, за 10-15 дней до укосной спелости предшествующей озимой ржи наблюдается паводок. В это время оросительную воду забрать для полива наиболее легко.

Что касается возделывания суданской травы в поукосной системе, то литературных сведений в этом отношении очень мало. Оно и понятно если учесть то, что предпочтение отдаётся кукурузе, но в неорошаемых или орошаемых условиях засухоустойчивая и более скороспелая суданская трава в таком посеве намного надёжнее, более изучена разновидность поукосного возделывания суданской травы – подсев её к другим кормовым культурам и, в частности, к озимой ржи после её перезимовки. На эффективность этого агроприёма указывают.

Все авторы указывают на то, что обработка почвы под поукосный посев суданской травы должна быть минимальной с тем, чтобы как можно быстрее произвести такой посев, а норма высева – завышенной против обычной на 15-20 %. Использование поукосного посева суданской травы, в принципе, такое же как и у обычного. К такому мнению пришли все предшествующие исследователи, изучающие поукосные посевы суданской травы.

Однако поукосная зеленая масса поедается скотом лучше массы с обычного весеннего посева, вследствие большего процента укороченных вегетационных побегов и зоне высокой облиственности растений.

Исследования проводились в учебно-опытном хозяйстве «Изденис», расположенном в 18 км от г. Уральск в 2003-2005 г.г. При этом 2003-2004 г.г. были сравнительно благоприятными, 2005 год – очень засушливым.

Цель этих исследований – повышение продуктивности кормового гектара на 20-25 %, по сравнению с раздельным возделыванием этих культур. Для опытов применялись сорт суданской травы – Одесская 25. Для выяснения оптимальной нормы высева закладывали опыт по следующей схеме:

Опыт 1

По срокам сева суданской травы

Вариант 1. Посев 25.04

Вариант 2. Посев 05.05

Вариант 3. Посев 15.05

Опыт 2

По нормам высева суданской травы

Вариант 1. Высев 2,0 млн. шт/га (20 кг)

Вариант 2. Высев 2,5 млн. шт/га (25 кг)

Вариант 3. Высев 3,0 млн. шт/га (30 кг) – контроль

Вариант 4. Высев 3,5 млн. шт/га (35 кг)

По глубине заделки семян суданской травы

Вариант 1. Заделка на глубину 2-3 см

Вариант 2. Заделка на глубину 3-4 см

Вариант 3. Заделка на глубину 5-6 см

В отношение срока посева ясность, в принципе, уже внесена-поукосный сев чем раньше, тем лучше. В этих целях [5] рекомендуется шире использовать возможность получения дополнительного корма за счёт подсева суданской травы к озимым. Однако покровную культуру исследователь предлагает убирать как можно раньше. При таком подсеве, даже в условиях центрального нечерноземья, урожай зелёной массы суданской травы достигает 150 ц/га.

Получены хорошие результаты [6] при ступенчатом подсеве суданской травы в изреженный травостой люцерны. Эти литературные сведения, кстати, дополняют и подтверждают достоверность наших результатов по данному вопросу.

Норма высева суданской травы в поукосном посеве. Вследствие того, что срок произрастания в поукосном посеве сокращен, то логично стремление повысить норму высева с тем, чтобы иметь на единице площади больше растений к уборке. Но дефицит влаги, в данных усло-виях, диктует обратное. В этих условиях рассчитывать на получение полновесного укоса и дополнительного укоса отавы проблематично.

Учитывая данное положение, мы и определялись с вариантами по нормам высева суданской травы в её поукосном посеве. Результаты исследований в этом направлении представлены в таблице 1.
Таблица 1 – Влияние нормы высева на урожайность суданской травы

при поукосном её возделывании

Таким образом, оптимальной нормой высева является высев 3.0 млн. шт/га. Это тоже, что рекомендуется в обычных посевах суданской травы на корм. Увеличение нормы высева против 3,0 млн/га почти не влечет к увеличению густоты стояния растений. Вместе с этим, масса их заметно снижается (70 и 67 т). Поэтому урожайность не только не повысилась, но даже чуть снизилась. При высеве же 2,0 млн. шт. га ощущалось изреживание посева, которое не могла компенсировать возрастающая масса одного растения. И засоренность такого посева была выше. В целом колебание выпадения растений, в зависимости от норм высева, было в пределах 18-25 %. Это существенно.

Глубина заделки семян при поукосном возделывании суданской травы несколько отличается от таковой при обычно, весенном посеве. Это объясняется характером увлажнения почвы. При весеннем посеве процент влаги возрастает от поверхности к более глубокому слою пахотного горизонта. При поукосном – нижний слой почвы обычно бывает иссушенным. Выпадающие в конце лета – начале осени осадки увлажняют только верхний слой. Это способствует и снижение температуры воздуха, удлинение ночи с ее пониженными температурами.

Поэтому параметры фиксации глубин заделки семян мы несколько уменьшили, взяв отсчет с 2-х см, а не с 3-х как обычно.

Результаты исследований в этом направлении представлены в таблице 2.
Таблица 2 – Влияние глубины заделки семян на урожайность суданской травы поукосного посева

Как видно, лучшие результаты получены при заделке семян суданской травы на глубину 3-4 см. При этом и полевая всхожесть была близкой к максимально, и узел кущения суданской травы закладывался на оптимальном уровне. А это значит лучшее развитие корневой системы.

При глубокой заделке семян всходы суданки появляются с задержкой и бывают более слабыми чем при оптимальной.

При излишне мелкой – повышается процент не заделанных в землю семян, или вообще не заделанных. Все это, разумеется, влечет к снижению урожайности суданской в поукосном ее посеве.

2. Оптимальной глубиной заделки семян, при поукосном возделывании суданской травы, является размещение семян на уровне 3-4 см от поверхности почвы.

2. Степанов, В. Н. Суданская трава. Растениводство. / В. Н. Степанов. – М. : Колос. – 1965. – С. 330-334.

3. Можаев, Н. И. Суданская трава. Кормопроизводство / Н. И. Можаев, И. П. Копытин. – Алма-Ата : Кайнар. – 1986. – С. 118-119.

4. Тен, А. Г. Суданская трава. Кормопроизводство. / А. Г. Тен. – М. : Колос. – 1982. – С. 194-198.

5. Шатилов, И. С. Биологические основы полевого травосеяния / И. С. Шатилов. – М. : Изд. Т. СХА. – 1969.

6. Копытин, И. П. Поукосные кормовые культуры на Юго-Востоке Казахстана / И. П. Копытин, Е. П. Виноградов. – Алма-Ата : КазНИИНТИ. – 1988. – С. 1-4.

ӘОЖ: 633.2
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ҚҰНАРЛЫ МАЛ АЗЫҒЫН ДАЙЫНДАУ БАСЫМДЫ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ШАРА
Б. Н. Насиев, а.-ш. ғылымдарының докторы, доцент

А. Қ. Бекқалиев, ізденуші
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Батыс Қазақстан облысы жағдайында қоғамдық малды құнарлы да белокқа бай жем-шөппен қамтамасыз ету үшін ноқат пен судан шөбінің аралас егістіктерін пайдалану қажет. Ноқаттың судан шөбімен аралас агрофитоценозы 1 гектар жерден 205,6 ц жасыл көкбалаусаны, 36,3 ц жем-шөп бірлігін және 5,3 ц қорытылатын протеин көлеміндегі өнімді қамтамасыз етеді. Жем-шөп бірлігінің протеинмен қамтамасыз етілу деңгейі 146 г құрайды.
В условиях Западного Казахстанской области для обеспечения сельскохозяйственных животных полноценным и богатым белком кормами необходимо использовать смешанные посевы нута и суданской травы. Смешанные агрофитоценозы нута и суданской травы обеспечивает сбор с 1 га зеленой массы на уровне 205,6 ц/га, кормовых единиц 36,3 ц/га и переваримого протеина 5,3 ц/га. При этом обеспеченность кормовых единиц перваримым протеином составляет 146 г.
In conditions of West-Kazakhstan region for supplying of agricultural animals with food complete and rich in protein, it is necessary to use mixed sowings of chickpea and Sudan grass. Mixed agrophytocenosis of chickpea and Sudan grass provide the collection of green mass from 1 hectare at a level of 205,6 centner/hectare, fodder unit 36,3 centner/hectare. Meanwhile, supportability of fodder units with digestible protein is 146 gr.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған негізгі міндет – халықты сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті бағалы шикізатпен, ал мал шаруашылығын қажетті жем-шөп қорымен қамтамасыз ету. Батыс Қазақстан облысының 2007-2010 жылдарға арналған ауыл шаруашылығын дамыту тұжырымдасында бұршақ тұқымдас дақылдарды өндіріске көптеп енгізу, олардың танаптарының жалпы көлемін көбейту мақсаты қойылған. Бұл ретте бұршақ тұқымдас ауыл шаруашылық дақылдарының қатысымен агрофитоценоздарды құрау, олардың өнімділігі мен өнім сапасын арттыру басымды мәселе болып табылады.

Зерттеу жұмысының басты мақсаты қоғамдық малды құнарлы жем-шөппен қамтамасыз ету үшін Батыс Қазақстан облысында ноқат дақылының қатысуымен аралас агрофитоценоздарды қалыптастыру. Эксперименттік зерттеулер 2009 жылы Зеленов ауданы, «Дәуқара» шаруашылық қожалығында жүргізілді.

Тәжірибе жүргізілген учаскенің топырағы қара-қоңыр түсті, ауыр саздақты. Топырақтың жыртылатын қабатындағы гумус мөлшері 1,5-3,6 %-ды құрайды.

Карбонаттың жинақталуы В горизонтының төменгі жағынан басталады, максимум жағдайда С_к горизонтының 70-80 см тереңдікте байқалады. 80 см тереңдікке дейін Са, одан тереңірек Мg қамтиды. Жыртылған және жыртылатын горизонтта Nа -дың құрамы жоғары емес 3,1-3,6 % тез еритін тұздар жоқ. Топырақтың массалық көлемі 1,22-1,28 г/см³, жыртылған қабатта 80-120 см тереңдікте 1,65-1,66 г/см³-қа дейін өзгеріп отырады.

Морфологиялық белгілері бойынша профольдің генетикалық горизонтымен агрохимиялық көрсеткіштері Батыс Қазақстанның құрғақ далалы аймағында сипатталғандай тәжірибе учаскесінің топырағы қара-қоңыр, ауыр саздақты.

Тәжірибенің мөлтек ауданы 50 м². Мөлтек аудандар рендомизизация бойынша төрт қайтарымда орналасты. Тәжірибеге ноқаттың Батыс Қазақстанда аудандастырылған – Юбилейный сорты, арпаның Донецкая 8 сорты, тарының Саратовская 3 және судан шөбінің Кинельская сорттары қолданылды.

Аралас жем-шөп дақылдары Батыс Қазақстанда пайдаланылатын агротехникаға сәйкес өсірілді. Өсімдіктерді бақылау мен талдау жалпылама әдістеме бойынша жүргізілді. Өнімнің химиялық құрамы жалпы қабылдаған әдіс бойынша анықталады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының фотосинтетикалық әрекеттілігі жалпы қабылдаған әдіс бойынша зерттелді.

Жалпы 2009 жылдың ауа-райы дақылдың қалыпты өсіп өнуіне қолайлы болмады.

Өсімдіктің қоректенуінде фосфор үлкен роль атқарады. Сондықтанда топырақтағы фосфордың құрамына ауыспалы егістегі дақылдардың өнімділігі тәуелді.

Ғылыми зерттеулер жүргізу кезінде топырақтағы жылжымалы фосфордың құрамына қолданылған агрофитоценоздардың әсер етуі бойынша келесі нәтижелер алынды.

Өнімді жинау кезінде аралас агрофитоценоздар танабындағы топырақтағы жылжымалы фосфордың құрамының өскені анық байқалды.

Бұл элементтің вегетация кезеңінде өсімдіктерге жоғары қажеттілігіне қарамастан аралас агрофитоценоздар танабында топырақтағы фосфордың құрамы жоғары болды.

Ноқат және тары дақылдарының аралас өнімдерін жинау кезінде бақылауға қарағанда топырақтың 0-20 см қабатында 100 г топырақта фосфор 0,15 мг-ға шейін немесе 14,7 % ға көбейді. Ноқатты арпамен араластыра еккенде 100 г топырақта 1,32 мг жылжымалы фосфор болды, немесе бақылаумен салыстырғанда 0,30 мг-ға жоғарылады.

Ноқатты судан шөбімен аралас агрофитоценоздарда пайдаланғанда 100 г топырақта жылжымалы фосфор 1,45 мг-ға шейін өсті немесе бақылаумен салыстырғанда 42,1 % жоғары болды. Демек, Батыс Қазақстан облысында ноқатты аралас агрофитоценоздарда пайдаланғанда топырақтағы жылжымалы фосфор құрамы жоғарлай түседі. Бұл өз есебінен аралас жем-шөп дақылдарының өнімділігін артырудың бірден бір кепілі болып табылады.

Барлық аралас егістерден маңыздысы бұршақты-астық тұқымдастар. Ғылыми әдебиет көздеріндегі мәліметтер бойынша, қоспалардың түсімділігі таза егістермен салыстырғанда бірде жоғары, бірде төмен болып жатады, алайда қоспалардың жыл сайын тұрақты түсім беретіні және таза күйінде себілген астық тұқымдастармен салыстырғанда аудан бірлігінен жиналатын протеин көлемі ұлғаятыны белгілі. Мәліметтердің әртүрлілігі құрамындағы бөліктердің биологиялық ерекшеліктеріне, олардың ара қатынасына, ауа райы жағдайларына байланысты. Әртүрлі зоналарда жүргізілген көптеген зерттеулердің қорытындысы бойынша қоспалардың құрамындағы бөліктердің өнімділік беретін оңтайлы ара қатынасы анықталған.

Ноқатқа құрамдық бөліктерді таңдағанда біз олардың топырақтық-климаттық жағдайларға талап қойғыштығын, морфологиялық белгілерін, дамуының басындағы өсу жылдамдығын, шаруашылық пісуінің уақытын зерттедік. Ноқатты әртүрлі қоспаларда зерттегенде бізді өскіндердің толымдылығы мен оруға дейінгі өміршеңдігі қызықтырды. Өйткені агрофитоценоздардың құрамындағы бөліктердің бірі тығыздық болып табылады, яғни, аудан бірлігіндегі өсімдіктер саны. Агрофитоценоздардың тығыздығы ең алдымен тұқымдардың себілу нормасымен, танаптық өскінділігімен және оруға дейінгі өміршеңдігімен анықталады. Әрбір дақыл үшін тұқым сапалы болғанда, ауа райы қолайлы болғанда, себудің оңтайлы технологиясы қолданылғандағы есептелген өзінің ерекше танаптық өсікінділігі анықталған. Ол көптеген жайттарға байланысты, әсіресе тұқымдардың сапасы мен химиялық құрамына. Танаптық өскінділік сынақ жүргізілген жылдарда орташа есеппен таза егістерде 76 % құраған, тәжірибе мәліметтерінен көретініміз, қоспаларда ноқаттың танаптық өскінділігі кәдімгідей азаяды. Айталық, арпа мен судан шөбімен араласқанда ол 14-тен 12 %-ға төмендеген.

Агрофитоценоздар вегетация кезеңінде сандық құрамы жөнінен өзгереді. Бақылау үлескілерінде егістен кейін жаймалаудан басқа ешбір өңдеу шарасы жүргізілмесе, ноқаттың таза егістері мен аралас егістеріндегі түсіп қалған өсімдіктер саны 11,3-36,8 %, ал тұқымдар мен өсімдіктердің оруға дейінгі өміршеңдігі 45,5-тен 69,7 %-ға жоғарылаған. Айталық, ноқаттың таза егістегі танаптық өскінділігі 76 %, гүлдеу кезеңінде 9,3 % жойылып кетті, алғашқы жемістері пайда болатын кезеңде 12,8 %. Тұқымдар мен өсімдіктердің жалпы өміршеңдігі 66,4 % құрады. Арпамен қоспасында ноқаттың өсімдіктері көп түсетіні байқалған: гүлдеу кезеңінде 15,5 %, төменгі бұршақтар қалыптасатын уақытта 36,8 % жоғалтады. Ноқаттың оруға дейінгі өміршеңдігі 45,5 % болған. Арпа ұзақты күннің дақылы ретінде бастапқы кезеңде тез өсіп, ноқатты өзінің көлеңкесімен жауып тастайды, сондықтан да ноқат сиреп қалады. Ноқаттың табиғатынан гүлдегенге дейін жай өседі, ал арпа бұл кезеңде қарқынды өседі. Арпаның көлеңкесінде қалған ноқат топырақтағы ылғал үшін күресте жаздың аптабына шыдай алмай, шөбін жоғалтады.

Ноқатты судан шөбімен араластырғанда оруға дейінгі өміршеңдігі 53,5 %. Бұл қоспадағы түсіп қалған өсімдіктер саны судан шөбінде көп болады. Ноқаттың арпамен қоспасымен салыстырғанда ноқаттың сиреуі мардымсыз, бұл бастапқы кезеңде судан шөбінің жай өсетінімен түсіндіріледі. Ноқат көпке дейін дамып-өсу еркіндігіне ие болады. Басында ноқат қарқынды өсіп, түтік салу кезеңінен бастап судан шөбі бой алады. Қалыпты жағдайлардағы судан шөбінің өскіндері 6-7 күнде пайда болады. Шоқталу басталғанға дейін өсімдіктердің тәуліктік өсімі 0,4-0,6 см, ал келесі кезеңдерде әсіресе гүлдер алдында 5-6 см-ге жетеді. Алғашқы 5 жапырақ 5-6 күнде қалыптасады. Осы мезгілде өсімдіктердің биіктігі 22-27 см-ге жетеді, гүлдегеннен кейін өсімдіктердің өсуі тоқтайды. Вегетация басында бұршақты бөліктер жай өседі, бес күнде 0,6-2,2 см-ге жетіп, содан кейін өсу қарқыны бәсеңдейді. Ноқаттың қарқынды өсуі өсімдіктердің төменгі қабаттындағы тұқымдар піскенше жалғасады. Аралас егісте ноқат судан шөбінен бұрын түсім қалыптастырып, шаруашылық пісу кезеңіне жеттеді, яғни қоспаны бұл уақытта судан шөбінің таза егісімен салыстырғанда жасыл азыққа пайдалануға болады. Ноқат бұл кезеңде жеміс салу кезеңінде болады, бірақ оның жасыл массасының сапасы шамалы, өйткені протеиннің мазмұнының төмендеуі, клетчатканың жинақталуы судан шөбімен салыстырғанда жай жүреді. Ноқаттың түсімдегі үлесі ауа райы жағдайларына байланысты, әсіресе жылумен қамтылғанды жақсы көреді.

Қоспа егістердің мерзімін ең алдымен судан шөбінің биологиялық ерекшеліктерімен анықтау қажет, өйткені ерте егу кезінде ноқат жай дамитын судан шөбін басып тастайды, нәтижесінде қоспаның жасыл массасының түсімділігі азаяды. Дәл осындай көрініс ноқаттың тарымен аралас егістерінде де байқалады.

Осылайша аралас агрофитоценоздардағы дақылдардың өсуі мен дамуын бақылау көрсеткендей, егістер ішінде белгілі бір климат пен түрлер арасындағы тірлік үшін күрес басталады. Батыс Қазақстан жағдайында ноқаттың судан шөбімен аралас егісін өсірген қолайлы деп есептелінеді.

Дәнді-бұршақты агрофитоценоздардың түсімділігін арттыруда егіс мерзімі мен тәсілдерімен қатар, тұқым себудің нормасын дұрыс таңдау да маңызды болып есептеледі, өйткені аудан бірлігіндегі өсімдіктердің тығыздық саны олардың жарық, ылғал, қоректік заттарды өнімді пайдалануының басты реттегіші болып табылады.

Өсімдіктерді қосымша азықтандыру тәсілдері дақылдардың өнімділігін арттыратыны белгілі. Бұршақтыларды тыңайтудың өз ерекшеліктері бар, олар ауа азотының симбиотикалық жинақталуымен байланысты.

Мал азықтық дақылдардың және олардың қоспаларының өсірілуінің шаруашылық-экономикалық тиімділігі мен мақсатқа лайықтылығын бағалау көрсеткіштері түсімділік пен жалпы өнімділігі болып табылады. Зерттеулер жүргізілген жылы ноқаттың судан шөбімен қоспасы жасыл массасының түсімділігі жөнінен ноқаттың басқа қоспалары мен біртүрлік ноқат егістерімен салыстырғанда асып түсті (1-кесте).