Ў збекистондавлатстандарт и ўзбекистон узлуксиз таълимининг Давлат таълим стандартлари

Нутқ жараёнида ишлатиладиган сўз ва ибораларни гапга айлантириш, музокаралар, йиғилиш ва конференциялардаги таржима мулоқотлари, давлатлар, шаҳарлар номларини ва уларнинг географик жойлашиши, давлат тузуми, давлат сиёсатига оид матнларни ўрганиш ва уларни таржима қилиш, маданият, санъат ҳақидаги матнларни, диалогларни таржима қилиш, она тили ва ўрганилаётган чет тилини пухта билиш, айтилган жумла, гап ва ибораларнинг асосий мазмунини тезда эслаб қола олиш, тезкорлик билан эшитилган жумлани асосий мазмунини белгилар орқали ёзиб олиш, ёзиб олинган жумлани асосини белгиловчи калит сўзлар ва иборалар орқали эшитилган ахборотнинг асосий мазмунини тиклаб, тезда бошқа тилга ўгириш, оғзаки эшитиб, тушуниш, асосий мазмунини эсда сақлаб қолиш, назарий билимларни амалиётда қўллаш.

Адабиётшунослик тўғрисида асосий тушунчалар, адабиётшунослик атамалари, уларнинг моҳият ва мазмуни; адабиётшунослик фанининг бўлимлари адабий шакл, мазмун, мавзу ва ғоя, бадиий асар тили, ижодий услуб, шахсий услубият: адабий йўналишлар, адабий матннинг таҳлили.

Шарқ ва Ғарб (Евроосиё континенти)да адабий жараён, антик давр, қадимги ва ўрта асрлардаги адабий жараёнлар, “Ренессанс” - уйғониш даври, классицизм, янги ва энг янги даврларда реалистик адабиёт; ҳозирги Шарқ ва Европа адабиёти, уларнинг Осиё ва Африка адабиётлари билан алоқаси. Шарқ ва Ғарб адабиётларининг ўзаро муносабати ва ўзаро таъсир муаммолари. Миллий ва минтақавий адабиётларининг ўзаро бойиши муаммолари.

Халқ оғзаки ижодиётининг асосий тараққиёт поғоналари. Қадимги, ўрта аср янги ва энг янги даврларда бадиий адабиётининг оғзаки ва ёзма шаклларининг тараққиёти, тили ўрганилаётган мамлакат адабиётининг даврланиш тарихи. Тили ўрганилаётган мамлакат адабиётининг минтақавий ва Европа мамлакатлари билан ўзаро алоқаси. Тили ўрганилаётган мамлакат адабиёт мактабларининг ва йўналишларининг асосий услублари. Ўрганилаётган мамлакатлар адабиётларининг ўзаро алоқаси, адабиётшунослик ва адабий танқид.

Умумий ўрта ва ЎМКҲТ тизимида эгаллаган билимларини аниқлаш ва такомиллаштириш: Янги лексик ва грамматик минимумларни ижтимоий турмуш жараёнида қўллашни ривожлантириш йўллари ва уни нутқнинг барча жараёнларида қўллаш (ёзма, оғзаки, монология ва диалогик шаклларда). Чет тилларининг бирортасида эркин сўзлашиш; ёзма ва оғзаки таржима; илмий адабиётни аннотация ва рефератлаштириш; илмий-техник таржима; илмий фаолият натижаларини чет тилида расмийлаштириш; илмий адабиётни рефератлаштириш; илмий-техник таржима:

Танлов фанлар ҳар бир олий таълим муассасаси таълим йўналишининг хусусиятларига қараб ишчи дастурга киритилади.

6.5.4.2 Қиёсий типология:

Тиллар тузилишининг умумий қонунларини ўрганувчи тилшуносликнинг алоҳида бўлими. Тиллар типологиясининг бўлимлари: типология, генетик типология, (қиёсий-тарихий тилшунослик), ареал типология (ареал тилшунослик). Хорижий ва она тилларининг қиёсий типологияси (контрастив лингвистика). Хорижий ва она тилларининг қиёсий типологияси. Микрокатегориялар: грамматик категориялар, семантик майдон, лексик, семантик гуруҳ, синтактик категория, сўз ясаш майдони, сўз туркуми, синтактик майдон ва бошқалар. Макрокатегориялар: тушунча категорияси, функционал семантик майдон, грамматик, лексик майдон, типологик категория. Функционал, семантик, грамматик, лексик ва типологик категория назарияларининг бир-бирига яқинлиги ва уларнинг тилдаги айнан бир тил ҳодисасига турлича ёндашиш натижаси эканлиги.

Ихтисослик фанлари рўйхати ва мазмуни кадрлар буюртмачиларининг талаблари ва бакалаврлар тайёрлашнинг ушбу йўналиши бўйича фан, техника ва технологиянинг замонавий ютуқлари ҳисобга олинган ҳолда олий таълим муассасаси томонидан белгиланади.

Таржимонлик амалиётининг мақсади юқори малакали таржимон мутахассисларни замон талабларига кўра тайёрлаш, талабаларнинг ўқиш давомида олган назарий билимларини амалда қўллаш, ўз таржимонлик маҳоратлари ва малакаларини ривожлантириш.

Амалиётда давлат ва нодавлат ташкилотларида, жумладан, қўшма корхоналар, элчихоналар, радио, телевидение, меҳмонхоналар, нашриётлар таҳририяти, Ахборот агентликлари, хорижий тиллар билан боғлиқ ташкилотларда она тилидан чет тилига ва чет тилидан она тилига оғзаки ва ёзма таржима қилиш.

Таржимонлик малакасига эга бўлиш учун чет тилининг оғзаки ва ёзма нутқ кўникмаларини ривожлантириш, чет тилидан она тилига ва она тилидан чет тилига тўғри ва равон таржима қила олиш малакаларини ривожлантириш.

Малакавий амалиётни ўтаётган талабаларга 100 саҳифалик матнни она тилига ёки чет тилига таржима қилиш топшириғи берилaди. Топшириқни бажариш тақдимот орқали назорат қилинади.

Амалиёт даврида битирув-малакавий иши мавзулари бўйича материаллар тўпланади.

Ахборот ресурс марказларида, Ўзбекистон Республикаси фанлар академияси ва бошқа илмий ташкилотларда илмий малакавий битирув иш учун материаллар йиғиш ва уларни қайта ишланади.

6.5.6 Битирув малакавий иши

Битирув малакавий ишида бакалавр барча фан блоклари бўйича олган билимларини қўллашни талаб этувчи тугалланган касбий масалани ҳал этади.

Битирув малакавий ишларнинг мавзусини таълим муассасасининг битирувчиларини чиқарувчи кафедралари томонидан кадрлар буюртмачиларининг талабларини, шунингдек замонавий фан, техника, технологиялар ютуқларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади.

Битирув малакавий ишнинг мавзуси бадиий адабиётдаги парчани таржимаси ва ундаги таржима оид илмий-назарий мавзуни таҳлил қилишга бағишланади.

Битирув-малакавий иши топшириғи, одатга кўра, талабага учинчи курсни тамомлагандан кейин берилади. Иш умумкасбий ва махсус фанларни ўзлаштирганлик даражаси бўйича тўртинчи курс давомида, шунингдек, унинг бажарилиши учун ушбу стандарт томонидан ажратилган вақт давомида бажарилади. Битирув малакавий ишининг ҳажми битирувчи чиқарувчи кафедра томонидан белгиланади.
7 Бакалавриатнинг асосий таълим дастурларини ўзлаштириш бўйича амалга ошириладиган шароитларга бўлган талаблар
7.1 Бакалавриатнинг асосий таълим дастурлари ўзлаштирилишига қўйилган умумий талаблар:

7.1.1 Таълим дастурини ишлаб чиқишда ОТМ республика иқтисодиёти ва ижтимоий тармоқлари, бошқарув ва хўжалик юритиш субъектлари учун фундаментал, айниқса, юқори ва инновацион технологиялар бўйича чуқур билим ҳамда амалий кўникмаларга эга бўлган кадрлар эҳтиёжини ҳисобга олиши керак.

ОТМ ўқув жараёнини ижтимоий-тарбиявий ривожлантиришга, талабаларнинг ижтимоий ташкилотлар ишида, спорт ва ижодий тўгаракларда, магистрларнинг илмий жамиятларида иштирокига кўмаклашиши лозим.

7.1.3 Компетентли ёндошувни амалга ошириш ўқув жараёнида машғулотларнинг фаол ва интерфаол (компьютер симуляторлари, ишбилармонлар ўйини, муайян вазиятларни кўриб чиқиш ва бошқалар.) шаклларини ўтказишни, талабаларнинг касбий кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мақсадида аудиториядан ташқари иш билан биргаликда жаҳон педагогик амалиётида қўлланиладиган замонавий педагогик технологиялар, ўқитишнинг самарали стратегиялари, методлари ва услубларини кенг қўллашни назарда тутиши керак.

Фаол ва интерфаол шаклларда ўтказилаётган машғулотларнинг улуши дастурнинг асосий мақсади, ўқиётган контингент хусусиятлари ва муайян фан мазмуни билан аниқланади. Талабаларнинг академик гуруҳлари учун маъруза туридаги машғулотлар аудитория машғулотларининг 50 % идан ортмаслиги керак.

Талабалар хорижий тилларни ўзлаштириши, хорижий тилларни ўқитувчилар ўқитиши ҳамда бунинг учун зарур бўлган шароитлар яратилиши бакалаврларни тайёрлашда бош вазифа бўлиши керак.

Малакавий амалиётлар замонавий корхоналарда, ташкилотларда ва ИТИларда ўтказилади, улар талабаларни амалиёт дастурларида кўзда тутилган иш жойлари билан таъминлашлари керак.

Ўқиш даврида талаба камида иккита Давлат аттестацияларини (гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий ва чет тили фанларидан) топширади ва битирув малакавий ишини ҳимоя қилади. Давлат аттестацияси мос интеграллашган курслар бўйича ўқув жараёни тугалланганлиги заҳоти топширилади.

Амалиётлар бакалавриат асосий таълим дастурининг мажбурий бўлаги ҳисобланади. У ўқув ва ўқув-ишлаб чиқариш машғулотлари кўринишида бўлиб, талабаларнинг касбий-амалий тайёргарланганлигига бевосита йўналтирилган бўлади. Бакалаврларни тайёрлашнинг таълим дастури – ўқув-танишув, ҳаваскор таржимонлик ва таржимонлик амалиётларини ўтишни ўз ичига олади.

Ўқишнинг биринчи йилида ўқув-танишув амалиёти ўтказилади, мақсад – талабаларни олий таълим муасасаси, ЎзР ФА илмий-тадқиқот институтлари ва бошқа давлат ва нодавлат илмий муассасалари лабораторияларининг мавзулари ва уларда илмий-тадқиқотларни ташкил қилиш ҳамда талабаларни мос йўналишдаги муассасаларга ишга жойлаштириш имкониятлари билан таништирилади. Амалиёт натижаси рейтинг бали билан баҳоланади.

Талабалар амалиётида, талабалар бадиий таржима, синхрон, таржима, кетма-кет таржима ва терминологик таржима йўналишлари бўйича турли ҳил корхона ва ташкилотларда таржима жараёнларида қатнашишади, турли соҳалардаги таржималарга тайёрлашнинг асосий босқичлари, ишлаб чиқаришнинг илғор технологиялари, ёзувчилар уюшмаси, элчихоналар, чет тили билан иш олиб борувчи корхона ва муассасалар бўлимларининг хусусиятлари билан таништириш; турли соҳаларда таржима қилиш кўникмаларини эгаллашга мўлжалланган. Амалиётни ўтказиш муддатлари ўқув режаси билан аниқланади. Амалиёт тугагандан сўнг талабалар бажарилган иш ҳақида амалиёт ўқитувчилари-раҳбарлари ва қабул қилувчи ташкилот вакилларидан таркиб топган комиссия олдида ҳисобот беришади. Баҳолаш шакли ўқув режасида белгиланади.

Амалиётга талабаларни турли соҳалардаги таржималар билан таништириш ва уларни таржима қилиш учун зарур бўлган луғат бойлиги ва компьютер саводхонлиги ва амалий кўникмаларини эгаллаш; турли соҳа ҳужжатларидан фойдаланиб, терминологик луғатлар яратишнинг амалий кўникмаларини эгаллашга мўлжалланган.

Талабанинг илмий-тадқиқот иши амалиётнинг бир бўлагини ташкил қилиши мумкин. Илмий-тадқиқот иши битирувчиларда касбий компетенцияларни шакллантириш ва мустаҳкамлашга кўмаклашади. У битирувчини 8 семестрда кафедранинг илмий ишида албатта иштирок этишини, курс ишларини касбий (махсус) циклнинг базавий фанлари мавзуси бўйича бажарилиши ва ҳимоя қилинишини, талабанинг талабалар илмий жамияти йўналиши бўйича илмий ишда иштирок этишини ва битирув малакавий ишни кафедранинг илмий мавзуси бўйича бажарилишини назарда тутади.

Талабалар илмий-тадқиқот ишининг ташкил қилиниши қуйидагилар билан таъминланиши керак:

- курс ишларининг ҳар йили янгиланадиган мавзулари ҳақида талабаларни ўз вақтида хабардор қилиш;

- мутахассис чиқарувчи факультет (кафедра)нинг илмий мавзуси бўйича илмий-тадқиқот ишларини бажариши учун талабаларни иш жойи билан таъминлаш;

- олий таълим муассасасининг ахборот ресурс марказида мустақил илмий-тадқиқот ишни олиб бориш имкониятини тақдим этиш;

- талабалар илмий жамиятининг конференцияларини ташкил қилиш;

- талабалар илмий конференцияси ғолибларига мамлакатнинг бошқа олий ўқув юртларига маърузалар билан чиқиш имкониятларини тақдим этиш.

Амалиётни ўтказиш муддатлари ўқув режасида белгилаб қўйилади. Амалиёт тугагандан сўнг талабалар бажарилган иш ҳақида амалиёт ўқитувчи, раҳбарлари ва қабул қилувчи ташкилот вакилларидан тузилган комиссия олдида ёзма ҳисобот беришади. Амалиёт натижаси синов асосида баҳоланади.

Умумўрта мактаблар, касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейларда, олий таълим муассасаларида ўқув жараёнини ташкил этиш, ўқитишнинг илғор педагогик ҳамда замонавий ахборот технологиялари асосида олиб бориш усуллари тўғрисида; педагогик амалиёт ўтиладиган муассасаларда мавжуд бўлган услубий кўрсатмалар, намунавий дастурлар, тарбиявий иш режалари, йўриқномалар ва ҳ.к. ҳужжатларни ўрганиш ва таҳлил этиш борасида; педагогик амалиёт жойида ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, ташкилотчилик ва тарбиявий ишларни олиб бориш соҳасида зарурий билимларни эгаллаши тўғрисида тасаввур ҳосил қилади.

Таълим муассасаларининг ўқув-услубий бошқармадаги аниқ бажарадиган иш фаолияти билан таниша олиши; битирув малакавий иши, битирув олди педагогик амалиёти ҳисоботи учун керакли бўлган маълумотларни амалиёт жойидан ола билиши; кундалик дафтар юритиш, унда ҳар куни бажарилган иш мазмунини ёзиб бориш ва кун охирида амалиёт раҳбарига уни тақдим этиш ҳамда тасдиқлатиш; топшириқларни бажарганлиги ҳақидаги ёзма ҳисоботини кафедра профессор-ўқитувчиларидан тузилган комиссия олдида ҳимоя қила олиш кўникмаларига эга бўлади.

Бакалавриат асосий таълим дастурини амалга ошириш ўқитилаётган фаннинг ихтисослигига мос, базавий таълимга эга бўлган илмий-педагогик кадрлар билан тизимли равишда илмий ёки илмий-методик фаолият билан шуғулланаётган кадрлар билан таъминланиши керак.

Ихтисослик фанлари ўқитувчилари ўқитилаётган фан ихтисослигига мос базавий таълимга ёки илмий даражага эга бўлишлари керак. Таълим жараёнига амалдаги тегишли тармоқ ташкилотлари, корхоналари ва муассасаларининг раҳбарлари ва етакчи мутахассислари ўқитувчиликка жалб этилиши мумкин.

7.6 Таълим жараёнини ўқув-методик ва ахборот ресурслари билан таъминлаш талаблари

Асосий таълим дастури асосий таълим дастурининг ҳамма ўқув курслари, фанлари (модуллари) бўйича ўқув-методик ҳужжатлар ва материаллар билан таъминланиши керак.

Асосий таълим дастурининг амалга оширилиши ҳар бир ўқиётган асосий таълим дастуридаги фан (модул)ларнинг тўлиқ рўйхати бўйича шаклланадиган маълумотлар базаси ва кутубхона фондидан фойдаланиш ҳуқуқи билан таъминланиши керак.

Асосий таълим дастури бўйича ҳар бир талаба ўрнатилган меъёрларга мос равишда таълим дастурига кирувчи фанлар бўйича ўқув ва ўқув-услубий мажмуа ва электрон адабиётлар билан таъминланиши керак.

Ахборот-ресурс марказининг асосий фонди охирги 10 йилда (гуманитар, ижтимоий ва таянч фанлар учун – охирги 5 йилда) чоп этилган ҳамма циклларнинг базавий қисми фанлари бўйича ўқув адабиётининг чоп этилган ёки электрон нашрлари билан тўлдирилган бўлиши керак.

Ўқув адабиётидан ташқари қўшимча адабиёт фонди расмий маълумотнома-бибилиографик ва даврий нашрларни ўз ичига олиши керак.

Таълим дастурини тўлиқ амалга ошириш учун ОТМнинг АРМда таълим йўналишининг ўқув режасида келтирилган фанлар бўйича яратилган ўқув-услубий адабиётлар ва чет элда чоп этилган ҳамда интернет тизимидаги ахборот манбалари ҳар бир талабага етарли даражада бўлиши керак.

Ҳар бир талаба мамлакатимиздаги ва чет элдаги олий таълим муассасалари, корхоналари ва ташкилотлари билан оператив равишда ахборот алмашиш, замонавий касбий маълумотлар базалари, ахборотлар ва қидирув тизимларидан фойдаланиш имконияти билан таъминланган бўлиши керак.

Педагогик технологиянинг талаблари ва қоидалари асосида талабаларнинг билиш фаолиятини самарали бошқариш учун машғулотни лойиҳалашнинг қуйидаги кетма-кетлиги тавсия этилади:

- билиш, психомотор ва аффектив жабҳаларда талабалар ўқиши ва вазифаларининг кутилаётган натижаларини феъл ёрдамида идентифицирлашган ўқув мақсадлари шаклида ифодалаб таърифлаш; бу феъл талаба қўйилган мақсадга эришгандан сўнг намойиш қиладиган амаллари (хулқ-атвори)га мос ёки Б. Блум таксономиясига мувофиқ билим жабҳасининг 6 асосий ўқув мақсадлари категорияларига (билиш, тушуниш, қўллаш, таҳлил қилиш, синтез, баҳолаш) мос бўлиши керак;

- ушбу машғулотда ўқитувчининг ўқув-тарбиявий мақсадларини аниқлаш;

- таянч ўқув саволларини ажратиб кўрсатиш;

- ўрганилган материални мустаҳкамлаш учун зарур ҳажмда тренинг, машқлар учун ўқув ва назорат топшириқларини (саволлар, масалалар, тест топшириқлари) ҳар бир кутилаётган натижага мувофиқ ишлаб чиқиш;

- кутилаётган натижаларга тўлиқ эришишни таъминлаш учун машғулот мазмунини ишчи дастур, ўқитувчи мақсадлари, талабалар вазифалари ва назорат топшириқлари мазмунига мос равишда ишлаб чиқиш;

Мамлакатимиздаги ва чет элдаги олий таълим муассасалари, корхоналари ва ташкилотлари билан оператив равишда ахборот алмашиш, замонавий касбий маълумотлар базалари, ахборотлар ва қидирув тизимларидан фойдаланиш имконияти билан таъминланган бўлиши керак.

5120200 – Таржима назарияси ва амалиёти (тиллар бўйича) таълим йўналиши бўйича бакалаврни тайёрлаш жараёнида асосан қуйидаги педагогик технологиялар ва ўқитиш методларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ:

ўқитишнинг интерфаол методи,

муаммоли ўқитиш технологияси,

ўйинли технологиялар,

танқидий фикрлаш ривожланишининг педагогик стратегиялари,

шахсий йўналганлик асосидаги педагогик технологиялар,

ўқув жараёнини самарали бошқариш ва ташкил қилиш асосидаги педагогик технологиялар,

ўқитишни дифференциациялаш,

ўқитишни индивидуаллаштириш технологияси,

дастурий ўқитиш технологияси,

ўқитишнинг комплекс методлари (лойиҳавий метод, тармоқли режалаштириш методи, ақлий ҳужум, ассоциограммалар методи ва бошқалар.)