1 «Алаш» партиясының құрылуы

Ресей демократиялық Федерациялық Республикасы, демократиялық Республиканы белгілі бір уақытқа парламент сайлайтын президент басқарады, министрлер кабинеті соның (парламенттің) алдында жауап береді.

Барлық қырғыз облыстары бір автономиялы өлшемге енгізілуге, соңғысы федерациялық өлшем құқығымен Ресей федерациясына енуге тиіс.

Бұл орайда, мүмкін болған жағдайда Қырғызстан Ресейдің көршілес облыстарымен (өлкелерімен) бірігеді, ол мүмкін болмаған жағдайда, Қырғызияның езі ғана жекелеген қырғыз губернияларында Земство енгізіліп, автономиялы бір өлшем болады.

"Алаш" партиясы халық мүдделерін көздеп шын жүректен жұмыс істегісі келетін адамдар арсынан белгілі бір қызметті атқаруға әбден жарамды қызметкерлер іріктеу жолымен ауыл және болыс әкімшілігінің қызметін жақсартуды өз мақсаттарының бірі етіп органдарының қызметкерлері жөнінде де нақ осыны ұсынады.

"Алаш" партиясы бар күшімен әділдікті қолдайды, ол барлық жәбір көргендер мен жарлы- жақыбайларды жақтайды. Халықтың жалпы мәдени деңгейін көтеруге бар күшін салады.

III.Азаматтың негізгі құқықтары

Дініне қарамастан және жынысына қарамастан, барлық халықтар өз құқықтар (жиналыстар бостандығы, сайлау, оларды ашуда бірігу бостандығы сөз, баспасөз, адамның жеке басына тиіспеу бостандығы) жөнінен теңестіріледі. Сот тәртібімен болмаса, қамауға алу жүргізілмейді. Сот органдары бар жерлерде қамауға алынғандарға айып 24 сағат ішінде тағылады, ал ондай органдар жоқ жерлерде 7 күн ішінде тағылады, олай болмаған ретте уақытша ұсталған адамдар дереу босатылады. Сонымен бірге жеке хат алысуға ешкімнің тиіспеуі белгіленеді.

IV.Дін ұстану туралы мәселе.

Шірекудің мемлекеттен бөлінуі. Заң алдында барлық дін тең, яғни ешқандай діни ілімнің басқа діндерден артықшылығы болмайды.

Қандай діни ілімнің болса да таралу бостандығы, діни наным таңдау бостандығы. Қырғызия үшін татарлардан бөлек жеке муфтиат құру.

Неке, ажырасу, туу мен өлуді тіркеу молдалардың (діни адамдар) қарауында қалады, ал қалыңмалға байланысты істер сот органдарында қаралады.

Заң алдында барлық азаматтар тең және заңның қорғауын бірдей пайдаланады. Сот — тергеу органдары қырғыз халқының тұрмыс- жағдайларына сәйкес құрылады. Сот ісі, сотта сөйлеу қалықтың көпшілігі сөйлейтін тілде жүргізілсді.

Тұрақты әскер халық милициясымен алмастырылуға тиіс. Әскери өнерді үйрету жергілікті жерлерде жүргізілуге тиіс. Қырғыздар әскери қызметті атты милиция қатарында атқаруға міндетті.

Салықтар саласында үдемелі табыс салығы салынады.

"Алаш" партиясы жұмысшы мәселесінде социал демократтардың (меньшевиктердің) бағдарламасын қолдайды.

Ана тілінде жаппай, тегін оқыту. Қырғызияда қырғыз тілінде оқытатын орта және жоғарғы оқу орындарын ашу, ағарту саласы автономиялы болуға тиіс; оқушылар өзі қалаған мамандығы бойынша білім алады. Кітапханалар, оқу үйлері ашылуға тиіс.

Жерге алғашқы кезекте байырғы халық орналастырылуға және алдағы уақытта қырғыздар біржола орналастырылып болғанша, қырғыз өлкесіне сырттан әкеліп қоныстандыру тоқтатылуға тиіс.

Қоныстандырылмай бос жатқан және босап қалған учаскелер байырғы халыққа берілсін. Жерді пайдалану нормасын жер алқаптарының сапасын және ауыл шаруашылығы жерінің құрамына қарай жергілікті жер комитеттері белгілейді, ал жерге орналастырылғаннан кейін алған артық жер жергілікті өзін-өзі басқару органдарының (земстволар) қорына түседі. Халықтың көбею шамасына (өсуіне) қарай аталған жер қорынан жерсіз немесе жері аз атырақтарға жер беріледі.

Түркістанда жер алқаптарымен бірге су бөгендері де ортақ бөлініске түсуге тиіс.

Жерге орналастыру кезінде жерді қауымдасып теңгерме пайдалану енгізілсін (жер ауылдар немесе басқа да шаруашылық бөліністері арасында бөлінсін). Жер алқаптарын сатуға тыйым салынсын.

Кен байлықтары мемлекет игілігі болуға тиіс, бірақ ең жақын қожайыны жергілікті өзін-өзі басқару органдары (земстволар) болып табылады.

Зор маңызы бар үлкен орманды алқаптар мен су айдындары мемлекеттің, ал екінші дәрежелері жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қолында болуға тиіс.

"Алаш" партиясының бағдарламасының Бүкілресейлік Мұсылман Кеңесінің қырғыз мүшелері әзірлеуге тиіс болған, бірақ Орынбордағы бір топ қырғыздар әзірлеген жобасының жалпы сипаты осындай.

Ол облыстық (губерниялық) комитеттердің қарауы үшін облыстарға жіберілген жоқ және Құрылтай жиналысының таралуына байланысты, көзделгеніндей, оны ешкім бекіткен жоқ. Солай бола тұра, бағдарламаның осы жобасы негізінде "Алаш" партиясының облыстық (Семейде, Омбыда және Орынборда) комитеттері құрылды.

Құрылтай жиналысының мүшелігіне Орал облысында кандидаттар ұсыну едәуір күлкілі сипатта болды.

Кандидаттардың тізімі Қырғызияның барлық облыстары бойынша "Алаш" партиясының атынан іріктелді.

Орал облысында кандидаттар ұсыну едеуір күлкілі сипатта болды.

Қырғыз Атқару Комитетінің төрағасы әкімшілік ретімен жай ғана сауал-сұрақ қағазын толтырып, тіркелген кандидаттар тізімін "Алаш" партиясы атынан округтік комиссияға мәлімдеп отырды.

Шын мәнінде "Алаш" бағдарламасы қырғыз халқының буржуазиялық -демократиялық топтары ниетінің көрінісі болды: одан біз эсэршілдіктің (басқару түрі, жер мәселесі және басқалар), меньшевизмнің (жұмысшы мәселесі жөніндегі бағдарлама) радикализмнің және басқаларының жұрнақтарын көре аламыз.

Қырғызия сияқты (самодержавиенің бұрынғы отары) елдерде революция буржуазиялық -ұлттық қозғалыс түрінде пайда болды, біз мұны бірқатар зиялылардың "Алаш" партиясын құруға жасаған әрекетінен көреміз.

"Алаш" партиясы қырғыз халқының буржуазиялық-демократиялық топтарының тілектерін орындау мағынасында алғанда буржуазиялық революцияда белгілі бір рөл атқара алатын еді деп санауға болады. (М.Қозыбаев).

Менің өз басым "Алаш" бағдарламасының жобасын бағдарлама ретінде емес, қайта Құрылтай Жиналысының болашақтағы қырғыз мүшелеріне аманат ретінде қарастыруға бейіммін.

"Алаш" партиясының туу идеясы Құрылтай Жиналысының атымен тығыз байланысты болғандықтан, Құрылтай Жиналысынан кейін де шығыс Қырғызияда "Алаш" партиясының қазіргі кейбір саяси қайраткерлер басшылық еткен облыстық комитеттері едеуір ұзақ уақыт өмір сүрді, алайда оның Құрылтай Жиналысымен бірге құритыны күмәнсіз еді.

Олар шілде оқиғалары және шілдедегі бірінші жалпықазақ съезіне дейін жер мәселесін жаңа билік шеңберінде, Құрылтай Жиналысы арқылы шешуге сенімді болса, жағдай мүлдем шиеленісіп кеткен 17-жылдың екінші жартысында бұл мәселенің біржола шешілуін ұлттық мемлекеттік дербестікпен байланыстыра қарады.

Шілде айынан бастап Ә.Бөкейхановтың жер және басқа қоғамдық мәселелерге байланысты көзқарасы принциптік өзгерістерге ұшырайды. Оған себепші болған, біріншіден, Уақытша үкіметтің жалпы империя көлеміндегі саяси процестерді игеру қабілетінің күн өткен сайын төмендеуі болса, екіншіден, өзі құрамына енген кадеттер партиясы мен мақсат-мүддесі айқындала түскен ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі принциптік мәселелерде өзара жігінің алшақтай түсуі еді. Егер империя көлемінде мемлекеттік тәртіптің анархиялық көріністерге орын бере бастауы ұлттық мемлекеттік дербестік туралы мәселені неғұрлым батылырақ қоюға итермелесе, ұлттық бостандық үшін күрес қарқынының өсуі көптеген мәселелерді, соның ішінде ең алдымен, жер туралы мәселені ашық-анық, ұлттық мүдде тұрғысынан дербес көтеруді талап етті.

Ә.Бөкейхановтың бұл кезеңдегі жер мөселесіне байланысты көзқарасы, белгілі дәрежеде, шілдедегі бірінші жалпықазақ съезінің шешімдерінде, сондай-ақ одан кейінгі уақыттағы жазған материалдарында, әсіресе "Жалпы Сібір съезі" атты мақаласында айқын көрінеді. Шілдедегі жалпықазақ съезінде ол кадет партиясы құрамынан шығуының басты себебі есебінде жер мәселесін келтіріп "Кадет' партиясы жер адамға меншікті болып берілсе де жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мүжыққа сатып, біраз жылда сыпырылып жалаңаш шыға келеді" деп түсіндіріп, қазақтарда мүліктенген жердің болмауын, жердің ауылға, болысқа берілуін жақтады.

8-15 қазан аралығында Том қаласында өткен сібір автономистерінің съезіне қатынасқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ дслегациясы өздерінің жерге байланысты бағдарламасын мейлінше дәл жөне толығырақ мәлімдейді. Ал ол бағдарламалық негізгі тұжырымдары "Алаш" партиясының бағдарламасына енеді. Ә.Бөкейханов жалпы Сібір съезі туралы "Қазақ" газетіне жазған мақаласында осы жер мәселесіне тағы да тоқталады. Бұл арада оның мынандай негізгі жақтарын бөліп айтуға болар еді.

1. Бас Переселен мекемесінің есебі бойынша, қазақ жері 240 миллион десятина. Егер бұл рас болса әрбір қазаққа 44 десятинадан келмек. Бір үйде орта есеппен 5 адам болса, үй басына 220 десятинадан тимек. "Ақтөбе, Көкшетау, Өскеменде, Алматыда үй басы 200 десятина түгіл, мұның оннан бірі жоқ қазақ аз емес".

2. 
   "Жаңа билік орнап, бостандық, теңдік, туысқандық келгені рас болса қазақ мұндай зорлыққа көне алмайды. Енді мұнан былай өзіміз жер еншімізді алып орныққанша жерімізге қоныс аударушылар көшіп келуін тоқтатсын.
   
3. 
   Құрылтай жиналысы жер мәселесіне байланысты заң қабылдаған соң, қазақ өз жерінде алдымен енші алатын болсын, Адам баласына, жеке үй басына тиетін жер сыбаға
   шаруаға, жердің топырағына, жергілікті табиғатына байлаулы болсын. Жер сыбағасын жергілікті жер комитеттері анықтайтын болсын.
   
4. 
   Қазаққа жер сыбағасы өзінің тілегіне сай ауылға, ұлысқа, руға деп бөлінсін. Жерді бірігіп алған ру, ауыл, болыс өз ішінде тәртіп орнатып, әділдікпен пайдалансын.
   

Уақытша үкімет комиссары Ә.Бөкейхановтың 1917 жылдың соңына қарай жер туралы жасаған негізгі тұжырымдары осылар болатын. Сондай-ақ бұл жасалған бағдарламалық қорытындыларды жалғыз Бөкейхановқа таңу қате. Өйткені олар қазан революциясына дейін патшалық билікпен күресіп келген қазақ демократиялық интеллигенциясының азаптары ізденістен азаптары ізденістен кейін жасаған ортақ тоқтамы болатын. Сондықтан да бұл тұжырымдар түгелдей "Алаш" партиясының бағдарламасына енді.

Алаш партиясының негізін салушылар шын демократтар болды және демократиялық жолмен дәйекті әрекет етті. Бұрмалаушылардың зұлымдық ойы тегінде, партия бағдарламасын бірде феодалдық тәртіптерді, бірде ұлттық буржуазияны қорғайды деп саналатын ұлтшылдар тобы дайындап, қабылдаған, ал халықтың бұл бағдарламаға еш қатысы жоқ деп көрсету болса керек. Басқаша айтқанда, бұрмалаушылар бағдарламаны ат төбеліндей арандатушылар жасаған деп көрсеткісі келді. Бұл жағдайға тарихи әдебиетке профессор К.Нұрпейісов бірінші болып назар аударды(53).

Өкiнiшке қарай, "Алаш" партиясы бағдарламасы жобасының

қалаушылардың экономикалық, саяси, құқықтық сипатын, прогресшілдік мәнін барынша кең де терең түсінуге мүмкіндік бермеді.

Бағдарлама жобасында он бөлім бар, олардың әр қайсысына
тақырыпша қойылған. Алайда аудармаларда атаулары берілмеген, бұл да жобаның құндылығы мен маңызын кемітеді.

Бірінші бөлім "Мемлекет қалпы" деп аталады. Бөлімнің мазмұнын негізге ала отырып, атауын "форма государства" деп аударуға болады. Бұл бөлімде басқару нысаны туралы мәселе қарастырылады.

"Алаш" бағдарламасының жобасы жарияланған кезде Кеңес өкіметі Ресейдің мемлекеттік құрылысын анықтайтын ресми құжатты әлі қабылдамаған еді. Тек 1918 жылғы 16 қаңтарда ғана Кеңестердің Бүкілресейлік III-съезі "Еңбекші және қаналған халықтар құқықтарының декларациясын" қабылдады.

Сонымен, "Алаш" партиясы бағдарламасы жобасының бүкіл дүние жүзіне тараған орысша аудармасында жоба авторлары заң жағына мүлде сауатсыз етіп көрсетілген. Негізінде жоба авторлары мемлекеттің жоғарғы органдарын құрудың ресми, теориялық жағынан әбден сауатты тұжырымдамасын ұсынған еді(54). Біріншіден, жоғары өкілді органның екі палаталы құрылымы: Құрылтай жиналысы мен мемлекеттік дума ұсынылды. Екіншіден, парламентарлық республика ұсынылды,өйткені президентті екі палата сайлауға тиіс болды. Үшіншіден, палаталар алдында президент емес, қайта министрлер жауап беруге тиіс еді. Егер парламент алдында президент те жауапты болса, онда жоғары өкілді органның абсолютті билігі орнар еді. Ол кезде мұндай теория да, мұндай практикада болған жоқ. Жоба авторлары Қазақстандағы мемлекеттік құрылыс үшін билікті бөлісу қағидасын ұсынды.

Бірінші бөлімнің қорытынды бөлігінде былай деп жазылған: "законды жалғыз ғана государственная дума шығаруы һәм госдума үкімет үстінен қарап, іс тексеруі, запрос жасау хақы да Госдумада болуы. Кеңес мемлекетінде заң шығарушы орган бірден-ақ формальды құрылымға айналып, бүкіл өкімет билігі толығымен атқарушы органдардың қолына шоғырландырылды.

"Алаш" партиясы бағдарламасы жобасының екінші бөлімі "Жергілікті бостандық" деп аталады. Бірінші бөлігін дәйексөзге келтірсе ол да дұрыс аударылмаған. "Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып өз тізгіні өзінде болып, Россия республикасының федерациялық бір ағзасы болуы. Реті келсе қазақ автономиясы сыбайлас жүрттармен өзірге бірге болуы реті келмесе, бірден-ақ алдына жеке болуы". Сонымен, түпнұсқа мен орысша аудармасының арасындағы елеулі айырма неде? Біріншіден, түпнұсқада автономия қазақтар мекендейтін облыстардан құрылады деп тура атап корсетілген. Ал аудармада "қазақтар мекендейтін" деген сөз жоқ, сондықтан бүкіл текст мағынасын жоғалтады. Өйткені, "Алаш" бағдарламасының жобасында автономияның ұлттық қағида негізінде құрылатыны айқын да, анық айтылған. Екіншіден, "Алаш" партиясының негізін қалаушылар жоғары білікті заңгер ретінде, қазақтар мекендейтін облыстарда тұратын барлық ұлттар үшін автономия құру туралы мәселесі бірінші орынға қойған еді.

Бұл бөлімде адам жөне адамдардың мүдделері үшін жұмыс істей алатын мемлекеттік қызметкерлерді іріктеп алу қағидасы ұсынылады. Осыны негізге ала отырып, земство басқармаларында, милицияда жұмыс істеуге лайықты адамдарды халықтың өзі атауға тиіс. Бұл - өзінің құндылығы мен көкейтестілігін ешқашан жоғалтпайтын идея.

Бағдарлама жобасының үшінші бөлімі "негізгі құқық" деп аталады. Жоба бөлімінің бірінші сөйлемінде былай делінген: "Россия республикасында дінге, қанға қарамай еркек-әйел демей адам баласы тең болу. Кеңес конституциясынды жалпы демократиялық құқықтар мен бостандықтардың орнына таптық қағида баянды етілді, ол бойынша еңбекшілерге есептелмеген адамдар барлық құқықтары мен бостандықтарынан айрылды. Тарихи тұрғыдан алғанда өз уақытынан идеялық жағынан озып кеткен "Алаш" партиясы қайраткерлерінің айтқаны дұрыс болып шықты(55). 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында былай делінген:

"1. Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең.

2. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өз жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды".

Үшінші бөлімнің "негізгі құқықтар" деп аталуы тегін емес. Оған талдау жасаудың көрсетіп отырғандай, онда адамның қазір демократиялық елдердің конституцияларында баянды етілген құқықтары мен бостандықтарының негізгі идеялары келтірілген. "Алаш" партиясы бағдарламасы жобасының осы бөлімінің теңдесі жоқ маңызы да мәні осында.

Төртінші бөлім "Дін ісі" деп аталады. Орыс тілінде келтірілген тексте аса маңызды мынадай бір қағида аударылмаған: "Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы. Дін біткенге тең құқық. Аударма авторына алашордашылардың басқа діндерді қабылдамайтынын, тек исламды насихаттайтынын дәлелдеу керек болған.

IV бөлімінің қорытынды бөлігінде былай делінген: "Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер молдада болуы, жесір дауы сотта қаралуы".

"Алаш" партиясының дінге көзқарасын жинақты құрастырушы "өлтіре" сынға алған. Аудармаға түсіндірмеде дінді мемлекеттен бөлу мәселесінде Алашорда бағдарламасы тіпті буржузиялық реформаның талаптарына да жете алмады деп көрсетілген. Бағдарламада шіркеуді мемлекеттен бөлу танылады және сонымен бірге неке қиюды, тууды, өлуді, ажырасуды тіркеу сияқты мемлекеттік міндеттер атқару молдаларда қалдырылған дейді( 56).

Бесінші бөлім "Билік һәм сот" деп аталады "Алаштың" негізін салушылар билердің терең халықтық тамырларын, билер сотының жалпы игі ықпалы мен маңызын біліп, оларды жаңа жағдайларда пайдаланғысы келді. Кеңес өкіметі бастапқыда билер соттарын таныды, ол халық соттары деп аталды.

Қазіргі Қазақстанда билер соты идеясы қайтадан өз жақтастарын тауып отыр. Кейбір жерлерде ол қазірдің өзінде, әрине, жаңа тарихи жағдайларды ескере отырып жүзеге асырылуда.

Белімде сот жүйесінің негізгі қағидалары берілген:

1. Сот ісін жүргізу жергілікті халық тілінде жүзеге асырылуға тиіс. Сондықтан билер мен судьялар бұл тілді білуге тиіс. Халқы аралас тұратын сот таргеуі мен сот шешімі сол жерде көпшілік болып табылатын тілде жүргізілуге тиіс.

2. Судъялар мен билерге ешкімнің тиісуіне болмайды.

3. 
   Сот әділдігі мен сот алдындағы барлық адамдар тең.
   

Алашорданың негізін қалаушылар мынадай демократиялық идея ұсынады: күрделі емес істерді билер, судьялар жеке-дара қарауға тиіс, ал күрделі істерді, дұрысырақ айтқанда, қатаң жаза қолдану қаупі төнетін қылмысты присяжныйлар соты қарауға тиіс. Нақ осы идея Қазақстанда қазір, 80 жылдан соң іске асырылып отыр(57).

Алаш партиясы бағдарламасының жобасында VII "салық"

Бағдарлама жобасының осы тармағына жинақты құрастырушы

Бағдарламаның IX бөлімі "Ғылым-білім үйрету" деп аталады. Онда: білім барша жұрттың игілігі болуға тиіс, деген эте маңызды қағида бар. Бұл демократиялық әрі ізгілікті сағида еді. Кеңес өкіметі қанаушы элементтердің білім алу құқығын шектеді. Бірінші РКФСР Конституциясында (1918 ж) былай деп жазылған: "Еңбекшілердің білімге шын мәнінде қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында жұмысшылар толық, жан-жақты және тегін білім беруді өзіне мақсат етіп қояды(60).

Алаш партиясының бағдарламасы бойынша жалпы білім беру барша жұртқа: қазақтарға да, орыстарға да, жұмысшылар мен шаруаларға да, кәсіпкерлерге және т.б. да таратылатын. Мектеп автономиясы, оқу үрдісіне үкіметтің араласпауы ұсынылды. Бұл идеялар қазіргі уақытта да құнын жойған жоқ.

Қорытынды X бөлім "Жер мәселесі" деп аталған. Бұл бөлімнің орыс тіліне аудармасы әдейі бұрмаланып жасалған. "Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін". Бұл сөйлем былай деп аударылған: При выработке земельного закона в учредительном собрании в основу должно ложиться наделение землею в первую очередь "туземцев". "Жергілікті жұрт" деген "туземцы" емес, қайта "местный население" дегенді білдіреді. Бұл бағдарлама жобасының қазақ тексінен де көрінеді. Мәселен, бесінші бөлімінде сөйлем: "аралас жерде соттың тергеу-тексеру һәм хүкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылады" деп жазылған. Бұл ретте әңгіме құрамы әр түрлі ұлттар тұратын жерлерде сот тергеу қайсысы көпшілік болса, сол тілде жүргізілетін жайында болып отыр. Біздің көз жеткізе дәлелдегеніміз сияқты, "Алаш" партиясының негізін салушылар интернационалистер еді. Алайда болыпевиктер оларды ұлтшылдар деп көрсеткісі келді.(61)

Бағдарламадан үзінді келтірсек: "Бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы". Осы маңызды қағидаға аудармашы мынадай мағына берген: "Всераннее отобранные у киргиз псреселенцами земли должны быть возвращены обратно". Бұл жерде де аудармашыны қазақ тілін білмейді деп ақтауға болмайды. Түп нұсқада қатысушылар үшін алынған, бірақ шаруалар қоныстанбаған жерлерді қазақтарға қайтару жайында сөз болады. Былайша айтқанда, олардың арасында ортақ еш нәрсе жоқ. Егер орыс шаруалары қоныстанып үлгерген жер қайтарып алынар болса, ұлтаралық жанжал болмай қоймайды. Демек, аудармашы "Алаш" партиясын кертеартпа ұйым ретінде көрсетуді мақсат еткен.

Бағдарламаның жобасында жерді сатуға үзілді кесілді тыйым салынған. Жердің бүкіл байлығы: үлкен ормандар, өзендер мемлекетке тиесілі болуға тиіс.

Алаш партиясының жер мәселесі жөніндегі бағдарламасының негізгі жайларын Кеңес өкіметінің іске асырғанын атап өткен орынды. Б9л орайда бағдарлама тексі Кеңес органдарының қалыпты құжаттарымен сәйкес келетіні қайран қалдырады. Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің "Семей, Ақмола, Торғай және Орал губернияларында бос жатқан участкелерді еңбекші қырғыз халқына қайтарып беру туралы" 1921 жылғы екінші ақпандағы декретінің 1-бабында былай делінген:

"1) жоғарыда аталған губернияларда бұрынғы қоныстандыру басқармасы еңбекші қырғыз халқының пайдалануынан:

а) Ресейден келген қоныстанушыларды орналастыру үшін бөліп алған, бірақ 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін олар қоныстанбаған жөне ә) дворяндарға, капиталистерге, монастырларға және сол сияқты мақсаттарға ұзақ мерзімді жалға беру үшін алған учаскелер бос жатқан деп саналады".

Алаш партиясы бағдарламасы жобасының бірқатар қағидалары Қазақ АКСР-нің кеңестік маңызды заң құжаттарында "большевиктік идея" ретінде пайдаланылды.(62) Алайда, оның қайнар көзі ретінде Алаш бағдарламасы айтылмай, керісінше ол "кертартпа құжат" ретінде "өлтіре" сыналды. Соның негізінде ғылыми, саяси әдебиетте Алаш автономиясы, Алашорда үкіметі, Алаш партиясы туралы большевиктік баға ғана үстемдік ете бастады. Сондықтан БК(б)Г Қазақ өлкелік комитетінің шешімімен кітап жойылып жіберілді. Мартыненко кітабының да тағдыры осындай болды, өйткені онда да Алашорда туралы материалдар бар еді. Сөйтіп құжаттарға жаза қолданылды. Алашорда тақырыбын зерттеуге тыйым салынды.

Алашорда кездейсоқ, әлдекімдерге еліктеуден емес, заңды түрде пайда болған. Алашорданың ұйымдық жағынан ресімделуі алдында газеттер, журналдар, кітаптар арқылы интенсивті түрде, жемісті идеологиялық жұмыс, ауызша үгіт жұмысы жүргізілді. Болашақ Алашорданың қайраткерлері идеялық жұмысты Ресейдегі жалпы азаттық қозғалысынан оқшау жүргізген жоқ. Қазақ азаттық қозғалысының қайраткерлері негізгі саяси партиялардың бағдарламаларын жақсы білетін және ұлттық езгіден азаттық алуға бағытталған идеяларының ұнағандарынан бағдар алды. Кейін бұл Алашорданың бағдарламасынан көрініс тапты. Алашорда идеологиясында әуел бастан-ақ сепаратистік сарын болған жоқ, қайта ол басқа халықтармен бірге біртұтас Ресей мемлекеті шеңберінде саяси, экономикалық басқаруға бағытталды. Бұл идея Алашорда бағдарламасында баянды етіліп кана қойған жок, Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қызметінде ұйымдык жағынан жүзеге асырылды.

Алашорда қайраткерлері сепаратистер болған жоқ. Олар реалистік тұрғыдан ойлайтын, сол бір жағдайдағы Ресейдің қазақ халқы үшін рөлі мен маңызын түсінетін адамдар еді. Ресеймен бірлік бағытын Алашорда қайраткерлері берік те дәйекті жүргізді. Бұл жөнінен 1919 жылдың ақпанында Омбыда өткізілген қазақ халқын ведомствоаралық жайғастыру жөніндегі кеңесте Ә. Бөкейхановтың айтқан пікірі мейлінше есте қаларлық. «После указа 22/4 октября 1918 г. мы сидели без дела, не зная, что будет дальше. Теперь вы призвали нас, и мы пришли сюда, как братья. Киргизский народ не питает сепаратистских замыслов, он не желает отделения от России. Мы — западники. В своем стремлении приобщить народ к культуре мы не смотрим на восток, в Монголию, мы знаем, что там культуры нет. Наши взоры устремлены на запад. Получить культуру мы можем оттуда, через Россию, при посредстве русских. Мы пришли сюда с единственным желанием устроить порядок, необходимый для того, чтобы страна могла дойти до учредительного или национального собрания».

Алашорда большевиктік идеологияға негізделген жоқ, оның алғашқы кезде Кеңес өкіметіне қарсы шыққаны табиғи нәрсе болатын. Егер Алашорда қайраткерлері Кеңес өкіметіне қарсы шыкса, бұл ешбір жағдайда да олар революцияның жаулары болды деген сөз емес.

Бұл олардың өз партиясының, өз пікірі бойынша, өз халқының игілігіне бағытталған бағдарламасына адал берілгендігін білдіреді. Партия мен әлеуметтік топтарға бөлмей, өз халқының мүдделерін қорғады. Сондықтан олар өз халқына жау бола алмайтын еді, ал оларды большевиктер солай етіп көрсетуге тырысты. Мұның өзі кейіннен Кеңес өкіметінің бұрынғы Алашорда қайраткерлерін жазалауының басты себептерінің бірі болды.

Енді бүкілқазақ съезін дайындауды дәлелдейтін алғашқы құжаттарға кайтып орала отырып, патша әкімшілігінің оны өткізуге әдейі жол бермегенін атап өткен жөн. Съезде бейбіт мәселелер: жер туралы, халык соты туралы, Мемлекеттік Думадағы өкілдік туралы мәселелер қаралатын болып белгіленген тәрізді еді. Бірақ патша үкіметі үшін бұл мәселелердің ерекше зор, тіпті тағдырлы маңызы болды. Патша үкіметі қазақ халқынын жерін тартып алу жөнінде белсенді жұмыс жүргізіп жоспарлы негізге қойылды. Онымен Қоныстандыру басқармасы айналысты. Крепостниктік тәртіпті жою Ресейдің орталығындағы аграрлық мәселені шешпеді. Патшалық режим оны шаруаларды Ресейден шығыстағы шет аймақтарға, негізінен Қазақстанға коныстандыру жолымен шешуге тырысты. Патша үкіметі қазақ халқы алып отырған жер көлемін анықтау мақсатымен, 1886 жылы Дала өлкесіне (Ақмола және Семей облыстарына) Ф. Щербинаның басшылығымен экспедиция ұйымдастырды. Ф. Щербинаның экспедициясы аныктаған қазақ шаруаларының жер пайдалану нормалары үлкен болды және мал шаруашылығын сақтау қажеттігін негізге алды. Ф. Щербина малшы қазақ малсыз қалса, қайыршылыққа түседі деп жазды. Сондықтан оның патша үкіметі қазақтар шаруашылығынын ерекшеліктерін және табиғи-тарихи жағдайларды ескере отырып, соларды жайғастырумен айналысуға тиіс деп ойлауы аңғалдық болатын(65). Алайда патша үкіметі қазақ даласын отарлауды күшейтуге мүмкіндік берген материалдар алды. Мұндай саясатты орыс зиялыларының алдыңғы қатарлы өкілдері әшкереледі. Л. К. Чермак «Қырғыздарға төрешілдік жаңа тәжірибе» деген мақаласында патша өкіметінің жер саясаты саласындағы шын мақсатын көрсетті. Л. К. Чермак қоныстандыру басқармасы қазақтарға арналған жер нормасын қысқартып, жаксы жерлерді және көп мөлшерде қоныстанушыларға беретін болады деп жазды. «Это понятно и вполне последовательно, - деп жазды К. Л. Чермак. - В настояшую минуту переселение одно из самых крупных козырей в руках правительства при разыгрывании аграрного вопроса, и ему нужно во что бы то ни стало увеличить значение этого козыря, а потому, господа чиновники поменьше церемоний, теоретических соображений и т.п.»(66). Л. К. Чермак былай деп жазды: «значит сознательно разрушить хозяйство киргиз, значит обречь их на голодное прозябание, либо на отказ от привычного занятия»(67).

Демек, патшалық отаршылдық саясатты қазақтың қоғамдык қайраткерлері ғана емес, орыстың алдыңғы қатарлы адамдары да көріп-біліп, әшкерелеген. Жер мәселесі қойылған бүкілқазақ съезін шакыру туралы мәселе көтерілген кезде патша өкіметі отарлау практикасын барынша өрістетті, ең құнарлы жерлерді таңдап алып, оларға қоныстанушьшарды жайғастырды. Сондықтан патша әкімшілігінін мұндай жалпыұлттык шараны өткізуге жол бере алмағаны табиғи нәрсе болатын.

Мемлекеттік Думаға келетін болсақ, ол, әрине, бет перде ғана болатын және онда езілген халықтардың өкілдеріне, оның үстіне алдыңғы катарлы өкілдеріне орын жоқ еді. Патша самодержавиесі Ресейде революциялық козғалыстың ерлеуіне байланысты Мемлекеттік Думаға езілген халықтардың өкілдерін жіберуге мәжбүр болды. I және II Мемлекеттік Думаларда қазақ халқының көрнекті қайраткерлері болып, олар қазақ халқының проблемаларын өткір койып отырды. Алайда мұндай «демократия ойыны» патша өкіметінің өзінің тіршілік етуі үшін қауіпті бола бастады. Сондыктан 1907 жылғы 3 маусымда демократия «жеңістерін» шын мәнінде жоққа шығарған заң қабылданды. Бұл занның әлеуметтік мәні туралы М. Дулатов «Үшінші июнь законы һәм қазақ» деген мақаласында тамаша жазған(68). Біздің тақырыбымызға тікелей қатынасы болғандықтан, оның негізгі идеяларын қарастырып өтейік. Оның пікірінше, 3 маусымдағы зан қазақтарды саяси даму мүмкіндіктерінен айырды. Мемлекеттік Думада қазақ халқына қатысты проблемаларды көтеретін адамдар болмағандықтан, қазақ халқы одан әрі қапаста қалуда. Қазақтар Мемлекеттік Дума дегенді ұмыта бастады, өйткені бастапқыда берілген бостандықты пайдаланып та үлгірмеді. Басқа халықтардың азын-аулақ болса да өз өкілдері бар, олардың өзі де Думаның пайдасыздығына көз жеткізгенімен, оның мінберін: мындаған дәлелдерді пайдаланып, өз халықтарының тілегін үкіметке және үкімет шараларын адамдарға жеткізуге тырысты. Түрік партиясынан сайланған депутаттар 1914 жылғы 2 акпанда Мемлекеттік Думаға маусым заңын өзгерту және Мемлекеттік Думаға Түркістан мен қазақ облыстарынан сайланатын депутаттарды жіберу туралы жоба енгізді. «Өкімет орындары қазақтарды сауатсыз деп санағанымен, - деп жазады М. Дулатов, - осының алдындағы екі Думадағы қазақ өкілдері қазақтар өмірін жақсы білетін білімді, шешен адамдар болды». Енді Мемлекеттік Думада жер, дін, земство, өкімет, білім беру мәселелері мен басқа да күрделі проблемалар қаралуға тиіс. Егер қазақ депутаттары болмаса, қазақтарды жеп көретін пуришкевичтер не айтпақ. М. Дулатов сан миллион қазақ халқының үнін өкімет орындары естиді деген үміт білдірді, өйткені Думадағы көпшілік түбегейлі өзгерістер жасалуын каламайды. «Үшінші маусым заңының күшін жою, - деп жазды М. Дулатов, - өз пұрсаттылыктарын жоюға әкеп соғады. Сондықтан Мемлекеттік Думаға қазақ халқының өкілдерін жіберу туралы жоғарыда аталған жоба талқыланған кезде бұл тілек құр үміт болып қалуы мүмкін». М. Дулатов 3 маусым заңы қазақтарды ғана емес, қазақ облыстарында тұратын баска ұлыстарды да саяси құқықтарынан айырғанын арнайы атап өтеді. Біз бұл жағдайға ерекше назар аударамыз, өйткені ол Алаш қайраткерлерінің барлык уақытта тек қазақ халқы туралы ғана емес, сонымен қатар Қазақстанды мекендейтін баска да ұлт адамдары жайында ойланғанын дәлелдейді. М. Дулатовтың айтқаны дұрыс болып шықты. Патша өкіметі Ж. Ақбаев сияқты жоғары білімді, бірақ өте кауіпті адамдарды Мемлекеттік Думаға жіберуден қорықты.

Ж. Ақбаевты сайлаушылар II Мемлекеттік Думаның депутаттығына кандидат етіп ұсынды. Алайда Сенат оның кандидатурасын қабылдамай тастады. Бас тартудың (ресми) дәлелін ерсі деудің өзі де аз. Мұны біз Ә. Бөкейхановтың «Қазақ» газетіндегі хабарынан біле аламыз(69). II Мемлекеттік Думаға Семей облысынан Кәкітай Ыскаков (Абайдың немере інісі) сайламшы болды. Ә. Бекейханов бес кандидат: Шәкерімді, Кәкітайды, Темірғалиды, Хасенді, Омарбекті ұсынған. Алайда Сенат Омарбекті «далада мал шаруашылығымен айналысатындарды ғана ұсыну керек» деген сылтаумен кабылдамай тастады. «Жақып та (Ақбаев) Дума сайлауына осы жолы әлгі ретпен кіре алмай қалды. Жакып университет бітірген, қазақ емес екен. 1908-ші жылы Жақыпты қазақ қылып жер аударды». «Закон түйе, бұйдалап жетелеймін» деген осы болар. Ж. Акбаевты Сенат оның «қазақ болмағандығынан» емес, университет бітіргендігі себепті қолдаған жоқ. Ал 1908 жылы оны әкімшілік жолымен жер аударған кезде, ол нақ қазақ қайраткері болғандығынан жер аударылған еді. Әлбетте, Ж. Ақбаев сияқты қайраткерлердің Мемлекеттік Думада болуы патша өкіметін қанағаттандырмады. Егер бүкілқазақ съезі өтсе, Мемлекеттік Думаға Ж. Ақбаев сияқты адамдар ұсынылар еді. Отаршылдық әкімшілік мұны мүлде қаламады.

1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін Қазақ даласында съезд шақыру туралы мәселе қайтадан көтеріледі. Әуелі облыстық съездер (Торғай, Орал), сонан соң 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынборда Бүкілқазақтық съезд өтеді Бұл съезде он беске жуық ұйымдық мәселе каралды.

Ресей құрылтай жиналысына әр облыстан сайланатын депутаттар мен оларға кандидаттарды съезд белгіледі. Семей облысынан ұсынылғандар арасында Григорий Николаевич Потанин, Әлихан Бөкейханов, Жақып Ақбаев және баскалар болды. Бұл тізімде көзге түсетін біріншісі - орыстың аса көрнекті зерттеушісі, демократ, қазақ халқының досы Г. Н. Потаниннің есімі. Біз-Ж. Акбаевтың өзін орыстарға карсы насихат жүргізіп, әрекет жасады деген айыптауды теріске шығарған сөздерін бұдан бұрын келтіргенбіз. Қарастырылып отырған кезендегі қазақтың алдынғы қатарлы қайраткерлері интернационалистер болған еді, олар орыстарға қарсы шықпағаны былай тұрсын, қайта, керісінше, олармен мейлінше тығыз қатынас жасады. Ал ең бастысы - Қазақстан Ресей демократиялық мемлекетінің құрамдас бөлігі болады деп санады. Алаш қозғалысының барлық бағдарламалық құжаттарында әуел бастан-ақ орыстарға қандай да бір тиісу болған жоқ. Оларда патша самодержавиесі шараларының сынға алынуы - басқа мәселе. Құжаттарда патша өкіметі, патша әкімшілігі мен шенеуніктері қатардағы орыстармен бірдей қарастырылған емес.

Бұл съезге әр облыстан лайықтанған кандидаттар тізімі «Қазақ» газетінде жарияланды. Олар мыналар:

1) Айдархан Тұрлыбаев; 2) Асылбек Сейітов; 3) Ережеп Айтбаев; 4) Сейілбек Жанайдаров; 5) Жұмағали Тілеулин; 6) Рақымжан Дүйсенбаев; 7) Мағжан Жұмабаев; 8) Сұлтан-Махмұд Абылаев; 9) Садық Мешелбаев; 10) Салмақбай Күсемісов; 11) Хайыралдин Болғанбаев; 12) Сәдуакас Сейфуллин.

1) Григорий Николаевич Потанин; 2) Әлихан Бөкейханов; 3) Әлімхан Ермеков; 4) Халел Ғаббасов; 5) Мұкыш Поштаев; 6) Якүб Акбаев; 7) Биахмет Сәрсенов; 8) Ахметжан Козыбағаров.

1) Ахмет Байтұрсынов; 2) Міржақып Дулатов; 3) Ахмет Бірімжанов; 4) Есенғали Тұрмағамбетов; 5) Әлжан Оразов; 6) Тел Жаманмұрынов; 7) Сейітәзім Кәдірбаев.

1) Халел Досмұхамедов; 2) Жаһанша Досмұхамедов; 3) Нұрғали Бимағамбетов; 4) Сәлімгерей Қаратілеуов; 5) Ғабдолла Әлімбеков; 6) Ғабидолла Бердібаев; 7) Ғүмар Есенғүлов.

1) Мұхамеджан Тынышбаев; 2) Ибраһим Жайнақов; 3) Ғабулкәрім Сыдыков; 4) Отыншы Әлжанов; 5) Базарбай Мәметов; 6) Мырзахан Төлебаев; 7) Түбек Есенғұлов; 8) Садык Аманжолов; 9) Дүр Сауранбаев; 10) Сатарқұл Жанқорашев; 11) Сүлеймен Келгенбаев.

1) Мұстафа Шоқаев; 2) Санжар Аспандияров; 3) Әзімхан Кенесарин; 4) Садық Өтегенов; 5) Әлмұхамет Көтібаров; 6) Хұсаин Ибраһимов; 7) Дуалқарнин; 8) Сейдалин; 9) Ибраһим Қасымов; 10) Башабек Болатмұқанов; 11) Сегізбай Айзанов; 12) Аямберген Табынбаев; 13) Сұлтанбек Қожанов; 14) Ғабдолла Қожаев; 15) Ғұмар Жанғалинов.

1) Қыңыркожа Хашеков; 2) Ғабдулрахман Оразаев; 3) Жәмшид Кәрібеков; 4) Ерғұлай Ағабаев; 5) Серікбай Акаев; 6) Вадим Шабкин; 7) Ташболатбек Нарботабеков; 8) Әлімхан Төре; 9) Нәзір Төреқұлов; 10) Шәймерден Қапсаламов; Ц) Заһиралдин Мырзакасымов; 12) Шөкір Дибаев; 13) Оразбай Кішкембаев; 14) Құлнәзір Қалыбаев; 15) Жәнібек Сағымбаев.

1) Алдабек Мангилдин.

1) Мұстафа Шоқаев; 2) Ғабдуләсім Мәмбиев; 3) Ғайсы Қашқымбаев.

1) Бақыткерей Құлманов; 2) Уәлидхан Танашев; 3) Батырқайыр Ниязов».(70).

Съезде мемлекеттік басқару нысаны (дұрысырақ айтқанда, басқару нысаны) туралы мәселе бірінші етіп койылды. Съезд Ресейде демократиялық федерациялық парламентті республика болуға тиіс деп тапты. Кейіннен, кеңес кезінде Алашорда қайраткерлері 1917 жылғы Ақпан революциясын қазақ халқының асқан зор қуанышпен және үмітпен қарсы алғанын атап көрсетті. Бұл тарихи шындық болатын. Ол А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Ж. Ақбаев және басқалар сиякты қайраткерлер батыл да ашык сынап, сол үшін үнемі қудалауына ұшыраған жиіркенішті патшалық режимді құлатты. Ал олардың идеялары, көзқарастары жекелеген облыстарда шақырылған съездердің құжаттарынан көрініс тапты. Мәселен, Орал облыстық қазақтар съезі (1917 жылғы 19 сәуір) мынадай қарар қабылдады: «Не вдаваясь в подробности уже достаточно освещенных всей демократией недопустимых, а подчас и преступных сторон старого монархического строя с его безответственным правительством, съезд находит, что монархизм - этот символ рабства демократаи, источник натравливания одних народностей на других, - должен исчезнуть навсегда; киргизский народ приветствует идею демократической республики, оставляя пока открытым вопрос о национально –территориальной федерации, об особой федеративно демократической республики с учредительным собранием»(71).

Бір топ қазақ қайраткерлері Акпан революциясынан көп бұрынак насихаттаған автономия туралы саяси-құқылық идея халыкты баурап ала бастады. Ол 1917 жылдың шілдесіндегі Бүкілқазақ съезінің өзінде-ақ неғұрлым айқын ресімделді. Онын қаулысында былай делінген: «2. Об автономии Киробластей: Киргизские области должны получить областную автономию по национальным различиям и бытовым условиям»(72).

Съезде талқыланған екінші бір маңызды мәселе жер мәселесі болды. Біз өз тақырыбымызға қатынасы бар жайларды ғана атап етпекшіміз. Съезд қазақ халқының еркін білдіре отырып, орыстарды олар алып қойған қазақ жерлерінен көшіруге шақырған жоқ, кейін кеңес кезінде алашордашыл қайраткерлерді солай істеді деп айыптауға әрекет жасалды. Мұны жер мәселесі туралы қаулынын мына қағидасы дәлелдейді: «1. До полного переселения киргиз в своих участках, киргизские участки не должны быть населены никем. 2. В виду отсутствия в киргизских степях годных земель, все следующие участки, отобранные у киргиз, должны быть немедленно возвращены последним: участки дворянские, скотоводческие, торгово-промышленные, курортные, монастырские. от пересельчан, отрубы, оброчные статьи, участки, выданные частным лицам, показательные поля, но в действительности отданные гарнизонам и другим, и в настоящее время, в виду ухода или же малочисленности, свободных от их населения. 3. Прекратить запись в свободные участки. 4. Те участки, где есть переселенцы, но свободны от их пользования, должны быть немедленно возвращены киргизам. 5. Зимовки киргиз, если владелец не ушел, то должны быть возвращены, а переселенцам крестьянам дать землю из других участков»(72).

Біз Алашорда қайраткерлерінің Қазан революциясына дейін-ақ әзірлеген жоғарыдағы қағидаларын олардың қазақ халқының еркі мен тілегін білдіргендігін, тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге бағытталғандығын, саяси жағынан ұстамды, орыс халқымен тату көршілік қатынастар орнатуға бағытталғандығын көрсету үшін келтіріп отырмыз. Олардың прогресшілдігін Кеңес мемлекеті органдарының жер мәселесі бойынша қабылдаған алғашқы құқылык құжаттар дәлелдейді. Мәселен, Қазақстан Кеңестері Құрылтай съезінің 1920 жылғы 10 қазандағы қарарында былай деп жазылған: «... 2. Патша үкіметінің отаршылдық саясатының барлық қалдықтарының түбіріне балта шабу және ол туғызған әділетсіздіктердің бәрін жою, бұрын еңбекші қырғыз халқының пайдалануында болып келіп, иеліктен айырылған жерлерді қайтару және халықтың еңбек негізінде дұрыс жағдайда жүргізу мүмкіндігін жеңілдету үшін бүкіл егінші және малшы халықтың бәрін жерге орналастыру және барлық еңбекші шаруалардың мүдделерін сақтай отырып, қазақ және отырықшы қазақ халқын қайта жайғастыру дереу қолға алынсын.”(73).

Аталған тұрғыдан алғанда Жетісу облыстық ревкомының Түркістан Орталық Атқару Комитетінің Төралқасы бекіткен Жер-су реформасын жүргізу туралы 1921 жылғы 4 ақпандағы бұйрығы өте қызықты. Бұл бұйрыктың тарихи маңызы зор. Онда былай деп жазылған: «Түркістан Республикасының Кеңестері IX съезінін қаулысын және қырғыз кедейлерінің өлкелік 1-съезінде айқын көрінген қырғыз кедейлерінін еркін негізге ала отырып, облыстық революциялық комитет байырғы жергілікті халықтың кіріптарлық тәуелділігін жою, осы кезге дейін артықшылық беріліп келген орыс халқымен оның жер мен суға құкықтарын тенестіру мақсатында, сондай-ақ жергілікті шаруашылықты нығайту үшін бұйрық етеді: 1. 1916-1921 жылдар кезеңінде өз бетінше де, сол кезде болған үкімет органдарының мандаттары мен бөліп беруі бойынша да еңбекші қырғыз, дүнген, тараншы халқынан тартып алынған және иеліктен айырылған жердің бәрі қайтарылып берілсін. 2. Басып алушылардың бәрі жөнінде оларды өздерінің бастапқы жерлеріне қайтарып қоныстандыруға немесе 1916 жылға дейін құрылған көптен бері тұратын, қазақ және қоныстандырушылық поселкелеріне орналастыруға шаралар колданылсын»(74).

Келтірілген бұйрық жер мәселесін 1917 жылдын шілдесіндегі Бүкілқазақ съезінің шешімдері рухында шешті. Бұл бұйрықтың қазіргі кезеңде де әлеуметтік-саяси маңыздылығы айқын. Қайта жаңғыртылып жаткан Жетісу (және Жетісудың ғана емес) қазақтарының жерге дәмеленуі тарихи жағынан әділетсіз және заңсыз болып табылады. Бұл құкылык құжаттың тағы бір зор мәні мынада: қазақ халқы, оның А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Ж. Ақбаев сиякты қайраткерлері патша өкіметі, уақытша үкімет тұсында да, кеңестік режим тұсында да демократияшыл, әділетті, адамгершіл болды және олар орыс халқының құқықтарына көз алартпай, ұлтаралық қатынастарды шиеленістіруден барынша аулақ болуға тырыса отырып, өздерінің аяққа басылған құқықтарын қалпына келтіргісі келді. Қазақстанда патша өкіметі тұсында болған тәртіптерді қалпына келтіруді және ұлтаралық қатынастарды шиеленістіруді қалайтын қазіргі қазақтардың өкілдерінен олар осы өркениетті сипаттарымен ерекшеленеді. Қауіпті де келешегі жок күшеншектік, тарихты кері бұруға әрекет жасау жақсылыққа жеткізбейтінді.

Алашорданың құкылық идеяларының прогресшіл болғаны соншалык, олар кеңес өкіметінің зандарында іске асырылып қана қойған жок, олар қазіргі уақытта да маңызды болып отыр.

Қазақ АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезі 1920 жылғы 10 қазанда неке және отбасы құқығы саласында мынадай шараларды дереу жүзеге асыруға кірісу қажет деп тапты: 1) қазақ әйелдерін күңдіктен босату және көп әйел алушылыққа қарсы күресу мақсатында некеге тұру кезінде оларға толык еркіндік берілсін, некеге тұру некеге тұрушылардың ешкім қысым жасамай өз еркін білдіруіне, олардың ерікті, екі жақты келісіміне негізделуге тиіс. Неке бөгде адамдардың кандай да болсын қысым жасауынан немесе зорлығынан корғалып, олардың туыстары тарапынан жасалатын материалдық сипаттағы пікірлерден немесе мүдделерденеркін болуға тиіс. 2) Некеге тұру үшін: еркектерге - 18 жасқа, әйелдерге 16 жаска толу қажет... 3) Ерлі-зайыптылардың тірі кезінде неке ерлі-зайыптылардың екі жағының келісімі бойынша да, олардың біреуінің ажырасуға тілек білдіруі бойынша да кез келген уақытта ажырасу аркылы тоқтатылуы мүмкін. 4) Өзінін түрткі болатын мақсаты жөнінен айыптауға тұратын және қалындық ата-анасының баюына әкеп соғатын нәрсе ретінде, көп әйел алушылык факторларының бірі ретінде «қалыңмал» телеу (қалыңдықты сатып алу) сот арқылы қорғау құқығынан айырылады(75). Осы шешім негізінде Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесі 1921 жылғы 17 қаңтарда қазақтардың неке құқығы туралы декрет қабылдады. Декретте көп әйел алушылыққа тыйым салынды. Діни жорамен, бірақ алдын ала ЗАГС-те тіркеліп некеге тұруға рұқсат етілді. Қалындық үшін некеге тұру жасы 16 жас болып белгіленді. Декретте тура байланысы - дәрежесі шектелмей жоғарғы және төменгі бағыты бойынша, ал көлденең бағыты бойынша - еркек және әйел жағын айырмай, төрт ұрпақты коса туыс болып табылатын адамдардың некеге тұруына тыйым салынды. «Жесір» өзі жөнінде өз калауы бойынша билік етуге құқылы. Ол жаңа күйеуі кайтыс болған күйеуінің руынан болмаса да, екінші рет күйеуге тие алады (76).

Осы кезге дейін қазақстандык заң ғылымында Алашорда мен Кеңес өкіметінің құқылық құжаттарын салыстыра зерттеуге назар аударылған емес. Жоғарыда келтірілген материалдар Алашорда көтерген экономикалық, әлеуметтік, құқылық проблемалардың қазақ қоғамы үшін көкейкесті болғаны соншалық, олардың Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары қайтадан алға тартылып, нақ халыктын тілеген күйінде дерлік шешілгенін еш шүбәсіз дәлелдейді. Ол былай тұрсын, кұжаттардың тексінен көрініп отырғанындай, шілде айында өткен Бүкілқазақ съезінің кұжаттары мен Кеңес өкіметінің құқылық кұжаттары тұжырымдалуынан өзі де көп жағынан дәлме-дәл сәйкес келеді. Осының бәрі Кеңес өкіметі қоғамдық қатынастарының аса маңызды салаларындағы шаралары Алашорда қайраткерлерінің революцияға дейінгі кезеңде аса қатаң, заңсыз қудалау жағдайында әзірлеген саяси-құқылық идеялар негізінде жүзеге асырылды деген тұжырым жасауға негіз береді. Алашорда қозғалысының езі кеңестік режимнен жеңіліс тапқанына қарамастан, олардың жанқиярлық еңбегі тамаша еркен жайды. Кеңес өкіметі кешірім жасап, жаңа режимге қызмет еткен аса көрнекті Алашорда қайраткерлерінің жан дүниесін белгілі бір дәрежеде міне осы жағдай анықтап бере алады. Ал кеңестік режимнің Алашорда қайраткерлеріне кешірім жасап, көп кешікпей өзінің заңда баянды етілген уәдесін опасыздыкпен бұзғаны, сайып келгенде олардың бәрін жазалағаны неліктен? Біздің пікірімізше, бұл сұракка жауапты Алашорда мен большевизм идеологияларының айырмашылыктарынан іздестірген жөн. Алашорданың идеологиясы жалпы демократиялық, ізгілікті, либералдық қағидаларға негізделді. Алашорда жалпы қазақ халқын кұлдықтан құтқару үшін, отаршылдық езгіні және оның қатерлі зардаптарын жою үшін, таптарға, әлеуметтік топтарға бөлмей бүкіл халыктың көзін ашу үшін күресті. Тарихтың көрсетіп отырғанындай, Алашорда идеологиясы қазақ қоғамының қоғамдық-тарихи дамуы қағидаларына негізделіп, халыктың бір тобын екіншісіне қарама-қарсы қоюды, тап күресін, бір таптың диктатурасын, тоталитарлық тәртіп орнатуды теріске шығарды. Большевиктік идеология канаушылар мен қаналушылар таптарын тануға, оларды қарама-қарсы қоюға, олардың арасындағы диктатура орнату жолымен басқа тапты жоюға дейін баратын күреске негізделеді. Әрине, мұндай идеология жауыққан идеология болды және демократиялық, либералдық идеология ғана емес, оны таратушылар мен уағыздаушыларға да төзбеді.

Кеңестік режимнін мемлекеттік-құқылық акцияларының бәрі таптық идеологияға негізделді. Сол себепті, тіпті Алашорданың саяси-құқылық қағидаларын, идеяларын дәлме-дәл қабылдай отырып, Кеңес өкіметі оларды пролетарлык тұрғылардан түсіндірді, мұның өзі, сөз жоқ, әлеуметтік-экономикалық және саяси үрдістердің өзін айналдырды. Мысалы, патшалық отаршылдық саясаттан бүкіл қазақ халқы азап шекті. Алайда Кеңес өкіметі мұндай саясаттан тек «еңбекші халық» қана азап көрді деп санады. Қазақ АКСР Кеңестері Құрылтай съезінің жер мәселесі жөніндегі қарарының мына жолдарын окып көрейік: «Патша үкіметінің отаршылдық саясатының барлық қалдыктарын түп-тамырымен құрту және ол туғызған барлық әділетсіздіктерді жою, бұрын кырғыз енбекші халқының пайдалануында болып келіп, иеліктен айырылған жерлерді қайтару үшін... бүкіл егінші және малшы халықты дереу жерге орналастыру қолға алынсын».

Қоғамдық құбылыстардың бәріне таптық сипат беруге тырысып, тұтастай халык тағдырын «шешкен» большевиктер, біріншіден, тарихты бұрмалаған, екіншіден, қазақ халқының бір бөлігіне канаушылар деген айдар тағып, оны көңіл бөлу мен қамкорлык жасау аясынан шығарып тастаған. «Қазақтың еңбекші халқы» және «қазақтың еңбек етпейтін халқы» деген жоқ және болған да емес. Сол себепті революцияға дейін «қазақ еңбекші халқының» жеке жері, аумағы болған жоқ. Мұны беліп көрсетіп, Коммунистік партия, Кеңес мемлекеті «канаушылар» мен «қаналушылар» арасында араздық отын тұтатты, ол бүкіл қазақ халқы үшін аскан зор қасірет болып тынды.

Шілде айындағы Бүкілқазақ съезінің шешімінде барша жұртты жалпыға бірдеу міндетті түрде сауаттандыру қажет екені айтылған. Қазақ АКСР еңбекшілері құқықтарының декларациясында былай деп жарияланды: «еңбекшілердің шын мәнінде білім алуына жол ашуды камтамасыз ету максатында жұмысшыларға, ең кедей шаруаларға және еңбекші кырғыз халқының бүкіл бұқарасына толық, жан-жақты және тегін білім алу мүмкіндігін беру міндет етіп қойылсын» .

Қазақ автономиясы идеясын да большевиктер ойлап тапқан жок. Біздің бұрын да атап өткеніміздей, ол Қазан революциясынан көп бұрын туған. Бұл проблема салыстыру тұрғысында қаралмағандықтан, оған толық тоқталып етейік. Егер қазақ автономиясы идеясы шілдедегі съезде жалпылама сипатта ұсынылған болса, мұның негізі бар еді. Қазақ халқының автономиясын құру идеясы 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін пайда болып, оны Ж. Ақбаев пен оның серіктері насихаттап келгенімен, ол жан-жақты негізделмеген еді. Патша самодержавиесі отарлық шет аймақтар халықтарын автономияландыру жөніндегі болмашы әрекеттердің өзін тұншыктырып, қабылдамай келді.

Патша өкіметі құлатылғаннан кейін ғана 1917 жылдың маусымында Ресей Кеңестерінің 1-ші съезі Ресей халыктарының өзін-өзі еркін билеу қүқығын жариялады. Бұл орайда Кеңестер съезі әрбір халықты екі бөлікке: езілгендер және езілмегендер деп бөлді. Ол Ресейдің әрбір халқының өзін-өзі билеуге құқығы барын айтты. Бұл съездің шілде айындағы Бүкілқазақ съезіне ықпал еткені күмәнсіз. Автономия туралы мәселеге Алаш партиясы баса назар аударып отырды, мұны 1917 жылғы 5-13 желтоқсандағы жалпықазақ съезінің материалдары дәлелдейді. Бұл съезде автономия туралы мәселе ете мұқият және кызу талқыланды.

Қазақ халқы автономиясы проблемасының өте кызу талқыланып, съезд делегаттарынан осы принципті мәселе бойынша екі топка бөлінгендігі себепті де бұл жөнінде арнайы айтып еткен жен. Делегаттардың бір тобы (Орал, ішінара Сырдария облыстарының және Бөкей Ордасының өкілдері) автономияны дереу жариялау қажет деп дәлелдеді. Ал басқа облыстардың делегаттары автономия жариялауды Түркістан өлкесінің қазақ халқымен және қазақ облыстарында тұратын басқа да ұлыстармен келіссөздср аяқталғаннан кейін Бүкілқазақтық халық кеңесіне беру керек деп санады. Мәселе дербес дауыс беруге қойылды.

Қазақ автономиясын дереу жариялауды жақтап 33 делегат дауыс берді. Дереу жариялауға 42 делегат қарсы дауыс берді. Олардың арасында М. Жұмабаев, М. Дулатов, А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов болды.

Ұлттық қозғалыстың күйреуіне жол бермеу үшін қарсы жақтар өзара келісімге келді. Барлық қазақтарды біріктіру қажет, ал кейбір қазақ облыстарын бөліп алып, оларды Түркістан автономиясына қосуға болмайды деп тани отырып, Съезд бірауыздан мынадай қарар қабылдады:

I. Алашорданың Жалпықазақтық халық кеңесі өзі құрылған күннен бастап бір ай мерзім ішінде Түркістан өлкесінің барлық қазақтарын Алаш автономиясына қосу мүмкіндігін анықтауға міндеттенеді.

II. Егер Түркістан қазақтары Алаш автономиясына бір ай мерзімде қосылмаса, Алашорданың халық кеңесі қалған қазақ облыстарының бөрі атынан ресми түрде автономия жариялауға міндеттенеді.

3. 
   Түркістан қазақтары Алаш автономиясына бір ай мерзімінде қосылмай, Алашорда автономия жарияламаған жағдайда әрбір облыстың халқына өз калауы бойынша әрекет етуге рұқсат етіледі.
   
4. 
   Түркістан қазақтары Алаш автономиясына бір ай ішінде қосылған жағдайда Алашорданың халық кеңесіне бірінші мүмкіндік болғанда Алаш автономиясын жариялауға құқық беріледі.
   

Ол ак гвардиялық үкіметтің таратуы себепті құрылмай қалды. 1918 жылғы 22 казанда (4 карашада) бүкілресейлік уақытша үкімет Алашорда үкіметі жөнінде жарлық қабылдады. Жарлық біртұтас, бөлінбес Ресейді жақтаған үкіметтің шын ниетін жасыратындай етіп жазылған. Қазақ халқын алдау үшін ол қулықпен жасалған еді. Онда былай делінген: «Грамотою от 22 октября (4 ноября) 1918 г. временное всероссийское правительство признало необходимым на ближайший период времени подчинить все государственное управление единому Совету министров.

Упраздняя на сем основании алашское правительство — Алаш-Орду, временное всероссийское правительство вместе с тем считает нужным ввести в организацию управления қазақ-киргизских народностей начала, соответствующие их бытовым и хозяйственным особенностям, и создать в будущем соответсвующий сей цели представительный орган, выдающий культурно-бытовыми и хозяйственно-экономическими делами означенных народностей

...Временное всероссийское правительство постановляет: 1. Правительство Алаша-Алаш-Орду считать прекратившим свое существование»(78).

Әлбетте, осыдан кейін Алашорда қайраткерлері халыктардың өзін-өзі билеу құқығын жариялап қана коймай, сонымен бірге Түркістан автономиялы республикасын күрып, РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты жанынан қазақ бөлімін ашкан Кеңес өкіметі жағына көз тікті. Алашорданың негізін қалаушылардын, бірі А. Байтұрсынов Кеңес өкіметі жағына шығып, Қазақ әскери-революциялык комитеті мүшелерінін бірі болды. Ол Алашорда қайраткерлерін кеңес құрылысына тарту жөнінде белсенді қызмет жүргізді. Алашорда бағдарламасын іске асырудың басқа жолы болмағандықтан, ол оны кеңестік автономия арқылы жүзеге асыруға болады деп санады. Қазақ халқын біріктіру және оны Кеңес әкіметі жағына тарту туралы мәселе Қазақ өлкесі Әскери-революциялык комитетінің 1919 жыліы 27 қазандағы мөжілісінде қаралды. Бұл мәселе бойынша А. Байтұрсыновтың пікірі тыңдалды.

Автономия идеясын бастаушылардың бірі А. Байтұрсынов тек езілгендер үшін ғана емес, бүкіл қазақ халқы үшін саяси ұйымды көздеді. Бұл оның талай рет мәлімдеген саяси көзқарастарының мәні болатын. А. Байтұрсыновтын ұсынысы қолдау тауып, Қазақ әскери-революциялык комитеті мынадай каулы кабылдады: «В целях объединения киргизского народа и обсуждения дел, касающихся его интересов, созвать в г. Актюбинске, не позднее 1 декабря с. г. конференцию из активных работников киргиз советских и несоветских ... и с участием активных работников киргиз Семиреченской и Сыр-Дарьинской областей Туркестанской республики» (79).

Бұл қаулыда барлық қазақтарды біріктіру идеясының, сондай-ақ бұл идеяның тұжырымдалуының А. Байтұрсынов басшыларының бірі болған Бүкілқазақ (1917 жылғы желтоқсан) съезінің шешімдеріне негізделгені, сөз жоқ, айта қаларлықтай.

Әлеуметтік тұрғыдан алғанда Алашорда автономиясы мен кеңестік автономия идеялары түбірінен алшақ болатын. Кеңестік автономияның негізіне таптық кағида алынғандыктан, оның әлеуметтік базасының неғұрлым тар болып кана коймай, сонымен қатар ол еңбекшілердің жауларына қарсы жазалауға бағытталған еді. Ал Алашорда автономиясы таптарға бөлмей, бүкіл халыққа сүйенеді.

Алашорда бағдарламасының өзін-өзі билеу құқығы туралы қағидаларын сынаушылар оны ұнамсыз тұрғыдан көрсету үшін тарихи шындыкты бұрмалаған. Бұл мәселеде Алашорда бағдарламасы кейіннен кеңес мемлекеті мойындаған құжаттарды негізге алған.

Алаштың автономия идеясы тар ұлттық мағынада емес, қайта интернационалдық, жалпы әлеуметтік, демократиялық мағынада болатын. Алаш автономиясын сынаушылар кеңестік кезеңде оған ешбір негізсіз ұлтшылдық айдар тағып, беталды қаралап келді.

Алашорда қайраткерлері революцияға дейін қазақтардың аумақтық мекендеуін зерттеу жөнінде зор жұмыс жүргізді. Мәселе патша самодержавиесінің қазақтар ежелден тұрып келе жатқан аумақты белшектеп, оларды әр турлі әкімшілік-аумақтық бөліністерге - генерал-губернаторлықтарға қосқанында болып отыр. Қазақстанның Солтүстік-шығыс бөлігі - Дала генерал-губернаторлығына, Солтүстік-батыс бөлігі — Орынбор генерал-губернаторлығына, Оңтүстік-батыс бөлігі Түркістан генерал-губернаторлығына қарады. Осындай жағдайда қазақ халқы үшін Қазан революциясынан кеп бұрын кеңбайтак аумақта автономия идеясын ұсыну осы кезге дейін лайықты бағаланбаған батыл ерлік болды.

Алашордашылар ВЦИК қаулысымен Алаш автономиясы таратылғаннан кейін Кеңес мекемелері жүйесі арқылы қазақ жерінің тұтастығын қорғап қалуға ат салысты. Алашорданың белсенді қайраткері Ә. Ермеков 1920 ж. Кирревком (Қазақ өлкесін баскару жөніндегі уақытша әскери-революциялық комитет) қатарына өтіп, 1920 ж. 16 мамырда «Қазақ өлкесінің жағдайы және оның шекарасын белгілеу» жөнінде баяндама жасау үшін Москваға женелтіледі. 1920 жылдың 17 тамызында В. И. Ленин төрағалық өткен Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде Қазақ жерінің шекарасын белгілеу жөнінде баяндама жасап, онда қазақтар мен орыс переселендерінің қазақтардан тартып алған жерлерін ежелгі иелеріне қайтаруды көздеген жер реформасын жүргізу және қазақ жерін оның отарлауға дейінгі шекарасы шеңберінде белгілеуді талап етеді. Алашордашылар бұл талабының орындалуын қамтамасыз етіп, тартып алынған қазақ жерінің басым көпшілігі иелеріне қайтарылды.

Алаштың бүкілқазақтық съезі шешімдерінің аумақтық мәселе жөніндегі аталған қағидалары Кеңес өкіметі орнатылғаннан кейін іске асырылды.

Алашорданың көшбасшылары Алаш автономиясының мемлекеттік органдарын құру қағидаларына қатысты тағы бір мәселені көтерді. Бұл - сол үрдіске қазақ емес халықтың қатысуы. Бүкілқазақ съезінің қаулысында Алашорданың Уакытша халыктық кеңесі 25 мүшеден тұрады, онын 10 орны орыстарға және қазақтар арасында тұратын баска халықтарға беріледі деп көрсетілгені. Сөйтіп барлык ұлт адамдарының саяси саладағы тең құқықтығы Алашорда бағдарламасының ажырағысыз белігі болған еді.

Съезде Алашорда үкіметінің құрамы бекітіліп, оған темендегідей қайраткерлер мүшелікке: Бөкей ордасынан -Уәлихан Танашев, Орал облысынан - Халел Досмұхамедов, Ақмола облысынан — Айдархан Тұрлыбаев, Торғай облысынан - Ахмет Бірімжанов, Семей облысынан - Халел Ғаббасов, Жетісу облысынан - Садық Аманжолов, Сырдария облысынан — Мұстафа Шоқай. Облыстардан тыс: Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Досмұхамедов, Әлімхан Ермеков, Мүхамеджан Тынышбаев, Бақыткерей Кұлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мәметов, Отыншы Әлжановтар, ал кандидаттықка: Иса Қашқынбаев, Жүсіпбек Жақыпбаев, Ережеп Итбаев, Сатылған Сабатаев, Есенғали Қасаболатов, Батырқайыр Ниязов, Мұкым Баштаев, Сейілбек Жанайдаров, Сәлімгерей Нұралыханов, Омар Алмасов, Сейдазым Кадырбаев, Аспандияр Кенжин, Молданияз Бекімов, Есен Тұрмұхамедов, Жәнек Солтанаевтар сайланды(80).

Алаш қайраткерлері Алаш партиясының, Алашорда үкіметінің жұмысына белсене араласты, кейін олардың бірқатары Кеңес мекемелері жүйесінде қызмет атқарып, Алаш армандаған ізгі идеяларды жүзеге асырды.

Кеңес өкіметі де барлық ұлттардың теңдігін жариялады, бірақ ол оның әлеуметтік негізін шектеді. Қанаушыларға жатқызылған, бұрынғы құрылысқа қызмет еткен адамдар, сондай-ақ діни ұйымдардың қайраткерлері барлық құқықтарынан айырылды. Алашорданын бағдарламасы қазақ халқының өмір сүруінің ғасырлар бойы қалыптасқан әдістерін күрт, тез арада қиратпай, экономикалык, әлеуметтік, құқылык өмірдің тарихи ерекшеліктерін ескере отырып, қоғамды демократиялық жолмен кайта құру бағдарламасы ретінде кептеген жылдар бойы іріктеліп, калыптасқан еді. Ұлттык қозғалыс идеологтарының бірі М. Дулатов сонау 1911 жылдың өзінде былай деп жазды: «Бір халықтың тұрмысын түп-тамырынан бұзып өзгертуі (көшпенділіктен отырықшылыққа. отырықшылықтан көшпенділікке шыккан секілді) оңай іс емес. Хауіпті дертке ғалым тәуіп қанша керек болса, бұл мәселенің түйінін шешугеде сонша білім керек. Өлгенді тірілту мүмкін болмаған кесілді, бұл туралы өзгеріс қате пікірмен болса, түзетуге болмайды.» (81).

Ал большевиктік бағдарламада сырттай қарағанда демократиялық нысанда болғанымен, ұсынылып отырған өзгерістердің демократиялық, ізгілікті мәнін жойып қана қойған жоқ, орныққан қоғамдық қатынастарды күрт қиратуға, жаппай жазалау шараларын жүргізуге алдын ала бағдарланған еді. Алашорда қайраткерлері сондықтан да большевизмді қабылдамай, Кеңес өкіметіне қарсы шықты.

Қазан төнкерісінің сипаты туралы, оның зорлық-зомбылық жасау мәні туралы А. Байтұрсынов айткан пікір оның жалғыз өзінің ғана пікірі болды ма? Әрине, олай емес. Ол кем дегенде Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің пікірін білдірді.

Алаш козғалысының басшылары үшін теориялық пайымдаулардың да, практикалық қызметтің де саяси нәтижесі бірдей болды. Алаш ұлттық қозғалысына қатынасушыларға ресми кешірім жасалғанына және олардың кеңес өкіметіне қызмет етуге көшкеніне қарамастан, Кеңес өкіметі олардың революция кезеңінде қарсы тұрғанын кешірмеді. Бұл тек қана кек алу емес, сонымен катар зорлықты жүзеге асырудың жаңа кезеңіне әзірлік те болатын. Тарихи әдебиеттерде Алаш қозғалысына қатысушыларды ғана қудалау айтылады. Егер Кеңес өкіметінің, Коммунистік партияның оларға қарсы бағытталған шараларын қоғамды «социалистік негіздерде» әлеуметтік-экономикалық жағынан қайта құрудан бөліп алып кқрастыратын болсақ, әрине, бұрынғы контрреволюционерлерге, ұлтшылдарға қарсы күрес жүргізілген деген әсер тууы мүмкін. Коммунистік партия, Кеңес өкіметі қазақ халқынын тарихы мен сол тұстағы өмірін терең білетін, оған ықпал жасауға мүмкіндігі бар алашордашылар социалистік өзгерістерді тек қана күштеу әдістерімен жүзеге асыруға кедергі жасауы мүмкін деп қорықты. Мұның өзі әркашанда тап жаулары бар және оларға қарсы күресу қажет деп санайтын тап күресі теориясының айқын көрінісі болатын. Тіпті нақты жаулар болмаған жағдайдың өзінде де оларды іздеп тауып, қажетті «алдын алу» шараларын қолдану қажет еді. Бұл Коммунистік партия мен Кеңес өкіметінің тын «жаңалығы» болды. Мұндай «жаңалық» әбден кисынды да еді. Коммунистер таптық соғысты қолдан тұтандырды. Осындай жағдайда наразылар қарсылық көрсетеді деп саналды. Коммунистердің ойлауынша, қарсылықтың идеялық дем берушілері ойшылдар, қоғамдық қозғалысқа, қоғамдық-саяси қызметке катысудан тәжірибесі бар адамдар болатын еді. Сондықтан Кеңес өкіметі салтанатты шеру жасап, Қазақстанның бүкіл аумағында орнағаннан кейін де бұрынғы саяси жауларына қарсы күрес барлык, бағытта жалғастырыла берді.

Біріншіден, бұрынғы алашордашыларға қарсы идеологиялық шабуыл мен күрес өрістетілді. Бұл күрес ресми бағыт бойынша да, коммунистік идеологияға адал берілген адамдар бағыты бойынша да өріс алды. БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің III Пленумы арнайы Алашорда туралы мәселе қарап, партия ұйымдарын «алашорда идеологиясына, қазақ коммунистері арасындағы оңшыл және солшыл ұлтшылдық уклондарға қарсы идеялык күресті күшейтуге» шақырды (1926 жылғы 25-30 қараша). 1926 жылға дейін Алашордаға карсы идеологиялық шабуыл баспасөз беттерінде қайсыбір дәрежеде қалай болса солай жүргізіліп келді. Кейбір бұрынғы алашордашылар тіпті Алашорда қозғалысын қозғауға батылы барып, оның материалдарын, бағдарламасы мен нақты қызметін терең және жан-жақты зерттей отырып, оған объективті баға беруге шақырды(82). Алайда бұған шақыру «желге ұшқан сез» болып қала берді, керісінше, коммунистік қызбалықты өршіте түсті. Шынына келгенде идеялык қарсылыкқа емес, сол кездің өзінде тарихқа кеткен идеялық-саяси қозғалысқа қарсы идеологиялық шабуыл жасалды. Қазақстанда Кеңес өкіметіне қарсы белсене күрес жүргізіп жаткан ұйымдасқан күштер (кандай да бір партиялар немесе қозғалыстар) де, жекелеген қайраткерлер де жоқ еді. Алашорда қозғалысының бұрынғы басшылары кеңес мемлекетінің уәделеріне сеніп, мемлекеттік органдарында жұмыс істеп, педагогтік, ғылыми жұмыспен айналыса бастағанды. Олар, сірә, бұкараға идеялық тұрғыдан ықпал жасаудың барлық құралдарын қолына алып, өз жұмысыл көпірме сөз, өтірік кағидаларына, адамдардың ең осал сезімдеріне ықпал ете отырып, халықтың бір бөлігін екіншісіне қарсы қоюға негізделіп құрылған Кеңес өкіметі мен коммунистік идеологияға қарсы күрес жүргізудің пайдасыз екенін ұғынса керек. Ол былай тұрсын, жекелеген қайраткерлер Кеңес өкіметінің, оның заңдарының прогресшілдігін таниды, не таныған сынай көрсетті.

Алашордашылар саяси сенімсіз деп жарияланды. Патша самодержавиесінің зандары баянды еткен «саяси сенімсіз» деген сияқты терминді кеңес заңдары кабылдамағанымен, ол оны алғашқы зандарының өзінде-ақ танып, оған таптық мән-мағына берді.