ҚОРЫТЫНДЫ
Ұлттық ономастикалық жүйенің, оның ішінде антропонимдердің өзіндік ерекшелігі белгілі бір ұлттық тілге емес, қандай мәдени ортадада қалыптасқанына байланысты екенін қазақ антропонимдерінің лингвомәдени, этномәдени, әлеуметтанымдық сабақтастықта зерттелуі көрсетіліп отыр.
Осы бағытта жүргізілген жұмыстың негізгі қорытындыларын былай көрсетуге болады:
Тіліміздегі антропонимдердің тарихын, шығу, пайда болу кезеңдері бір заманға тән телімей, бірнеше дәуірге бөліп қарастырылды. Қазақ антропонимиясының даму тарихынан төрт дәуірдің көрінісі байқалады.
Кез келген халықтың болмысын, оның жер бетіндегі өмір тіршілігін дәйектейтін деректердің бірі – топонимдік жүйенің өзегінде мәдени-танымдық коннотацияға сәйкес антропонимдер құралатындығы зерттеу барысында тілдік деректер арқылы анықталып отыр.
Антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде қарастырылды.
Қазақтың кең даласы – мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Бұл көзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар болмысымен көрінеді. Қазақ халқы бұл рәсімде ұлт болмысының барлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып отыратындығын жинақталған бай тілдік деректер көрсетіп отыр.
Қазақ антропонимдері қазақ халқының дүниетанымдық болмысымен, ырымдарымен, тыйымдарымен, дінімен, ділімен тығыз байланысты. Кісі есімдері ырымдар мен тыйымдарға байланысыты қойылатындығы, танымдық сипаты ғылыми негізде сараланды.
Қазақ ұлттық антропонимдерінің басым көпшілігі жеке адам атынан бастап, рухани танымдық мазмұнды прецеденттік есімдер мен этнонимдерге дейін этнографиялық сипатта. Соның нәтижесінде қалыптасқан жалқы есімдерді этноантропонимдер деп анықтап, антропонимияның бір саласы деп қарауға болатынын зерттеу барысында жинақталған бай тілдік дәйектер көрсетіп отыр.
Ұл бала мен қыз балаға ат қоюдың сандық, символдық, танымдық өзгешелігі бар. Кісі есімдерінің гендерлік сипаты нақты тілдік деректермен талданып, ғылыми түрде көрсетілді. Есімдердің гендерлік жүйесін саралауда халықтың дүниетанымдық, ментальдық ерекшелігімен бірге, қоғамдағы өзгерістер мен мәдени, әлеуметтік өзерістер ескеріледі.
Қазақ мәдениетінде сәбилерге әр заманға сәйкес көрнекті тұлғалардың атын қою дағдыны (Абай, Шоқан, Абылай, Марлен, Талғат, Бауыржан т.б.) біріншіден, антропонимия даму үстіндегі ашық коммуникативтік тілдік бірлік екенін көрсетсе, екіншіден, антропонимдердің әлеуметтенуімен байланысты екенін көрсетеді.
Этноантропонимика құрамының өзекті бір бөлігін көне салт-дәстүр мен түрлі мифтік танымға негізделген (мысалы Тоқтасын, Ұлболсын, Жаңылсын, Тәңірберген т.б.) атаулар құрайтындығы тілдік деректер арқылы дәлелденді.
Зерттеу нысанына сәйкес көркем мәтін деркетері талданып, жинақталып, олардың құрамындағы антропонимдердің қолданысы мен қызметіне лингвомәдени сипаттама берілді.
Қазақ тіліндегі антропонимдер – көне дәуірлерден этникалық ақпарат жеткізетін тарихи, мәдени және рухани әлеуметтік құбылыс. Осы жүйеге кіретін этноантропонимдердің этномәдени және тарихи болмысында түрлі этнос және этникалық топтардың тарихи тегі мен жағрафиялық қозғалысы көрініс табады.
Антропонимдер - әртүрлі ұлттық ассоциацияларға меңзейтін ұлттық символдарға айналып, қазақтың ұлт ретіндегі біртұтастығын, бүтіндігін сипаттайтын, ұлттық арқаудың бірі ретінде қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдердің мазмұнында этномәдени сипаттың сақталуы мен жалғасуы, жаңғыруы оның ұлттық-ұжымдық сүрсананың терең қатпаларында жасырынып жатқан мәдени архетиптердің тілдік бейнеде сақталған этнотаңбасы екенін көрсетеді.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар қазақ тіліндегі антропонимиялық кеңістіктің жалпы сипаты мен ұлттық-мазмұндық құрылымын, номинациялық қағидалары мен атау жасаудағы уәж табиғатының дәстүрлі модельдерін, мәдени-әлеуметтік таңба ретіндегі коннотациялық сипатын тануға мүмкіндік берді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
-
Байтұрсынұлы А.. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1999. 141б.
-
Гумилев Л.Н. Древни тюрки. М: Наука ,1967. 90-91с.
-
Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. І бөлім. Алматы, 1966, 74-78 б.
-
Мусабаев Г.Г. Современный казахский язык. І лексика. Алма-Ата , 1959.
-
Шанский Н.М. Этимологический словарь русского языка, т.І. М., 1962.
-
Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, ҚМБ, 1957 ,243-252 б.
-
Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. Доктор.дисс. авторефераты. Алматы, 1995. 8-10 б.
-
Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері. Алматы: Мектеп, 1985. 66 б.
-
Саадиев Ш.М. Основные правила выбора имен для новорожденных ( по азербайджанской антропонимии) // Личныме имена в прошлом, настоящем, будущем. Проблемы антропонимики. М: Наука, 1970 . с 185-187
-
Жанузаков Т.Дж. Лично – собсвенные имена в казахском языке. Автореферат дисс.кан.филол.наук. Алма-Ата. 1960. с56,45
-
Самойлович А.Н. Запретные слова в языке казак-киргизкой замужней женщины // Живая старина. 24, Петроград. 1915 с 151
-
Самойлович А.Н. К вопросу о наречии имен у турецких племен // Живая старина. От этнографии, СПБ, 1911 вып 2с 299
-
Никанов В.А. Имя и общество. М: Наука, 1974 с 56
-
Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. М: наука, 1999.
-
Мусаев К.М. Лексикология тюрских языков. М: Наука. 1984. 205 с.
-
Идирисов А. Кыргыз тилиндеги ысымдар. Фрунзе. 1971. 17-37с.
-
Джанузаков Т.Дж. Основные проблемы ономастики казахского языка: Автореф.дисс.доктора филол.наук. Алма-Ата. 1976. 15-24 с.
-
Саттаров Г.Ф. Некоторые вопросы татарской антропонимии. //Вопросы истории философии и педогоики. Казань, 1965, вып.1.
-
Гордлевский В.А. Кличной ономастики у османцев. – изб.соч. М: 1968. Т4, 131-136с.
-
Гарипов Г.М. О древних кыпчакских именах в антропонимии башкир // Ономастика Поволжья. Уфа. 1943, вып 3.
-
Валиханов Ч. Избранные произведения. Алма-Ата. Т.1, 1958.
-
Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. Алматы: Ғылым, 1997. 282б.
-
Фон Гумбольдт В. Язык и философия культуры. М:1985. 349с.
-
Воробьев В. Лингвокультурология. Теория и методы. М.: РУДН, 1997.
-
Маслова В. Введение в лингвокультурологию. М.: Наследие, 1997.
-
Тероия и методика ономастических исследований. М.: Наука, 1986.293с.
-
Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнотивтік аспектілірі.Алматы:Арыс,2006.
-
Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном номинативном и функциональном аспектах. Алматы.: Санат., 1995,248с.
-
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. Алматы: Ғылым, 1998, 196б.
-
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Алматы: Қазақ университеті, 1999. 309б.
-
Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. Алматы: арыс, 1998. 215б.
-
Сейсенова А. Лигвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салстырмалы талдау. Филол.ғылым.дисс. авторефераты.Алматы, 1998.22б.
-
Снасапова Г. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Филол.ғылым.канд.дисс. Алматы,2003. 22 б.
-
Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата., 1958. Т1.
-
Юркенас Ю.К. Онимизация апеллятивов и развитие индоевропейских антропонимических систем Автореф. дис… канд. филол.наук. М., 1979. 48с.
-
Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы номинации и функционирования казахских собственных имен: Автореф.дисс... д-ра филол. наук. Алма-Ата., 1992. 48с.
-
Қайдаров Ә. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы: проблемалары мен міндеттері. // Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1988. 34 б.
-
Фон Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию (перевод с немец. языка). М.: 1984.10с.
-
Азадовский М. История русской фольклористики 2-х томах М.: Учпедгиз, 1963. Т2. 60 с.
-
Мадиева Г.Б. Теория и практика ономастики. Алматы: Қазақ университеті, 2003, 28-29 с.
-
Энгельс Ф. Семьяның, жекеменшіктің және мемлекеттің шығуы. Алматы,1967ж.
-
Мұхаммедова З.Б. Исследование по истории туркменского языка ХІ – ХІVвв. Ашхабад,1973.
-
Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка Ташкент 1965, 18с.
-
Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы: Ғылым, 1988. 140 б.
-
Жубанов Х. Исследования по казкхскому языку. Алма-ата. Наука.1966
-
Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. Алматы,2002, 368 б.
-
Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі кейбір кішірейткіш жұрнақтар.Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары, лингвистикалық серия, 6-шығуы, 1950, №82.
-
Махмудов Х., Мусабаев. Казахско-русский словарь. Алма-ата, 1964.
-
Жанпейсов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М.Әуезова) Алма-Ата: Наука, 1989. 23,253-271 бб.
-
Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. Алматы:Ғылым, 1996. 126 б.194 б.
-
Олшанский И.Г., Кириллина А.В. Гендер: лингвистические аспекты.// Филологические науки. 2000, №3
-
Абдрахманова Т.М. Қазақ , орыс, неміс тілдеріндегі лақап есімдерінің ерекшелігі // Тілтаным, 2004, №4, 129 б.
-
Митрошкина А.Э. Бурятская антропонимия. Новосибирск, 1987.
-
Махпиров В.У. Имена далеких предков. Алматы, 1997, 302 с.
-
Жанұзақов Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы. Жетістіктері мен болашағы. Алматы, 2004. 43-44 бб.
-
Словарь русского языка. М.: 1935, Т.1.
-
Ағабекова Ж. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының этнолингвистикалық сипаты: канд.дисс.автореф. Алматы,2005.
-
Әуезов М. Абай жолы. 3Т . Алматы,1957. 367 бет.
-
Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. 2Т. Алматы 1955, 303-304.
-
Байғосынова Г. Лақап ат туралы. // Тіл тарихы және сөз табиғаты. Алматы, 1997.
-
Марғұлан Ә. Қорқыт күйші. «Известия Қазахского филиала Академии наук», серия языка и литературы, вып.8. 1944.
-
Материалы по истории Казахской ССР , 1785-1882 г.г . М-л., 1940
-
Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии //Вопросы географии, 1970.
-
Рысбергенова К.К. Историко-лингвистический анализ топонимов Южного Казахстана. Алматы: Ғылым, 2000.
-
Күзембаев Г. Қазақ тіліндегі эпонимдік аталымдар // Тілтаным, 2001, №2.
-
Лотте Дистанцс. Изменения значении слов как средство образования научно-технических терминов // Известия АН СССР, Отд.Техн.Нук, 1941,Т.6
-
Шубов Л.И. Практическая транскрипция и эпонимические термины // Топонимика и транскрипция. М., 1964.
-
Жартыбаев А.Е. Орталық Қазақстан топонимиясының тарихи-лингвистикалық этимологиялық және этномәдени негіздері: Докт.Дисс.Алматы,2006.
Достарыңызбен бөлісу: |
