биогеохимиялық аймақтардың ерекшеліктерімен байланысы

аударғанда «доп» дегенді білдіреді жəне дəл осы кеңістікте барлық тірі организмдер
тіршілік етеді.
Ғалым Вернадский биосфера планетаның тіршілікпен байланыста болатын
ұйымдасқан сферасы деп санады. Ол тұңғыш рет тұтас оқытуды құрды жəне
«биосфера» ұғымын ашты. Орыс ғалымының жұмысы 1919 жылы басталды, ал 1926
жылы данышпан өзінің «Биосфера» кітабын əлемге ұсынды.
Вернадскийдің пікірінше, биосфера - бұл тірі организмдерден жəне олардың тіршілік
ету орталарынан тұратын кеңістік, аймақ, орын. Сонымен қатар, ғалым биосфераны
алынған деп санады. Ол бұл ғарыштық сипаттағы планетарлық құбылыс екенін алға
тартты. Бұл кеңістіктің ерекшелігі - ғарышты мекендейтін, сонымен қатар біздің
планетамызға ерекше көрініс беретін «тірі материя». Тірі материя бойынша ғалым Жер
планетасының барлық тірі организмдерін түсінді. Вернадский биосфераның
шекаралары мен дамуына əр түрлі факторлар əсер етеді деп санады:
● тірі зат;
● оттегі;
● көміртегі диоксиді;
● сұйық су.
Өмір шоғырланған бұл ортаны ауаның жоғары жəне төмен температурасымен,
минералды заттармен жəне тым тұзды сумен шектеуге болады.
Вернадский бойынша биосфераның құрамы
Бастапқыда Вернадский биосфера бір-бірімен геологиялық жағынан байланысты жеті
түрлі заттан тұрады деп санады. Оларға мыналар жатады:
● тірі зат - бұл элемент тірі организмдердің үздіксіз туылуы мен өлуі нəтижесінде
пайда болатын орасан зор биохимиялық энергиядан тұрады;
● биоинертті зат - тірі организмдер жасаған жəне өңдеген. Бұл элементтерге
топырақ, қазба отындары жəне т.б. жатады;
● инертті зат - жансыз табиғатқа сілтеме жасайды;
● биогенді зат - тірі организмдер жиынтығы, мысалы, орман, дала, планктон.
Олардың өлуі нəтижесінде биогенді жыныстар түзіледі;
● радиоактивті зат;
● ғарыштық зат - ғарыштық шаң мен метеорит элементтері;
● шашыраңқы атомдар
Сəл кейінірек ғалым биосфера тірі материяға негізделген деген тұжырымға келді, ол
тірі заттардың тірі емес сүйек заттарымен өзара əрекеттесуі деп түсініледі.
Биосферада тірі организмдердің көмегімен жасалатын биогенді зат бар, жəне олар
негізінен тау жыныстары мен минералдар. Сонымен қатар, биосфераға тірі
организмдер мен инертті процестердің өзара байланысы нəтижесінде пайда болған
био-инертті зат жатады.
Биосфера қасиеттері

Вернадский биосфераның қасиеттерін мұқият зерттеп, жүйенің жұмыс істеуінің негізі
заттар мен энергияның шексіз айналымы деген тұжырымға келді. Бұл процестер тірі
организмнің белсенділігі нəтижесінде ғана мүмкін болады. Тірі заттар (автотрофтар мен
гетеротрофтар) тіршілік ету барысында қажетті химиялық элементтерді жасайды.
Сонымен, автотрофтардың көмегімен күн сəулесінің энергиясы химиялық
қосылыстарға айналады. Гетеротрофтар өз кезегінде құрылған энергияны тұтынады
жəне органикалық заттардың минералды қосылыстарға дейін жойылуына əкеледі.
Соңғылары автотрофтардың көмегімен жаңа органикалық заттарды құрудың негізі
болып табылады. Осылайша, заттардың циклдік айналымы пайда болады.
Дəл биологиялық циклдің арқасында биосфера өзін-өзі қамтамасыз ететін жүйе болып
табылады. Химиялық элементтердің айналымы тірі организмдер үшін жəне олардың
атмосферада, гидросферада жəне топырақта тіршілік етуі үшін маңызды.
Биосфера туралы ілімнің негізгі ережелері
Вернадский доктринасының негізгі ережелері «Биосфера», «Тіршілік ету аймағы»,
«Биосфера жəне ғарыш» еңбектерінде көрсетілген. Ғалым биосфераның, соның ішінде
бүкіл гидросфераның шекараларын мұхит тереңдігімен, жер бетімен (литосфераның
жоғарғы қабаты) жəне атмосфераның бір бөлігін тропосфераға дейін белгіледі.
Биосфера - ажырамас жүйе. Егер оның бір элементі өлсе, онда биосфера қабығы
құлайды.
Вернадский «тірі зат» ұғымын қолдана бастаған алғашқы ғалым. Ол өмірді материяның
даму кезеңі ретінде анықтады. Бұл планетада болатын басқа процестерді
бағындыратын тірі организмдер.
Биосфераға сипаттама бере отырып, Вернадский келесі ережелерді алға тартты:
● биосфера - ұйымдастырылған жүйе;
● тірі ағзалар планетаның басым факторы болып табылады жəне олар біздің
планетамыздың қазіргі жағдайын қалыптастырды;
● жердегі тіршілікке ғарыш энергиясы əсер етеді
Осылайша, Вернадский биогеохимияның жəне биосфера туралы ілімнің негізін қалады.
Оның көптеген мəлімдемелері қазіргі кезде өзекті болып табылады. Қазіргі заманғы
ғалымдар биосфераны зерттеуді жалғастыруда, бірақ олар Вернадскийдің іліміне де
сенімді. Биосферадағы тіршілік барлық жерде кең таралған жəне барлық жерде
биосферадан тыс өмір сүре алмайтын тірі организмдер бар.

жүктеу/скачать 3.08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: