1. Жалпы мәлімет
жүктеу/скачать 3.28 Mb.
|
| ІХ-ДӘРІС: Жазу оның түрлері. Дыбыстау тілі және жазу. Қоғамның және тілдің дамуындағы жазудың рөлі. Жазудың шығуы мен даму кезеңдері. Жазу және әліпби. Дыбыс және әріп, әр түрлі тілдердегі дыбыстар мен әріптердің арақатынасы. Орфография оның принциптері. Транслитерация және транскрипция. Қазақ халқы өзінің тарихи даму жолынан жазу түрлерінің барлығын меңгергендігін дәлелдей түседі. Жазудың алғашқыларын былай қойғанда соңғы әріптік жазу түріне жататын көне түркі руникалық, манихей-ұйғыр, араб жазуларымен қатар, арша жазуы, көне грек, көне латын т.б. жазуларын қолданғандығы және қазіргі уақыттағы жазуы кириллица екендігі мәлім. Шындығында қазақ жазу тарихын оқытуда аталған еңбектердің өзі жеткіліксіз, себебі оқырман-студент қолдарына түсе де бермейді. Ең бастысы қазақ халқы - әріптік жазуға дейінгі жазу түрлерін былай қойғанда, әріптік жазу дәстүрінде, яғни Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастап бүгінгі жазуға дейінгі тамыры терең, ұлан ғайыр жазу тарихына өте бай ел. Оған қоса, жазу тарихымен бірге ұлтымыздың тілі, мәдениеті, әдебиеті, т.б. дүниетанымдары өркендеп, дамып отырды. Ал әр кезеңдегі қазақ жазуларының емле-ережелерін, тарихын жан-жақты, жетік меңгеру - әрбір тіл маманының борышы деп түсінген жөн. Тілдің коммуникативтік қызметін (тілдесу құралы ретінде қолданылуы) жүзеге асырудың замандар бойы қалыптасқан екі түрлі әдісі бар: ауызекі тілдесу және жазу арқылы тілдесу.
Қазіргі замандағы телефон, телефакс, радио сияқты тілдесу құралдарын ескермегенде, ауызекі тіл тек бір-бірімен жүзбе-жүз кездескен адамдар арасында ғана коммуникативтік қызмет атқара алады. Егер адамдар дауыс жетпейтін, бірін-бірі ести алмайтын жырақта болса немесе хабарды басқа жердегі адамға жеткізу қажет болса, ауызекі тіл коммуникация құралы болудан қалады. Тұрмыс қажеттілігі алуан түрлі. Ол уақыт пен кеңістікке, алыс- жақындыққа қарамай-ақ адамдар арасындағы тілдесуді, қарым-қатынас жасауды қажет етеді. Алыстағы адамдармен хабарласу, кейінгі ұрпаққа аса маңызды жайларды жеткізу, есеп-қисап жүргізу, өсиет айту, жыр үлгілерін ұрпаққа жеткізу сияқты қажеттіліктер жазудың шығуына себеп болды. Сөйтіп адамдар арасында қатынас жасаудың, тілдесудің қосымша құралы ретінде жазу пайда болды. Жазу дегеніміз - адамның ой-пікірін, сөзін қашыққа және ұзақ замандарға жеткізетін материалдардың сызба таңбалар жүйесі. Ол адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай-ақ, өмірдің барлық саласында бір-бірімен емін-еркін тілдесуіне мүмкіндік береді және адам баласының ұлы табыстарының бірі. Жазу - дыбыстық сөйлеуге қосымша графикалық белгілер жүйесінің көмегімен қарым-қатынас жасау құралы. Сонымен қатар белгілі бір уақыт ішіндегі сөйлеу ақпаратын тіркеу, ара қашықтыққа беру және бекіту үшін пайдалынады. Жазу - грамматологияның, эпиграфиканың, пиктографияның зерттеу обьектісі (Тіл білімі сөздігі. Алматы, 1998ж. 274 бет). Жазу - сөздің сызба бейнесі. Ал сөз белгілі бір мағынаны білдіреді. Бұл мағына ауызекі тілде тілдесу барысында ғана ашылады, анықталады. Басқаша айтқанда, ауызекі сөйлесу тілі айтушы мен тыңдаушы жүзбе-жүз кездескенде ғана тілдесім не қарым-қатынас құралы бола алады. Араға уақыт түссе немесе тілдесушілер бір-бірінен алыста болса, сөйлеу әрекеті жүзеге аспайды. Демек, ауызекі сөйлеу тілінің мүмкіндігі тым шектеулі. Ол уақыт пен кеңістікке тікелей байланысты. Бұл екі шарттың бірі бұзылса, адамдар бір-бірімен тілдесе алмайды, яғни естімейді. Бұл ретте жазба тілдің мүмкіндігі шексіз деуге болады. Біз осыдан қырық, елу жыл, тіпті жүздеген жыл бұрын жазылған мұраларды оқып мағлұмат ала аламыз. Осыдан шамамен 1500 жыл бұрын (мүмкін одан әрі) жазылған Күлтегін, Білге қаған т.б. ескерткіштерін де оқи аламыз. Ғалымдар осыдан бес-алты мың жыл бұрын жазылған ежелгі Шумер, көне Мысыр заманынан қалған жазбаларды да зерттеп оқып, халық игілігіне айналдырғаны белгілі. Бұл жазудың кеңістік пен уақытқа тәуелсіз екендігін айғақтайды. Ауызекі сөйлеу тілі мен жазба тілдің тағы бір ерекшелігі - сөз қолданысына қатысты: Ауызекі сөйлеу тілінде сөйлеуші көбінесе өз лексиконындағы актив сөздерді қолданады. Сондықтан оның сөзі қарадүрсіндеу, қатқылдау, көркемдік деңгейі төмендеу болады. Ал жазба тілде автор сол тілдің барша сөз байлығын сарқа пайдалануға, ойын айқын-анық, көркем етіп беруге тырысады. Жазба тіл мен ауызекі сөйлеу тілінің бұл ерекшелігін лингвистиканың стилистика саласы зерттейді. Ауызекі сөйлесуде сөздер бейнеленбейді: есту арқылы қабылданып, ұғынылады (қазір үнтаспаларға, күй табақтарға т.б. түсіріледі). Ал жазба тілде сөздер қағазға, тасқа, ағашқа, кірпішке т.б. заттарға шартты белгілер арқылы бедерленеді. Ауызекі сөйлеу тілі құлаққа естіледі, жазба тіл көзге көрінеді. Жазба тіл мен ауызекі тілдің негізгі ерекшеліктері, міне, осылар. Қазір біз пайдаланып жүрген жазуды әріптік-дыбыстық жазу дейміз. Мұнда әрбір тіл дыбысының сол жазумен пайдаланушылардың бәріне таныс өзіндік таңбасы бар. Бұл естіген сөздерімізді, яғни дыбыстар тізбегін сол әріптер арқылы таңбалаймыз. Әр дыбыс жеке таңбаланып, қағазға, тасқа т.б. тегіс бетке бедерленеді. Бұл жақсы жетілген әрі ең оңай әдіс. Бірақ жазудың бұл түрі бірден пайда бола қойған жоқ. Жазудың ең алғашқы нұсқалары өте ерте замандарда жасалғаны мәлім болып отыр. Мыңдаған жылдар бойы жазу жүйелері дамып жетілумен қатар, оның принциптері де өзгеріп отырды. Жазу қатынас құралы ретінде қолданылған суреттер мен шартты белгілерден бастау алады. Пиктограммалардың арасында алғашқы әріп таңбаларының кездесуі соны айғақтайды. Жазу жоқ кезде өз ойын басқаларға жеткізу үшін адамдар әуелде заттың өзін пайдаланған. Мысалы, кеткен бағытын көрсету үшін жолға бұтақ тастаған, садақ оғын ағашқа бекітіп қойған, ағаш діңіне т.б. әртүрлі белгілер салған. Затты осылайша нышан етіп пайдалану көне заманда кең қолданғанға ұқсайды: үндістер соғысатынын хабарлау үшін жау жаққа айбалта (томогавк) жібереді екен. Жау оны қолына алса, соғысуға бейім екенін білдіргені. Екі жақтың өкілі бір түтікпен темекі тартса, татулық орнағаны. Славяндар татулық белгісі ретінде нан мен тұз ұсынатын болған. Қазір де ақ ту көтеру - соғыс әрекетін тоқтату нышаны. Көне заманда адамдар осындай нышан-белгілерді, таңбаларды жиі пайдаланған. Әр ру-тайпа өзінің жеміс-жидектерін, балық аулайтын, мал бағатын жерін (өз жерін) сол таңбамен белгілеп қоятын болған. Адамдар аң аулайтын, мал бағатын жерлеріне аң аулау әдістерін, жабайы малдарды ұстау тәсілдерін таңба, суреттер арқылы белгілеген. Тәңірге табыну орындары да,табынатын тәңірлері, пірлері де сипатталатын. Сөйтіп келе-келе таңбалардың қатары молайып, қолдану өрісі кеңейіп күрделене түскен. Жазу жүйесі, міне, осылардан бастау алады. (Мұндай заттық таңбалар туралы кейінірек сөз болады). Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан тұрады. Ол таңбалар не тұтас хабарды, не сөзді, не буынды, не дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады. Таңбалардың мағынасына қарай жазу төрт түрге бөлінеді: 1. Пиктографиялық жазу. 2. Идеографиялық жазу. 3. Буын жазу (силлабикалық жазу) 4. Дыбыстық не әріптік жазу. жүктеу/скачать 3.28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|