Ќазаќ халќы єйелдер киімініњ рєміздері

Кµйлекті алуан т‰рлі маталардан жасайтын. Кєдімгі, жай к‰ндерге жењіл маќта-маталар ќолданатын. Ќызыл т‰с-бірт‰сті немесе ала басќа т‰стермен ‰йлес – кейіннен б±л т‰с ќыз-келіншектердіњ ењ ±нататын т‰сі болып ќалды.

Кµк т‰сті кµйлектердіњ басым болуы, Орта Азия мемлекеттерінен жеткізілінетін осындай т‰сті маталардыњ арзандыѓымен т‰сіндіріледі. Кµк т‰сті кµйлектер кµне замандарда ќараќалпаќ жєне башќ±р ±лттарында кењінен таралѓан болатын. Сонымен ќатар, оњт‰стік алтайлыќ єйелдерініњ де жейде кµйлектері кµк т‰сті болатын.

ХІХ ѓасырдыњ ортасынан бастап кµйлектерді, негізінде, орыстар шыѓаратын ала шіт, китайка жєне басќа да фабрикалар шыѓаратын маталардан тігетін, б±л кєсіпте аќ т‰сті материалдар да ќолданатын. Бірт‰сті маталар кµйлек тігуге сирек ќолданатын. Отыз жасќа толѓан соњ ќызыл т‰сті немесе мата суретінде осындай т‰с бар матадан кµйлек тігу єдепсіздік деп есептелінетін.

Ежелде кµйлекті туникаѓа ±ќсас етіп пішетін: бел т±сына ќарай тігілген тік кењ жењді ±зыњ кењ кµйлек. Т±тас алѓанда, кµйлектіњ пішімі ерлердіњ кµйлектеріне ±ќсас, тек ±зындау жєне кењдеу болып келеді. Жабыќ жаѓалы жєне алдында тік орналасќан тілік, тамаѓы жаѓында бауы бар, кейіннен ілгегі т‰ймемен ауыстырылды. ХІХ ѓасырдыњ ортасында жаѓаныњ т‰рі кµп жаѓдайда ќайырма болып келетін, ХІХ ѓасырдыњ екінші жартысында оны тік жаѓамен алмастырды. Кµне замандарда, Бронислав Залесский суреттері дєлел болатындай [63, 69 б.], жаѓасы жоќ кµйлектер ќолданылатын. Кµйлектіњ ‰стіњгі жаѓын, єсіресе сєнді кµйлекті, тігуге зер салынѓан кесте пайдалынатын. ¦зын тік орналасќан ќиыќты кесіп немесе ішінен матаныњ жолаѓын тігетін. Жоѓарѓы жаѓында бір ілгек орналастырылатын. Алдынан ќиыќ айырылатын, сондыќтан дене кµрінбес ‰шін, ќыз балалар оныњ ‰стінен арнайы кµкірекше киетін. Кейде ішінен сол кµйлектіњ матасынан немесе кµкірекше тігілген матадан «тіл» тігіп киілетін. Халыќ шеберлері киім тіккенде жас ерекшелігін дене бітімін, бет єлпетін м±ќият ескерген, єсіресе оныњ ќазаќќа тєн оныњ ќыздар, єйелдер, кейуаналар киетіндіктерін ажырата білген. Мысалы ќыздар белі ќымтылѓан етек – жењі желбезек салѓан ќос етекті кµйлек оќалы камзол киіп, беліне металл шытырмалармен безендірілген к‰міс белдік таќќан. Сонымен ќатар, айта кететін жай, єйелдер киім-кешегініњ басты бµлігі шаш ќою ‰лгісі болып табылатын. Ќазаќ ќыз-келіншектерініњ шашы жас шамасын кµрсетудіњ кµрсеткіші болып табылатын. Т±рмыс ќ±ру жасына жетпеген ќызды халыќ «Сырмалы бала» – «ќос б±рымды» деп атайтын. Алтайлыќтар м±ндай «Сырмалы шашты» келесі тєсілмен жасайтын: єйелдердіњ шашын тік бµлу єдісімен салыстырѓанда, ќыздар оны ќиѓаш бµліп, кекілін ±ш б±рым етіп µретін, жєне де оныњ біреуін он жаќќа, екеуін сол жаќќа орналастырып, самайдаѓы б±рымдарѓа ќоса µріп ќоятын. Бірнеше б±рымды желкедегі шаштардан жасайтын. Олардыњ саны шаштыњ ќалындыѓына байланысты болатын [108, 112 б.]. Шаштыњ ±зындыѓы с±лулыќ белгісі болып саналатын, сондыќтан оны «ш±рѓыл» атты жылќы ќылынан жасалѓан арнайы єшекейлер арќылы ±зартатын. Алтайлыќтардыњ салт-дєст‰рі бойынша шашты сєндеп ж‰руге талап етілетін: ќыз немесе келіншектіњ шашы єшекейсіз болмауы тиіс еді. Бастапќыда єшекейлер т±мар ретінде ќолданып, сиќырлыќ мєнге ие болатын, кейіннен оныњ маѓынасы µзгеріп, олар сєндеу ќызметін атќара бастады, дегенмен де µзініњ бастапќы маѓынасын жоѓалта ќоймады [109].

Ќазаќ халќы ‰ш, жеті жастан бастап балаѓа шаш ќойып, «т±лым» деп аталатын іштен туылѓанда пайда болѓан самай ш‰йкесін де ќосып µріп, б±рым µсіретін. Ќырѓыздарда кішкентай ќыздыњ балалыќ шаѓы тоѓыз, он жасында ж‰зеге асырылатын б±рым ќою салтына дейін жалѓастырылатын. Б±л к‰ні отбасыда той жасалатын. Ќос б±рымы µрілген сєттен бастап, ќыз бойжеткенге айналады да, кішкене бала киімін бойжеткенніњ киіміне алмастырады [105, 13 б.].

Жеті, он бір жастан бастап ќазаќ ќыздары жиі ‰кі ќауырсындарымен безендірілген домалаќ таќия киетін. Ќазаќ ќ±лаќтыњ етегін сырѓалыќ деп атайды, ќыз баланы ќырќынан шыѓарып, тарымен ќ±лаѓын тескеннен кейін оѓан жібек жіп µткізіп, кейін «ќыз балаѓа» тіл кµз тимесін деп кішірек к‰міс сырѓамен алмастыратын Ќыздар ‰лкен емес сырѓа жєне ж±ќа жайпаќ білезік таѓатын, ж‰зіктері т‰р жаѓынан ќарапайым болѓан [110]. Осылайша, м‰мкін, барлыќ осы µзгерістер: шашты, киім кию ‰лгісін, шаруашылыќ іс-єрекетті µзгерту мањызды µзгерістерді тањбалауѓа септігін тигізетін – яѓни жыныстыќ гомогенизация кезењі, алѓашќы гормоналды µзгерістер, ќыздарда алѓаш етеккірдіњ келуі.

15-16 жасында ќазаќ ќыздары к‰міс єшекейлердіњ толыќ кешенін ќолдана бастайтын: б±рым єшекейлері, сырѓа, кеуделік єшекейлер, білезік жєне ж‰зіктерді [111]. Б±рымды сєндеуге арналѓан єшекейлер ќыздар киімініњ ерекше бµлшегі болып табылатын: жас келіншектер т±рмыс ќ±рѓан соњ алѓашында оларды бас киімніњ астында таѓып, кейіннен шешіп ќоятын. Кейбіреулері µздерініњ б±рым єшекейлерін кіші сіњлілеріне немесе той кезінде ж±байыныњ отбасындаѓы ќыздарѓа сыйлайтын, немесе µзініњ µсіп келе жатќан ќыз балаларына саќтап ќоятын.

Алтайлыќтар ќыз баланыњ оналты жасќа толып, т±рмысќа шыѓу уаќыты жаќындаѓан кезінде, шашын кµптеген зерттеушілермен суреттелген «шањќы» атты б±рымдыќ єшекейімен сєндейтін. Б±л єшекей «топчы» атты домалаќ томпаќ т‰йменіњ металды ілгегінен µткізілетін «тюшкин» атты арнайы баулар арќылы єр б±рымѓа ќоса µрілетін «каури баќалшаѓынан» ќалыптасатын. Б±рым шашылып кетпеуі ‰шін, оларды ќыстырѓышпен ќыстырып, табанѓа дейін жететін шањќымен бірге ±штары артына т‰сіп т±ратын матадан жасалѓан белбеу астынан ж‰ргізетін. Каури баќалшаќтарыныњ бір-біріне ысылуы, халыќтыќ нанымдар бойынша, ауру-дерт жєне баќытсыз оќиѓалардан ќорѓайтын. Осындай б±рымдыќ єшекейлерді таѓатын ќызды «шањќылы бала» деп атайтын, б±л атаудыњ мєн-мањызы – бойжеткенніњ отбасылыќ µмір бастауѓа дайын екені ескерілетін [108, 113 б.]. Жыныстыќ жєне м‰шелік атауыныњ µзгеруі жања єлеуметтік мєртебені білдіретін. Алѓашќы кємелетке толѓанда ќойылѓан шаш сєнделіп, орын алѓан µзгерістіњ басты мањызын білдіретін – яѓни т±рмыс ќ±ру дайындыѓын. Т‰йіндер, баулар, т‰ймелер, металды ілгектер, баќалшаќтар бойжеткенніњ пєктігін жєне ќол жетпестігін бейнелейтін. Осыѓан байланысты ол «байлау – таза» [108, 114 б.] болып саналатын, сондыќтан оѓан ойын-сауыќтарды шектейтін жєне ‰й шаруашылыѓын ж‰ргізу тєсілдерін ‰йрену ‰шін ќалыптасатын мінез-тєртібініњ ерекше ережелері белгіленетін.

Білектей арќасында µрген б±рым,

Щолпысы сылдыр ќаѓып, ж‰рсе аќырын.

Кємшат бµрік, аќ тамаќ, ќара ќасты,

С±лу ќыздыњ кµріп пе ењ м±ндай т‰рін ?

Абай

Єр т‰рлі тыйым белгілері арќылы да гармонияны саќтау ќадаѓаланѓан. ¤мір мен µлім, ќуаныш пен ќайѓы арасындаѓы тіршіліктіњ барлыќ єрекеті ‰йлесімділікті саќтау не жою баѓытында т‰сіндіріледі десе де болады. Ж‰ріс-т±рыс, ќаврым-ќатынас жасау, киім кию, шаруашылыќ бастау, тіпті ќимылѓа дейін мєн-маѓына беріліп, ќоѓамдыќ µмірдіњ ‰йлесімділігін реттейтін нормаларѓа айналѓан дєст‰рлер ќалыптастырылѓан. Шаѓын белгі арќылы кµп маѓл±мат беру єшекей б±йымдар мен киім ‰лгілерінде, дєст‰рлі єрекеттерде ќолданылатын арнайы рєміздік, нышандыќ б±йымдарда ќолданылѓан. Мысалы: бойжеткенніњ б±рымына шолпы таѓып, оныњ сыњѓырын ж‰ріс єдемілігін байќаса, сол шолпылардыњ ортасы біріктірілгендігі иесініњ жас келіншек екенін білдірген.

Ќос б±рымнан т±ратын єйелдер шашындаѓы єшекейлер, µзіндік ерекшеліктерге ие. Ќош-Аѓаш ауданын мекендейтін ќазаќ халќыныњ єйелдері б±рымын к‰міс ќањылтырмен сєндейтін. Жєне де мєлім болѓандай, олар жартылай асыл тастармен да безендірілетін. Єйелдер оларды темір µзектерімен аяќталатын жєне «т±лыќ» деп аталатын каури баќалшаѓыныњ байламына келтірілген б±рымѓа ќоса µретін. Шашќа таѓатын жєне оныњ сєнін келтіріп, мєнін арттыратын, сєндік б±йымдардыњ ішіндегі асылы – шолпы. Шолпы сєндік ‰шін ѓана емес, шашты µсіретін єрі ±зартатын, желді к‰нде кµтеріп кетпес ‰шін де таѓылады. Єсем, сєнді шолпыларды ќыздар мен келіншектер ѓана таќќан, егде єиелдер таќпаѓан. Шолпыныњ т‰рлері µте кµп: ќоњыраулы шолпы, ‰збелі шолпы, тізбелі шолпы, саѓат баулы шолпы, моншаќты шолпы, ќозалы шолпы, сылдырмаќ шолпы, кµзді шолпы (орнатылѓан асыл тасына ќарай маржанды шолпы, меруерт шолпы, аќыќты шолпы), алтын,к‰міс шолпы. Иесі ќозѓалѓанда, олар єсем дыбыстар шыѓарып, с±лу ќыз, кермаралдай керілген кербез келіншектердіњ єсем ж‰рісіне ‰н ќосып, ару сыны мен сымбатын одан єрі ажарлай т‰седі. М±ндай с±луды ќазаќтар: «Сыњѓырлаѓан к‰лкісіне сылдырлаѓан шолпысы ‰н ќосады», – деп ардаќтаѓан.

Шолпыныњ к‰міс тењгелерден тізбелеп жасаѓан т‰рі – шаштењге. Шолпы мен шаштењге шашбауѓа немесе б±рымныњ ±шына байланады. Тєжірибелі халыќ шолпы таќќан ќыздардыњ басы ауырмайды, шашы ±зын єрі с±лу, берік болып µседі, ерте т‰спейді деп жорамалдаѓан. Шолпы, таштењге таќќан ќыз-келіншек мезгілсіз ж‰рмейді. ¤йткені к‰міс сыњѓыры «айтып» ќояды. Осы жерде шашќап туралы айтып кетпеуге болмайды. Шашќап – шашты к‰нге к‰юден, ж±мыс ‰стінде шањ-тозањнан саќтау ‰шін жасалатын сєн б±йымы. Ол маќпал, ш±ѓа, барќыт, мауыты сияќты кµк, ќызыл,ќара т‰сті маталардан тігіліп, желкеден белге жететін етіп жасалады. Жоѓары жєне тµменгі жаѓынан ою-µрнекпен безендіріліп, зермен, оќамен, моншаќпен єшекейленеді. Ќазаќ халќы єйелдердіњ с±лу шашын ертеден-аќ жоѓары баѓалаѓан. Осыѓан байланысты єдет ѓ±рыптар, рєміздік белгі, тыйымдар туѓан. Жас єйелдер шашын мањдайдан айырып, екі б±рым етіп µрген соњ, оныњ арасын бір с‰йемдей етіп ±шынан бір-біріне жалѓайды, б±л – «Ж±бымыз жазылмасын» деген аќ тілек белгісі. Ал ќыздар б±рымдарын дара µреді немесе ќос б±рымын бір-біріне жалѓамайды. Шаш тек с±лулыќ пен мєдениеттілік белгісі ѓана емес, ол – єйел ќауымыныњ, яѓни Хауана мен Бибі Фатима анамыздан бастап берілген Алланыњ айрыќша сыйы, ќ±рметі, сєні, еншісі. Ал шолпы, шашбау, шаштењге, шашќап – сол сый-ќ±рметке сай, єрі єйелдіњ єсем табиѓаты мен нєзік жаратылысына лайыќталѓан ќазаќтыњ талѓампаздыќ ‰лесі, єрі ±лттыќ сыр-сипаты (Ќосымша А 10).

¦лттыќ бас киімдердіњ де ќ±рылысы композициялыќ µзіндік ерекшеліктеріне бай. Ќазаќстандаѓы кµптеген аумаќтар бас киімніњ ќ±рылысына, формасына, т‰сіне, єшекейлеріне айтарлыќтай µзіндік µзгерістерді енгізген болатын, сондыќтан бас киімдердін неше т‰рлі ‰лгілері жасалынѓан. Єйелдердіњ бас киімдері басќалардан айтарлыќтай айрыќшаланатын. Єлеуметтік жаѓдайдыњ µзгеруі (т±рмыстаѓы єйел) шаш ќою, бас киім, єшекейлердіњ µзгеруімен белгіленеді. Ќыз баласын жєне єйел адамына байланысты зергерлік б±йымдардыњ т‰рлері – шолпы, шашбау, алќа, сырѓа, моншаќ, ќапсырма, белдік, µњіржиек,саќина, балдаќ не ж‰зік деп аталады. Алќа – єйел адамдардыњ мойнына, омырауына таѓылатын, сєнді б±йым, ќыз бой жете бастаѓан кезде анасы оѓан ќос алќа таѓып, аќыл – кењес берген. Осы кезден бастап ќыз баласы єдептілікке ж‰ріс-т±рысындаѓы ќыздарѓа тєн сыпайыгершілікке ‰йрене бастаѓан.

Ерте кезде жігіт µзі ±натќан ќызына сыњар білезік сыйѓа тартќан. К‰н жєне ќ±с т±мсыќ оюы салынып шынжырмен білезікке шынжырланѓан ќос ж‰зікті байжеткенге «к‰ніњ ±дайы ашыќ болсын, µзі ќ±стай еркін болсын» деген тілекпен [65, 105 б.]. Екі жас отау ќ±рѓан соњ, осыѓан дейін екеуініњ арасында жіпсіз дєнекер болѓан сыњар білезік сандыќшаѓа салынып, жігіт келіншегіне «шебер,±ќыпты бол» деп ќос білезік сыйлаѓан. Ќазаќ ж‰зіктеріне кµбіне дµњгелек к‰н белгісі салынѓан. Бір дµњгелек – к‰н белгісі «к‰німіз ашыќ болсын» деген тілекпен салѓан. Ќос дµњгелек немесе мµр ж‰зік – мейірімділік пен єділеттіліктіњ белгісі, ќалыњ ќос дµњгелекті ж‰зікті, єдетте ќолбасшыѓа сыйлаѓан. Мµр ж‰зіктіњ екі есе кіші ±лылыќ пен адалдыќтыњ белгісі саналѓан ќос дµњгелекті «ќ±даѓи ж‰зік» ±затылѓан ќыздыњ енесіне бір жылдан соњ тарту ‰шін арнайы дайындалады (Ќосымша А 11). Ќазаќ отбасылыќ салт-дєст‰рлері мен мерекелерін этнографиялыќ т±ѓыдан жаќсы зерттеген ѓалым Х. Арѓынбаев пен дєст‰рлі мєдениетініњ аныќтамалыѓы кітабыныњ авторы А. Ќ±рал±лыныњ ењбегінде ѓана аталѓан ќазаќ ќызыныњ єлеуметтену сєтін сипаттайтын єрекет оњ босаѓаѓа шыѓару деп аталады [113]. ¦лттыќ мєдени єрекет ретінде, єсіресе ќыз баланыњ ќоѓамдыќ роліне аса назар аударуѓа бетб±рыс болып отырѓанда, біз оњ босаѓаѓа ныѓару дєст‰ріне, оныњ ±лттыќ д‰ниетанымын байќатар єрекеттері мен этномєдени сипаттамаларына ерекше кµњіл аудару ќажет дейміз.

Сурет 1 - Ќ±см±рын ж‰зік

Білезік – білекке салатын, к‰містен, алтыннан соѓылатын єйел б±йымы. Жасалуына ќарай алтын, к‰міс, ќ±йма, саѓат, ќос, топсалы, б±рама білезік т.б. атаулары бар.

Бес білезік – алтын, к‰містен, асыл тастардан кµз орнатылѓан, к‰міс шынжыр арќылы бес саќина бекітілген аса ќымбат білезік.

Балдаќ – алтыннан, к‰містен соѓылѓан ж±мыр саќина.

Ж‰зік – ќымбат тастан кµз орнатылѓан жалпаќ саќина.

Моншаќ – т‰рлі тастар мен шыныдан жасалѓан, жіпке тізілген, мойынѓа, ќолѓа салатын, киімге таѓатын сєн б±йымы.

Талмоншаќ – бірнеше ќатартізілетін моншаќтар.

Т±марша – сєндік ‰шін омырауѓа таѓылатын ‰шб±рышты, салпыншаќты к‰міс б±йым.

Мањдайша – сєукеле бас киім мањдайына таѓатын, кµз орнатылѓан к‰міс б±йым.

Саќина – саусаќќа салатын, єр т‰рлі ‰лгіде к‰містен, алтыннан, металдардан соѓылатын б±йым.

Танакµз – шар тєрізді к‰міске тастан кµз орнатылѓан т‰йме тєрізді сєндік б±йым.

¤њіржиек – салпыншаќтар таѓып, ‰збелеп жалѓаѓан, омырауѓа сєн беретін, т‰рлі т‰сті тастардан кµз орнатылѓан єсемдік алќалар тізбесі.

Ќапсырма – єйел ќамзолына таѓылатын, т‰йме ќызметін атќаратын жалпаќ к‰міс б±йым.

Шекелік – сєукеле, таќия бас киімдерге таѓылатын б±йым.

Шаштењге – ќыздардыњ µрілген шаш ±шына таѓылатын, жібек бау µткізілген к‰міс б±йым.

Шолпы – шашќа таѓатын, ќымбат баѓалы, сылдырмаќты б±рым сєнін келтіретін, алтыннан, к‰містен жасалатын б±йым.

Шашбау – ќыздар шашымен ќоса µріліп, моншаќты, зерлі к‰міс шынжырлы єсемдік б±йым.

Шашќап – шашты к‰ннен, шањ-тозањнан ќорѓайтын, ќымбат матадан жасалып, сырты т‰рлі моншаќ жапсырмалармен безендірілген б±йым.

Сырѓа – ќ±лаќќа таѓатын сєнді асыл б±йым. Оныњ сапасына, ќ±рамына сай кµптеген т‰рлері болады.

Аттараќ – жылќыныњ жіліншігін жарып, ж±ќалап, оны егеп тіс салып жасаѓан аѓаш сабы бар тараќ.