-кесте Қазақстан халқының сыртқы миграция динамикасы

Сурет Сыртқы миграцияға қатысушы- лар барлығы,мың адам

Сурет Соның ішінде ТМД елдерінен тыс миграция

Сонымен 90 жылдары Қазақстандағы халықтың жалпы миграциясының теріс сальдосы 1 миллион 934 мың адамға тең болып,оның табиғи өсімін жоққа шығаруы,сонымен бірге халық санын соңында 42%-ке өсірді.Осы онжылдықтарда Қазақстан территориясынан көшіп кеткендер 2 миллион 873 мың адамға жетті,көшіп келгендерден 3 есе көп болды. 1992-1995 жылдары Қазақстаннан 1435 мың адам көшіп кетті.Олардың 71,6%-і ТМД елдеріне кеткен.Қазақстан егемендігін алғаннан кейін бірінші жылдары 1989-1993 жылдары көшіп келушілер саны 800 мыңға жетті.

90 жылдары сонымен бірге Қазақстанның өзінде халық қозғалысында үлкен өсім болды,яғни ішкі республикалық миграция өсті.1990-1999 жылдары республика облыстарындағы,яғни облыстар арасындағы қозғалысы нәтижесіндегі жалпы саны 1,2 миллион адамнан асты ал облыстар ішіндегі миграция 1,9 миллион адамға жетті,осы он жылда ел ішінде 3,1 миллион қазақстандықтар тұрғылықты орнын ауыстырды,немесе барлық халықтың орташа жылдық санының 19,5%-ін құрады.”Орнын ауыстыруға деген ұмтылу”сол жылдары елдің барлық аймақтарын қамтыды,ең көбін(54% мигранттар)ауыл халқын қамтыды.Елдің ішіндегі миграциялық тенденциялар 1996-1999 жылдары төмендеп(232 мың адам), 2000 жылдан бастап 2004 жыл аралығында қайтадан 320 мыңға жақындады.Нәтижесінде халықтың республикалық миграция масштабында соңғы 5 жылда(2000-2004жылдар)орта есеппен 286 мың адамға өсті,ал 1995-1999 жылдары 241 мың адам болған,соның ішінде облыс аралық миграция 17%-ке және облыс ішіндегі миграция 20%-ке өсті.Елдің ішіндегі көрсетілген миграциялық процестер қайтадан өз орнына келе бастады.Соңғы 5 жылда (2000-2004жылдар)елдің екі негізгі қаласында-Алматы мен Астана қалаларында 390 мыңнан жоғары адам орналасты.Астанаға 150 мың адам,Алматыға 70 мың адам болды.Алматы қаласы қазір екінші тартымды қалаға айналды.Сонымен бірге Қазақстан халқы санындағы қосымша ағым “жақын“ және “алыс“шет елдерден келетін иммигранттар есебінен 80 жылдардың соңы мен 90 жылдардың басында:9 жыл аралығында -1989-1993 жылдары 808 мың адам көшіп келді,бірақ 90 жылдардың келесі жылдары тез төмендей бастады.Соңғы 5 жылдағы иммигранттар санының біртіндеп өсуі байқалды- 47,5 мыңнан 68,3 мың адамға (2000-2004 жылдар).Осы жылдары Қазақстанға тұрақты қоныстануға 293 мың адам келді: 7,8% “алыс“ шет елден(негізінен Қытай мен Монғолия) 92%-і Ресей мен Өзбекстаннан келді.Қазақстан тарихында соңғы 40 жылда бірінші рет 2004 жылы иммигранттардың эммигранттардан басым болу фактісі алынды.Соңғы 5 жылдағы иммигранттар санында 151,7 мыңы(51,6%) қазақтарды құрады,72 мыңы(24,5%)-орыстар.Сонымен бірге қазақтардың жалпы саны,яғни иммигрант қазақтар саны 2004 жылы 48 мыңға дейін өсті,эммигранттар арасында олардың саны 3,4 мыңға дейін қысқарды,иммигрант орыстар саны 2001-2003 жылдары 15 мың деңгейінде болып, 2004 жылы 39 мыңға қысқарды.Ұлттық миграция айырбасының негізгі ұлттар бойынша жалпы нәтижелері соңғы 12 жылда “жақын“және “алыс“ шет елдерден келіп кетуі келесідей болады:

мың

Қазақстан тәуелсіздігі жылдары (1991-2004) елге тұрақты қоныстануға 350 мыңға жуық “оралмандар“(қазақтар) “жақын“ және “алыс“ шет елдерден көшіп келді.Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай,1993-2004 жылдардағы барлық эммигранттардың басушы бөлігі(сыртқы миграция бойынша) орыстар үлесіне тиесілі- 56% және немістер-21%,украиндықтар үлесіне- 8%,қазақтарға- 4% -тен келеді.Қазақстан Республикасындағы сыртқы миграциялық процестердегі ұлттық аспект соңғы бесжылдықта ауысты: эммигранттар арасында-орыстар,украиндықтар және неміс халқы өкілдерінің үлесі. 2000-2004 жылдары Қазақстаннан көшіп кеткендер 86%-ін құрады.Иммигранттар арасында (52%) қазақтар және (25%) орыстар.

Сонымен Республикадағы миграцияға ұшыраған тұрғындардың жалпы саны соңғы үш жылда 1 миллион 330 мың адамды(барлық халықтың 25% облыс асындағы мигранттарға тиесілі,34% республикадағы сыртқы және 41%облыс іші арасындағы мигранттарға тән.2000-2004 жылдары республика ішіндегі миграция ағыны 15%-ке өсті,2002-2004 жылдары 18%-ке өскен облысаралық мигранттар соңғы 5 жылда 13%-ке төмендесе,2002-2004 жылдары 23%-ке өскен,облыс ішіндегі сәйкесінше 45% және 15%-ке өскен.Облысаралық миграцияда кетушілердің үштен екісі қалалықтар,ал облыс ішіндегі миграцияда олардың арақатынасы тең (50%).Бірақта облысаралықтың 15%-і және облыс ішіндегі миграцияның 20%-і сальдосы қалалықтар пайдасына,өйткені ауылдан қалаға қозғалу қалада еңбекақы мен өмір сүру жағдайын жақсартуға жол ашуды көздейді.

Алматы мегаполис болғандықтан,мигранттар тез сіңісіп,таптырмай кете алады,ал бұл заңсыз мигранттар үшін,қылмыстық топтардың мүшелері үшін өте тартымды.Алматының дамыған инфрақұрылымы да мигранттардың көптеп келуіне септігін тигізеді.Алматыдағы аэропорт дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттермен байланыстырады,ол арқылы»шығыстан-батысқа»бағдарланған мемлекетаралық автомобиль және темір жол трассалары өтеді.Осымен бірге Алматыда көптеген беделді оқу орындары және босқындар мен қоныс аударушыларға көмектесетін басқармалар да бар.Қысқа қайыратын болсақ,2003 жылдың қаңтар-желтоқсан ішінде ТМД-дан және басқа шет елдерден Қазақстанға 65308 адам иммиграцияланған.Ал 2002 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында Қазақстанға 58162 адамиммиграцияланған.Алдындағы жылдардай иммигранттар Оңтүстік Қазақстан облысында (11645),Алматы (7772),Маңғыстау (6094) және Жамбыл облыстарында (5490 адам) барса,тек қана Алматыға ресми 5496 адам қоныстанған.

1999 жылдан бастап нарық инфрақұрылымы және экономикалық конъюнктура құрылу реформасының арқасында,Қазақстанда экономикалық стабилизация және нақты өндіріс көрсеткіштерінің процесі көрсетілді.90 жылдардың соңы миграция ағынының төмендеуімен айқындалды.Кейбір Республиканың облыстарында 1993 жылы дезурбанизация процестері көрінеді.Сонымен қатар қала халқы азайып керісінше ауыл халқы көбеюде.Экономикалық тоқырауға байланысты өндіріс орындарының жабылуымен қалалардың өзінде мигранттар ағыны болды. Миграциялық ағынның тағы бір аспектісі ол кіші қалалардың күйзелуі,ол жерде жұмыстың табылмауы.

Сонымен Республикадағы миграцияға ұшыраған тұлғалардың жалпы саны соңғы 3 жылда 1 миллион 330 мың адамды құрады,олардың 25%-і облыс арасындағы мигранттарға тиесілі,34% республикадағы сыртқы және 41% облыс іші арасындағы мигранттарға тән.Ресей,Қытай,Германия,Турция сияқты алдыңғы қатарлы елдерде ең үлкен көлемдегі ішкі еңбек миграциясы қалыптасқан.

Сонымен қатар Қазақстанда да шетелдерге жалдамалы жұмысшылар ретінде бару ,мерзімдік жұмыс істеу көптеп кездеседі.Ең үлкен орынды заңсыз миграция алып отыр .Соның ішінде ең басымы транзиттік болып табылады.Қазіргі кезде Қазақстанда қолайлы жағдайлар туындап отыр.Мысалы:Республика астанасы Алматының Астанаға ауысуы шетелдік инвестицияларды интенсивті түрде қызықтырып отыр және құрылыс көлемінің ұлғаюы жаңа астанамыздың инфрақұрылымдық дамуына оңтайлы ықпал етуде.

Қазіргі кезде Астанада құрылыс және басқа да салаларда шетелден келген жұмысшылар келісім шарт арқылы еңбектенуде заңды түрдегі жұмысшылармен қатар заңсыз түрде еңбектенушілер де тез дамып келе жатыр.Сонымен,елден соңғы 5 жылда сыртқы миграциялық процестер жағдайы жақсарды және осылай бола бермек:елден кеткен эммигранттар саны 2004 жылы 65,5 мың адамға қысқарды,2000 жылы 155,8 мың адам (58%) болған,ал біздің елімізге көшіп келгендер саны 2004 жылы 68,3 мың адамға жетті,2000 жылы 47,5 мың адам болған (44% -ке өскен),ал 2002 жылы 58,5 мың адам (17%-ке) болған,сол жылы соңғы бірнеше онжылдықтарда бірінші рет сыртқы миграцияның оң сальдосына қол жеткіздік.Бірақта бұл еліміздің өз ішінде жақсы өмірді іздеп республика ішінде қозғалысына әсер етеді.

Жоғарыда айтылғандарға орай Қазақстан Республикасының миграциялық процестердің тиімбілігін арттыру мақсатында мынандай ұсыныстар беріледі:

-Қазақстан Республикасының миграциялық процестерді реттеу мен мигранттар келетін елдермен ақпарат алмасу үшін астыртын миграцияның алдын алу және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін басқа елдермен халықаралық келісімдерге келу;

-Келушілер мен кетушілер бақылайтын арнайы автоматтандырылған ақпараттық іздеу жүйесін құру және мигрантпен қоғамның,мемлекеттің де арасындағы өзара қатынасты мына формуламен анықтау:мигранттың қауіпсіздігі-қоғамның да қауіпсіздігі.

2.Әдепқызы.С »Қоныстанудың саясатына қарсы күрес» Қазақ тарихы 1998 №6 11-15 бет

3.Қазақстан Республикасының Президенті «Көші-қон туралы» жарлығы Астана ақшамы 2003 жыл 4-қараша

4.Қазақстан Республикасының заңы «Көші-қон» Егемен Қазақстан 2002 жыл 26-ақпан

5.Қ.Р.заңы »Халықаралық көші-қоны туралы» Қ.Р. Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы.Егемен Қазақстан 2002 жыл 2-сәуір

6.Демографические перспективы Казахстана-Алматы – 2001г Центральноазиатское агенство политических исследовании,Фонд им.Фридриха Эберта в Казахстане,48 стр.

7.Миграция населения в СНГ в 1997-1998г.Издание 1999 г.Центр технического сотрудничества в Европе и Центральной Азии.МОМ,Женева,1999

8.Е.Ю.Садовская,Миграция в Казахстане на рубеже 21-века: новые тенденции и перспективы.Алматы,2001 г 260 стр

9.Итоги миграции населения по РК за 1995 г Госкомитет Республики Казахстан по статистике и анализу.Алматы 1996 г

10.Итоги миграции населения по РК за 1996 год Национальное Статистическое Агенство РК Алматы 1997 год

11.Итоги миграции населения по РК за 1997 год Национальное Стстистическое Агенство РК 1998 год

12.Итоги миграции населения по РК за 1998 год Национальное статистическое Агенство РК 1999 год

13.Итоги миграции населения по РК за 1999 год Национальное статистическое Агенство РК 2000 год

14.Миграция населения РК за январь-декабрь 2000 г Агенство по статистике,2001 год

15.Демографический ежегодник Казахстана 2002 г Агенство РК по стстистике 2003год

16.Демографический ежегодник Казахстана 2003 годАгенство РК по статистике 2004 год

17.Иватова.Л.М,Құрманбаева Ш.А.,Мейірманов С.Т «Қазақстан Республикасындағы миграциялық процестер және саясат», Оқу құралы.Алматы «Қарасай»2006 жыл

18.Аяған Б.Г.,Тенденции и динамика изменении национального состава Казахстана,Евразийское сообщество:экономика,политика,безопасность.1995г,№9-10 стр3-21

19.Тәтімов М.Б.,Қазақ әлемі.Алматы:Қазақстан-Атамұра,1993.160 бет

20.Тәтімов М.,Әлиев.Ж.,Дербестігіміз-демографияда Алматы:Жеті жарғы,1999 жыл.264 бет.