Үлкендер(кім-дер?) балаға қарады.
Оқыған(кім?) білер әр сөзді.
Сөйлем мүшесі
|
Грамматикалық-мағыналық белгілері
|
Мысалдар
|
Б
А
Я
Н
Д
А
У
Ы
Ш
|
Бастауыштың ісін, жай-күйін білдіреді.
Іс-оқиғаның қай шақта болғанын көрсетеді.
Сөйлемді тиянақтап тұрады.
Кейде бастауышсыз-ақ сөйлемге ұйытқы болады.
Сұрақтары: Не істеді? Қайтті?
|
Мерей Алматыда тұрады.
Ол қуанды.
Айнұр әдемі.
Мектеп үлкен.
Мен баспа қызметкерімін.
Далаға шықтым.
Берік машинамен келе жатыр.
|
Тұрлаусыз мүшелер
Сөйлем мүшесі
|
Грамматикалық-мағыналық белгілері
|
Мысалдар
|
Т
О
Л
Ы
Қ
Т
А
У
Ы
Ш
П
Ы
С
Ы
Қ
Т
А
У
Ы
Ш
|
Сөйлемде іс-оқиғаны заттық мағына жағынан сипаттайтын тұрлаусыз мүше.
Тұлға жағынан:
барыс,табыс,жатыс,
шығыс,көмектес септіктерінің жалғаулары жалғанады.
Түрлері:
Тура (прямое) Табыс септік тұлғасында тұрады.
Жанама (косвенное) Табыстан басқа септіктерде және туралы,жөнінде,жайында шылаулары тұлғасында болады.
Сұрақтары:
Кімге?Неге?
Кімді?Нені?
Кімде?Неде?
Кімнен? Неден?
Кіммен? Немен?
Сөйлемде іс-оқиғаны мекен, мезгіл, сын-қимыл, себеп, мақсат жағынан сипаттайтын тұрлаусыз мүше
Жасалу жолдары: Сөйлемде пысықтауыштың қызметін үстеу атқарады.
Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде тұрған сөздер. Етістіктің көсемше түрінен болады. Пысықтауыштың негізгі белгілері:
Іс-оқиғаның жүзеге асуындағы алуан түрлі жағдайын білдіреді.
Сұрақтары: Қашан? Қалай? Неге? Не үшін?
Байланысу түрлері – меңгеру, жанасу және қабысу.
|
Қанат саған хат жазды.
Олар Медеуді аралады.
Ерсұлтан-да шана бар.
Майра кітапхана-дан келді.
Әкесі баласы-мен отыр.
Ертеңіне екі өзен аралығына екі бірдей тікұшақ келіп қонды. Елена біраз үнсіз отырды. Қырман басынан электр жарығы көрінеді.
Шай әлдеқашан жиналған.
|
Сөйлем
мүшесі
|
Грамматикалық-мағыналық белгілері.
|
Мысалдар
|
А
Н
Ы
Қ
Т
А
У
Ы
Ш
|
Сөйлемде зат есімнен не заттанған басқа сөз таптарынан болған мүшені сындық,сандық, иелік, қатыстық жағынан сипаттайтын тұрлаулы мүше.
Сұрақтары:
Қандай? Қай? Қанша? Неше?
Кімнің? Ненің?
Құрамына қарай:
Дара
Күрделі
Анықтауыштар
Өзі анықтайтын
мүшелермен қабыса
және матаса байланысады
|
Сурет
аудандық
газетке
де жарияланды.
Бұл жолғы бірінші кезек біздікі болады.
Ол Жомартың кабинетіне кірді.
Екі ұшқыш келген шаруаларын айтты.
|
Жай сөйлемнің түрлері
(
7
виды простых предложений)
Жақты (личное)
Жақсыз (безличное)
Толымды (полное)
Толымсыз (неполное)
Жалаң (нераспространенное)
Жайылма (распрастраненное)
Атаулы (назывное)
Жақты сөйлем - бастауышы бар, кейде айтылмай тұрса да баяндауыш арқылы табуға болатын жай сөйлемнің түрі.
Бастауышы бар жақты сөйлем:
Кәсіпкерлік (не?) жылдам (қалай?) дамыды (не істеді?).
Бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлем:
Жұмысты (нені?) Қысқа мерзім ішінде (қалай?) орындаймыз (не істейміз?)
2. Жақсыз сөйлем – бастауышы мүлде жоқ және баяндауышы арқылы табуға болмайтын, баяндауыштың өзі ғана сөйлемге ұйтқы болатын сөйлемнің жай түрі.
Баяндауыштың формалары
1. Тәуелдік жалғаулы қалау рай мен кел етістігі
|
Жақсы үйге, жақсы орынға жатқым келеді.
|
2. Тұйық етістік
|
Бірлесіп кітап оқуымызкерек
|
3. Бол, керек, тиіс, жөн, лайық, мүмкін сөздері.
|
Оның келмей қалуы мүмкін еді.
|
4. Бол, еді сияқты етістіктердің тіркесуі.
|
Бұл жерде суға түсугеболмайды.
|
3.Толымды сөйлем – ойға қатысты сөйлем мүшелері, толық айтылған сөйлем.
4. Толымсыз сөйлем – ойға қатысты сөйлем мүшесінің бірі түсіп қалған сөйлем.
5. Жалаң сөйлем бастауыш пен баяндауыштан ғана құралған сөйлем.
Мысалы: Жұмыс жүріп жатыр.
Жалаң сөйлем
Бастауыш
Баяндауыш
6. Жайылма сөйлем – тұрлаулы мүшелерімен бірге тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлем.
Құрмалас сөйлем
(сложное предложение)
Салалас құрмалас сөйлем (сложносочиненное предложение) – состоит из двух независимых друг от друга предложений.
Түрлері
(виды)
|
Шылаулары
(союзы)
|
Мысалдар
|
Ыңғайлас
(соеднит.)
|
Және, да, де, әрі, тағы т.б.
|
Аспанды бұлт басты да, жаңбыр жауды.
|
Қарсылықты
(противит.)
|
Бірақ, алайда, әйтсе, әйткенмен, дегенмен, онда да т.б.
|
Мен ерте тұрдым, әйтсе де сабаққа кешіктім.
|
Себеп-салдар
(причинное)
|
Себебі, өйткені, неге десең, не үшін т.б.
|
Асан театрға бармады, себебі үақыты жоқ.
|
Талғаулы
(разделит.)
|
Немесе, я, бірде, болмаса, әлде т.б.
|
Гүлмира, апаңа көмектес немесе сабағыңды қара.
|
Кезектес
(чередов.)
|
Кейде, бірде, біресе т.б.
|
Кешке ол кітап оқиды, кейде теледидар көреді
|
Іліктес
(указат.)
|
Сонша, сондай, мынау т.б.
|
Сендерге айтарым мынау, жақсы оқыңдар.
|
Сабақтас құрмалас сөйлем
(сложноподчиненные предложения)
В Сабақтас құрмалас сөйлем первое простое предложение бағыныңқы сөйлем
(придаточное предложение) по смыслу подчиняется второму простому предложению басыңқы сөйлем (главное предложение).
Түрлері
|
Жасалу жолы
|
Мысалы
|
Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
- са/се +
- ме/бе/пе + ген - де
- ма/ба/па+ - ған/да
|
Күн жылы-са, жер көгереді. Сен келме-ген-де, әжем ренжитін еді.
|
Қимыл-сын сабақтас құрмалас сөйлем
|
-ып/іп,-п
-а/е
-атын/йтын + дай
-етін/йтін + дей
|
Жел күшей-іп ауа райы жылынды. Бәрі ест-итін-дей қатты сөйледі.
|
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
-ған/қан + да
-ген/кен + де
-ген/кен + ше
-ған/қан + ша
-ған/ген, қан/кен + кезде
-ғалы/гелі/қалы/келі
|
Арнат Астанаға кет-кен-де, інім екі жаста еді. Анам кел-ген-ше, мен тамақ істедім.
|
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
-са/се + да/де
-ған/ген/қан/кен + мен
- бола тұра,
- бола, тұра
|
Лекция бастал-са да, студенттер толық жиналған жоқ.
|
Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
-ған/қан + дықтан
-ген/кен + діктен
-ған/ген/қан/кен + себепті
|
Күн суы-ған-дықтан, біз жылы киіндік.
|
Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
-у үшін
повел. форма. глаг + деп
|
Қазақ тілін біл-у үшін, көп оқу керек.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
