2-8 I – тарау. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс: саяси, тарихи сипаты

Палестинада да сионистік партиялардыњ бµлімдерініњ ашылуы, б±л жерде де билік ‰шін бєсекені туѓызды. Сионистік орталыќтыњ пайда болуы, б±л жердіњ сионистердіњ отарына айналуына себеп болды. Саяси жєне экономикалыќ билік олардыњ ќолына шоѓырлана бастады.

Екінші д‰ниеж‰зілік соѓыс кезењі Палестинадаѓы сионистердіњ орталыѓы к‰шейген уаќыт. Ишуваныњ экономикалыќ жєне саяси баќылауды ќолына алуы, Лондондаѓы сионистердіњ ыќпалын єлсіретті. Дєл осы кезењде Палестинадаѓы сионистер орталыѓы, АЌШ –пен байланыс орнатты.

ДС¦-ныњ жєне Еврей агенттігінің тµраѓасы Д. Бен Гурион АЌШ-пен байланысты ±лѓайту арќылы “ еврей мемлекетін” ќ±руѓа болатындыѓын айтты. 1937 жылы ол Ишува базасында тєуелсіз еврей мемлекетініњ ќ±рылатындыѓын ашыќ жариялады, алайда оѓан американ сионистері ќарсы шыќты. ¤йткені американ сионистері еврей мемлекетініњ Палестина территориясыныњ шаѓын бµлігінде ќ±рылуын ќаламады.

1946 жылы ДС¦-ныњ XXII конгресінде еврей мемлекетініњ ќ±рылуын американ сионистері мен палестиндік сионистер бір ауыздан ќолдады.

Нью-Йоркте американ сионистерініњ бµлімі ашылды,жєне оныњ тµраѓасы А.Сильверан болды.

1947. 
      жылы Б¦¦-ныњ Бас Ассамблеясында Палестина мєселесі ќаралды.1947 жылы 12 - сєуірде ДС¦-ныњ кењесінде Палестина мєселесініњ шешілуіне ќарамай, “¦лттыќ єкімшіліктіњ” ќ±рылѓандыѓы жарияланды.
      

Израиль мемлекетіндегі сионистер тек ќана билікке ±мтылѓан жоќ, олар мемлекеттіњ ќ±рылымына да µздерініњ баѓдарламаларын енгізуге тырысты. Олар Б¦¦ - ныњ жасаѓан бµлу жобасын сµз ж‰зінде ќолдаѓанымен, іс ж‰зінде оны асыруѓа талпынбады.

Израиль мемлекетініњ ресми идеологиясы сионизм болды. Израильдіњ алѓашќы премьер - министрі Д. Бен. Гурион еврей халќына мынадай ‰ндеу тастады: “Израильдіњ таѓдыры жер шарына шашырап кеткен еврейлердіњ ќолында”.[16]

1948 жылы 14- мамырда Израиль мемлекеті Палестина мандаттыѓыныњ территориясында ќ±рылды. 1947 ж Б¦¦-ныњ 181- резолюциясы бойынша Израиль мемлекетіне 14,1 мыњ км² жер бµлінді. Дєл осы кезењде Д Бен. Гурионѓа ќарсы, “Иргун цваи леуми” ±йымыныњ басшысы М. Бегин к‰рес ж‰ргізді, “ Иргун цваи леуми” ±йымыныњ басшысы радиода сµз сµйлеп, онда палестиндіктерді ќудалау туралы ой тастады.[32]

Израильдік сионистер “ еврей мемлекеті” концепциясын ±сына отырып, б‰кіл еврейлерді Израильге ќоныс аударуға ‰гіттеді. Израиль басшылары Б¦¦-ныњ Палестинаны бµлу резолюциясын µрескел б±зды. Израиль ‰кіметі елдіњ аумаѓын ±лѓайту арќылы, еврей ќоныстарыныњ санын µсірді.

АЌШ- тыњ сионистерді ќолдауы, олардыњ µз мемлекетін ќ±руына єсер етті. Израиль мемлекеті ќ±рылмай т±рып, оныњ жасаќшыларын КСРО ќаруландырды.Сталин Израиль мемлекетін ќ±руды ќ±птай отырып, Чехословакияда еврейлерді ќаруландырды. КСРО- ныњ м±ндаѓы м‰ддесі жаңадан құрылатын Израиль мемлекетін Таяу Шығыстағы Кеңес плацдарымына айналдыру еді. 1950ж Израильде еврей ќоныс аударушыларына арналѓан зањ ќабылданды. Онда єрбір еврей Израильге келуге ќ±ќылы деген мєлімдеме жасалынды.

1952ж Израильде “Азаматтыќ туралы зањ” ќабылданды. 1948-49ж.ж соѓыстыњ нєтижесінен мыњдаѓан палестиндік арабтар азаматтыѓынан айрылды.

Израиль мемлекетініњ ќ±рылуымен ќатар, елдегі жања парламент ( Кнессет) бірќатар зањдар шыѓарды. Онда 1947 ж 29- ќарашадан, 1948 ж 9-ќањтарѓа дейінгі кезењде елден кеткендерге кіруге тыйым салды, жєне олардыњ меншігі мемлекет тарапынан тартып алынды.[15]

Осы кезењде мыњдаѓан арабтар мыњнан аса акр жерінен айырылды, (µздерініњ т±рѓылыќты жері жєне µњделген жерлер). Израиль мемлекетініњ ќ±рылуы мыњдаѓан арабтардыњ µз отанын тастап кетуіне мєжб‰р етті. Израиль мемлекетініњ азшылыѓын ќ±райтын арабтардыњ кµпшілігі ќалаларда ж±мыс істейді. Израиль мемлекетініњ барлыќ аймаќтарында арабтар ќудаланды. Олардыњ жері арзан баѓаланып, араб жер иеленушілерініњ біразы сол баѓада сатуѓа мєжб‰р болды.

Яффе ќаласы бір уаќытта арабтардыњ тыѓыз орналасќан мекені болса, ал ќазір араб ‰йлері туристердіњ негізгі кµрмесіне айналды. Яффе ќаласы Тель-Авивтен алыс емес жерде орналасќан. Ал, ќаланыњ жергілікті т±рѓындары б‰гінде босќындар лагерінен баспана тапќан. Израиль ‰кіметі Галилей ауданында араб жер иеленушілерінен жерді сатып алуды ±лѓайтты. Арабтардыњ кµпшілігі жерді сатуѓа ќарсылыќ білдірді, алайда израильдіктер “ќауіпсіздік шарасы” деген желеумен олардыњ жерлерін тартып алды. Израиль мемлекеті ќ±рылѓанѓа дейін арабтар µздерініњ кµп жерлерінен айырылѓан еді. Арабтар бір кездері жер µњдеп егін ексе, б‰гінде олардыњ кµпшілігі ж±мысшыларѓа айналды.

Израиль ж±мысшыларыныњ кµпшілігін ќ±райтын арабтардыњ т±рмысы еврейлермен салыстырѓанда ауыр болды. Араб шаруаларыныњ к‰йзеліске ±шырауы, оларды ќалаѓа кетуге итермеледі.

Израиль мемлекетінде ауыл шаруашылыѓымен айналысатын арабтардыњ ‰лесі аз.

Израильдегі арабтардыњ жалаќысы тµмен болды, жєне олардыњ кµпшілігі ќ±рылыс алањдарында ж±мыс істеді. Израиль халқының 12% - ін осы кезењде арабтар ќ±рады, жалпы саны 350 мыњ.

Израильдегі арабтар мен еврейлердіњ тењ ќ±ќылы еместігін, єлеуметтік жаѓдайларынан кµре аламыз.

Сонымен ќатар медициналыќ ќызмет кµрсету салаларында да єділдік жоќ. Оѓан жарќын мысал: арабтардыњ 40% - ті медициналыќ саќтандыруѓа алынса, ал еврейлердіњ 98% - ті алынѓан.

Араб елді мекендерініњ кµпшілігінде єлі к‰нге дейін электр жарыѓы жоќ.

Араб шаруаларында ењ ќиын мєселе судыњ болмауы, ал еврей шаруалары ‰шін б±л мєселе шешілген. Арабтардыњ балалары кµбінесе орта біліммен шектеледі, жоѓары оќу орнына т‰су µте ќиын.

Иерусалим университетінде арабтар 1,5% ќ±рады, яѓни ол ењ тµмен кµрсеткіш еді. Арабтар барлыќ жерде кемсітушілікке ±шырады. Израильдік ѓалым Амитан Бен – Иены µзініњ бір сµзінде: “араб ѓалымдары еврейлерге немесе Израиль ‰кіметіне ќарсы бір сµз айтса, ж±мыстан шыѓып кетер еді”,- деп ашыќ айтќан болатын.

Кейбір Израиль б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдарында арабтарды шектен тыс жау ретінде бейнелейді.

Шын мєнінде арабтарѓа ќарсы баѓытталѓан кітаптардыњ бірі “Хеброндаѓы ±рылар жєне Нахшанныњ бандасы”. Б±л кітап бастауыш мектеп оќушыларына арналѓан, жєне білім министрлігі тарапынан ќолдау тапќан еді.[23]

Арабтарѓа ќарсы саясат ќ±ќық органдары тарапынанда ж‰зеге асты. Израильде ќаржыныњ негізгі бµлігі еврейлерге бµлінеді, ал ол ќаржы шетелдік еврейлердіњ кµмегі еді. Ол арабтарѓа ж±мсалмауы ќажет. АЌШ – тыњ ќаржылай кµмегімен Израиль индустриалды, милитарланѓан елге айналды. Израиль араб территориясын оккупациялаѓаннан кейін, ол жерлерде баќылауын орнатты. Израиль єскерлері бірнеше араб елді мекендеріне шабуыл жасап, оларды µз жерлерінен ќудалады. Оѓан мысал ретінде Израиль шекарасында орналасќан Икрит жєне Бирам елді мекендері тµњірегіндегі жаѓдайды айтуѓа болады. Америка Ќ±рама Штаттарындаѓы бірќатар газет баспалары, осы екі елді мекен туралы сµз ќозѓады. 1948 жылы µздерініњ т±рѓылыќты жерінен кµшіп, кейін ќайтып келетіндігіне уєде берген Израиль ‰кіметі б±л шартты орындамады. 1953 жылы ќырк‰йекте Израиль єуе к‰штері осы екі елді мекенді бомбаныњ астына алды.

1967 жылмен 1970 жылдар аралыѓында 7 мыњѓа жуыќ ‰йлер б±зылѓан. 1972 жылы Иордан µзінініњ батыс жаѓалауында 12 мыњѓа жуыќ ‰йлер жойылды. Соѓыс аяќталѓаннан кейін бірнеше елді мекендер жойылды, мыњдаѓан адамдар баспанасыз ќалды. Иерусалимде, Вифлеемде т±ратын арабтардыњ саны ќысќарды.

Израиль єскерлері араб территориясына енгеннен кейін, олар арабтарды ќудалады. Газа ауданы мен Патхат – Рафиахта еврейлердіњ жері ±лѓайды. 1972 жылы Рафах аумаѓында мекен еткен араб бєдєуилері жаппай ќуѓынѓа ±шырады.

Газа секторы территориясы ‰лкен емес Палестинаныњ бір бµлігі.Солт‰стігінде Жерорта тењізімен шектелсе, батысында Египетпен, ал оњт‰стігі мен шыѓысында Израильмен шекаралас. Газа секторы халыќ тыѓыз орналасќан аймаќтардыњ бірі болып табылады. Израиль єскерлері кµбінесе осы жерлерде ќарама – ќарсылыќтарѓа ±шырап отырады. Газада болѓан Израиль єскерлерініњ жауыздыѓы єлі к‰нге дейін жалѓасып келуде. Газадаѓы арабтарды к‰штеу жања еврей ќоныстарыныњ пайда болуына жол ашты. 1971 жылы 30 – шілдеде Джабалии елді мекенінде 400 – ге жуыќ ‰й б±зылды.

“Даяна жоспары” бойынша Израиль ‰кіметі Синай, Газа аймаќтарын ќолына алу арќылы арабтарды ќудалауды маќсат етіп ќойды.[35]

Израиль ‰кіметі б‰гінде µзініњ сыртќы саясатын агрессиялы т‰рде ж‰ргізіп отыр. 1967 жылы Израильдіњ араб елдеріне жасаѓан агрессиясынан мына жерлерді тартып алды: Газа секторы мен Синай т‰бегін Египеттен, Батыс Иордан µзенініњ жаѓалауы мен Шыѓыс Иерусалимді Иорданиядан, Голан ‰стіртін Сириядан µзініњ ќол астына алды. Израиль ‰кіметі б±л єрекетті агрессия емес, ќауіпсіздік шараларын алдын – алу деп т‰сіндірді.

1972 жылы жазда Голда Мейер “Маарив” газетіне берген с±хбатында былай деп мєлімдеді: “Израиль ‰кіметі Иордан µзенініњ жаѓалауында мейлінше адамдардыњ аз шоѓырланѓанын ќалайды, жєне арабтар µз территориясын босату арќылы бейбітшілікке ќол жеткізуі м‰мкін”.

Моше Даянада еврей ќоныстарыныњ кењеюін ќолдайтындыѓын білдірді. Голда Мейер µзініњ бір мєлімдемесінде былай деді: “Израиль мемлекетініњ шекарасы географиялыќ картаѓа емес, еврей ќоныстары арќылы аныќталады”.[17]

Израиль ‰кіметініњ осы мєлімдемелерінен араб елдеріне баѓытталѓан агрессиялыќ саясатты аныќ кµруге болады. Оккупацияланѓан араб территорияларында жања еврей ќоныстары пайда болды.

1967 жылы соѓысќа дейін оккупацияланѓан араб территорияларында 1,5 млн. адам т±рды.

Маусым соѓысы кезењінде 500 мыњнан астам адам б±л территорияларды тастап кетті.

Израиль ‰кіметі б±л территориядаѓы араб ж±мысшыларын арзан к‰ш ретінде пайдалануда. 1970 жылы 3- ќарашада “Маарив” газеті мынадай маќаланы баспадан шыѓарды: “Газа ауданы арзан ж±мыс к‰ші ретінде Израильдіњ экономикалыќ дамуына жол ашты”.[29]

Израиль кєсіпкерлері кµрші араб елдерін экономикалыќ тєуелділікке ±шырату арќылы, м±найѓа баќылау жасауды ойлады.

Израильде тек арабтар ѓана кемсіту саясатына ±шырап жатќан жоќ, сонымен ќатар Солт‰стік Африка, Таяу Шыѓыстан шыќќан еврейлерде осы саясатќа ±шырауда. Израильдіњ арабтар т±ратын аймаќтарында кєсіпорындар аз шоѓырланѓан. Сондай ќалаларѓа Тµменгі Назаретті жатќызуѓа болады. Тµменгі Назарет Библия кезењінде бой кµтерген ежелгі ќала болып табылады. Онда 30 мыњ араб шоѓырланѓан, жєне оныњ мањында жања еврей ќоныстары бой кµтерді. Тµменгі Назаретте кєсіпорындар жоќтыњ ќасы,ал еврейлер т±ратын аймаќтарда ќалалар, кєсіпорындар µте кµп шоѓырланѓан. Ќауіпсіздікті ќажет ететін салаларѓа (атом энергетикасы, машина жасау, єскери кешендер) арабтарды жолатпады. Оѓан себеп Израильдегі бірќатар террактілердіњ болуы еді. Израиль ‰кіметі араб ќозѓалысы басындаѓыларды жаппай т‰рмеге жапты. Газа секторы мен Батыс Иордан жаѓалауында Израильдіњ єскери баќылауы орнады, олар жања еврей ќоныстарыныњ пайда болуына себеп болды. Осыѓан байланысты арабтар мен еврейлер арасында ќаќтыѓыс жиі болып т±рады. Израиль т‰рмелерінде мыњдаѓан жазыќтылармен ќатар жазыќсыздарда бар.

Израиль Газа секторы мен Батыс Иорданды ќосу арќылы, µзін арзан ж±мыс к‰шімен ќамтамасыз етті. Сонымен ќатар еврей кєсіпкерлері Газа секторы мен Батыс Иорданға µздерініњ тауарларын ендірді.

Иерусалимдегі еврей ќоныс аударушыларыныњ саныныњ µсуі, араб-еврей ќаќтыѓысын одан єрі шиеленістірді.

Израильдіњ б‰гінгі территориясы 20,7 мыњ км ² дейін жетті, солт‰стіктен оњт‰стікке 470 км –ге созылып жатыр. Солт‰стігінде Ливанмен, солт‰стік шыѓысында Сириямен, шыѓысында Иорданиямен, оњт‰стік – батысында Египетпен шекаралас, ал Батысында Жерорта тењізімен шайылады.

Астанасы жєне µкімет резиденциясы Иерусалим болып танылѓанымен, кµп мемлекеттер оны мойындамайды. Олардыњ елшілігі Тель-Авивте орналасќан. Израиль кµппартиялы парламенттік республика. 1949ж аќпанда Израильдіњ т‰њѓыш зањ актісі ќабылданды, оны кейде “кіші конституция” деп те атайды. Яѓни ќабылданѓан зањѓа ‰немі толыќтырулар енгізілуде. Елдіњ кнессеті (парламент) президентті 5 жылѓа сайлайды. Оныњ билігі шектеулі, сот ќызметкерлерін, елшілерді, ресми µкілдерді ‰кімет пен кнессеттіњ ќолдауымен таѓайындайды.[8]

‡кімет ењ жоѓары атќарушы орган жєне кнессетке тєуелді. Парламент сайлаулары µткеннен кейін , жања министрлер кабинеті кнессеттіњ маќ±лдауымен ќ±рылады. Кнессет (бір палаталы парламент) 120 депутаттан ќ±рылады, б‰кіл халыќтыќ сайлау арќылы 4 жылдыќ мерзімге сайланады. 1996ж сайлаушыларѓа ( Израиль азаматтыѓы 18 жаста берілді) ‰кімет басшысын тањдауѓа ќ±ќ берді. 1948ж тєуелсіздік жарияланѓан кезењде, Израиль территориясында 806 мыњ адам т±рды. Соныњ 650 мыњы еврейлер, 156 мыњы арабтар болды.

1998 жылдың ортасында елдегі халыќтыњ саны 6,1 млн. – ѓа µсті, соныњ 81% еврейлер жєне 17 % арабтар. Израиль урбандалѓан мемлекет, халќыныњ 90% ќалада т±рады. Израильдегі еврейлердіњ µзі екі негізгі топќа бµлінеді: ашкеназы жєне сефарды болып. 1948 жылы Еуропадан, Таяу Шыѓыстан жєне Солт‰стік Африкадаѓы елдерден келуші еврей иммигранттарыныњ саны µсті. 1950 жылдың басында Иеменнен (45 мыњ) жєне Ирактан (123 мыњ) еврейлерді кµшіру операциясы ж‰ргізілді.

1967 жылы соѓыстан кейін иммигранттардыњ негізгі бµлігі КСРО мен батыс елдерінен келді. 1984 жылдыњ соњы 1985 жылдыњ басында Эфиопиядаѓы еврейлерді кµшіру ‰шін ”Моисей” операциясы ж‰ргізілді. 1989 ж. Совет µкіметі еврейлердіњ кµшуіне ќойылѓан шекті алып тастады, жєне соњѓы он жыл ішінде Израильге 700 мыњнан астам адам ќоныс аударды.[58]

1947. 
      жылы Израильдегі арабтардыњ саны 156 мыњ болса, ал 1998 жыл 1 млн. адамѓа µсті. Израильде 843 мыњ м±сылман, 180 мыњ христиан жєне 96 мыњ друздар бар. Израильдегі арабтардыњ кµпшілігі Галилееде жєне Хайфа ќаласында, елдіњ орталыќ бµлігінде мекен етеді.
      

Израильдіњ экономикасыныњ дамуы, екінші д‰ниеж‰зілік соѓыстан кейін байќалды. Елде бірќатар ірі концерндер ќ±рылды. 1956 жылдан 1970 жылѓа дейін Израильде жеке ірі компаниялар пайда болды. Олар ел экономикасыныњ барлыќ салаларын µз ќолына алды.

Израильде сонымен ќатар банк ж‰йесі де дамыды. Осы кезењде “Банк леуми ле Исраэл”, “Исраэл Дискаунт Бэнк” жєне “Банк Хапалим” ж±мыс атќарды. 1970 -жылдары б±л банктер елдегі банк операциясына баќылауын орнатты. 1970 жылы “Исраэл Дискаунт Бэнк” елде 131 бµлімге ие еді. Израильдегі басќа банктердіњ бµлімдері шетел елдерінде де ашылды.

Израиль б‰гінде экономикасы дамыѓан елдердіњ ќатарына жатады. Елде машина жасау, электроника, радиотехника, єскери µнеркєсіпте жоѓары дамыѓан. АЌШ – тыњ ќолдауымен Израильде єскери кешен де дамуда. Израиль сонымен ќатар єлемдегі алмаз µњдейтін жєне саудалайтын елге айналды. Израильде сыртќа бриллиантты экспорттау соњѓы он жылда тез µсті.

Аќша бірлігі - шекель=100 агорам. КСРО бірінші болып Израильдіњ тєуелсіздігін мойындаѓан ел. Израильдіњ сыртќы саясатындаѓы негізгі “стратегиялыќ одаќтасы” АЌШ болып табылады.

1981 жылы одаќтастыќты мыќтайтын келісімдерге ќол ќойды. Осы ќ±жаттарда Израильдіњ территориясындаѓы єскери кешенді, бірлесе жетілдіру жайлы ќарастырылѓан. Израиль жыл сайын оны дамыту ‰шін, американдықтардан 3 млрд. доллар кµмек алып отырады.

1994 жылы мемлекеттіњ жылдыќ табысы 70 млрд. долларѓа жетті, жылдыќ табыс жан басына 13,5 мыњ долларѓа дейін µсті. Израиль экономикасын дамытуда АЌШ пен Еуропалыќ Одаќтыњ ‰лесі зор. 1995 жылы елдегі ж±мыссыздыќ 7% кµрсетті. 1994 жылы сыртќы айналым 41,1 млрд. долларды ќ±рады. Сыртќы сауданы АЌШ пен Батыс Еуропа елдерімен жасайды.[8]

Израильдегі арабтар мен еврейлер арасында ќаќтыѓыстар, жиі – жиі болып т±рады. Палестина Азат ету ±йымындаѓы кейбір ќозѓалыстар єлі к‰нге дейін террористік єдістерді ќолдануда. Єрбір террористік єрекеттен кейін, Израиль Газа секторы мен Батыс Иордан жаѓалауына µз єскерлерін енгізіп палестиндіктердіњ ‰йлерін атќылауда.

Б±л Таяу Шыѓыстаѓы жаѓдайды одан єрі µршітіп жіберді. 1996 жылы Израиль премьер министрі Беньямин Нетаньяхо билік басына келгеннен кейін “‰ш жоќ” саясатын ж‰ргізетіндігін мєлімдеді.

• 
  Голан ‰стіртінен кету жоќ.
  
• 
  Палестина мемлекетініњ ќ±рылуы жоќ.
  
• 
  Иерусалимге байланысты келісімге келу жоќ.
  

Бальфур декларациясын шыѓарѓаннан кейін аѓылшын дипломатиясы бірќатар табыстарѓа жетті. Осман империясыныњ шыѓыс иеліктерін француздар мен аѓылшындар бµліске салды. Палестинада француздар мен аѓылшындар арасындаѓы келісім нєтижесінде халыќаралыќ баќылау орнады.

¦лыбритания ‰кіметі еврейлерге кепілдік бере отырып, Палестина аймаѓында µзініњ жеке билігін орнатты. Сионистерге келетін болсаќ оларды аѓылшындардыњ жобасы ќызыќтырды. Б±л жоба еврей мемлекетініњ ќалыптасуыныњ алѓашќы сатысы еді.

1920ж сєуірде Палестинада ¦лттар лигасыныњ баќылауындаѓы аѓылшындардыњ мандаты орнады. Б±л аѓылшындардыњ ашыќ отарлауына жол ашты.

Бірінші д‰ниеж‰зілік соѓыс аяќталысымен Палестина территориясында жаппай арабтардыњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысы басталды.

1917ж. 11 желтоќсанда генерал Алленбидіњ басшылыѓымен аѓылшын єскері Иерусалимге аяќ басты, осыдан кейін Лондон “Бальфур декларациясыныњ” негізгі ±станымдарын орындауѓа кµшті.

Сол кездіњ µзінде арабтар мен еврейлер арасында ќарсылыќ туа бастады. Палестинадаѓы сионистік жобаларѓа ќарсы баѓытталѓан араб ќоѓамдыќ комитеттері ќ±рылды. Сионистер «Бальфур деклорациясыныњ» бір жылдыѓын атап µтпекші болѓанда араб т±рѓындары ќоѓамдыќ ќарсылыќ шеруін µткізді. ¤з тарапынан Палестинадаѓы британ жоѓарѓы коммисары Герберт Самуэль, шеруге ќатысќан єрбір арабты т±тќындайтынын айтты. Лондонныњ сионистік саясатты ќолдауы Палестина жєне басќа араб елдерінде наразылыќты туѓызды. Араб елдері деклорацияны араб аймаќтарын бµлуге талпыныс деп баѓалады. Кењес ‰кіметі Сайкс-Пико келісіміне ќол ќойып, ¦лттар Лигасы Палестинаѓа 1919ж аѓылшын мандатын енгізуге р±ќсат бергенінен кейін б±л туралы ойлар шындыќ екені айќындалды. Сонымен ќатар аѓылшын ‰кіметі Палестинаны Шамнан ( Сириядан ) бµліп тастаѓысы келгенімен ешнєрсе шыќпады, µйткені 1920ж Палестиндіктер бірінші ±лттыќ кµтеріліске шыќты.

Версаль конференциясында аѓылшын мандатыныњ шекаралары белгіленді, ол бойынша Англия Сайдадан, Литани, Иордан, Хоран µзендеріне дейінгі территорияны алса, Шыѓыста Акаба мен Синай шµлін ќамтыды. Отар ісініњ министрі Уинстон Черчилль таѓайындалѓаннан соњ, ол Каирде аймаќтаѓы аѓылшын єскерлеріне конференция µткізді.

XXѓ. басында араб халќыныњ ќарсылыѓы к‰шейді. 1918ж ќ±пия. «Патриоттыќ комитет» ќ±рылды. Б±л комитет араб революциясын дайындауда мањызды рµл атќарды, жєне де Иорданияның шыѓысындаѓы бєдєуи тайпаларыныњ арасында антисионистік уаѓыз ж‰ргізді. Комитеттіњ басшылыѓыныњ т±тќындалуы оныњ басты ќ±рылымдарыныњ ќызметін әлсіретті. Алайда комитет палестиндіктерді бірінші ќаќтыѓыстарѓа дайындады.

Араб конгрессі отаршылдыќќа, Бальфур декларациясына ќарсы наразылыќ білдірді.

Араб конгрессі Палестинадаѓы еврей иммиграциясына ќарсы ‰ндеу ж‰ргізді. Араб конгрессініњ кµсемдері маќсатќа жетудіњ діни баѓытын ±стады. Сионистердіњ жерді жаппай сатып алуы , араб шаруаларыныњ к‰йзелуіне алып келді.

20. 
    -жылдары Араб конгрессініњ басшылыѓы м±сылман жєне араб христиандарын ±лттыќ ќозѓалысќа шаќырды. Осы маќсатќа жету ‰шін м±сылман – христиан ассоциациясы (МХА) ќ±рылды. Алайда б±л ассоциацияныњ ішкі жаѓдайында ауыз бірлік болмады.
    

Араб – м±сылмандары мен еврейлер арасындаѓы ќаќтыѓыстыњ терењдеуі жаѓдайды одан єрі шиеленістірді. Аѓылшындар екі жаќќа да жењілдіктер бере отырып, делдалдыќ саясат ж‰ргізді.[38]

М±сылмандардыњ жаппай кµтерілуінен сескенген аѓылшын ‰кіметі м±сылман діндарларымен келісімге келді. Дєл осы баѓыттыњ ж‰зеге асуы мандаттыќ биліктіњ алѓашќы жылдары к‰шіне енді. 20 - жылдардыњ басында «Ислам жоѓары кењесі» ќ±рылды, ол барлыќ м±сылмандар ќауымыныњ басќару органы ретінде ќалыптасты. Оны “±лы муфти” басќарды, жєне б±л лауазым Осман империясы кезењінде жоќ еді. Ислам жоѓары кењесініњ тµраѓасы жєне “±лы муфти” болып Мухаммед Амин ал – Хусейн таѓайындалды.

Кейбір тарихи єдебиеттерге с‰йенсек Амин ал – Хусейн терењ діни ілімді игермеген жєне жоѓары діни атаѓы болмаѓан адам ретінде кµрсетілген. Оныњ лауазымды ќызметке кµтерілуі дінмен тыѓыз байланысты болды. Амин ал – Хусейн саяси маќсатќа жетудіњ ќ±ралы ретінде дінді пайдаланды.

20. 
    -жылдары Ислам жоѓары кењесі Палестинада бірќатар мєдени шаралар ж‰ргізді. Діни мектептер ашылды, Ал – Акса мешітінде жµндеу, жабдыќтау ж±мыстары ж‰рді. Амин ал – Хусейн палестиндік араб м±сылмандарын Иерусалимдегі исламныњ ќасиетті орындарын иудейлерден ќоѓауѓа шаќырды.
    

20- жылдары Ислам жоѓары кењесініњ м‰шелерi жєне Амин ал – Хусейн еврейлерге ќарсы ‰гіт ж‰ргізді.

Амин ал- Хусейн діни ќызметімен ѓана емес, сонымен ќатар Араб конгрессімен саяси байланысты да орнатты. Аѓылшындар Араб Шыѓысын отарлай отырып кµпшілік м±сылмандардыњ да талабын орындады. 1920 ж басында Ислам жоѓары кењесі алѓа койѓан маќсатын ж‰зеге асыру ‰шін ‰нді халифаты ќозѓалысы кµсемдерiмен байланыс орнатты. Олар Туркияны еуропалыќ державалардыњ бµлуін мойындамады.

‡нді халифаты ќозѓалысыныњ баѓдарламасында т‰рік халифтерініњ отарлары саќталынып ќалуы ќажет делінген. Ислам єлемі ‰шін ќасиетті жерлер Мекке, Медина жєне шииттердіњ діни орталыѓы Неджф, Кербела, Иерусалим ќалалары туралы айтылѓан.

Осман империясыныњ еуропалыќ державалар тарапынан бµлінуі, ислам халифатшылдарыныњ ашу ызасын тудырды. Американ зерттеушісі Г. Мино µзініњ бір с±хбатында былай деген болатын: “ Бальфур декларациясыныњ” пайда болуы ‡ндістандаѓы м±сылмандар мен халифатшылдарѓа ќарсы ¦лыбританияныњ діни соѓысы деп баѓаланды».[51]

Осы ќозѓалыстарѓа ќарсы генерал Алленбидіњ Иерусалимге кіруі алдындағы бір ѓана сµзін мысалѓа келтіруге болады. “крест жорыќтары аяќталды”.[51]

Амин ал – Хусейн араб елдерін бірігуге, антисионистік баѓытта к‰ресуге шаќырды. Бальфур декларациясына ќарсы Араб Шыѓысы ѓана емес, Маѓрибтегі арабтарда к‰ресті.

Амин ал – Хусейн µзініњ ‰ндеуін кµрші араб елдері Ливанѓа, Сирияѓа, Египетке баѓыттады. Египетте сионистердіњ ±йымдары зањды ж±мыс істеді, жєне олар еврейлерге ‰ндеу ж‰ргізді.

1922- жылы шілдеде Абдел Ќадир ал – Музаффар бастаѓан палестина делегациясы Меккеге келді. Ал – Музаффар µзініњ халыќќа ‰ндеуінде былай деді: «Палестинадаѓы м±сылмандар 1300 жыл бойы Ал – Акса мешітін ќорѓап келсе, б‰гінде бізге сионистер жаѓынан ќауіпті алдын алу ќажет жєне барлыќ м±сылмандар бірігуі керек».[22]

20 - жылдардыњ бірінші жартысыныњ µзінде Амин ал – Хусейн Египетке жєне бірнеше Араб Шыѓысы елдеріне, Иранныњ оњт‰стігіне сапарѓа шыќты. Сапарыныњ алдына ќойѓан маќсаты осы елдерді палестиндік м±сылмандарды ќолдауѓа шаќыру болатын. М±сылмандар арасында ауыз бірлік болмады, оныњ басты себебі халифтік орын тµњірегінде туындаѓан ќарама- ќарсылыќ еді.

1929 жылы тамызда Палестинада антисионистік баѓыттаѓы ќозѓалыстар жаппай етек алды. Ќозѓалыс Иерусалимде діни мєселеге байланысты туындады. Тель – Авивте сионистер діни манифестацияѓа шыѓып, Соломон храмыныњ б±зылуын еске алуѓа арналған демонстрация өткізді. Оларѓа ќарсы м±сылмандар бас кµтерді. Ќозѓалыс басында еврейлерге ќарсы ж‰ргізілгенімен, кейіннен сионистерге баѓытталды.

¦лыбританияға жєне сионистерге ќарсы ќозѓалыстар бірќатар араб елдерін де ќамтыды.

Сионистердіњ саясаты араб елдерініњ еврейлерге ќарсы к‰ш ќолдануына себеп болды. “Сионистік даналардыњ хаттамасы” араб елдерінде табылды.

Б±л хаттамада еврейлердіњ єлем елдеріне ‰стемдік етуі жайлы айтылѓан еді.

Египеттегі ислам ±йымдары сионистер мен аѓылшын ‰кіметініњ саясатын ќатты сынѓа алды. ¦йым ќозѓалыс кезењінде зардап шеккен арабтарѓа ќаржы жинап оларѓа кµмек кµрсетті. Египет басшылыѓы аѓылшындармен байланысты ‰збеу ‰шін Палестинадаѓы жаѓдайѓа ашыќ мєн берген жоќ.

Ливанда палестиндіктердіњ ќозѓалысына ќолдау кµрсету ‰шін 20- жылдардыњ ортасында «Ислам жастарыныњ одаѓы» ќ±рылды. Оныњ кµсемі М±хаммед Жємил Байхум сионистерге ќарсы ¦лттар лигасына жєне аѓылшын парламентіне бірнеше телеграмма жіберді. “Ислам жастарыныњ одаѓы” Амин ал – Хусейнмен т±раќты байланыс орнатып, арабтардыњ бірігіп к‰ресуіне ат салысты.

1930 жылы сєуірде Бомбейде б‰кіл ‰нділік м±сылмандардыњ конференциясы шаќырылды, ол Палестина мєселесіне арналды. Конференцияѓа 50 мыњ адам ќатысты, 200 мыњѓа жуыќ м±сылман антисионистік жєне антибритандыќ манифестацияѓа шыќты. Конференцияда мынадай шешім ќабылданды: “М±сылмандар Палестинада еврей ошаѓын ќ±руѓа жол бермейді”.[43]

1929 жылы тамыздаѓы кµтеріліс жењіліске ±шырады, алайда оныњ Палестина азаттыќ ќозѓалысында алатын орны ерекше.

1931 жылы желтоќсанда Иерусалимдегі Ал – Акса мешітінде Амин ал – Хусейнніњ басшылыѓымен жалпы м±сылмандыќ конгресс µтті. Оѓан 22 м±сылман елінен делегаттар ќатысты. Конгресстіњ алдына ќойѓан маќсаты Палестина мєселесін шешу болатын. Аѓылшын мандатыныњ басшылыѓы Палестина мєселесінің конгрессте ќаралмауын көздеп ќысым жасады.

Иерусалимдегі конгрессте антисионистік шешімдер ќабылданды. Сионизм ќозѓалысы ислам елдеріне ќарсы “Діни агрессия” деп ќараланды. Палестинадаѓы араб жерлерініњ сатылуы делегаттар тарапынан сынѓа алынды. Осы мєселеге байланысты арнайы комитет ќ±рылды. Алайда Иерусалимдегі конгресс сионистердіњ отарлау саясатына шек ќоя алмады.

30 жылдары Араб конгрессіне ќараѓанда, Палестинадаѓы кейбір топтар белсенді єрекет етті.

1936 – 1939 жылдары Палестинада жаппай кµтеріліс етек алды. Ол антисионистік ќозѓалыстардыњ ењ ірісі еді. Бұл кезең аѓылшын мандаттыѓыныњ тарихындаѓы ењ мањызды кезењ болып табылады. Дєл осы кезењде Палестинаны араб жєне еврей аймаќтарына бµлу басталѓан болатын. Б±л жобаныњ ќабылдануы араб жєне м±сылман єлемiнде жања толќулардыњ шыѓуына себеп болды.[9]

1930 жылдардыњ екінші жартысында ислам діни ±йымдарыныњ сионизмге ќарсы к‰ш ќолдануы басталды. Фашистік Германия Еуропада еврейлерге ќарсы геноцид саясатын ж‰ргізді.

1936 – 1939 жылдары Ливанда м±сылмандар мен христиандар арасында шиеленіс туындады. Барлыќ м±сылман єлемiніњ елдері палестиндіктерге рухани ќолдау кµрсетті.

1937 жылы Трансиордания ємірі Абдолла Палестинаны бµлу жобасын ќолдайтындыѓын білдірді. Абдолланыњ м±ндаѓы маќсаты араб аймаќтарын болашаќта ємірлікке ќосып алу болатын.

Сауд Арабиясы ислам єлемінде беделін µсіру ‰шін, Палестинаны сионистерден ќорѓауда батыл ќимылдар жасай бастады. Сауд Арабия королі Ибн Сауд Палестина мєселесін аѓылшындармен байланыс жасау арќылы шешуге болады деп мєлімдеді. Ибн сауд Палестинаны бµлуге ќарсы екендігін білдіріп, Лондонѓа ресми µкілін жіберді.

1937 жылы ислам єлеміндегі бірќатар елдерде ќозѓалыстар кењ етек алды. 1937 жылы ќырк‰йекте Сурабаяда Палестина мєселесіне байланысты м±сылман елдерініњ кењесі шаќырылды.

1939 жылы Палестинаны ќамтыѓан ќозѓалыс сєтсіздікке ±шырады. Екінші д‰ниеж‰зілік соѓыстыњ басында аѓылшындар Таяу Шыѓысќа баѓытталѓан саясатын µзгертті.

1939 жылы “Аќ кітап” деген атпен жања ќ±жат ќабылданды. Онда Палестинаны бµлу жобасыныњ ќате екендігі, болашаќта араб – еврей біріккен мемлекеті ќ±рылатындыѓы, араб жерлерініњ сатылуына шек ќойылатындыѓы ќаралѓан.[9]

Сионистердіњ аѓылшындар тарапынан ќолдау таппауы, жања одаќтас іздеуге мєжб‰р етті.

1942 жылы Нью – Йоркте Билтмор ќонаќ ‰йiнде американ сионистерініњ конференциясы шаќырылды. Б±л конференцияда Палестинада тєуелсіз еврей мемлекетін ќ±ру, еврей ќоныс аударушыларына ќойылѓан шекті алып тастау мєселелерін көздейтін баѓдарлама ќабылданды.

Таяу Шыѓыста ыќпалын µсіру ‰шін, сионистер АЌШ – пен байланысын ныѓайтты. АЌШ – тыњ сионистерді ќолдауы араб елдерi жаѓынан ќарсылыќќа ±шырады. Ислам ±йымдары Палестинаны саќтап ќалу ‰шін “ЖиЋад” жариялады.

1940 жылдары араб ќоѓам ќайраткерлері жєне панисламдыќ ±йымдар фашистік елдермен байланыс орнатты. Єсіресе Амин ал –Хусейнді ерекше атап µтуге болады, ол ±лтшылдардыњ басшысы Гиммлермен тіл табысып, ±лтшылдардыњ режимімен ашыќ байланыс жасады. Осы кездесуде м±сылман елдерініњ барлыќ жері рейхтіњ иелiгiне айналатындыѓы айтылды.

Соѓыс аяќталысымен Палестинадаѓы жаѓдай одан єрі шиеленісті. 40 - жылдардыњ ортасында аѓылшындар мен сионистер арасында ќарама- ќайшылыќтар туындады.

1947 жылдыњ к‰зінде Англия µзініњ Палестинадаѓы саяси ыќпалыныњ ж‰зеге аспаѓанын мойындап, б±л мєселені шешуді Б¦¦ - ныњ ќарауына жіберді. Б±л мєселеден шыѓудыњ т‰рлі жобалары ±сынылѓан болатын. Жеке алып ќарайтын болсаќ Совет Одаѓы Палестинадаѓы мандаттыќ басќаруды таратып, оныњ орнына біріккен араб – еврей мемлекетін ќ±руды ±сынды. Ал аѓылшын – американ комитеті б±л мєселені Б¦¦ - ныњ ќарауына бермей т±рып шешуге тырысты. 1945 жылы ќарашадан 1946 жылѓа дейін комитет екі жаќты келісімге келе алмады. Олардыњ ж±мысы АЌШ – ты да, Англияны да, сионистерді де, арабтарды да ќанаѓаттандырмады. Отар министрі К. Джонстыњ сµздеріне ќараѓанда Англия мєселені Б¦¦ - ѓа беру себебі “мандаттан” бас тарту емес, Б¦¦ демеуімен басќа формада болса да “мандатты билеу болатынын білуге болады”. [9] Англия Б¦¦ - ныњ б±л мєселені шеше алмайтындыѓына сенді, жєне де осындай болѓан жаѓдайда µз шарттарын ±сынуды ойлады.

Палестина мәселесі Б¦¦ -ныњ Бас Ассамблеясында 1947 жылдыњ мамырында жєне 1947 жылдыњ кырк‰йек – ќазан айларында болѓан сессияларында ќаралды. Б±л отырыста мєселеге екі жаќты келісу болды: бір жаѓынан АЌШ пен Англия, екінші жаѓынан Совет Одаѓы мен Англия Б¦¦ - ныњ шартын тек кењес ретінде кµрсе, АЌШ Палестинаның еврей жєне араб мемлекетіне бµлінуін ќалады.

Совет Одаѓы егер екі ±лтты мемлекеттіњ ќ±рылуы ж‰зеге аспаса, онда Палестинада араб жєне еврей мемлекетініњ ќ±рылуы туралы да жобаны ±сынды. Біраќ ±заќ келіссµздерден кейін, аќыры 1947 жылы 29 - ќарашада Б¦¦ - ныњ Бас Ассамблеясы 181 (II) резолюциясында мандаттыњ єрекеттерін тоќтатып, елді араб жєне еврей екі демократиялы мемлекет ќ±рылуын ќабылдады. Осыдан соң Иерусалим аймаѓы дау-дамайдыњ ошаѓына айналады. Резолюцияда Иерусалимнiњ халыќаралыќ ќадаѓалауда болатындыѓы айтылѓан болатын.

Б‰кіл араб елдері - Араб елдерініњ Лигасы м‰шелері жєне палестиндік арабтар бµлу туралы резолюцияны м‰лдем ќабылдамады. Сионистер б±л резолюцияны сµз ж‰зінде ќолдаѓанымен , іс ж‰зінде еврей мемлекетініњ территориясын барынша ±лѓайтуды басынан –аќ кµздеген болатын. 1947 жылы желтоќсанда Хагана жєне бірнеше сионистік ±йымдар Лехи жєне Иргун цван леуми палестиндік арабтарды ќудалауды бастады. Б¦¦-ныњ белгілеп берген территориясынан басќа , араб мемлекетініњ территориясына да шабуыл жасады.

Б¦¦-ныњ Бас Ассамблеясыныњ Палестинаны бµлуі, м±сылман елдерінде ќарама- ќарсылыќтыњ к‰шеюіне себеп болды. Араб елдерінен басќа Иран мен Т‰ркия Палестинаны бµлу жобасынан бас тартты. Совет зерттеушісі Г.С.Никитинаныњ айтуына ќараѓанда олар Палестина мєселесін шешудіњ жолы м±сылман елдерініњ діни бірігуі деп т‰сінді. Сонымен ќатар кейбір зерттеушілер б±л мєселені ‡нді-пакистан ќаќтыѓысымен салыстырады.[41]

Б¦¦-ныњ м±сылман м‰ше елдері Палестинаны бµлу резолюциясына ќарсылыќ білдірді. Бірќатар араб елдерінде бµлуге ќарсы, еврей мемлекетін ќ±руѓа ќарсы шерулер µтті. Мұнда ењ алдымен “исламныњ єсері ” ерекше байќалды.

Араб елдері лигасының м‰шелері б±л мєселені ќайта ќарауѓа ±сынды. Аѓылшындардыњ ќолдауымен Трансиорданияныњ ємірі Абдолла Палестинаныњ араб бµлігін µзіне ќоса отырып, Иерусалимдегі м±сылмандардыњ ќасиетті жерлеріне баќылауын орнатќысы келді. Сауд Арабиясы да м±сылмандардыњ ќасиетті жерлерін µз баќылауына алѓысы келді. 1947 жылы Сауд Арабия королі Сауд µзініњ АЌШ – ќа жасар сапары алдында мынадай мєлімдеме жасады: «Біз арабтар м±сылмандармыз, ал еврейлер ислам діні пайда болѓаннан бастап біздіњ дінімізге ќарсы. Еврейлер біздіњ жауымыз емес, олардыњ сионистік саясаткерлері біздіњ жауымыз.»[34]

Сирия мен Ливан басшылыѓы діни соѓыстан ќауіптеніп, өз елдеріндегі діни ±йымдардыњ єрекетін шектеді, µйткені б±л елдерде м±сылмандардан басќа христиандарда кµпшілікті ќ±райды. Алайда елдегі бірќатар ислам діни ±йымдары мен топтары, ашыќ жєне белсенді т‰рде жићадты ‰ндеді. Ливан, Сирия, Ирак, Египет жєне бірќатар араб елдерінде кењ көлемді шерулер болып µтті.

1947 жылы Араб елдерініњ лигасы µз еркімен Палестинаѓа барушыларѓа мобилизация жариялады. Араб елдері лигасыныњ бас хатшысы Єбдеррахман ал – Аззам т±раќты араб армиясыныњ єскери єрекетке кµшуіне ќарсы болды, жєне де ол еріктілердіњ µзі ќызметін орындайды деп сендірді. Египет м±сылман ќоѓамының басшысы Хасан ал – Банна Палестинадан Араб елдері лигасыныњ т±раќты армиясын алып шыѓуѓа ќарсы шыќты. 1947 жылы б±л ±йым Ливанда, Сирияда, Палестинада жєне Трансиорданияда белсенді єрекетке кµшті. Кµптеген тарихшылар террорлыќ топтардыњ пайда болуын осы кезењмен байланыстырады.

1947 жылы ќазанда Б¦¦ - ныњ Бас Ассамблеясыныњ II – сессиясында Палестина мєселесі ќаралып жатќан кезде, м±сылман ќоѓамы Б¦¦ - ныњ бас хатшысы мен АЌШ мемлекеттік хатшысына өздерінің ресми ±станымдарын білдірген хат жолдады. Онда еврей мемлекетініњ ќ±рылуы, Шыѓыста арабтардыњ ісіне єділ ќарамау екендігі айтылған.

1947 жылы 9- ќазанда Хасан ал – Банна Араб елдері лигасыныњ кењесінде ќысќа мобилизация жариялауды ±сынды, ол бойынша Палестинаѓа 10 мыњ моджахедтер “М±сылман бауырлар” ќоѓамынан жіберілуі кµзделді. Кµп ±замай жекелеген єскери топтар египет – палестина шекарасын б±за бастады, олардыњ маќсаты еврей ќоныстарында ќаќтыѓыстар тудыру еді. Египет ‰кіметі мен м±сылман діни топтары арасында ќарама - ќайшылыќтарда туып отырды, олардыњ соѓысќа ресми ќатысуы кейіннен ќолдау тапты.

Араб елдері лигасыныњ ресми шаќыруымен Египетте жєне бірќатар араб елдерінде еріктілерге мобилизация жарияланды. Діни топтардыњ негізгі ±раны жићад болды.

Соѓысќа ќатысатындыѓын Ливандаѓы “М±сылман жастарыныњ одаѓы” Алжирдегі “моджахедтер фронты” жєне т.б. топтар білдірді.

Таяу Шыѓыстаѓы араб жєне еврей ±лтыныњ арасындаѓы шиеленістіњ терењдеуі, мыњдаѓан палестиндік арабтарды µз отанын тастап кетуге мєжб‰р етті. Б±л жаѓдай кµрші араб елдерінде де ќайшылыќ тудырды.