III Бөлім «Келешек» жауапкершілігі шектелген серіктестік мысалында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау

Қаржылық жағдай инвесторлардың өз бағасын алады, егер келесі теңсіздіктер сақталынса:

1. 
   Меншік капитал ≥ Ұзақ мерзімді активтер.
   
2. 
   Ағымдағы активтер ≥ Ұзақ мерзімді міндеттемелер+
   

«Келешек» компаниясында бұл теңсіздіктер:

1. 10895602 > 39509615

2. 86199317 > 75003715

Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына талдау жасау үшін келесі аналитикалық кестені құруға болады:

5 кесте

Кестеден көргендей активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының есепті жылы 11149897 теңгеге азайғанын көруге болады.Бұл кәсіпорын қызметінің нәтижесі төмендегенін байқатады. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік патенциалы мен оның негізгі құралдары жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильдігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет.

Кесте мәліметтері көрсеткендей мүлік құныныңда негізінен көп үлес салмақты мобильдік қаражаттар алады, жекелеп айтқанда жыл басында 55,6 пайыз, жыл соңында ағымдағы активтер 54,2 пайызды алады.. Айналым капиталының азаюы компанияның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.

Баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау үшін ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсәпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды.Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі.

«Келешек» компаниясында бұл коэффициенттің деңгейі:

К іске тартылу жыл басы = (54087845 / 97349214) * 100% = 55,6 %

К іске тартылу жыл соңы = (46689702 /86199317) * 100% = 54,2%

Кәсіпорын активтерін тарату тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш –мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы анықталады.

Талданып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі:

К моб және иммоб.қараж.қатынасы жыл басы = 54087845 / 43261369 = 1,25

К моб және иммоб.қараж.қатынасы жыл соңы = 46689702 / 39509615 = 1,18

Бұл коэффициент деңгейі мобильдік те және иммобильдік те қаражаттардың сомасының төмендеуі нәтижесінде азайып отыр.Ағымдағы және ұзақ мерзімді активтер қатынасының коэффициенті қарыз капиталымен меншікті капитал қатынасы коэффициентінен артық болуы керек.

Бұдан әрі қарай компанияның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Ол үшін кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлар болып саналатын, оның өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу керек.

Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының (қалдық) үлес салмағының өзгеруін анықтау қажет.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтайды. Біздің талданып отырған компания бойынша бұл коэффициент жыл басында 0,44 (43261369\97349214) жыл соңында 0,46-ны (39509615\86199317) құрайды, яғни бұл көрсеткіштің теориялық мәніне сәйкес келмейді.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш – бұл негізгі құралдардың тозу сомасының, оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті және жарамдылық коэффициенті.

Бұл кәсіпорында негізгі құралдардың тозу коэффициенті жыл басында –

17,7% (9309269\52570638), жыл соңында – 24,5% (12833434\52343049) құрайды, бұл есептеулер негізгі құралдар техникалық жағдайы бойынша халықаралық тәжірибе талабына сай екенін көрсетеді. Бұдан әрі қарай ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымына талдау жүргіземіз.

6 кесте

Келешек» ЖШС-нің ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы.

Келесі көп үлес салмақты дебиторлық борыштар алады. Дебиторлық борыштар 1,1 %-ға өскен, оған себеп мыналар болуы мүмкін:

1.Өндіріс келемінің бірден өсуі

2.Компанияда баға саясатының нашарлығы.

Талдаудың келесі сатысы баланс активінің құрылу көздерін талдау. Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемін белгіленіп, оларға баға беріледі. Сонымен қатар олардың жалпы капиталдағы үлес салмағын анықтау қажет.Ол үшін тәуелсіздік, тәуелділік, қаржыландыру коэффициенттері есептелінеді. «Келешек» компаниясы үшін бұл коэффициенттер:

1. 
   Тәуелсіздік коэффициенті жыл басында 0,079 (7741448 / 97349214) жыл соңында (10895602 / 86199317) 0,12-ге тең.
   
2. 
   Тәуелділік коэффициенті жыл басында (89607766 / 97349214) 0,92-ге, жыл соңында (75303715 / 86199317) 0,87-ге тең.
   
3. 
   Қаржыландыру коэффициенті жыл басында 0,08 (7741448/89607766), жыл соңында (10895602 / 75303715) 0,14–ке тең.
   

Кәсіпорынның тәуелсіздік дәрежесін сипаттайтын маңызды көрсеткіш қаржылық тұрақтылық коэффициенті. Талданып отырған кәсіпорын үшін бұл коэффициент жыл басында 0,079 (7741448+0 / 97349214), жыл соңында 0,12 (10895602,0+0 / 86199317). Бұл есептеуге қарап компанияның қаржылық жағдайының нашарлап бара жатқанын көруге болады, батыс елдері тәжірбиесіне сүйенсек, коэффициенттің қалыпты мәні 0,9 айналасына тең.

Меншікті капиталды талдау. №2-ші БЕС сәйкес меншікті капиталға жарғылық капитал, резервтегі капитал, қосымша төленген капитал, қосымша төленбеген капитал және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) кіреді.

Меншікті капиталды зерттегенде өзіндік айналым қаражатындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильдік ситпаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады.

Меншікті айналым қаражаттары көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасынан ұзақ мерзімді активтердің жалпы сомасын алып тастау керек.

Жыл басында «Келешек» компаниясының айналым қаражаттарының көлемі (35519921) теңге (7741448- 43261369), жыл соңында ( 10895602– 39509615) (28614013) теңгені құрады, яғни талданып отырған компанияда меншік қаражаттарының барлығы иммобильдік сипатта екенін көрсетеді. Егер мұндай тенденция келесі жылы да орын алса, онда компания қаржылық қиыншылыққа тап болуы мүмкін, сонымен қатар уақытында жеткізушілермен, жұмыскерлерге жалақы төлеуге, салық комитетімен уақытында есеп айырыса алмайды.

Меншікті капиталды талдау кезінде негізгі бір көрсеткіш маневрлік коэффициенті:

К маневрлік = таза айналым капиталы / меншікті капитал =

(ағымдағы активтер – қысқа мерзімді міндеттемелер) / меншікті капитал

Талдап отырған кәсіпорын үшін маневрлік (жұмсау) коэффициенті жыл басында (5,9%), яғни (7741448 – 54087845) / 7741448, ал жыл соңында (3,28) % яғни (10895602 – 46689702) / 10895602 құрайды. Бұл денгеніміз компанияда меншікті капиталдың мүлдемге қозғалыссыз, яғни меншікті капитал негізігі құралдарға салынғанын және олардың ешқандай пайда әкелмегенін көрсетеді

Кәсіпорынның ТМҚ мен шығындарының қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің абсолютті көрсеткіштері қаржылық тұрақтылыққа талдау үшін басты роль атқарады, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының басты көрсеткішінің бірі болып қорларды қалыптастырудың өз көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті саналады, ол біздің талдап отырған кәсіпорын үшін есептеуге тұрмайды, өйткені компанияда меншікті айналым қаражаттары жоқ:

К ТМҚ-мен шығындарды жабу жыл басы = меншікті айналым капиталы / ТМҚ

Материалды айналым қаражаттарын жабу коэффициенті қандай дәрежеде ТМҚ мен шығындар меншікті қаражаттармен жабылғаныны және қарыз қаражаттарын тартуды қажет етпейтінін көрсетеді.

2. 
   Ұйымның төлем қабілеттілігін талдау
   

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады.Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

Төлем қабілеттілігі компанияның ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды.

Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шартты бойынша ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтуіне байланысы, қысқа мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-материалдық құндылықтардың қоры бола алады.Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда,теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтермен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдары құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарызды өтеуге ғана емес,сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.

Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.

Төлем қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі коэффициенті арқылы көрінеді.Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса,онда бұл кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді.Егер коэффициент 1-ден аз болса,онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек.

Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын,қысқа мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және ақшаға тез айналады.Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар, банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.

Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.

Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта,жарты ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалы. Мұндай есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады..

Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден басқа, сапалық сипаттамаларын білу керек. Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын-ала болжамаған жағдайларға байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру қабілеттілімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту дегенді білдіреді.

Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі әр түрлі себептерге байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен, тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрамы және құрылымымен анықталады.

Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдай сияқты сыртқы факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда және кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет кезде маңызды. Алдын ала келісіммен қаржыландыру немесе ашық несие линиялары (кәсіпорын белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие)-потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек кезде алудың сенімді көздері. Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері, облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың шектілігі, шығынның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.

«Келешек» компаниясында төлем қабілеттілігі коэффициенті жыл басында 0,015 (1427056 \ 89607766), жыл соңында 0,079-ды (5981653 \ 75303715) құрайды.

Кәсіпорынның бір жылдан жоғарғы төлем қабілеттілігін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштердің бірі өнімді өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге қатынасы болып табылады.

Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.

Үш көрсеткіш жиі қолданылады:

1. 
   абсолюттік өтімділік коэффициенті;
   
2. 
   аралық өтеу (жабу) коэффициенті;
   
3. 
   жалпы өтеу коэффициенті.
   

Аралық өтеу (жабу) коэффициенті = (ақша қаражаттары + бағалы қағаздар + қысқа мерзімді қаржы салымдары + дебиторлық салымдар + басқа да активтер) / қысқа мерзімді міндеттемелер

Жалпы өтеу коэффициенті = ( ағымдағы активтер – болашақ кезеңдегі шығыстар) / қысқа мерзімді міндеттемелер

7 кесте «Келешек» ЖШС мәліметтерін мысалға ала отырып

ағымдағы активтердің өтімділік көрсеткіштерін талдау

(теңге)

Көрсеткіштер	Жыл басы	Жыл соңы	Ауытқу
1	2	3	4
Барлық ағымдағы активтер оның ішінде:	54087845	46689702	(7398143)
Ақша қаражаттары	1427056	5981653	4554597
Қысқа мерзімді қаржы салымдары	-	-
Дебиторлық борыштар	9870889	9032446	(838443)
Басқа да активтер	14000000	5170116	(8829884)
ТМҚ, болашақ кезеңдегі шығыстарды қоспағанда	28789900	26505487	(2284413)
Қысқа мерзімді міндеттемелер, барлығы	89607766	75303715	(14304051)
К абсолюттік өтімділік	0,015	0,079	0,064
К аралық өтеу	1,27	0,26	(1,01)
К жалпы өтеу	0,60	0,62	0,02

Кесте мәліметтерінен көргендей, кәсіпорынның абсолюттік өтімділік коэффициенті жыл басымен салыстырғанда 6,4% -ға өскені байқалады. Бірақ оның теориялық мәні: К а.ө. ≥ 0,2 – 0,5.

Аралық өтеу коэффициенті берілген нормаға сәйкес емес, өйткені 1,01–ге азайып тұр. Жалпы өтеу коэффициенті өткен жылмен салыстырғанда 0,02-ге ға артып отыр. Бұл көрсеткіштің қалыпты мәні 2 – ден төмен болмауы керек.

Келтірілген есептеулерде жалпы өтеу коэффициентіне дебиторлық борыштар мен ТМҚ күрт өсуі оң әсер еткенін көруге болады. Кредиторлық борыштардың көбеюі осы көрсеткіштің төмендеуіне әкелді.

Сонымен бірге кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне басқа да факторлар – елдегі саяси және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, меншіктің капиталмен қамтамасыз етілуі, дебиторлық борыш, кәсіпорынның қаржылық жағдайы әсер етеді. Бұл факторлар талданып отырған кәсіпорынның жағдайын объективті бағалауға мүмкіндік береді.

Баланс өтімділігін талдау. Кәсіпорынның өтімділігі бұл бар қаражаттарды (активтерді) өздерінің міндеттемелерін уақытында төлеу үшін тез арада мобилизациялау мүмкіндігі. Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді:

А 1 Ең өтімді активтер (ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржы салымдары);

А 2 Тез өткізілетін активтер (дебиторлық борыштар, басқа да ағымдағы активтер);

А 3 Баяу өткізілетін активтер (ТМҚ, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар, ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары);

А 4 Қиын өткізілетін активтер (аяқталмаған күрделі құрылыс, негізгі құралдар, материалдық емес активтер).

Міндеттемелер мен капитал қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады:

П 1 Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер (кредиторлық қарыздар, есептелген салықтар, шығындар);

П 2 Қысқа мерзімді міндеттемелер (қысқа мерзімді несиелер, ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі);

П 3 Ұзақ мерзімді міндеттемелер (пассивтің екінші бөлімі);

П 4 Тұрақты міндеттемелер (пассивтің бірінші бөлімінің баптары + болашақ кезеңдегі табыстар – болашақ кезеңдегі шығындар).

Баланс абсолютті өтімді деп саналады, егер келесідей қатынастар сақталса:

А 1 ≥ П 1 А 3 ≥ П 3

А 2 ≥ П 2 А 4 ≤ П 4

Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең долса, баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.

Егер бір жүйенің бір немесе бірнеше теңсіздігінің қолайлы варианттағыға қарама – қарсы мәні болса, онда баланс өтімділігінің абсалютті өтімділіктен азды – көпті айырмашылығы болады. Бұл кезде активтердің бір тобы бойынша қаражат жетіспеушілігі олардың басқа топ бойынша артылғанымен орны толтырылады, бірақ өтем тек құндық мөлшері бойынша жүзеге асырылады, өйткені нақты төлем жағдайында аз өтімді активтер неғұрлым өтімді активтердің орнын баса алмайды.

«Келешек» компаниясының балансы бойынша теңсіздіктердің сақталуы:

1. 
   5981653 <4134114+720485+2864478
   
2. 
   9032446+5170116 < 18000000
   
3. 
   26505487 > 0
   
4. 
   39509615 <10895602+49584638
   

Жалпы алғанда баланс активі мен пассивті баптарының және II топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мезгілгі жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді. Талдап отырған кәсіпорынның жыл басында да, аяғында да баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша төлеу қабілеттілігі болмаған.

Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы өтімділікті бейнелейді. Талданып отырған кәсіпорында жыл басында да, жыл соңында да төлем қаражаттарының артықшылығы болған.

Баланс активі мен пассиві баптарының төртінші тобының жиындарын салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорында бұл теңсіздік сақталған. .