Ақша қозғалысы есебін құрастыру үшін шаруашылық операциялардың жіктелімі

Осыған байланысты ақша қозғалысы есебі ақша құрылымдарын қызмет түрлеріне қарай шектеуге көмектеседі.

Ақша қаражаттарына ақшалар және талап етілген салымдар кіреді.

Ақша қаражаттарының эквивалентіне ақша қаражаттарына тез арада айналатын жоғары өтімді және қысқы мерзімді салымдар кіреді.

Кәсіпорынға түсім әкелетін операциялық қызмет дегеніміз негізгі қызмет.

Инвестициялық қызмет дегеніміз ұзақ мерзімді активтерді сату және сатып алу бойынша қызмет.

Қаржылық қызмет - меншікті капитал құрамын және қарыз қаражаттарын тарту бойынша міндеттемелерді өзгеріске әкелетін қызмет.

Операциялық қызмет бойынша ақша құйылымдарының қозғалысы тауар сатудан, қызмет көрсетуден немесе орындалған жұмыстан ақша қаражаттарының түсуіне және жеткізушілерге кредиторлық борыштарды жабуға жасалған төлемдер нәтижесінен, жұмыскерлерге еңбек ақы төлеудің кредиторлық борыштары, бюджетке салық төлеу және басқа да төлемдер жасау нәтижесінен ақша қаражаттарының жылыстауына алып келеді.

Инвестициялық қызмет бойынша ақша құйылымдарының қозғалысы ақпараты ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға жасалатын төлемнің бағыттылығын анықтауға көмектеседі. Инвестициялық қызмет бойынша ақша құйылымдарына: негізгі құралдарды сатып алу бойынша ақша төлемдері, материалдық емес активтерді сатып алу бойынша төлемдер, негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді сатудан түскен ақша түсімдері, басқа кәсіпорындардан түскен ақша қаражаттарының аванстық түсулері және т.б.

Ақша қаражаттарының қаржылық құйылымдары кәсіпорындардың қызметін қаржыландыру көздерін анықтауға көмектеседі. Қаржылық қызмет бойынша ақша құйылымдарына:

- акция эмиссиясынан түскен немесе басқа да үлесті құралдардан түскен түсулер;

- облигация шығарудан түскен түсімдер;

- несиелерді тарту;

- несие бойынша борыштарды жабу төлемдері;

- қаржы лизингтері бойынша қарыздарды қайтару төлемдері кіреді.

Операциялық қызмет бойынша ақша қаражаттары қозғалысы ақпараттары екі әдістің біреуін қолданумен көрсетіледі:

1. 
   тікелей әдіс;
   
2. 
   жанама әдіс.
   

1. 
   есеп жазбаларынан (регистлер);
   
2. 
   кіріс пен шығыс есебінде көрсетілген.
   

Бухгалтерлік баланстағы өзгерістерді есепке ала отырып, ТМҚ құрамында, операциялық дебиторлық және кредиторлық борыштар, инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша ақша құйылымдарының пайда болуына әкелетін ақшалай емес баптары мен басқа баптардың құрамында.

Жанама әдісті қолданғанда ақша қаражаттарының құйылымы ТМҚ құрамында, дебиторлық және кредиторлық борыштар, ақшалай емес және басқа да баптар құрамында (инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша ақша құйылымдарының пайда болуына әкелетін) өзгерістерді есепке ала отырып, таза пайдаға түзету жолдарымен анықталынады.

3 кесте

4 кесте

Кіріс пен шығыс есебін құрастырған кезде табыстар мен шығындар (мысалға, негізгі құралдарды қайта бағалаудан түсімнің өсуі немесе азаюы) ескерген жөн. Бұл баптар бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес меншікті капиталдағы өзгерістерде кәсіпорынның иелерімен байланысты операциялармен бірге көрсетіледі.

Екі есеп беру уақыты аралығында ұйымның қаржылық жағдайын бағалауда барлық табыстар мен шығындарды есепке алу керек. Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттары қаржылық есептеменің жеке формасы ретінде ұйымның жиынтық табыстары мен шығындарын көрсететін, оның ішінде меншікті капиталға тікелей танылатынды кіргізетін есеп беруді талап етеді.

Мұндай есеп беру «Меншікті капиталдағы өзгеріс есебі» деп аталынады, және ол келесілерді сипаттайды:

1. 
   уақыт аралығындағы таза табыс немесе шығын;
   
2. 
   басқа стандарттардың талабы бойынша табыстар мен шығындардың әрбір бабы бойынша тікелей меншікті капиталда көрсету.
   

А) ұйымның иелерімен байлынысты операциялар және олармен бөлу;

Б) жыл басында және есеп беру күніне жинақталған таза табыс немесе шығын сальдосы, уақыт аралығындағы өзгерістер;

В) жыл басындағы және жыл соңындағы меншікті капиталдың әрбір бабының баланстық құнын салыстыру және әрбір өзгерістерді жеке ашып көрсету.

Мұндай есеп беруді әртүрлі тәсілдермен құрастыруға болады. Бірінші жол бағаналар түрінде пішінді болжайды, мұнда меншікті капиталдың әрбір элементінің бастапқы және соңғы сальдосы арасында салыстыру жасалынады, және 1-ден 3-ке дейінгі және а-дан в-ға дейінгі баптар кіреді.

Қаржылық есептеменің жеке бөлігін (компонентін) көрсететін баламалы тәсілі тек 1-ден 3-ке дейінгі баптарды көрсетеді. Мұндай жолда а-дан в-ға дейінгі пунктерде көрсетілген баптар қаржылық есептеменің ескертулерінде көрсетіледі.

1. 
   «Қаржылық тұрақтылық» түсінігінің мағынасы және оны талдаудың ақпарат көздері
   

Нарықтық қатынастары жағдайында басқару шешімдерін қабылдау барысында компаниялардың қаржылық тұрақтылығын талдаудың маңызы өте зор.

Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы- қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізі болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы- бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурстарының жағдайы.

Кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және онйың мөлшері мемлекетпен, жабықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан ары дамуы үшін бары\лық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.

Қаржылық есеп беру түрлеріне жоғарыда айтылғандай мыналар жатады:

1. 
   бухгалтерлік баланс;
   
2. 
   кіріс пен шығыс есебі;
   
3. 
   ақша қозғалысы туралы есеп
   
4. 
   меншікті капиталдағы өзгерісі есебі
   

Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады;

1. 
   зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
   
2. 
   қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
   
3. 
   активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
   

Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқтықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналды.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.

Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.

Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелдіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды.

Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.

Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздернің көлемі мен құралымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділгін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады. Ағылшын ғалымдары шығарған «Бухгалтерлік іске кіріспе»деген оқу құралында былай жазылған: Баланс – бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтердің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.

«Активтер – бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.

Пассивтер – басқа біреуге тиісті нәрсе. «Пассив» термині таза бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.

Капитал – пассивтердің арнайы түрі.

Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады».

Капитал – бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты.

Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай пассивтер принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі азынан көбіне қарай.

1. 
   Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады.
   
2. 
   Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квотаны сипаттайды.
   
3. 
   Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті база жоқ.
   
4. 
   Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
   
5. 
   Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің жиынтығы болып табылады.
   
6. 
   Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану принципі жүргізіледі.
   
7. 
   Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді.
   

Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату ұйымның жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді.

Осылайша кәсіпорынның кіріс пен шығыс есебі қаржылық есептің қалған екі элементі туралы- яғни табыс пен шығындар туралы мәліметтерден тұрады. Табыстар активтердің көюеюін немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар- активтердің азаюын немесе есепті кезеңдегі міндеттемелердің көбеюін көрсетеді.

Ақша қозғалысы есебінде кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері анықталады және оларды пайдалану жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін негізгі қызметтен алынған қаражаттары жеткілікті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылыққызметінің белгілі бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны туралы ақпараттармен қамтамасыз ете отырып, оларға кәсіпорынның қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік береді.

1. 
   пайда болу орнына байланысты- ішкі және сыртқы;
   
2. 
   нәтижесінің маңыздылығына байланысты- негізгі және негізгі емес;
   
3. 
   құрылысы бойынша- қарапайым және күрделі;
   
4. 
   әрекет ету уақыты бойынша- тұрақты және уақытша.
   

Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі- активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалынып алуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Сонымен бірге таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресеөндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуелділік те өседі- яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есеп айырыса ала ма?, жоқ па?- деген қауіп туады.

Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.

Сонымен қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:

• 
  кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
  
• 
  шығарылатын өнімнің құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар сұранысының үлесі;
  
• 
  төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
  
• 
  шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
  
• 
  қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының динамикасы;
  
• 
  ұйымдарды басқару тиімділігі.
  

Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді.Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қарым-қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. әрине, акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдаый көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.

Сондай-ақ бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты.кез- келген еоммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешеім қабылдай отырып, кез –келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.

Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады.

Осылайша қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағыэкономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгендігін бағалайды.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шарушылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерін өңдеуменкәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.

Нарықтық экономикасы жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері келесілер болып табылады:

• 
  қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
  
• 
  активтер мен олардың калыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
  
• 
  айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен ара қатынасын анықтау;
  
• 
  баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
  
• 
  кәсіпорын табыстылығын бағалау;
  
• 
  кәсіпорынның қаржылық стратегиясын анықтау және т.б.