3 ІІ негізгі бөлім І тарау. ІІ- ші Дүние жүзілік соғыс кезіндегі Түркістан легионы

Ондаған ұлттармен ұлыстардың басын күштеп бір ноқтаға теліген зорлықшыл тоталитарлық жүйе кезеңіндегі миллиондаған жазықсыз жандардың ғұмырын қыйған әкімшіл-әміршіл жүйедегі алпауыт империя ыдырап ,оның құрамындағы одақтас елдер бостандық алып ,құлдық қамытынан босанды.Міне еліміз тәуелсіздік алып,көк байрағын желбіреткелі де он жеті жылдан асты.

Не керек, бұрынғы одақтас рес­пуб­ликалардың бәрінде легио­нер­лер­ді баяғы сталиндік тоқпаққа са­лып, отанын сатқан опасыз, сілім­тік сатқындар емес, керісінше, ұлт пат­риоттары, ста­линдік жүйенің қас жауы, тә­уел­сіздік үшін арпа­лыс­қан күрес­кер­лер ретінде қа­рас­тыру басталды. Бұл үрдіс қолға түс­кен қазақ, қыр­ғыз, ұйғыр, өзбек, түрік­мен жа­уынгерлерінен құрыл­ған «Түркі­стан» легионына да бай­ла­­нысты.

1941 жылы Үшінші рейхтың шы­ғыс министрі Альфред Ро­зен­берг Түркістан мұсыл­мандарын Кеңес өкіметінен азат ету ко­ми­тетін құруды ұсынды. Бұл идея Гер­ман армиясының жоғары бас­шы­лы­ғының көңілінен шықты. Сөйтіп, 1941 жылы күзде төрт ротадан тұра­тын «Түркістан полкі» құрылды. Фашистер оның басына беделді кө­сем ретінде қазақ Мұстафа Шо­қай мен өзбек Вали Каюм ханды тарт­қаны мәлім. 1942 жылы осын­дай барлығы 24 батальон жасақ­тал­ды. Бұдан бөлек, 1944 жылы «Жаңа Түркістан» СС дивизиясы және «Шығысмұсылман» СС полкі құрылды. Түркістан легионы бірін­ші рет 1942 жылы Астрахань бағы­тын­дағы соғысқа жіберілді, көп­шілігі Паулюстің армиясында бол­ды. Гитлершілдердің ойынша, олар ары қарай Қазақстанға көктей өтуі керек еді.Неміс армиясының қатарында Түр­кістан легионынан басқа, 11 мың татар еріктілерінен құралған 12 дала батальоны болған. Вла­сов­тың 130 мың адамдық армиясында 20 мың татар болғанын да айта ке­те­лік. Сондай-ақ Кавказ легионы, әзір­байжан батальоны, грузин ле­гионы жасақталған. «Давид Құры­лыс­шы», «Тамара патшайым», «Геор­гий Саакадзе» деген атау бе­ріл­ген грузин батальондары бол­ған. Бес мың адамдық қалмақ кор­пусы құрылған. Түркістандықтар мен кавказдықтар 150 мың адамды құраса, шығыс батальоны мен ро­та­лары 80 мың адамнан тұрды. «Ре­сейді тек орыстар ғана жеңуі мүм­кін» деген Шиллердің сөзін бет­ке ұстады ма екен, гитлершілдер ең басты күшті қолдарына неміс қар­уын алған орыстардан жасақ­та­ды. Оның басында орыс эми­грант­тары тұрды. 1945 жылы неміс әс­кери қызметіне жегілген орыс­тардың саны мынадай: вермахта – 600 мың адам, әскери әуе күш­терін­де – 60 мың, флотта – 15 мың. 1942 жылы Новочеркасскіде Дон ка­зактарының жиыны өтіп, Қызыл Армияға қарсы казак бөлімдері құрылады. Сөйтіп, Еуро­пада әр­қай­сысы 1200 адамнан тұра­тын 11 ка­зак полкі жасақ­тал­ған. Ал ге­нерал-лейтенант Вла­сов­тың орыс-азаттық армиясында 130 мың адамдық үш дивизия болды. Тарих­шылардың есебінше, неміс­тер­мен жалпы саны 1,5 миллион Кеңес сол­даты ауыз жаласып, ерік­ті, по­лицей, т.б. болып шыбын жа­нын сақ­таған.

Түркістан легионында «Бір­тұтас Түркістан» журналы, «Ұлт әдебиеті», «Жаңа Түркістан» газеті шығып тұрды. 1944 жылы Берлинде қырғыздың «Манас» эпосы ба­сыл­ған. «Болашақ үлкен Түркістан»-ның картасы жарық көрген. «Түр­кістан тарихы», «Түркістан про­б­лемалары» атты еңбектер басылып шық­қан. Осындай басылымдарда еңбек еткен қазақ зиялылары: Асан Қайғы (Мәулекеш Қай­бал­ды), Қобызшы Қорқыт (Мәжит Айтбаев), Қанат Қарысбай, Сай­ран (ақын Хамза Абдуллин), Дәу­лет Тағыберлі, Таһир Шағатай, Аб­дулуаһап Оқтай, т.б. тәуелсіздік жолында қалам тербеді. Тарихты жаңғыртуға тырысты. Мәселен, бәрімізге таныс Абылай ханның кес­­кіндеме-суреті бізге осылар ар­қылы жетті. Түркістан легионында неміс­тер арнайы молдалық штат ашып, үгіт-насихат жұмысын білімді мол­далар жүргізген. Легио­нер­лер­дің оң жақ жеңінде «Аллаһ бізбен бірге», төменгі жағында «Түр­кі­стан» деген жазу болған және ме­шіт­тің суреті бейнеленген. Ал жар­ты ай мен жұлдыздың суреті бар Туының жоғары жағы қызыл түске, төменгі жағы жасыл түске суарыл­ған. Легионерлер арасында орыс ті­лін­де сөйлеуге тыйым салынған, өзара ана тілдерінде сөйлескен. Әс­кери бұйрық неміс тілінде беріл­ген. Қолдарын жүрек тұсына қо­йып, ант берген. Орта Азия рес­публикаларынан шыққан әскери тұтқындарды немістер іріктеп алып, топ-топқа бөліп, алдымен Лю­кенвальд, сонан соң Бран­денбург лагерлерінде шпиондыққа дайындап, террорлық істерге тыңғылықты түрде оқытып, үйретіп отырды, әр топтан екі адам міндетті түрде Варшавадағы радистік курс­ты бітіріп шықты. Герма­ния­ның осын­дай барлау мектептерінде не­міс тұтқынындағы мың сан адам КСРО-ның тылдағы өнеркәсіп кәсіпорындарын, маңызды деген кө­пірлері мен мұнай құбырларын жаруға дайындалды. Немістер ле­гио­нерлерді, негізінен, көпірлерді, қой­маларды, траншеяларды қорғау мен тыл жұмыстарына жеккен. Украина, Белоруссия, Италия, Францияда болған со­ғыс­тарға салған.

Ұлы Отан соғысы жылдарында фа­шистердің арнайы барлау қыз­ме­тінің Орталық Азия елдеріне па­рашют арқылы агенттер мен тер­рор­шылар тастағаны және олар­дың тылда жасаған ойран-лаңы туралы кеңестік тарих жұмған ау­зын ашпай келді. Фашистердің «Цеппелин» атты диверсиялық бар­лау органының 1942-1944 жыл­дары Қазақстанға да әуеден кілең қазақтардан құралған бірнеше агент­тік топтар түсіргенінен ха­бар­сыз болып келдік.
Ұлт­тық қауіпсіздік комитетінің мұра­ғат-деректеріне сүйенсек, 1943 жыл­дың 2 маусымында Батыс Қа­зақ­­стан облысының Урдинск ауда­нында сол кездегі қауіпсіздік қыз­меті немістер ұшақпен тас­та­ған осындай жансыздар тобын қол­ға түсірген. Қазақ жеріне 5 ма­мыр күні парашютпен түсірілген тағы бір неміс барлауының агент­тері Аст­рахань облысының жерінде ұс­тал­ған. Қызыл Армияның бұрынғы аға лей­тенанты, 35 жастағы ұлты қазақ Әлихан Ағаев басқаратын 18 жау де­сантының парашютпен Сол­түс­тік Қазақстанға түсірілген құпия­сын білген республиканың мемле­кет­тік қауіпсіздік органы қызмет­кер­лері тарапынан жерімізге іш­керілей енген жау десанттарын қыра­ғылықпен аңду басталады. 24-26 тамыз күндері әрқайсысы 5 адамнан құралған 2 арандатушы топ ұсталады. Ары қарай фашис­тер дайындаған арандатушы топ­тар­дың Әлихан Ағаев басқарған 18 адамнан басқасы тегіс Гурьев об­­лысының аумағында қолға тү­сірі­­леді және қарсылық білдір­ген­де­рінің көздері жойылады.

Қазақстандағы аса қауіпті әрі бел­сенді топ Қызыл Армияның бұрын­ғы аға лейтенанты, кейіннен вер­­махттың обер-лейтенанты, «Алаш» батальонының жетекшісі Әли­хан Ағаев (соғысқа дейін Жи­ло­косинск аудандық жер бөлі­мінде агроном болған, 1941 жылы атты әскер взводының командирі болып жүріп Мәскеу түбіндегі шайқас­тар­дың бірінде немістердің қолына түс­кен, кейіннен шын аты Әмірхан Ті­леумағамбетов екені анықталған) бас­қарған топ болған. 1944 жылғы ма­мыр айының 19-ынан 20-сына қара­ған түні Ағаев бас­қар­­ған бан­ды­лармен Ақшелек деген жерде қиян-кескі шайқас болып, жау тобының басым бөлігі тұт­қын­ға алынады. Ал Әлихан Ағаев пен оның жақын серіктері ұрыс үстінде тиген оқтан өледі. Олардан 2 пу­ле­мет, 25 пистолет-автомат, граната, оқ-дәрі, 1 рация, 1 радиоқа­был­да­ғыш, әртүрлі әскери бөлімдердің мөрі мен штампы, Кеңес Одағының геог­рафиялық картасы, 737170 рубль, қазақ тілінде жазылған үн­па­рақтар мен басқа да заттай ай­ғақ­тар жиналып алынған. Ағаев­тың қалтасынан оның өз қолымен жаз­ған 263 түркістандық легио­нер­дің тізімі табылған.

1. Белан П.С. Правда о “Гростуркестане” и “Туркестанском легионе”:

История Казахстана белые пятна- Алматы 1991 – с 295-315.

2. Шанибаев С. Падение “Большого Туркестана” Алматы: жазушы

1972 – с. 73.

3. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы – Алматы: Қайнар 1999.

4. Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной

независимости. Абдуллаев Р.М., Агзамходжаев С.С., Алимов И.А. и

др. -Ташкнт, 2000. с 95

5. Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан идеасы және Мұстафа Шоқайұлы.

А., 1997.

6. Из историй Россиской эмиграций: Письма- А.З. Валидова и М.

Чокаева ( 1924- 1932 г) М., 1999.

7. Чокай Мария. “Я пишу Ван из ножана: Воспоминания письма,

документы” Алматы. Қайнар. 2001.

8. Большая Советская Энцикломедия М., 1938. с. 267-68.

9. Бакиров А. Операция “франц” - Қызылорда. 2000. с 24.

10. Какен А. “Түркістан легионы” Астана 2000.

11. Яш Туркестан. Париж 1949- 50 с. 8.

12. В составе германского вермахта // Родина 1999

13. Х. Әміров “Легионның күйреуі” А., 1971

14. Э. Хоскинс “История Советского Союза” М., 1989.

15. Бахыт Садыкова История Туркестанского легиона в документах.

А., 2002.

16. Гильязов “Пантюркизм, пантуранизм және Германия:

Этнографиялық шолу” А., 1989.

17.Кул – Мұхаммед М. Генезис и этапы становления партии Алаш. -

Алматы. 2000.

18.Бенингиен А., Лемерье -кельнешей Ш. преса и национальное

движения среди мусульман России до 1920 года. /Альманах. “Алем”

выпуск/ алматы 1990.

19.Дейтон Вторая мировая: Ошибки, промахи, патери// Деловая

неделья. М. 2000. №72

20.Судьба военнопленных и депортированных граждан СССР:

Материалы комисси по реоблитации жертв политических

репрессий // новая и новейшая история России 1996 № 2 с: 92.

21.Хамза Сайран Абдулла. Менің Мұстафа Шоқайды білетіндерім//

Жас Түркістан № 3. 2000. 8 бет.

22. Гильязов И. Восточные легионы: Тюрки в составе Германского

вермахта. // Родина 1999 № 7 с. 77.

23. Шелленберг В. Секретная служба Гитлера: Мемуары начальника

управления шпионата и диверский службы безопаснисти

СД/ Киев. 1994.

24. Әбжами Байшуақұлы “Түркістан легионы туралы шындық”/

Қазақ әдебиеті. 1997.

25. Бахыт Садыкова. “Түркістан легионы: Жазылмайтын жан жарасы”

Түркістан 1998. № 2 с 22

26. Гүлжауһар Көкебаева “Мұстафа Шоқай және Түркістандық соғыс

тұтқындары”// Қазақ тарихы. 1997. № 2 Наурыз сәуір.

27. Цит по: Верченов Л.Н. Закат тоталитаризация сумерни России

/Россия и современный мир. 1995. №3

28. Пономарев М.В. Смирнова С.Ю. Новая и Новейшая история стран

Европы и Америки. Учебное пособие: В. 3 частях М. 2004.

29. Новейшая история отчества: ХХ век. Учебник В 2 томах. / Под.