4 1 БӨлім. Психотерапиядағы арт-терапияға теориялық талдау

Конфликтті жағдайлар және оның талдауы

Жүргізуші бірінші, содан кейін екінші жағдайларды оқи бастайды (Қосымша №1). Қатысушылар жағдайларды ойнап болғаннан кейін, жүргізуші көрермендерден “Сіздердің ойыңызша, осындай жүріс-тұрысқа не себеп болды?” деп сұрайды. Барлық пікірлерді тақтаға жазу керек.

Мысалы, бірінші жағдайда мынадай пікірлер болды: ұялшақтық, қабылданбай қалуынан қорқу сезімі. Ал екінші жағдайда: шыдамсыздық, ашушаңдық, бір-бірін түсінбеушілік.

Барлық пікірлерді тыңдап алғаннан кейін жүргізуші қорытынды сөз айту қажет. “Сонымен, қарым-қатынаста конфликтті туғыздыратын мынадай кедергілер бар:

• 
  Өзіне деген сенімнің жоқтығы
  
• 
  Коммуникативті дағдылардың жоқтығы
  
• 
  Мінездің ерекше сипаттары (шыдамсыздық, конфликттілік және т.б.)”
  

Алғашқыда біз екі топ мүшелеріне “Тұлғаның конфликтілік деңгейін анықтайтын” тесті және К.Томастың “Конфликттегі жүріс-тұрыс стратегиясы” атты тесті арқылы зерттеу жүргізіп, олардың нақты жағдайдағы мәліметтерін, яғни тренингке дейінгі көрсеткіштеріне қол жеткіздік. Тренинг бастамастан бұрын біз зерттелушілерге келесі сұрақтар қойдық:

1. 
   Конфликт дегеніміз не?
   
2. 
   Сіздің өміріңізде конфликт болды ма?
   
3. 
   Конфликт кезінде өзіңізді қалай ұстайсыз?
   

5. Сіздерде конфликт көбінесе кіммен болады?

6. Егерде сіз конфликтке түссеңіз, сіз бірінші кешірім сұрайсыз ба?

Қатысушылардың бәрі қойылған сұрақтарға жауап беріп, белсенді қатысты.

Бұл сұрақтамада біздің байқағанымыз зерттелушілердің конфликтке жиі түсетін аймақтары ретінде ; а)құрдастарымен (50%) б) ата-аналармен (30%), және мұғалімдерімен (20%) қарым-қатынастарын бөліп шығаруға болады. Сондай-ақ, зерттелушілердің басым көпшілігі (85%) конфликт кезінде өздерін агрессивті, шыдамсыз ұстайды. Конфликт олардың мазасыздану деңгейінің жоғарлауына әкеліп, нәтижесінде олардың тұлғалық-эмоционалдық сферасына жағымсыз әсер етеді екен.

Осы әдістемелер мен сұрақтаманы біз екі топқа да екі рет жүргіздік: тренинг алдында және тренингтен кейін. Тесттер ешқандай өзгеріссіз қолданылды.

Одан кейін тренингтік сабақтар жүргізілді. Тренингтердің уақыты әр түрлі болды. Жалпы 9 тренингтік сабақ өтілді. Тренинг кең және жабық кабинетте жүргізілді:

Үшінші сабақтың тақырыбы «Кеңістікте сурет салу» деп аталады. Бұл сабақта бірнеше конфликттік жағдайлар беріледі. Қатысушылар осы жағдайларды бейнелеп, кейін оны анализдеу керек. Осы сабақтың негізгі мақсаты, қатысушылар конфликт себептерін анықтауға үйренеді, өздерінің жағымды жақтарын көре алады және бағалай алады.бұл жаттығуды топпен де жұппен де орындауға болады.Топпен орындау кезінде қимыл мен оның қарқынының сипатын арт-терапевтің өзі ұсынады, ал кейін қалау бойынша топ мүшелеріне беріледі.

Төртінші сабақ тақырыбы . «Соқыр және жетекші» Қатысушылар екі жақты келісім негізінде немесе спонтанды түрде кездейсоқ құрылады. Жұптарды кездейсоқ құру үшін қатысушыларға көздерін жұмып, тыныштықта жайлап кеңістікте қозғалу ұсынылады. «Соқыр» кіммен бірінші соқтығысса, сол адамды «жетекші» етіп алады. Бұл жерде ең бастысы вербалды емес әрекеттесу. Рөлдермен ауысып жаттығуды түрлі нұсқада қайталаған соң, бірінші жұппен кейін топта алынған тәжірбие, соның ішінде өзара сенім тәжірбиесі талданып талқыланады, қатысушылар осыдан алған (сезімдері, ойлары) әсерлерімен бөліседі. Бұл сабақтың негізгі идеясы- әр конфликттік жағдайда позитивті шешім бар.

Бесінші сабақтың тақырыбы-«Балалық шаққа саяхат» деп аталады. Сабақ кезінде қатысушылар: жасөспірімдік шақтың негізгі психологиялық ерекшеліктерін игереді, бұнда ерте кездегі еске түсірулердің суреттері автордың оны қоршаған ортамен өзара байланысының өзінше бір метафорасы ретінде қарастырылады. Балалық еске түсірулердің сөздерімен бейнелері субъектінің ішкі өмірімен байланысты сезімдерді шығармашылық тұрғыдан айқындауға үлкен түрткі болып табылады.

Мақсатқа байланысты нұсқау балалық еске түсірудің эмоциялық бояуын таңдауға еркіндік қалдырады. Дәлірек айтқанда:

-жазбайтын қолмен балалық шақтың ең жарқын еске тусіруін салу;

-жазбайтын қолмен балалық шақтың ең белгілі оқиғасын салу; Жұмыста жұмсақ бейнелеу құралдарын (балауыздан жасалған борлар, пастель) және форматы үлкен қағаздарды (А3 және одан үлкендерін) қолданған дұрыс.

Оң қолмен жазатын адамдар сол қолмен сурет салу кезінде өздерінің қабілеттерінің шекарасын кеңейтеді, сана бақылауын азайтып, сезімдерге қарайды, яғни спонтанды бола бастайды. Осындай кезде күшті қайғырулардың, балалық қорқыныштардың көрініс табуы және жарқын шығармашылық бейнелердің пайда болуы мүмкін.

Неліктен осы балалық ойда пайда болғанын талқылаған дұрыс, адам бейнелермен жұмыс жасаған кезінде өзін қалай сезінеді және өзін қазір қалай сезініп жүр? Еске түскен оқиғаның автордың өмірімен,оны қоршаған адамдармен қарым-қатынасына әсері қандай деген сұрақтарды шешімін табуға болады. Келесі терапиялардағы балалық еске түсірулердің тақырыбы мынадай болуы мүмкін: «Ең есте қалған оқиға», «Балалық құпия», Мен-кішкентай бала», «Мен кішкентай болған кезімде...» т.б. Осы сабақтың негізгі идеясы- өзін-өзі бақылау және басқаларды түсіну конструктивті мінез-құлқынның алғышарттары.

Алтыншы сабақ «Пайдалы кеңес» деп аталады. Бұл сабақта қатысушылар туралы қосымша диагностикалық мәліметтер жинауға көмектеседі. Мүнда алдын-ала түрлі-түсті қағаздан жасалған үшбұрыштың, төртбұрыштың,дөңгелектің үлгілерін алын жасап қойған дұрыс. Мұндай жағдайда қатысушы өзінің көңіл-күйінің түсін ғана емес, сәйкес форманы да таңдай алады. Мұндай белгі киімге жабыстырылып психолог үшін индикатор рөлін атқарады. Сол мезетте эмоцияның тренинг арқылы өзгергенін форманың өзгергенінен көруге болады. Негізгі идея –шиеленіс жағдайдан абыройлықпен шығу- әркімнің өз қолында.Оның қалай шыққаның біз осы жоғарыдағы форма таңдаудан көреміз.

Жетінші сабақ “Оған қарсы қадам жасау”. Мұнда әрбір сабаққа қатысушылар өздерінің конфликт жағдайға түскенде оған қарсы достық қол ұшын беруге тырысады.Осы сабақта қатысушылар адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға үйренеді. Топта жағымды эмоция орнатуға көмектеседі.

Сегізінші сабақ «Менің көңіл-күйімнің түсі» деп аталады. Бұл жаттығуды диагностикалық мәліметтерді алуға қолдануға болады. Сонымен қатар кіші топтарды қатысушылардың эмоциялық күйінің ұқсастық сипаты бойынша құрғанда қолдануға болады.

Кабинет кеңістігі шартты түрде сегіз түсті зонаға бөлінеді (Люшерлік түстер) әр зонаның ортасында бір түсті матамен жабылған текше немесе орындық орналасқан. Әр бір қатысушы лабиринтте серуендеп жүріп түсі оның көңіл-күйіне сәйкес келетін зонада тоқталу керек.

Нәтижесінде қатысушылар сандық мөлшер мен эмоциялық күйі әртүрлі топтарды құрап шығады. Кейінірек «көңіл күйдің таңбалары мен (символдармен,бейнелермен)» индивидуалды шығармашылық жұмысты өзгертуге болады, соның негізінде топтың эмблемасы жасалады.

Топтың ішінде алынған әсерлермен бөліскен соң, жаттығу қайталанады. Кейбіреулер өздерінің көңіл-күйлерінің түсін өзгертуі де мүмкін. Осындай өзгерістің себебін анықтап, осы қатысушылардан өздерінің жаңа эмоциялық күйін бейнелейтін тағы бір белгіні жасауды сұраған дұрыс. Л.Н.Собчиктің зерттеулері бойынша түстер қатарын таңдау адамның тұрақты (негізгі) қасиеттерінің жиынтығына және белгілі-бір жағдаймен себептелген күйге байланысты болып келеді. Аяғында жаттығудың алдыңғы сабақтардан өзгеріс бар ма, әлде жоқ ба сол талқыланады.

Тоғызыншы сабақ «Айна» деп аталады. Бұл жаттығуда бір қатысушы көшбасшысы, екіншісі оған бағынушы адамның рөлін ойнайды.атынанда белгілідей көшті көшбасшы бастайды, ал бағынушы оның істегенін қайталауға тырысады. Екеуінің сезімдері мен ойлары және қайғыруларын талқылап болған соң рөлдердің ауысуы болады. Жаттығудың аяғында қатысушылар өздерін қай рөлде жағымды сезінгендері мен бөліседі. Ол осы екі рөл арасында қайшылық туындады ма жоқ ба, сол жөнінде ойларын бөліседі.

Осы жаттығудың қолдың тактильді контакты қолданылатын басқа түрі де қызықты. Қатысушылар жақын арақашықтықта бір-біріне бетпе-бет тұрады да, жұптың қимылдары қаншалықты үйлесімді екені талқыланады. Осы жаттығуда көшбасшылық позиция қалай және қаншалықты дәрежеде көрініс тапқандығы талданады.

Тренингтен кейін, эксперименттік топта екінші рет жүргізілген тесттердің нәтижесі мүлдем басқа шықты. Ал сұрақтамадан байқайтынымыз, зерттелушілер конфликтке басқаша қарайтын болды. Олар конфликт кезінде өз-өздерін ұстап, конфликттен тез шыға алатынын және конфликт кезінде екінші жақты да түсіну керектігін айтты.

Зерттеу мәліметтерін статистикалық өңдеудің келесі кезеңінде Розенбаумның Q критерийін пайдалану арқылы зерттеу болжамын дәлелдейміз.

Q- критерийі екі таңдау арасындағы қандай да бір сандық өлшенген белгілер деңгейі бойынша айырмашылықты анықтау үшін қолданылады. Бұл екі таңдау тобы арасындағы қандайда бір белгі бойынша айырмашылықты тез арада бағалауға мүмкүндік беретін параметрикалық әдістердің ішіндегі ең қарапайым түрі болып саналады.

Зерттеу болжамын қалыптастырамыз:

Н₀ –Студенттер тобындағы тұлға аралық конфликттілік көрсеткіштерінің

арт терапиялық тренингке дейінгі және кейінгі мәліметтерінің

арасында айырмашылық жоқ.

Н₁ –Студенттер тобындағы тұлға аралық конфликттілік көрсеткіштерінің

арт терапиялық тренингке дейінгі және кейінгі мәліметтерінің

арасында мәнді айырмашылық бар.

Бұл үшін ең алдымен тұлғалық конфликтілік деңгейі әдістемесінің көрсеткіштерін Q критерийінің ережелеріне сәйкес мәліметтердің топтық ретін, кейіннен кему реті бойынша орналастырамыз.

Енді бұл топтық мәліметтерді критерий ережелеріне сәйкес кему реті бойынша кестеге орналастырып, олардың тренинге дейінгі және кейінгі көрсеткіштерінің арасында қаншалықты айырмашылық болғанын, яғни арт терапиялық жаттығуларды ұйымдастыру арқылы студенттер тобындағы тұлға аралық конфликт деңгейлерін төмендетуге болатыны туралы зерттеу болжамымыздың статистикалық сенімділігін тексереміз / 4-6 кестелер/.

№	Тренингке дейінгі мәліметтер	№	Тренингтен кейінгі мәліметтер
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	39 38 38 38 37 36 S1 36 35 35 34
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	32 32 31 27 26 26 24 24 24 23	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14	32 32 31 30 27 27 27 26 26 26 24 24 24 23
		15 16 17 18 19 20	22 22 20 19 S2 19 19

А) Q критерийінің эмпирикалық мәнінің формуласын есептейміз:

Q= S+S= 10+6= 16
Б) Q критерийінің критикалық мәнін анықтаймыз:

Q Q≥ Q (р≤0,01)

Яғни, Н- теріске шығарылып, Н қабылданады.

Жауап: Студенттер тобының тұлғалық конфликті деңгейінің "тренингке дейінгі" және "тренингтен кейінгі" көрсеткіштері арасында айырмашылық бар және ол статистикалық мәнділіктің жоғары деңгейіне сәйкес келеді.

№	Тренингке дейінгі мәліметтер	№	Тренингтен кейінгі мәліметтер
1 2 3 4 5 6	38 38 38 S1 38 37 37
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	36 35 35 34 34 34 33 27 26 26 24 24 24 23	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14	36 35 35 34 34 34 33 27 26 26 24 24 24 23
		15 16 17 18 19 20	20 19 19 18 S2 18 17

А) Q критерийінің эмпирикалық мәнінің формуласын есептейміз:

Q = S+S=6+6=12
Б) Q критерийінің критикалық мәнін анықтаймыз:

Q Q≥Q (р≤0,01)

Яғни, H- теріске шығарылып Н қабылданады.

Жауап: Студенттер тобының тұлғалық конфликті деңгейінің "тренингке дейінгі" және "тренингтен кейінгі" көрсеткіштері арасында айырмашылық бар және ол статистикалық мәнділіктің жоғары деңгейіне сәйкес келеді.

№	Орыс тобы	№	Қазақ тобы
1 2 3 4	10 10 S1 10 10
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	9 9 9 9 9 9 9 8 8 8 8 8 7 7 7 7	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14	9 9 9 8 8 8 8 8 8 8 8 7 7 7
		15 16 17 18 19 20	6 6 6 6 S2 6 6

Жоғарыдағы кесте бойынша бірінші қатардағы жоғарғы және екінші қатардағы төменгі мәндерді анықтаймыз. Алынған мәндерді SS деп белгілейміз.

S=4 S=6

А) Q критерийінің эмпирикалық мәнін есептейміз:

Q = S+S=4+6=10

Б) Таблица бойынша критикалық мәнін табамыз:

(n=20, n= 20)

Q Q = Q

Яғни, Н теріске шығарылып, Н қабылданады.

Жауап: қазақ және орыс топ студенттерінің конфликттік ситуациялардағы мінез-құлық стилдері бойынша көрсеткіштерінің арасында айырмашылық бар.

Бұл айырмашылықтарды топтық қарым-қатынас жағдайларындағы орыс тобында бәсекелестік, келісімге келу ал қазақ тобында ынтымақтастық, бейімделу көрсеткіштерінен анық байқауға болады /1-2 кестелер/.

Төменде К.Томас әдістемесі бойынша зерттелушілердің тренинге дейінгі және тренингтен кейінгі мәліметтерінің екі топқа да ортақ жиынтық көрсеткіштері бейнеленген.

Студенттер тобының К.Томас әдістемесі бойынша тренингке дейінгі және кейінгі мәліметтері көрнекілігін қамтамасыз ету үшін гистограммаға орналастырамыз.

Біздің ойымызша осындай конфликтті шешу үшін студенттердің өз-өзін ашу, өз-өзін тану, өз-өзін қабылдау, өз-өзін дамыту жұмыстарымен айналысу керек, яғни осыған байланысты тренингтік жұмыс жүргізудің маңызы зор.

Қазіргі уақытта, студенттерге конфликт кезінде өз-өзін қалай ұстау керектігін, конфликт қалай пайда болатынын, қандай әдістері бар екенін арнайы үйретпейді. Бірақ біздің ойымызша, студенттердің тұлғалық конфликттілік деңгейін төмендету үшін оларда конфликт туралы жан-жақты білімі болу керек. Ол үшін мынадай шаралар қолдану керек: лекция оқу, индивидуалды жұмыс істеу, тренинг жүргізу т.с.с.

Сондай-ақ бүгінде конфликттіні жағымсыз құбылыс ретінде емес, керісінше оны тұлға дамуы үшін қажетті құбылыс ретінде қарастыратын ғылыми еңбектер қатары көбейіп келеді. Себебі конфликт көмегімен біз топтағы тұлғааралық проблемалық жайтты анықтап, оны мүмкіндігінше ынтымақтастық пен мәдени түрде шешуге мүмкіндік аламыз.

Біз өз зерттеуіміздің барысында конфликтті шешуді үйрететін тренинг бағдарламасын жүргіздік.

Біздің ойымызша студенттер топтарында осындай тренингтер үнемі жүргізіліп отырса, онда топ мүшелері:

1. 
   тұлғааралық конфликтілік деңгейін төмендетуге болады;
   
2. 
   студенттер бір-бірін және өзін жақсы түсіне алады;
   
3. 
   конфликтілік ситуацияларда конструктивті және конструктивті емес мінез-құлық моделдерін анықтай алады;
   
4. 
   конфликт кезінде өз мінез-құлқын басқара білуге;